اثیرالدّین اخسیکتی

اثیرالدّین اخسیکتی

یکی از شعرای نامدار قرن ششم هجری است وی در قصیده سرایی استادی توانا وگوینده ای چیره دست است.ولی چون درایراد صتایع لفظی افراط نموده وبه علاوه معلومات ریاضی و اطلاعات فلسفی خود را بی حدّوحصر درآثارخویش واردکرده است اغلب اشعار او از لطف و سادگی بی نصیب مانده و غیر طبیعی جلوه می کند.اثیرالدین خود را از خاقانی و انوری که معاصر او بوده اندبرتر می دانسته ولی این این ادّعا برخلاف انصاف است زیرابادقت و تتبع در آثار وی می توان دریافت که اثیرالدین اخسیکتی نه تنها به پایه ی خاقانی و انوری نمی رسد بلکه درسخن سرایی غالبا از آن دو پیروی نموده و به اقتفای آن ها پرداخته است. ولی نسبت به نظامی گنجوی شاعربزرگ همعصر خود کمال ارادت را ابراز داشته و قصیده ای شیوا درستایش وی به رشته ی نظم کشیده است وفاتش درحدود سال 577 هجری قمری اتفاق افتاده است. ناقدان سخن ، اثير اخسيكتى را در رديف اول شاعران قصيده‏پرداز قرار داده‏اند.

مهارتى كه او درآوردن رديفهاى دشوار و التزامات مشكل و پيچيدن در معانى صعب و بيرون آمدن از مضايق مختلف شعر بكار برده، ستودنى است. وى اگرچه نتوانست خود را بپايه خاقانى برساند و در معارضه‏يى كه با آن استاد داشت قدم از دايره ادب و انصاف بيرون نهاده، ليكن در بسيارى از موارد توانسته است از حيث ايجاد مضامين عالى و ابداع تركيبات خاص و استفاده از افكار علمى و اطلاعات وسيع خود در خلق معانى بسخنگوى بزرگ شروان نزديك شود. اثير هم مانند معاصران خود در اشعار خويش مغلوب اطلاعات و معلومات خويش است و اين امر از قصائد او كاملا مشهود ميباشد.

با همه اين احوال ابيات لطيف در ديوان او و خاصه در غزلهاى مطبوع و دلنشينش كم نيست. عيب بزرگ او در آن بود كه بصعوبت معانى در اشعار خود علاقه ميورزيد و اين امر باعث مكتوم ماندن معانى بعضى از ابيات او گرديده است. عوفى درباره او ميگويد: «شعر او آنچه هست مصنوعست و مطبوع، و معانى او را ملك است

***

قصائد

زهی سر بر خط فرمان تو افلاک و ارکان را

چوچابک دست معماری است لطفت عالم جان را

ز ابر طبع لولوء بخش و باد لطف تو بوده

بروز مفلسی بنشانده ی دریا و عمان را

تو کوه گوهری در ذات و من هرگز ندانستم

که کان گوهری باشد معاقد گوهر کان را

چو نور آفتاب آرد کلال دیده ی اخفش

تصور کردن همتای تو اوهام و اذهان را

ز نامت سایه ها گسترد در عالم نکو نامی

که فرزند خلف بودی طبیعت را و ارکان را

بصورت آدمی خوانم ولیکن اینقدر دانم

که با هر لقمه زن نتوان، برابر کرد لقمان را

به پیش باربد طبعی که راه ارغنون سازد

زیادت رونقی نبود نوای نای انبان را

مسیح زندگی بخشی و ناموسی است تا محشر

بخاک پایت این گردنده محتاج لت انبان را

جوان بختا، جهان بخشا، نه آن مدحت سرایم من

که از بلبل خجالت هاست با من باغ و بُستان را

به حسن تحفه خاطر که آوردم بآن حضرت

زحسنش چشم روشن شد روان پاک حسان را

در امثال عجم گویند و خسرو هم نکو داند

که روز اول و آخر نکو دارند مهمان را

حدیث نان نیارم گفت با رزاقی جودت

که از دکان خبازان برآید قیمتی نان را

ولیکن ناز بی هنگام شاگردان زنکانی

ببادم میدهد هرلحظه عزلت گاه زنکان را

نکوبیتی است قطران را به حسب این سخن لایق

همانا خود ز بر باشد شهنشاه سخندان را

خداوندا تو قطران را زهرکس دوست تر داری

ولیکن دیرتر بخشی ز هر کس چیز قطران را

الا تا کارها سازد عنایت های ربانی

عنایت باد در کار تو یزدان جهان بان را

***

مدح خواجه اثیر الدین تورانشاه

میان در بست اقبال آگهی را

قدوم موکب توران شهی را

جهان صدری که پیش آستانش

فلک خم داد بالای سهی را

با یامش که جاویدان بما ناد

هنر دریافت ایام بهی را

بفرمانش که دایر باد دائم

قمر در باخت دوران مهی را

ز فرّ او بر این گرد آخُر خشک

سعادت مستعد شد خر بهی را

شهی در ظل او بنهاد گردون

صعود رتبت مهر و مهی را

ز شمشیرش چنانشد شیر گردون

که جوشن ساخت عجز روبهی را

زعشق صیت او سنک فسرده

برآرد پنبه از گوش آگهی را

وزارت جو که بر نطع جلالت

دورخ طرح افکند شاهنشهی را

ز هر تهمت بر آسوده است رایش

بلی تهمت نماند منتهی را

کمالش را زنقص آن ایمنی هست

که از آتش عیار ده دهی را

ز مغروری که خصم جاه او بود

دماغش قابل آمد ابلهی را

فلک را کرد بر تأدیب او چست

فلک جوی است خود کمتر رهی را

زبان تیغ داند کرد تفسیر

سقط بانک خروس بیگهی را

درخش رای او چون چشمه طاق

نهد حصبه نکو روی چهی را

کفش، کار است مجلس خانه جود

ز در بیرون کند منت نهی را

کند در هیضه اسراف صد بار

بیک انعام آز مشتهی را

ببازار کرم صد کیسه پر

بها کرده است یک دست تهی را

اگر خواهد کلاه ملک بخشد

کمر در بستگان در گهی را

خداوندا. در این ایوان که گوئی

بهشت است آفریده خود رهی را

بفرخ فال می خور تا مغنی

دهد، بالا سماع خر گهی را

بمی بر لب زند ممزوج ساغر

بنوشاب دم آبان مهی را

قدح ز اشک عنب خالی فرستد

که یادت باد رخسار بهی را

زاول منزل دل تا در لهو

مدان چون من حریفی همرهی را

سخن های در ازم هست لیکن

صداع آماده بهتر کوتهی را

همی تا فرهی را نام باشد

معین باد نامت فرهی را

ز سر سبزی چنان بادی که از وی

خزان مینا کند برک کهی را

***

مدح

ای داده ز آفتاب گداره کلاه را

و افزوده بر سپهر و ستاره سپاه را

از باغ ملک دست نشان برده تیغ را

زی اوج چرخ پای گشان کرده گاه را

بیرق فزوده موکب صبح سپید را

رونق نهاده رایت شاه سیاه را

از رای نوربخش بحرق حجاب شب

در قدر آفتاب رسانیده ماه را

بر کار کرده صنع به مهر و ثنای تو

همچون ضمیر غنچه زبان گیاه را

جودتو دست روی شناسد سئوال را

عفو تو خوشگوار ستاند گناه را

وز غصه ی جبین تو چرخ از نیام صبح

زنکار خورده عرض دهد تیغ آه را

در عهد پاس خنجر فیروزه فام تو

از جذب کهربای فراغ است کاه را

گر باد احتساب تو جستی بر آبگیر

بط. جاودان ز دست بدادی شناه را

از توست فتنه همدم خوابی که سوی او

جز نفخ صور ره ندهد انتباه را

مطرح شعاع چون تو جهانتاب نیری است

چندانکه دیده ره بگشاید نکاه را

کرده بسعی مکرمت از خوان عدل او

پاداش خواره معذه بادا فراه را

احوال خویش بنده چگوید که هیچ نیست

در پرده حقیقت او اشتباه را

لختی گسیل کرده وفا و فاق را

حالی طلاق داده شکوه براه را

برگی نه ما حضر نه سلب را نه اسب را

سازی نه مختصر نه سفر را نه راه را

من راضیم به سستی حال خود ار خرد

راضی کند دواعی ناموس شاه را

دل بر بلا نهادم و اصلا ملول نیست

پیری که او دوا نکند ضعف باه را

در تیه غم در آرزوی جاه یوسفی

روزی بالتزام توانکرد جاه را

با این همه ز سیل کلو گیر خوش تر است

سربازی بریشم نا ساز راه را

آن ناگوار کلک که بر هر حدق نکاشت

خذلان فزای صورت توفیق کاه را

افعال او بس است بر این داد او گواه

مقبول تر نهند ز خانه گواه را

ار چو که تیغ شاه بزخمی بیفکند

از کردن آن سپر کل و مغز تباه را

آخسیکتی چه نالی از آن بد کنش که گاژ

بر سنک زر معأدن نیک است کاه را

هر کس که برگرفت و به بینی قرار داشت

تسلیم صدق کرد قضای اله را

مشمومه ایست ریش وی از هار و پس براو

پست و گشاده بوده دی و تیر ماه را

زو در گذربه مدح ملک شو که زنده کرد

اقبال او مراتب اقبال و جاه را

با فرّ او به جعبه و ترکش تفاخر است

تیغ کبود و جامه و چتر سیاه را

دایم ز جاه و خلعت سلطان تهی مباد

فرق ملک که تاج دهد فرق گاه را

عهدی است با سعادت عظمی بشرط عدل

تا آستان حشر مر این پایگاه را

***

مدح سلطان ارسلان بن طغرل

خسر و خسرو نشان شاهی که جز بر لفظ او

نیک بختی کم فرستد تحفه و زادی مرا

آن جهان بختی که الا ز آستین فرخش

روی ننمودست در عالم کف رادی مرا

جوشن اقبال او تا پشت من دارد قوی

موم گردون به تواند کرد پولادی مرا

سایه او گر نبودی مدت الله بر سرم

سیلی گردون گژ رور است ننهادی مرا

پشت دستی سخت خورد از جاه او آری بقهر

هم نگشتی آسمان در پای بیدادی مرا

ز ابتدا چون مرغ عیسی قالبی بودم جماد

داد جان از حضرت شاه جهان دادی مرا

در شبستان ضمیرم پر ز شیرین بود لیک

بر در دعوت همی زد حلقه فرهادی مرا

دختر طبعم بمدحش نامزد بود از ازل

ور نبودی ما در ایام کی زادی مرا

من کیم شاها بگویم تا باستحقاق مدح

از در دولت در آمد چون تو دامادی مرا

در جهان جان مسلم شد به تیغ مدح شاه

بر در شهر معانی مفخر آبادی مرا

دوش کلکم در رکاب مدح او بشکسته ی بود

کر صهیلش کوش نگشادی بفریادی مرا

چون منم شبرنک میدان سخن در عهد خود

نیست لایق جز ثنای شاه به، زادی مرا

من چنین محتاج یک شاگرد و در اطراف ملک

عبده هردم خطاب آمد ز استادی مرا

ور جهان را زین خبر کردی کسی از چین وروم

بنده چون خاقان و چون قیصر فرستادی مرا

در غزل کی بشکفد بستان طبعم زان کجا

نیست حاصل سرو قدی زلف شمشادی مرا

در جهان خُرد است انعامت که نیرومند باد

کو کسی کا ز بند این اندیشه بگشادی مرا

شعر نیک آورده ام کا ز بهر ایوان بقا

نیست نیکو تر ز شعر نیک بنیادی مرا

سر بسر عالم بگردشاه لیکن وقت را

مژده نو میدهد عالم به بغدادی مرا

***

(مدح فخرالدین زکریا)

زهی جناب تو والا مکان نعمت والا

ز روی همت عالی فلک نشیب و تو بالا

ملوک را همه روزه بدرگه تو تنزه

فتوح را همه ساله به حضرت تو توّلا

بگوش کوس، غریو بیان فتح شنوده

سعادت تو ز خامش زبان رایت اعلا

ز رهروان معانی تو راست سبق ترقی

ز خسروان زمانه تو راست قدر معلا

همه نتایج و ارکان تو را مزید معالی

که هفت والی چرخ از در تو اند، مولّا

گر از سپهر بپرسی که کیست پشت سلاطین

زبان بمدح سراید بحرف واضح و والا

سر ملوک جهان، پهلوان تهمتن ثانی

تفاخر همه اسلاف فخرالدین ذکریا

که با شجاعت داود، ساخت ملک سلیمان

که با وفای براهیم، یافت عصمت یحیا

شهی که زبده ی مهر وی است راحت عقبی

شهی که زنده بنام وی است ساحت دنیا

ز روزنامه او روز کار، یافته روزی

بر آستانه ی او، مکرمات یافته مأوا

بر آب و سبزه شمشیر او، و قود ظفر را

وجوه مطعم و مشرب، امیر منزل و مرعا

زسنک سبزه بر آرد، بالتفات و عنایت

ز شیر شیر بدوشد، باحتمال و مدارا

مقر قائمه حلم اوست، مرکز قوموا

هیون ساریه ذهن اوست مرکب اسرا

عقیم شد چو دم و طبع او بکار در آمد

صدف ز لولو مکنون بقر، ز عنبر سارا

وگر چنانکه توانی شنود چاوش عبرت

گشاده بر قدم آورد، نی ز فتنه ولوصا

دم وی است، خرد را به نکته مایه عدت

در وی است، هنر را ز فتنه مامن و ملجاء

به رأی جنبش و آرام اوست، تا بقیامت

ثبات مرکز اغبر، مدار گنبد خضرا

زهی خراب جهان را، بعدل کرده عمارت

امیدهای کهن را، بفضل کرده مطرا

لباس ملک، تو را زیبد، ارچه در نظر من

جهان فروز تری، همچو آفتاب معرّا

چو شوق در دل عاشق بطبع جای پذیرد

صدای کوس تو، در طاق این رواق پر آوا

سیه سپید توشان دید، همچو جفت جواهر

رخ دوام به بیند نه، طاق ابروی طغرا

در آنکه دست تو دریاست شبهتی نشناسم

کزو سیاهی توقیع، عنبری است ز دریا

فلک چو ابروی خُضبه خضاب وسمه گرفته

در تو در خم ابرو عزیز دیده بنیا

توئی مفلسف تدبیر عقل و حکمت خاکی

توئی مهندس ترتیب چرخ و انجم و قمرا

بدان اجازت عدلت که در بدایت عالم

چهار مادر گیتی گرفت حمل نُه آبا

زفاف خانه گردون خراب باد که روزی

همی ز عقل و زمانه نبات زاید از ابنا

چنان رفیع جنابی که با بلندی قامت

سر فلک نکند جز مکانت تو تمنا

چو تو مجرد جودی زبان عقل که باشد

که در مقابل رایت کند حدیث مجازا

بمدح توست سخنور زبان لاله اخرس

بنام توست نیوشنده کوش صخره صما

چو نرم روی خدنک از کمان صلب پرانی

خواص نرمی و چربی دهد صلابت خارا

زمانه با تو چه سودا پزد، که دست شجاعت

بریخت خون حوادث، زسهم این سر صفرا

اگرچه رای تو بودی بیاض عارض مشرق

بخاصیت ندمیدی ز شب دواله سودا

تبیره ساز حوادث، بر او زند سپر کین

هر آنکه کرد ز قهرت، دمی نکون و تبرا

دماغ چرخ ز خصمت، بجز بخار نبیند

که در دهان زمانه نواله ایست مهنا

بحفل طالع تو داد ملکتست تمامت

بسعی دانش تو کار دانش است مهیا

خجسته کلک تو صوری است بر دهان ممالک

زده بقصد امامت دم عنایت و احیا

چنان به نزل نعم با نعم قرار گرفتی

که جز بلفظ شهادت نرفت، بر دهنت، لا

اجل چو صورت پروانه شد بر آتش تیغت

که عشق بار ندادش بخود فراغت و پروا

هر آنکه زنده کند سنت خلاف تو یکدم

حدیث خلق رها کن بخلق قابلی او را

عظیم خلق تو گوئی که ارغنون بزرگی است

که از مسام بد اندیش جان کشد بمواسا

ممان که با تو سر از جور برکند فلک الثور

که زهره تو، به ثور است آفتاب به جوزا

برای بزم تو چون برگشند برق یمانی

که شد بریشم نورش بانعکاس مثنا

چو گرد خلق تو کرددز حلم و جود و تواضع

مثلثی بکف آرد سپهر مجمره سیما

همی سمور تو گیرند سامیان مراتب

از آن سما، به جنابت نه بست مجلس اسما

ملقب اند باسماء تو ملوک زمانه

توئی بقدر ز القاب آن گروه مسما

بنای ملک تو آنگه کند قبول تباهی

کجا قبول کند سطح آب خط معما

ز اصطناع تو ممکن بود بباغ زمانه

که تخم بقله حمقا شود درختک دانا

بهار در رک او آن عمل کند که نماید

بجای عقد شکوفه ز شاخ عقد ثریا

هزار ناله بر آید بر او ز باغ خورنق

هزار شود در افتد از او به جنت مأوا

ستارگان زبر و زیر شاخ چرخ مثالش

گرفته صورت اکلیل در برابر رؤیا

سپهر گفته خرد را بدین نشان که تو دادی

اثیر پرهنر است این درخت بوالعجب اسما

اگر زهی ز درختی چنین دریغ نداری

بر بقای مخلد کند ز برگ هویدا

همیشه تا خرد و نفس و چرخ و طبع زمانه

بآفرینش یزدان مقوّمند و محلّا

نه عقل راه نماید نه نفس کار گذارد

مکر ببدرقه رحمت خدای تعالا

تو باش عالم دل را ز عیم قاعده گستر

تو باش ملکت جان را امیر مرتبه افزا

ستاره زفت و تو معطی مزاج عمر تو زیرک

زمانه سست و تو محکم، سپهر پیر و تو برنا

***

مدح

مرزبان خطه ی اول فلک معزول باد

حاش لله گر برین در گه ندارد انتما

منشی دیوان ثانی چاکر طغرای توست

بر فلک زان خامه و خطش روان است و روا

مطرب عشرت گه ثالت نشیند توبه کار

گر نه تمکین یابد از سمع تو در ضرب ادا

خسرو ملک چهارم با جهانی دار و بُرد

دارد از تیغ تو تاج عزت و تخت علا

وز پی حمل سلاحت گرد پنجم رزمگاه

می پزد در کاسه سر عشق با ورد و دعا

حاکم ایوان سادس گر سیاقت بشنود

در بر اندازد ردای کحلی از صدر قضا

در پناهت هندو، ماحی که هفتم بام راست

مرزبانی میکند در خطه ی نشو و نما

ای سعادات نطاق روشنای ثابته

بوده بی عون مبارک طالعت عین شفا

طارم اطلس ز من بایست معقد بر درت

منتظر تا یابد از جان داروی تیغت شفا

نفس کل در ششهزار و اند سال از بهر تو

نقش های فانی انگیزد ز نیرنگ بقا

خسروا، من بنده را با سمع اعلا قصه ایست

ورچه غیرت رخصه می ندهد که دارم برملا

هر دم این دیک خماهن روی پرتفت اثیر

نیم لختی دیکرم پیش آورد زانده، ابا

قبله از قلاد دل سازم چو هستم چاشت خوان

شربت از خون جگر سازم چو باشم ناشتا

باده ی من راوقی بر راه دارد چون محن

لقمه من تریقی در پیش دارد چون عنا

از طپانچه آسمانی چهرو بر وی ساخته

اشک باریده شهاب ثاقب از جرم سما

تیره درگاهی است دل از آن نیارامد که شد

گونه ی از درد زرد و روی او چون گهر با

در گوای روی من بنگر برین دعوی که رفت

تا نشان صدق بینی ناطق از روی گوا

سینه پر خون چودریائی است ماهی شکل دل

اضطراب دل ز تأثیر حرارت آشنا

راست خواهی، من بزندان دل تنگ خودم

هم چو یونس در دل ماهی به بند ابتلا

گر نبودی شاه، دیوار دل من رخنه دار

کی سوی صحرای همت منفذی بودی مرا

چون طبیب عقل حال نبض من معلوم کرد

گفت انالله این نوعی است از دارالعنا

شرم بادت از گل صد برگ خود تا کرده ی

بینوا پوشیده در غنچه زنکان رها

شهریارا مجلس انس تو بستانی است خوش

دست و رخسارت سحاب جود و خورشید سحا

بنده گر زین بزم غایب میشود معذور دار

بلبل از بستان بایام خزان گردد جدا

گر زمستان باز میگردم زمستان برمن است

عذر دانم خواست دردستان اثناء ثنا

تا سر غربال تذویر زمان هر شب فتد

گندم انجم در این پیروزه پیکر آسیا

قبه ی افلاک را بادا، ز ایوانت شکوه

قرصه ی خورشید را بادا، ز رخسارت ضیا

از پی پاداش باد افراه جمهورامم

داد، درگاه تو را گردون لقب دارالجزا

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان سلجوقی

خوش گرد چرخ گوش ممالک بدین خطاب

کامد نهنگ رزم چو دریا در اضطراب

ای چرخ باگشاد خدنکش سپر بنه

ای فتنه از گذار رکابش عنان به تاب

ای ملکت طرب که رسیدی به آرزو

وی روزگار مژده که رستی ز انقلاب

ای جود دل شکسته برافراز سر بچرخ

ای عدل رخ نهفته برون آی از حجاب

ای ملک مرده، چهره شه بین و جان بگیر

وی دهر خسته دامن شه گیر و کام یاب

ای شیر سخت پنجه، مزن بر گوزن دست

وی کرگ بوالفضول، مکن بارمه عتاب

ای باز، پاسبان شو بر خانه ی تذرو

وی صعوه، آشیان نه در دیده عقاب

ای بادساز حادثه، در گوشه بمیر

چون آتش حسام شه آمد درالتهاب

چرخ شهاب ناوک و ماه سهیل جام

شاخ ارم حدیقه و شاه حرم جناب

قطب ظفر مظفردین خسروی که هست

بر روم وزنگ، خنجر او مالک الرقاب

شاهی که در قوافل سرمای قهر او

خورشید دوش درکشد از مخمل خضاب

بر موج خون به رقص درآرد حسام شاه

آنسان که بر فلک گذرد نیزه شهاب

اسم سنان او شجر روضه ظفر

نام حسام او شرر دوزخ عقاب

برداشت زخم گرز کرانش سبک به تگ

از مالش درنگ سر کوه دیر خواب

بخشید مایه، حزم گران سنک او بخاک

و افکند سایه عزم سبک سیر او بآب

زین روی شسته اند به هفت آب و خاک دست

هم آب از توقف و هم خاک از شتاب

لطفت جلای دیده ی روح است چون سماع

سهمت نقاب دیده عقل است چون شراب

خرم نشین به بزم که با یاد جام تو

شد لعل در میان حجر باده مذاب

گستاخ رو به رزم که بانف تیغ تو

در بحر خشک شد جگر آب چون سراب

با آنکه طبع آب کند رفع تشنگی

تشنه است آب تیغ تو، لیکن بخون ناب

از خون خصم شسته خدنگ نهیب تو

دستی که روز حشر زند پای برحساب

جز در دیار عدل تو، بی رخصت شبان

خواهر برادری بکند، میش با ذیاب

تیغ تو کند ناست بدیدار طرفه آنک

ببرید نسل خصم به خاصیت سداب

پیشانی کمانت چو پر پیج و تاب گشت

از ملک همچو تیر برون برد پیچ و تاب

از نوبت تو عهد جهان پیش بود لیک

به ز آفرید کانت شناسد بهر حساب

خصمت بری زعیش چو دوزخ زسلسبیل

سورت تهی ز نقص چو فردوس ازعذاب

ملت جوان شود چو کند رنگ زیرکت

از حلق خصم ناصیه تیغ را خضاب

هر کاو چو چنک رک ننهد راست برهوات

مسمار بر حدق زندش دهر چون رباب

بربود خنجرت کلف از چهره قمر

برداشت بیلکت سبل از چشم آفتاب

از حضرت تو مانع بنده نبود هیچ

جز بخت نا موافق، جز رای نا صواب

چشمم در این نشیمن احزان سفید گشت

یک چند باز بست به خشک آخر دُواب

منت خدایرا که بداد اتفاق سعد

چشم مرا بخاک جناب تو اقتراب

در عرف، تا که سبق سلام است بر علیک

در شرع، تا که فرض زکوة است بر نصاب

بادا، ز بخشش تو نصاب امل تمام

بادا، ز در گه تو سلام فلک جواب

از هیبت تو فتنه چو بُز جسته از کمر

وز صولت تو خصم چو خر، مانده در خلاب

***

مدح خواجه امام صفی الدین اصفهانی

زهی تو روح بخوبی و دیگران همه قالب

بساط حسن تو بوسد چو بر گشاد بقا، لب

رد ای نور سیه کرد ماه سبز عمامه

چو پیش عارض خورشید درکشی تتق شب

هزار دیده بره بر نهاده اند به مجمر

ز صحن گلشن مینا مقدسان مقرب

که تا به تحفه کی آردنسیم باد سحر گه

بجان خرید بخوری از آن دو زلف مطیب

اگر بماه فلک مایه ی دهد رخت از شرم

مه مقنع سر بر نیارد از چه نخشب

هزار جان عزیز است و بوسه ی ز تو احسنت

من الذی هو یطلب من الذی هو یرغب

نشان سبزه پدیدار کرد چشمه نوشت

که عقل راه نداند همی بجانب مشرب

مرا عزیمت رفتن درست کی شود از ری

که هیچگونه نیاید برون مه تو،ز عقرب

ز غمزه ی تو بر جاودان خطه بابل

فسانه گشت فسون های جانگداز مجرب

تناسب است به زلف تو قامت شعرا را

که بار منت مخدومشان همی کند احدب

طراز کشور دانش نگین خاتم رادی

صفی دولت و دین اکرم العراق مهذب

کسی که سایه اعدای او به قتل خداوند

چو آفتاب سنان میکشد بدیده ی اهدب

سپهر تند رکابت اگر رکاب ببوسد

بتازیانه دوران کند قضاش مؤدب

رکاب دار قدر داغ در نهاد بآتش

که بوالفتوح کند نقش ران ادهم و اشهب

چو راه گنه کمالش سپرد پای تفکر

بسنگ عجز در آمد اثر ندید ز مطلب

زهی برای تو تاریخ مشکلات مفضل

زهی بجود تو تألیف مکرمات مبوب

نهاد غاشیه بر دوش آسمان سبک پی

گهی که پای در آری چو آفتاب بمرکب

ز عشق کسب شرف دست معطی تو چنان کرد

که یک قدم ننهد پای حرص در ره مکسب

پی کتابت آن خامه شهاب وش تو

دبیر گردون درکش گرفته تخته مکتب

هوای مدح تو هر ساعه در ضمیر سخنور

قذان کنند چو سودای حک و ناخن اجرب

ملقب است ز ذات بزرگوار تو القاب

که گفت اینکه ز القاب نام توست ملقب

چو خواست کرد کریمی و سروری و بزرگی

اگر نگشتی دست و دل تو ملجاء و مهرب

چو تو کریم نه بیند، دگر زمانه سفله

چو تو یگانه نیارد، دگر جهان مرکب

ز پاس عدل تو، شیران شرزه وقت غنودن

گشاده چشم بخواب اندرون روند چو، ارنب

هر آن تذرو که در مرغزار عدل تو پرّد

گرفت نسر فلک را گه شکار به مخلب

بزرگوارا هر چت خطاب کرد بیانم

یقین شناخت کزان پایه، برتر است مخاطب

بدفع عارضه تو شگفت نیست که عیسی

اگر فرو جهد از سقف این رواق مقبقب

شفا، دو اسبه همی تازد از حدیقه تقدیر

قریب در رسد اینست در گمان من اغلب

تو ماه چرخ جلالی، تو را چه مفسدت از میغ

تو شیر بیشه ملکی، تو را چه منقصت از تب

طلا ریاضت خایسک دید و زحمت سندان

از آن صحایف مصحف از او کنند مذهب

چگونه بوسه زند بر عذار و فرق عروسان

گل ار نگردد در کوره ی گلاب مذوّب

بتاج شاهان زان بر نهاد تخت جلالت

که لعل در تف خورشید گشته بود معذب

رسید موسم خورشید بر تو باد خجسته

بگوی، تا همه اسباب آن کنند مرتب

ز دسته های ریاحین و باده های مروج

ز مطربان خوش آواز و مادحان مهذب

بباده طبع تو رغبت نموده و فضلا را

گهی ثنای تو مطلب، گهی دعای تو مرغب

چو شمع جان حسودان بلب رسیده ز عزت

تو بر نهاده بلب، صبح وار جام لبالب

بهر چه رای کنی انقیاد کرده تو را چرخ

به هرچه روی کنی کارساز بوده تو را، ربّ

***

مدح بهاءالدین

رمیده جان سعادت رجوع یافت بقالب

بدست بوس قدومش گشاده گرد بقا. لب

نهاده گوهر اجرام چرخ در دهن مه

ز بهر مژده چو بر زد سراز پس تتقق شب

بداد خازن هامون همه ذخایر معدن

فشاند دامن گردون همه جواهر کوکب

صبای مجمره گردان چو آه صبح معطر

جهان مجمره صورت چو زلف حور مطیب

برفته راه به گیسو چلیپیان بهشتی

فکنده فرش ز شهپر مقدسان مقرب

پلنگ وار شده چست، صفدران کمر بند

کلنک وار زده صف دلاوران محرب

شکوه بار شده چرخ کاسه پشت ز عجله

چو نوبتی زده در چهره قمر دم عقرب

من از تحیر آن حال مست شربت دهشت

خرد نفیر کنان کای نفور رانده ز مشرب

چه خفته ی، تو که خسرو بصوب مملکت آمد

چو لعل صاف بمعدن، چون جان پاک بقالب

جمال روی ممالک بهاء دین که ندارد

به جز پرستش صدرش فلک عقیده و مذهب

حسن صلابت حیدر مصاف، شیر شکاری

که نام و نسبت او هست از این سه اصل مرکب

سپهر تند عنانش اگر رکاب ببوسد

بتازیانه دوران کند، قضاش مؤدب

شه مخالف در شد بزیر نطع هزیمت

رخ هزیمت او چون در اوفتاد به مشعب

چو راه ی گنه کمالش سپرد پای تفکر

بسنگ عجز در آمد اثر ندیده ز مطلب

زهی به تیغ تو مسمار مشکلات گشاده

زهی بجود تو تاریخ مکرمات مرتب

شکسته نیزه رایت جناح طایر واقع

گرفته قود کشانت عنان ادهم و اشهب

نهاده غاشیه بر دوش آسمان سبک رو

گهی که پای در آری چو آفتاب بمرکب

گهی که کوس تو تکرار درس نصرت کرد

قضا چو طفلان درکش گرفته تخته مکتب

اگر بخواهد رایت بکلک نور نگارد

هزار شمسه  دیگر بر این رواق مقبقب

ز عشق کسب شرف دست معطی تو چنان کرد

که یک قدم ننهد پای حرص در ره مکسب

چو خواست کرد کریمی که خواست بود بزرگی

اگر نگشتی دست دل تو ملجاء مهرب

هوای مدح تو هر ساعت و ضمیر سخنور

قران کنند چو سودای حک و ناخن احرب

چو تو کریم نبیند دگر زمانه سفله

چو تو یگانه نیارد دگر جهان مرکب

ز بیم تیغ تو شیران شرزه وقت غنودن

گشاده چشم بخواب اندرون شوند چو ارنب

سپهر قدرا هر چت خطاب کرد بیانم

یقین شناس کزان پایه برتر است مخاطب

تو را چه مدح سرایم بدین دماغ مشوش

تو را چگونه ستایم بدین ضمیر معذب

همیشه تا به ثبات است طبع خاک موّ سم

همیشه تا بمدار است میل چرخ ملقب

ثبات حزم تو چون خاک بادبل هوا قوی

مدار ملک تو چون چرخ بادبل هو اغلب

بهر چه رای کنی، جان سپار گشته تو را دهر

بهر چه روی نهی، کار ساز بوده تو را رّب

***

مدح خواجه فخرالدین

در تتق ابر شد، باز رخ آفتاب

همچو بناگوش یار در خم زلف بتاب

مهر سیه پیرهن ابر سپید پریش

هندوی کافور موی ترک معنبر نقاب

خانقه صوفیان بر گه ز بس اقحوان

یک رده احمر لباس یک صفه ازرق ثیاب

ساغر یاقوت رنگ، لاله چو بر خاک زد

نرگس مخمور چشم زود در آمد ز خواب

چون سر هر آبگیر، صفحه سیمین نمود

شاخ به تذهیب کرد یک ورق زرناب

در طرب آبادباغ، گشت ز غوغای دی

منظر شمشاد پست، طارم گلبن خراب

سبزه کم عمر را گشت محاسن سفید

هم ز رحیل صبا هم ز نزول ضیاب

نرگس فیروزه تخت تاجی بر سر نهاد

قبه ز زر طلا نیزه ز سیم مذاب

کرده ز پر غراب جامه سیه شاخ را

محنت فصل هرم حسرت عهد شباب

چون زچکا، ارغنون گشت شنیدن محال

باده چون ارغوان هست کشیدن صواب

زمزمه گوی از برش بلبل چون مطربان

رقص کنان بر سرش همچو شکرفان حباب

جان شیاطین غم، سوخته گردد چو او

از افق جام گرد، تاختنی چون شهاب

بر در لطفش زده، روح بدر یوزه چشم

روح که طالب نصب، راح که صاحب نصاب

چون لب جام از صفاش مطلع خورشید شد

نصفی مه زار و زرد، در دهن و در رضاب

چون مه ناکاسته، مجلسی آراسته

بر رخ صدر اجل، خواجه جام شراب

از کف ترک چو ماه باده ده باده خواه

چشمه لب بی گناه گوشه خور بی سحاب

آتش رخساره ی کز پی دیدار او

چشم فلک شد سپید، جان ملک شد کباب

منتظر وصل او دیده ی خوارزمشاه

مفتخر از اصل او، دوده افراسیاب

جان بستاند ز دل جزع وی اندر جفا

دل برباید ز جان، لعل وی اندر عتاب

چون سر کلک وزیر، طره ی او بر عذار

پشت حواصل نگار کرده به پرغراب

سرور نیکو سیر خواجه والا گهر

مهتر عالی ثمر صاحب فرخ جناب

گوهر درج لطف اختر برج شرف

بازوی اقبال تیغ خامه دولت کتاب

فخر نظام ملل فرو بهای دول

آن زکفش بی خلل ملک سخا، زاضطراب

ابر کفش چون بدید خشک نهال امید

بر سر بام جهان زد علم فتح باب

از همه ابنای دهر همت او جمع کرد

هم شرف انتساب هم گهر اکتساب

صیقل رایش چو برد، دست بروشنگری

دست قضا برکشید خنجر ملک از قراب

نور وفاقش دهد عارص مه را فروغ

رنک خلافش کند طره شب را خضاب

مسرع عزمش چو کرد مرکب تعجیل کرم

شق نکند گرد او باد بپای شتاب

دشمن خود را بر او، گرچه تشبه کند

نیک شناسد خرد بحر محیط از سراب

ای در، میدان ملک حزم تو آبی زده

کاسب قضا را بر او، مانده خراندر خلاب

عرصه جاه تو را طی نکند نور و ظل

مسرع عزم تو را پی نبرد با دو آب

طینت خاک است و آب ذات شریف تو لیک

خاک نسیم، الحراک باد اثیر التهاب

کین تو در کار دین گر نزند دارعدل

در نفس از شب روی، توبه کند ماهتاب

کام خطا کی نهد ذهن تو در هیچ کوی

راه غلط گم رود فکر تو در هیچ باب

سر نکشد چرخ چون جاه عمر هیبت

ذره تادیب برد بر کتف احتساب

تو گل مل طینتی وز پی قمع عدوت

گل نبود بی دروغ، مل نبود بی خراب

هم گه دیوان توئی، مرد دوات و قلم

هم گه میدان توئی، گرد طعان ضراب

سایر کلک تو را عقل نداند میسر

سایل تیغ تو را، چرخ نداند جواب

مدح تو جمع آورد عاجل و آجل به هم

عاجل دنیا عطا آجل عقبی ثواب

سلک عبارت گسست، جوهر اوصاف تو

قطره که داند شمارد، ذره که گیرد حساب

عرصه مدح تو کی پای فلک کرد طی

چون به فلک در زند، دست تصرف تراب

چند تواند شنید عقل بسمع قبول

مدحت گردون علو، سیرت خورشید تاب

ای خرد هرزه کار لاشه دعوی بدار

ابرش افلاک نیست اهل عنان در رکاب

ای ز دل پاک تو عقل سری پر نهیب

وی ز کف راد تو کنج دلی پر نهاب

راه ز اندیشه بیش مرحله عجز پبش

سست بپا کرده هین پا و سرش انقلاب

تیر عقاب افسرت غرق شود تا به پر

گرچه نشان باشدش چشمه بال عقاب

نیست مرا در جهان از ستم آسمان

جز به حریمت امان جز به جنابت مآب

گشت امیدم که رست از بد و نیک آن توست

ابر عطائی ببار مهر سخائی بتاب

تا چو عروسان باغ چهره گشایند باز

ابر بهاری زند بر رخ هر یک گلاب

در چمن باغ عمر باد لب و طبع تو

کوری حساد را باده کش و لهو یاب

هرکه نباشد چو چنگ با تو بیک پرده در

خورده بسی گوشمال از تو بسان رباب

کرده مقالات من با شرف مدح تو

در دل ناصح سرور بر تن فاضح عذاب

شعر سراید بسی هر کسی اندر بسی

لیک ز بهر آبه سود به زهریر گلاب

***

مدح علاء الدوله فخرالدین عربشاه

تافت چو صبح دوُیم شاخ ملمع سلب

جرم فلک زیر پای چشمه خور، زیر لب

هودج غنچه چنان بند قماط حریر

شاخ شکوفه کشان طرف ردای قصب

مُهره سیمین حباب ساخته بر نطع آب

بیش بها جان خویش کم زده در یک ندب

سبزه فکنده بساط بر طرف آبگیر

لاله حقه نمای شعبده ی بوالعجب

پیش نسیم ارغوان قرطه خونین بکف

خون حُسینان باغ کرده چو زهرا طلب

صلصل درویش طبع آخته نای نوا

بلبل رنگین بساط ساخته چنک طرب

تا بمزاج جهان باز دهد اعتدال

قطره ژاله ز میغ آمده مطبوع و، حّب

تاک، فرو برده سر، مست نیایش کرای

آری در طبع اوست چشمه آب عنب

دیلمیان چمن یافته یکسر کله

بند عمامه ز پس بسته برسم عرب

گشته چو من ده زبان سوسن و واجب کند

مذهب آزادگان شکر مُربّی و ربّ

او به ثنای خدا من به دعای امیر

صفدر امت پناه صدر پیمبر نسب

فخر جهان فخر دین عاقله اهل بیت

کز و روان است باز قافله منتسب

شاه علاء الدول کز دم شمشیر او

کرد قلم روزگار گردن شور و شغب

آنکه بکلک ذکا خاطر او در نبشت

عقل نو آموز را تخته سرّ الادب

بوده ز دستش قوی بازوی کلک و حسام

گشته برویش قدیر دیده نام و لقب

چون ز پس پرده دید نقش قضا را تمام

شعبده عالمش کی فکند در عجب

بخشش بی علتش ساخت چو حکم ازل

کم خطری را خطر بی سببی را سبب

دوخت بقد عدوش چرخ قبائی بشرط

چین سرین از بلا حلقه جیب از تعب

باده عدلش چو کرد قصد دماغ فضول

خوشه بی جُرم را حلق برست از کنب

حشمتش آنجا که داد نامیه را گوشمال

لقمه بشولی نکرد خار بنرم رطب

ابلق ایام را نرم کند چون دوال

بازوی انصاف او، هم بدوال ادب

تا بودش چون دوات، بنده حلقه بگوش

زاید ماه چگل بسته میان، چون قصب

بادیه پیمای آز کر خبر آرد ثناش

شاخ زند سدره وار، زیر رکابش قنب

خنجر تقدیر را ارّه دندان کند

بیلک او باد وار، چونکه به جست از مهب

ای ز خمیر و جود طینت او منتحل

وز همه عقد بشر گوهر تو منتخب

دیده ز تلقین تو ناطقه طرز سخن

کرده ز القاب تو روح طراز خطب

عدل تو تیغ کیا گر بفسان برزند

باز تواند برید، دست و زبان لهب

خامه من در ثنات خط به جهان در کشید

رخت چو بنهاد فرض کوچ کند مستحب

مدح تو خواهم نگاشت گرد رخ آفتاب

تا بدواتم دهد، مشک ز گیسوی شب

پیش چو تو سروری، سرو روان را بشعر

هست من و ما زدن غایت ترک ادب

قصب کی آرد ببار ازچمن او گر برند

شاخ فضایل رطب نخل معانی شعب

کسب گهی ساختند بر در این بارگاه

نی شرفی منتسب نی هنری مکتسب

عود یک لافشان ازرق گردون شگاف

کرده زوال الدرک دعوی اعلی الرتب

گر به عمامه کسی سرورئی یافته است

پس شه مرغان سزد، هد هد رنگین سلب

کی بقماط حروف آیدشان طفل نطق

مادر زال و عقیم، شوهر پیر و عزب

سحر من از شعرشان، دانی وداند خرد

نوبت بوالقاسمی از دهل بو لهب

ای ید بیضای تو موسی طور دها

معجزه اژدها، به ز طلسم خشب

سردی هر دمنه طبع، کرد مرا کرم لیک

شیر هنر بیشه ام باک ندارم ز تب

آب سخن های من، کرد، تر، آن خام را

ورنه شدی سوخته، در شرر این غضب

تا ز پی وحس و خون، در عصب و رک نهد

دست وزیر گزین تخت شه منتخب

خون عدوی تو باد، نوش بقادر عروق

حس حسود تو باد نیش اجل در عصب

کام کمال تورا شهره عالم دو پی

قد جلال تورا، درع فلک یک وجب

***

مدح خواجه شمس الدین

گر مایه گیرد از رخت ای دلبر آفتاب

عاشق شود زمانه بصد دل، بر آفتاب

هر بامداد گیرد بر بوی روی تو

نه کلّه فلک را در زیور آفتاب

در رشک جیب تو بدردّ صبح پیرهن

از وی چو بامداد بر آرد سر آفتاب

تا بوسه ی ز لعل تو بر خویشتن کند

دارد هزار کیسه کان پر زر آفتاب

در زیر جل کشیده جمال تو چرخ را

تا رخت بار نامه نهد بر خور آفتاب

تا زلف مشکبار تو بر ماه تکیه زد

از غم شکسته دل شد چون مجمر آفتاب

بر خطبة الوداع جمال و بهای خویش

هر روز از آن کبود کند منبر آفتاب

حسن تو نوبتی چو برون زد براه چرخ

پرچم کند سنان خط محور آفتاب

از رشگ آفتاب رخت هر شبی چو شمع

با کام خشک باشد و چشم تر آفتاب

مانده است جمله دیده از این منظر بلند

هر روز در نظاره ی آن منظر آفتاب

در خلوتی که ماه تو زنجیر بگسلد

مانند حلقه روی نهد بر در آفتاب

بی رؤیت جمال تو سر بر نیاورد

در خوابگاه مغرب از بستر آفتاب

شب بر رخ تو باده خورم تا زعکس او

طالع شود چو می ز لب ساغر آفتاب

از مه نقاب طره شبرنگ باز کن

تا بر نیاید از تتق خاور آفتاب

ای ماهرو اگرچه دراین حق بدست توست

چندین مکش زبان وقعیت در آفتاب

چاکر شو آفتاب فلک را از آنکه هست

در پیش آفتاب زمین چاکر آفتاب

دریای فضل و گوهر افضال شمس دین

کزکان رای اوست کمین گوهر آفتاب

گردون مکرمات فرامرز کز شرف

با قدر گردنش نبود سرور آفتاب

کر، باس او بگنبد نیلوفری رسد

چادر کند کبود چو نیلوفر آفتاب

بی عزم او نتافت بر این بحر نیلکون

هر صبحدم ز هیچ طرف معبر آفتاب

ای، خیره زان بیان سخن پرور آسمان

وای تیره زان بنان سخا گستر آفتاب

بی بازوی ضمیر تو گاه مصاف صبح

در روی شب همی نزند خنجر آفتاب

در بند یک اشارت دنبال چشم توست

کاید بسر دوان بسرت یکسر آفتاب

بی سایه عنایت خورشید رأی تو

در سایه ذره وار شود مضمر آفتاب

این ظلم کز تو بر سر زر آمد و درم

بر سر کند ز دست تو خاکستر آفتاب

از آرزوی مجلس تو بر زمین نهاد

زانو به پیش زهره خیناگر آفتاب

زین پس براین رواق سپر شکل درطلوع

گیرد بجای تیغ بکف مزمر آفتاب

در مجلس تو گرچه زبی مایکی خویش

دانم که خدمتی نکند در خور آفتاب

ای زهره میاندیش که از خاکپای تو

معجر فروکشد به رخ از هر آفتاب

ای برگرفته زان کف بیضاء مال بخش

در بخشش و عطا مدد کیفر آفتاب

با لعبتی که عارضش از پرده سیاه

آرد بسجده از فلک اخضر آفتاب

زین شعر آفتابی کز کان خاطرم

لعلی است کش نشانده در او افسر آفتاب

امروز من رهی به جناب تو آمدم

زیرا که بر سپهر بود خوشتر آفتاب

دارد ضمیر من بسخن پروری کمال

هرگز نشان که داده سخن پرور آفتاب

چون عبهر آمده است مرا طبع دیده ور

کزوی شود بوقت سخن مظهر آفتاب

عبهر ز آفتاب شگفته شود و لیک

در طبع من شگفته شد از، عبهر آفتاب

هرچند سایه وار سیه گشت حال من

هم نیست از دویدن مستظهر آفتاب

روشن شود به نزد عطای تو زآنکه هست

مدحت فروش ذره و مدحت خر آفتاب

تا رایت از کمین گه مشرق بر آورد

در ساعتی بغرب کشد لشکر آفتاب

بادا، چنانکه رایت رای تو تا بدید

شمشیر صبح بر نکشد دیگر آفتاب

چون عود گشته طالع اعدات محترق

در مجمر قرآن چو کند آذر آفتاب

گردون چنبریش بصد رشته بسته پای

گر بر در تو سرکشد از چنبر آفتاب

***

تاسف از جوانی و یاد از گذشته

وداع و فرقت احباب و یاد عهد شباب

دیار عمر امیدم، خراب کرد خراب

زیاد این، رخ زردم در آب گشت غریق

ز داغ آن، دل ریشم بر آتش است کباب

سرشک خون روان دل من است و لیک

سفید گشتن او را عجایب است عجاب

چو بر شود سوی چشمم ز دل بود چو عقیق

فرو چکد شده مانند لولوی خوشاب

هم آنچنان که اگر چند باشد آن گل سرخ

…………………….. شود سفید گلاب

دریغ عمر گرامی و مدت شادی

دریغ عمر جوانی و صحبت احباب

رخ چو لاله سیماب من چو دید که بست

زمانه برد و بنا گوش من ز برف نقاب

به پژمرید بدینسان و بس عجب نبود

اگر به پژمرد از برف لاله سیراب

بدیع نیست ز بهر شباب و عمر عزیز

اگر سیاه کنم موی را همی به خضاب

اگر بسوک عزیزان کنند جامه سیاه

سیاه کردم من، موی خود بسوک شباب

ایا فریفته روزگار بی محصول

بعمر عاریت خویش تا کی این اعجاب

همیشه بر در تسلیم گرد از آنکه به جهد

برون نیاید هرگز سفینه از غرقاب

مکن گناه بامید آنکه گوئی هست

خدای عز و جل هر گناه را تواب

اگر شکار تذرو آرزو کنی رسدت

که قامت توخم آورد همچو چنگ عقاب

کنون که جفت شدی در دعا فزای بدان

که مر دعای تو را زود تر دهند جواب

همی نه بینی از روی تجربت که گمان

چو جفت گردد از او دور تو رود پرتاب

***

مدح عماد الدین محمد

ای سالکان راه هوای تو در طلب

وی ساکنان کوی رضای تو در طرب

هم باده های ناب وصال تو بی غرض

هم زخم های تیغ فراق تو بی سبب

در سور عشرت تو خوش استاد، کان چو صبح

در سوک غیرت تو سیه جا مکان چو شب

در گوشه بساط تو از بی بضاعتان

با خوش حریف وصل دو کون است یک ندب

دُردی کش خرد را در مجلس غمت

جانی است بر لب آمده زان جام تابلب

روشندلان صیقل دردت چو ذوالفقار

وارسته ز احتساب سر درة ادب

گاه از قدم توان شده چون خاک در نبات

گاهی بسر دوان شده چون آب در طلب

ای چون رجب اصم شده بشنو بکوش هوش

یک ره ندای عیش رحیاً کی تری عجب

در گنج بیخودی کش رخت دل ارهمی

خلعت گهت بیاید بی زحمت و تعب

اول قدم سر از عرب و ز عجم بکش

پس بر بساط هر دو طرف نه پی نسب

در گوش، گوشوار انا مفخر العجم

بر دوش، طیلسان انا سید العرب

خواهی که دیده ی خردت خرده بین شود

رو خاک آستانه صدر اجل طلب

عالی عماد دین خدا آن محمدی

کز فخر او به چرخ در آمد سر لقب

صدریکه روزگار به جاهش برد حسد

بدری که آفتاب زرایش برد حسب

ز آسایش جلالش بر چار سوی دین

صد دزد بدعت است سر اندرزه قنب

خورشید وار عدلش چون تیغ بر کشید

ببرید دست ظلم مه از دامن قصب

روی بهی برنگ چو روی حسود اوست

زین رنگ بی سبل نبود دیده عنب

ذاتی است آن ندانم در حیز جهت

با عالمی فضایل موروث و مکتسب

یک مهره نامده است برون مثل این جوان

از زیر هفت حقه این پیر بوالعجب

ای گلبن خلاف تو سر تا بپای خار

وای نخل طلعت تو گران تا گران رطب

ذهن تو در دو کام که زد بر بساط کشف

نوحی غریق دید و مسیحی گرفته تب

اندیشه خلاف تو احساس مرد را

چون استخوان به بندد در منفذ عصب

ذات تو گوهر آمد در قلزم وجود

حلم تو لنگر آمد بر کشتی غضب

صدرا، روا مدار که در عهد درس تو

بوالقاسمی خریطه کشد پیش بو لهب

دست طلب دراز کن ای موسی سخا

تا اژدهای نطق پدید آید از خشب

در رشته کرده ام به بنان بیان فکر

این عقد چون ثریا پر در منتخب

بر گردن جلال تو بستم که اصل او

رشحیست زان سحاب و نسیمی است زان مهب

گر یک نظر کنی بسخاوت چو آفتاب

زود از گزین نهال بگردون رسد شعب

تا دست باغبان کن از بوستان کان

گه دسته گل آرد و گه پشته حطب

هرکت نداردی گل بستان شرع دوست

حالش چو حال شاخ حطب باد در لهب

فارغ هلال عمر تو از ورطه محاق

آزاد بدر قدر تو از عقده ی ذنب

میمون رسیده مقدم عید نو چون برات

مقبول گشته طاعت شعبانت چون رجب

***

مدح یکی از صدور- در بحر خفیف

ای فلک قدر آفتاب جناب

مشتری مسند و هلال رکاب

کعبه چار رکن دولت و دین

که جهان را حریم توست مآب

کوه حزمت بذات حمله درنک

باد عزمت بطبع حمله شتاب

بی قلا وز استشارت تو

عقل گم کرده شاهراه صواب

در گمان چرخ سبز توز فلک

بسته حزمت ره خدنک شهاب

کیست جز، مهر تو بهشت طرب

چیست جز، کین تو جحیم عقاب

در محارم سرای فکرت تو

بر گرفته قضا ز چهره نقاب

حاسدان تو را چه دانم گفت

که نیرزند نزد من به خطاب

ماده مویان که بر حساب کزاف

بار دارند همچو اسطرلاب

بدمی تاب خورده چون آهن

به تفی رقص کرده چون سیماب

همه شر بوده در نهان لیکن

ظاهراً خوش حریف همچو شراب

این چو نکبا دراز قامت و پست

وان چو ابلیس شیخ صورت و شاب

جسمشان برزخ زمین و بال

جانشان دوزخ ملاء عذاب

چون حجر نا مجیب کاه سئوال

چون صدا نا مفید وقت جواب

چهره ها همچو سوره ی اعراف

سینه ها همچو صورت اعراب

قبله هر کفی ولی به قفا

سپر هر عصا ولی به قراب

گشت نیشان ز عشق نا پژه ها

خورده آب دهن بفتح الباب

راه محراک سرخ بنموده

بدوات سپید در کتّاب

قلم منشیان دولت را

بوده پیش از خط عذار کتاب

از تجاویف سینه ساخته اند

تیغ کین را به جهد خویش قراب

جمله غافل از آن یمانی تیز

زود گردد قراب سینه خراب

صدر تو قلزمی است بی ساحل

تو در او آب و آن گروه گلاب

بولوع گلاب در قلزم

از طهارت تهی نگردد آب

همه در خواب غفلتند که زود

سرشان برکنی به تیغ از خواب

چون وبا انتقام حرب تو را

نبود اختصاص شیخ ز شاب

همه را بشکری بتاب هژبر

همه را در نهی به چنگ عقاب

باش تا در حرم کشند قبول

باش تا در غمم زنند ذیاب

فلک مهره دزد شعبده باز

بنماید هزار شکل عجاب

دشنه آب خورده مژده دهد

سر پر باد را به عمر حباب

کوش سلطان بفرق بشناسد

گوش کر از طنین های ذباب

بأس تو خصم را فرو گیرد

زیر و بالا چو حرف را اعراب

منصب حکم، جزودان و تو گل

لاتکن عنه آیساً بذهاب

عود او را بسیج کن که بود

جزو را هم بگل خویش ایاب

ای رخت خار دیده ی اعدا

نه از این خال چهره ی احباب

باز داده بدست لعنت من

دولت تو، فسار آن احزاب

تا. ببرم. ولی به تیغ هجا

تا بدوزم، ولی به تیر عتاب

گرچه مورند، بستر مشان تن

ور، چو مارند بشکنمشان ناب

من نه آن ضیغم عدو شکرم

کز جهان ساختم حریم تو غاب

دمنه تبعان ز بیم پنجه من

در فتاده چو شیر نر بخلاب

من نه آن مادحم که کرد سخات

هر زمانیم جلوه بر اصحاب

گه خزانی زرنگ های نقود

گه بهاری ز لون های ثیاب

بلبل خوب نغمه ام زنهار

تا نفرمائیم نعیب غراب

ای بلند آفتاب فایض نور

خاص با من نهان مشو به سحاب

دایم از قدر بر فلک میرو

لیکن از جود بر جهان میتاب

هر دعائی که کرده اند و کنند

اولیا در حق اولوالا الباب

باد هر دم ز اولیای درت

آن دعا زایزد مجیب مجاب

هم بر این چند بیت ختم کنم

که ملالت بود ز من زا طناب

***

مدح مظفرالدوله قزل ارسلان

به بست شرع سلامت گذار بر سوی نوب

برست بحر شریعت ز موج هر آشوب

گشاد بهره ی وصل دو شاه یوسف چهر

در اشتیاق سبق برده هر دو از یعقوب

سلام کرد یکی را، ظفر ز روی خشوع

نماز کرد یکی را، فلک بحکم وجوب

نهاده سیرت این، پای بر صراط قدیم

دریده فکرت آن، پرده بر جمال عیوب

بلند قدر یکی، بر سر سپهر افسر

خجسته نام یکی، بر جبین مه مکتوب

تف مهابت این، همچو روزگار غیور

کف مروت آن، همچو آفتاب وهوب

کشیده خنجر این، آب را مهار خضوع

شکسته رایت آن، باد را، جناح هبوب

قضای معدلت این، چو در صباح سموم

شراب مکرمت آن، چو در سراب حلوب

برید عزم یکی، بر گشاده راه صبا

عقال حزم یکی، بند کرده پای جنوب

نوال همت، این، عاشق و امل معشوق

سپاه سطوت آن، غالب و جهان مغلوب

سپاس و منت بسیار، حق تعالی را

که کرد، کار جهانی به صلح ایشان خوب

وزآن خشونت رفقی چنین پدید آمد

چو گل زخار وزر، ازخاره و شکوفه ز چوب

اگر چه رحمت یزدان، مراغه را دریافت

عراق و شام برست از بلیت و آشوب

مظفرا ملکا گر مظفر فلکی

دو چشم ساخت بیک روح چون عیون و قلوب

اگر چه عشق مغیر شود بود بر جای

شراب اگرچه زبان کز شود بود مشروب

نه روح باقی گیرد، به هیچ واقعه رنگ

نه آب حیوان گیرد به هیچ خاک مثوب

عتاب دوست چو نسبت درست کرد به عشق

یکی شمار در او، امر موجب و مسلوب

بساط خلد نگیرد، غبار و گر گیرد

سزاست طره حوراء بخدمت جاروب

نه هر حدیث نهد بر دل بزرگان بار

نه رخت ابر کند، منکب صبا منکوب

نه عشق و وصل لذیذند بی عتاب فراق

نه مهر و ماه عزیزند، بی محاق و غروب

زهی ملاذ عجم، خسروی که فتح و ظفر

بر او دو مقرعه دادند در نزول و رکوب

گهی که مدح تو انشا کنم نیالاید

نه ذهن من ببلادت نه فکر من بلغوب

مرا هنوز آلب ارسلان نگین در کام

که زنگیان حروف از فرح شوند طروب

رونده ی که نه بر مرکب عنایت توست

پس از وفات کند درس علم آب لبوب

سخنوری که اگر مایه پر بود گردد

در این مقام گرفتار مایه مقلوب

نه پای هیچ تفکر جهد بر این ناهق

نه دست هیچ عبارت رسد در این اسلوب

در آب نکته من ترشدی رخ کاغذ

ز طبع لفظم اگر یافتی جواز سکوب

چو کبر و جهل بشد، بادبان لنگر من

نه سست پای سقوطم، نه تیز مغز وثوب

مدایح ملک مغرب و مآثرشاه

چو کسوتی است مشهر ز لفظ من موهوب

امید داشتم از فضل ایزدی که کند

در آن جناب وجیهم در این کنف محبوب

رساندم به غنا زان جوایز جایز

رهاندم ز عنا زان رعایت مرغوب

همیشه تا که نمازی بود خرد ز عوار

همیشه تا که مقدس بود خدا ز عیوب

بزن به سعی خرد گردن جهان سفیه

بکن بعون خدا بیخ روزگار غضوب

بداس قهر و خطر گشته امل بدر و

بپای عزّ و شرف تارک سپهر بکوب

هر آنکه با تو مخالف نهاد شد چو صلیب

چو نفس عیسی گردانش در زمان مصلوب

***

مدح سلطان قزل ارسلان سلجوقی (مظفرالدوله والدین بن شمس الدین ایلد کز)

آنرا که چار گوشه عزلت میسر است

گو نوبه پنج کن، که شه هفت کشور است

دل چون زبان طمع بریدی کباب دهر

از دل بُبر، که پهلوی ایام لاغر است

بگذر ز چرخ طبع که بستان سرای انس

برتر ز طاق و طارم این سبز منظر است

گر بوی کام هست نه بر هفت مدخنه است

ور عقد انس هست نه بر چار گوهر است

طبطاب زین فلک سر تو کی برآورد

چون نیک و بد نگاه کنی، کوی بی سر است

چون کاهلان به سبزه ی گردون فرو میای

کاین سایه دار، اگرچه شکوفه است بی براست

دانی بر این بخور مزور که خوش بود

هر سر که بیدماغ تر از کوی مجمر است

گویند ابر، منت دریا برد بخود

هم هرزه نیست، ورنه چرا دامنش تر است

گاوی نشان دهند، بر این قلزم نکون

لیکن نه پرچم است مراو را نه عنبر است

بر خرج دهر، کیسه چه دوزی که هر درست

بر هفت خانه صره کیتی مدور است

کام طمع به عالم صورت چه خوش کنی

کاین نقش شکر است، نه معنی شکر است

از آسمان مشام تفرز فراز گیر

کاین سبز برگه آبخور شیر ابحر است

بر شط حادثات برون آی زین لباس

کاول برهنگی است، که شرط شناور است

از اشک خواه سیم، که نقدی است پر عیار

وز چهره جوی زر که طلای معیر است

خلقان به رنگریز طبیعت مده از آنک

هر دست رنگرز  ز نخستین سیه تر است

بر چین دکان جسم، که در دار ملک روح

به زین عمل که هست، نه بر تو مقرر است

جبریل میزبان مسیح است، بر فلک

در خورد هم طویلکی زر، سم خر است

دود چراغ خورد هر آن کز برای او

خورشید رای صبح، بر اطراف خاور است

زورق ز آب دیده کن و در نشین از آنک

دریای آتشین تو دشوار معبر است

فصّاد روزگار بزهر آب داده نیش

تو شادمان و غرّه که کویش معنبر است

رخ پر سرشک کن چو فلک وقت شام از آنک

بر هجر روز، اشک شفق نیز احمر است

در قرص مهر و گرده مه بنگر و بدانک

بی این همه صداع دو نانی میسر است

در عهد ما که ما در راحت عقیم ماند

شادی ز خلق، روی نهفته چو دختر است

زاغ سپید گشت امانت به پایه ی

طغرای مه چو نامه هد هد مزور است

از سالکان صادق پروانه ماند و بس

کاو در طواف کعبه همت مجاور است

گفت آفت سراست و خموشی خلاص آن

در اختیار زین دو یکی تن، مخیر است

پر کار چرخ گوژ شد از دور بی شمار

کس نیست کاوزر است ولی همچو مسطراست

از سرو تا بسوسن آزاد کس نماند

الا، دلی که بنده شاه مظفر است

دریای بزم و رزم که از جود و حزم او

دایم صدف گهر ده و ماهی زره در است

چون پشت بر سریر کند، روی دولت است

چون روی در مصاف نهد، پشت لشگر است

معمار عدل او بحذاقت مهندس است

عطار خلق او به عبارت شکر گر است

آن ابر ازرق است، حسامش که در مصاف

هر قطره که ی رشح کند بحر اخضر است

درشان آن درخت چگوید خرد کز او

فرخنده میوه ی چو قزل ارسلان بر است

تنزیل صادق است مرا، در ثنای شاه

لیکن برای مصلحتی نا مفسر است

بانک خروس حربه دیو است از آن کجا

تفسیر او شهادت الله اکبر است

هرکس ز بحر فکر برآرد دُرّی ولیک

دُر دانه های خاطرم از بحر دیگر است

ننهاده اند در پر جغد و غراب و زاغ

آن چابکی که در پر باز سبک پر است

بر لشگر ریاحین، گل راست سلطنت

کوری کو کنار که حمال افسر است

پشه چو پیل را بفسون بر زمین زند

لیکن نه مرد پنجه بازوی صر صر است

نسبت همی کنند بمن بنده طاعنان

جرمی که در مقابل عفوش محقر است

یعنی، که آن قصیده غرا به حسب حال

مردود طبع پاک شه نیک محضر است

زان دم فشانده بر سرم آتش چو شعله هاست

زانک فتاده بر جگرم خون چو ساغر است

بیجان بماند چون رسن از غصه و سرم

بر زانوی دریغ نهاده چو چنبر است

بدگوی، گو، بیا و بگو، تا چه گفته ام

باری کنون من ایدرم و خسروایدر است

زین پیشتر چه رفت، که با شمع آفتاب

کردن شکایت از شب محنت نه درخور است

خضری که میر آب محیط است نیست داد

کاو را از آن عمل دهنی خشک کیفر است

رخشی که پیک باد فرو ماند آن گهی

پالان عود قسمت هر دیزه استر است

عذرا، در آرزوی دو کز مقنعه در است

فرق سگان وامق او غرق زیور است

تنها مرا بر این سخن ارکفر لازم است

بنگر چه واجب است، بر آنکس که کافر است

ورنه بدان خدای که مبنای صنع او

معمار سقف سرمه وش و فرش اغبر است

از هیچ، لعبتی بطرازد که هیأتست

بر آب صورتی، بنگارد که پیکر است

این چرخ سرکش از در او خاص مفردی است

کز کهگشان حمایل سیمینش در بر است

گل مهره ی ز جوهر آبی کند درست

گلکونه ئی به چهره خاکی دهد زر است

عدلش میانجی است در این دو سرای صنع

سرباز تر بگویم، میزان داور است

از بارگاه عزت او، چرخ گوژ پشت

هم حلقه در است و چو حلقه بدر بر است

شاها، بذات تو که ز بعد وفات جسم

امروز در ضریح مقدس پیمبر است

یک پایگاه حضرت او اسم اعظم است

یک جرعه خوار صفوت او جسم ازهر است

ایمان بدان دو میوه ی شاخ پیمبری

کز، وی مراد عنصر شبّیر و شبّر است

سوگند میخورم، به رکاب مبارکت

کاندر فضای معرکه با فتح همبر است

سوگند میخورم، به جمال منوّرت

کانجا که بزم چرخ بود ماه انور است

سوگند میخورم، بسنان زره درت

کز تاب حمله در کف تنّین محور است

سوگند میخورم، به خدنگ جگر خورت

کابی است از صفا که در او عکس آذر است

سوگند میخورم، به حسام سر افکنت

کاندر فضا خیال قضای مقدر است

کاندیشه خلاف رضای تو، بنده را

بر تخته مخیله هم، نا مصور است

ور، کم کنم ولای تو شاه فرشته خلق

پس همچو نقش دیو تنم منبع شر است

در عهد دولت تو که طول بقاش را

منزلگه تباهی از آنسوی محشر است

گه، چوب آستان توام ناز بالش است

گه خاک بارگاه توام نرم بستر است

با دم زبان به خنجر روشن دل تو قطع

گر؛ نه در این زبانم با دل برابر است

تو همچنان مکن که چو بیند مرا حسود

گوید به طنز، حال فلان از چه ابتر است

گر من خریده کرم این برادرم

او هم، گزیده نظر آن برادر است

صد قصه و قصیده و پیغام و ماجرا

در بطن این دو بیت که گفتم مضمر است

تا پاسبان معتمد ملک خاتم است

تا، راز دار مؤتمن فکر دفتر است

آن روزنامه باد، ضمیر تو کاندر او

اسرار هفت خاتم گردنده چنبر است

عمرت دراز باد که دهر عطیه بخش

از هر عطیتی که دهد، عمر، بهتر است

***

وصف بزم

و مدح اتابک مظفرالدین قزل ارسلان و سلطان ارسلان بن طغرل

الحق این جشن، نه جشن است که باغ ارم است

ارم از لطف مزاجش به وبا متهم است

نقش بند چمنش باد، ز چین لطف است

رنگریز ثمرش ماه ز چرخ کرم است

دامنش پر زر و سیم است که کان امل است

دهنش پر می و میوه است که خلد نعم است

خانه روبی است در این بزم به جاروب نسیم

پشت گردون چو نکو درنگری زو بخم است

طعمه مدخنه اوست، شب مشگین جعد

مشک شب را چه خطر، مجمره ماه کم است

باد او قابله روح، چو باد عیسی است

صحن او حامله امن، چو صحن حرم است

دور اقداح ورا، عکس نباشد زیراک

عکس او جور بود جور به معنی ستم است

بی نسب نامه او، می زتبار حزن است

در طرب خانه او، غم ز جهان عدم است

هم چو، فواره مه دامن او نور فشان

همچو جواله صبح آتش او مشک دم است

نور او جمله فشاندند بر او معدن و بحر

چرخ مانده است، که با آستی پر درم است

حرم حرمت او را، در فردوس و طاست

فلک ساحت او را، مه و انجم حشم است

خاک او افسر خورشید، شده این شرفش

همه از نور حضور دوشه محتشم است

دو جوان و دو جهان بخش، که بر در گهشان

هرچه در حیطه هستی است زخیل خدم است

بر ره پیلک این، سینه شیران هدف است

با سر خنجر آن، نیزه گردان. قلم است

حکم این، بر دهن دیده گردون حکم است

داغ آن، بر کفل ابلق دوران رقم است

خاک بی سایه این، بسته گرد و عطش است

ماه در پرتو آن، خسته دق و درم است

زین قزل، شاه چگل پای بگل مبتذل است

زان نگین، خان تکین، درحدچین، درالم است

طارمی دان شرف این، که سپهرش شرف است

جامه ی دان، علم آن، که فتوحش علم است

نطق، در مدحت این، ملتزم نای کلو است

آز، با نعمت آن، خادم طبل شکم است

الحق این سوره، که در شان دو شه مُنزل شد

زان رقم هاست که بر لوح ازل مرتسم است

خون دل سوخته ام، در طلب این دم خوش

آری آری پدر مشک هم، از اصل دم است

عقل، با ذوق سخن های من انصاف بداد

که فصاحت ز عرب بود، کنون از عجم است

در گلستان دل آید، نفس من چو صبا

که نسیمش کرم شاه معطر شیم است

مالک الملک سخن، کرد مرا پادشهی

که سلاطین جهان را بسر او قسم است

قبضه تیغ بدو داد و سر کلک بمن

قاسم رزق، که مستوفی خیر القسم است

خسروی مکتسب اوست، به شمشیر و سخا

گرچه در خسروی از چار طرف محتشم است

یک طرف بارگه، سام تهمتن نسب است

یک طرف تخت فریدون سکندر علم است

یک طرف هودج قدس است، که بر سایه او

رهنمای نظر بسته چو جذر اصم است

یک طرف نوبر فتح است، که از شاخ سنانش

روضه ملک تر و تازه، چو باغ ارم است

ای بر استاد خرد خواند، هم از طفلی او

صحف بخشایش و بخشش، که بدو محتشم است

چون کمال تو همی بینم و نقصان سخن

حاصل کار من از فرط حیا و ندم است

در بهار صور، این نقش که من ساخته ام

شیر پرده است، که در معرض شیر اجم است

آنکه در پیش دو خورشید، چنین شمع نهد

چون چراغ جدی، الحق خردش کم ز کم است

خجلم سخت از این تحفه، چو در وی نگرم

راست چون تحفه ران ملخ و خوان جم است

شعر من، مدح شه حضرت عالی فلکی است

که بر او، از سپه روح خیم در خیم است

من سخن را بفلک میدهم و تر بیتم

ز آفتاب کرم خسرو کیوان همم است

تا رخ و زلف صنم قبله روح شمن است

تا دل و چشم شمن بسته نقش صنم است

باد خرم دل شاهان برخ یکدیگر

که بدین خرمی امروز مخالف دژم است

هرگز این دولت افزون به تمامی مرساد

زانکه هرجا که تمامی است اذا قیل تم است

***

مدح سیف الدین حسن جاندار

آنچه بر من ز دل و دلدار است

چون دهم شرح که بس بسیار است

گر، تن است، از در او محروم است

ور دل است، از بر من آوار است

حالش از هر که به پرسم گوید

که خبر دارم از او، بر کار است

عملی یافت دلم بر در او

چیست پر غمزه که آن سالار است

من اگر بیدل و یارم سهل است

چون در این حادثه دل با یار است

سر، و زر، هر دو همی خواهد دوست

خوشتر آن است که خوش بازار است

تا بجائی که در این ملک امروز

هرچه او می نگشد. مردار است

چو منی را بدلی کرد سیاه

طره دوست، چنین طرار است

پیش از این بود صلیبی و امروز

کار کار قدح و زنار است

صبر گفتا که حمایت کنمت

دیدم او نیز به حال زار است

نه که بعد از کنف فضل خدای

حامی من شرف احرار است

کیست تاج الامرا، سیف الدین

جان احسان، حسن جاندار است

چون حسن، وقت سخازر پاش است

چون علی، روز دغا کرار است

گرچه در زرم سپهدار شه است

به تن خود سپهی جرار است

هر کجا صف بکشد خصم، دراست

باز اگر حمله کند، دیوار است

نه زمین است و موقر صفت است

نه، سپهر است و بلند آثار است

در دغا باز مخالف شکن است

در سخن، طوطی خوش گفتار است

شاه روح است نگویم باد است

ضوء مهر است، نگویم نار است

چار ارکان، هنر معمور است

هرکجا دست و دلش معمار است

عفو او، پرده تن عصیانست

ذهن او، پرده در اسرار است

بر کف و خنجر او آسان است

هرچه بر طبع فلک دشوار است

گر ز او گرچه حریف ظفر است

بس گران صورت و ناهموار است

تا سنانش ز عدو گلگون شد

گشت معلوم که گل با خار است

عقل چندان می مهرش خورده

زو عجب دارم اگر هشیار است

از قضا خیره تر و خیره سر است

دل داناش چنان بیدار است

تا زمین محتمل حلم وی است

ماهی و گاو مثقل بار است

هر کجا نقد سخن وزن کنند

ذهن طیاره ی او معیار است

از پی قصف سر و مجمر دل

خلق شکر گرو او عطار است

اول از منطقه داران بولاش

فلک ثابته را اقرار است

جامه صبح بلند است سنانش

چون بر او بر اثر ازهار است

اینهمه خون که خدنکش خورده است

گر ببوئی دهنش ناهار است

ای کلید در روزی کف تو

بر در بخل همو مسمار است

عزم و حزم تو که چرخ ظفری

صورت ثابته و سیار است

خور، از آن آینه روحانی است

که در او عکس تو را دیدار است

چون محیط فلکی گنج کمال

مهر و ماهت درم و دینار است

خیل تاش دل کوشنده ی توست

شیر، از آن پر جگر و عیار است

عجب است اینکه بعهد تو جهان

بند فرمان در اغیار است

چون فلک سینه پر آتش دارد

هرکه زیر فلک غدار است

حال ایام چرا منقلب است

میل گردون چو بیک هنجار است

آسمان ریش کهن تازه کند

زان، بصورت شبه زنکار است

فضل را روز اجل نزدیک است

ضغف حالش بنگر بیمار است

چاره اهل هنر کن که تو را

چاره ی اهل هنر ناچار است

خاصه خادم که ز اندوه سفر

خاطرش منزل صد تیمار است

فرش و خیمه چه کمی دارد لیک

غم اسب و سپرش بسیار است

تا زمین را اثر آرام است

تا فلک را صفت رفتار است

زیر پای تو زمین با دو قمر

که سوار فلک دوار است

مدت عمر تو چون عمر سخن

که نه صد ذرع و کزومقدار است

***

مدح

بخدائی که نفس قدرت او

شمس های رواق گردون است

کاف پیش کرشمه ی قدرش

عاشق طاق ابروی نون است

تا برآرد به آب صدره شام

قرص خورشید قرص صابون است

زورق ازرق سماوی از او

به گهرهای پاک مشحون است

نقطه ی امر او در این پرگار

شکم حوت و حبس ذوالنون است

گه، شکر خنده ی گل کرم است

باز، رشک سحاب افزون است

عقل بر نام قدر تو نرسد

زانکه نه قافله فلک دون است

داغ فرمان رکابدار تو را

بر سرین سیاه و گلکون است

در جهانی که عدل توست ز تیغ

چار ربع زمینش مسکون است

سایه گستر همای همت تو

زین بلند آشیانه بیرون است

طول و عرض ممالک خورشید

زیر آن سایه همایون است

هر که در علت خلاف تو ماند

نوش داروش ز هر معجون است

ملک را خامه ی شهاب و شت

سد اهریمنان وارون است

باز را بر تو آن بضاعت نیست

که زیانش بسود مقرون است

نه در انگشت عقل معدود است

نه به منقار عقل موزون است

مردم دیده خاک سرمه توست

زانکه بر طلعت تو مفتون است

دفع این چشم زخم را به بهار

کره گل کدوی مدهون است

آتش آفتاب را ز حمل

بهر طنز مزاج کانون است

گردن و گوش لعبتان چمن

عرضگاه دفین قارون است

تا، گریبان لاله بگشاید

دامن آفتاب در خون است

اشگفه خنده ی لب لعل است

ارغوان اشک چشم مجنون است

زان رخ شاخ پر سفیده شده است

زین کف پنج پر طبر خون است

خواب غنچه مگر نخواهد بست

چشم نرگس از آن در افسون است

تا بر این آستان فشاند میغ

آستین پر ز در مکنون است

ای که هر ذره ای ز خاک درت

دار ملک دو صد فریدون است

دار و گیر در نبوت را

نسبت ظاهر تو قانون است

پیش حلم تو خاک در عرق است

که از آن نیم قطره جیحون است

خسروا، صفدرا، خداوندا

پیش رای تو عقل مقبون است

نیک دانی که حجره ی فردوس

خوش هوا تر ز حجره ی تون است

لب خشک سراب را چه خبر

زان سرائی که ملک سیحون است

بعد از این نکته چون به پیمودی

بشنو هر چه بعد از اکنون است

ای دریغا، کجاست تربیتی

تا بگویم که شاعری چون است

در رکاب ثنای تو طبعم

قصبی هم عنان اکسون است

نپرد جز به یاد تشریفت

مرغ طبعم که تیر مسنون است

تا بدین کعبتین پیشه نمای

کله شام و صبح موهون است

شام عدل تو صبح باد مدام

کان شب فتنه را شبیخون است

آفتاب از تو داغ بر ران باد

کاسمان از تو دست بر نون است

***

در مرگ شرف الدین موفق گرد بازو

دلی که بسته این پیرزال جادو نیست

همیشه خسته زخم جهان بدخو نیست

سرای داد ندانم کدام سوست و لیک

ز هفت پاره ی شهر حدوث زین سو نیست

نه موضع سر پنجه است دست کوته دار

که آسمان ز حریفان زور بازو نیست

بطره و رخ شام و سحر مباش گرو

که هست ماشطه جادو، عروس نیکو نیست

دم اجل چه روی، بردم امل هیهات

شکار گاه اسد جای صید آهو نیست

در این نشیمن از آن هم نشین نیابی تو

که پر باز بساط گذار تیهو نیست

مخواه لوزنه زین دود خورده مطبخ پیر

که گوشتش همه گرده است و هیچ پهلو نیست

مجوی نفست سلامت، که راست خواهی، من

جز این نمی طلبم در همه جهان کاو نیست

دراز دستی شیر بلا بسی دیدم

چو شعله سر شمشیر گرد بازو نیست

ز حسرت شرف الدین زمانه بر شرف است

که صد هزارش درداست و هیچ دارو نیست

سواد دیده بسوز و سیاه کن جامه

در این عزا، اگرت وجه زاک مازو نیست

ز چشم ساز زمان در میان بیش و کمی

عیار صدق تو آخر کم از ترازو نیست

زهی هنر، بکدام آبروی می بینی

در این ممالک، چون خاک درگه، او نیست

نماند دیگر چشم مساعدت بکسی

کنون که ساعد اقبال او به نیرو نیست

عروس ملک ز رویش گرفته گیسوی قهر

کنون به تعزیتش جز بریده گیسو نیست

هزار ترکی در طبع فتنه میگردد

چو دست آن حبشی در حسام هندو نیست

جهان به حادثه، ابرو همی زند که بیا

که سهم آن گره ی روی و چین و ابرو نیست

به قید عقلش بدعت عقال داشت ز شرع

کنون به جنبد ترسم که بسته زانو نیست

الهی، این نفس او را در آنمقام مخوف

برون ز رحمت و فضل تو هیج مرجو نیست

چو در گذشت بجان زین جهان مینارنک

قرارگاهش جز گلستان مینو نیست

اگر دو عالمش از لطف در کنار نهی

عجب نباشد. بی مستحق هر دو نیست

***

مدح سلطان طغرل بن ارسلان

خسروا، ملک تو را، عرض جهان نتوان گرفت

پیش قدرت باد اوج آسمان نتوان گرفت

جز سپهر بی نشان کز داغ کوکب فارغ است

بر سحاب دامن جاهت نشان نتوان گرفت

بر جهان سلطانی و سلطان توئی از روی عقل

چون تو سلطان را بجز سلطان نشان نتوان گرفت

نزدش از دریا و کان با هر دو آرند اعتراف

اعترافی حق که ایرادی بر آن نتوان گرفت

بزمگه گوید که صد کوثر سداب یک قدح

حرز جام خسرو صاحب قران نتوان گرفت

رزمگه گوید که دوزخ شد طفیل یک شرر

حرز تیغ طغرل بن ارسلان نتوان گرفت

چون تو کامل صد جهان افتاده ی در یک قبا

کسوت شاه است بر قد جهان نتوان گرفت

جز بر عکس اشهب عزم تو در صحرای چرخ

ماه را بر ادهم ظلمت عنان نتوان گرفت

همتت را گر وثاقی ماند از …………….

در خراب آباد کوی کن مکان نتوان گرفت

هرچه امکان بقا دارد به رتبت برتر است

جای، زین به، برتر از کون و مکان نتوان گرفت

در کمالت طعنه نتوان زد به نقصان عدو

جارچی کان ازسگ آید بر سنان نتوان گرفت

بر یقین …………. پیشی گرفتی پیش از این

نقش جامد را چو نقش باروان نتوان گرفت

گر نه خورشیدی چرا از تیغ آتش پاش تو

صحن ملک از قیروان تا قیروان نتوان گرفت

جز تو را عالم نشاید خواند در عرض دو فصل

شمسه ی آتش در ایوان دخان نتوان گرفت

شکر فعل و فضل تو نتوان که با چشم درست

چشمه خورشید روشن را نهان نتوان گرفت

ناید از خصم تو کار تو که نعش سفره را

همبر خوالگیران بزم و خوان نتوان گرفت

حاسدت را در مداوا از دل سودا، زده

یک طباشیر از فلک بی استخوان نتوان گرفت

گر سر عصیان بتابد مدبری زین آستان

آن گنه، بر جانب این آستان نتوان گرفت

تیر، اگر طبعاً ز هنجار نشان مایل شود

جرم او بر بازو شست و گمان نتوان گرفت

خاک اگر در چشم عالم بین بطبع آید درشت

زان درشتی خرده بر، باد بزان نتوان گرفت

در عیان حضرت اعلی ز تو منسوخ گشت

آنکه گفتندی خبر را چون عیان نتوان گرفت

پاسبانت را بحرمت زندگی شاید نهاد

چتر دارت را به رتبت کم ز جان نتوان گرفت

قامت که پیگیری کز بهر خنکت در خورد

جز بقدر ابلق تندر، میان نتوان گرفت

لعبت چشم، ارچه کوچک صورتی دارد ولیک

جز بدو اندازه کوه کلان نتوان گرفت

ارمغان فتح زنگان پیش کش شعر من است

ورچه شعری را بجای ارمغان نتوان گرفت

تا جوانان جهان نادیده را، در تجربت

همبر. پیران جلّد کاردان نتوان گرفت

طالع رایت جوان و پیر بادا، زانکه ملک

جز به رای پیر و اقبال جوان نتوان گرفت

اشک و قد بد سکالت ناردان و نارون

تا بصورت نارون را ناردان نتوان گرفت

***

فخریه

گره گشای سخن خامه توان من است

خزانه دار روان خاطر روان من است

کشید زین من این دیزه هلال رکاب

از آنک شهپر روح القدس عنان من است

کنار و آستی کان چو بحر پر درشد

که در ولایت معنی گدای کان من است

من ارسلا نشه ملک قناعتم زین روی

جهان قیصر و خان، صد یک جهان من است

غرور سیم نیالایدم چو ماهی شیم

که چشمه سار ازل غسل کاه جان من است

کمان من نکشد دست و بازوی شروان

که تیر چرخ یک اندازی از کمان من است

نه من قرین وجودم سفه بود گفتن

هنوزدرعدم است آنکه هم قران من است

زمان، زمان زمین گستر خرد بخش است

محال باشد گفتن زمان، زمان من است

اگر زبان هنر می سراید این معنی

بحکم عقل سجل میکنم که آن من است

زآخور فلکی تو سنی برون ناید

که طوق نعلش بی حلقه دهان من است

سزد که منبر دعوی هزار پایه کنم

که ترجمان رموز ازل بیان من است

شکار نکته ز شاهین وحی بربایم

چو آستان شه عزلت آشیان من است

***

تسلیت از درگذشت مادر سلطان

ارسلان بن طغرل

در گلشن ایام نسیمی ز وفا نیست

در دیده افلاک نشانی ز حیا نیست

بر خوانچه مینای فلک خود همه قرص است

و آن هم زپی گرسنه چشمان چوما نیست

پنهای فلک حبر ندارد که به تحقیق

بر مائده او به جز این ترش ابا نیست

هر لحظه جوانی بگشد عالم اگر چند

جز بر سر پیران اثر گرد دعا نیست

آنجا که امل دام نهد باز و مگس هست

لیکن چو اجل تیغ گشد میرو گدا نیست

در راه فنا خلق چو دندانه شانه است

کائینه آن، روی چو این سطح قفا نیست

آسایش و سیمرغ دو نام است که معنیش

یا هست، در ادراک نمی آید و یا نیست

خاک است میان خانه افلاک و لیکن

چندان که نه بندد ره سیلاب بلا نیست

بر گیسه عالم چه زنی دست که در وی

از عقد بها یک گهر بیش بها نیست

کمتر بود از یک نفس امید فراغت

گر هست تو را حاصل، و الله که مرانیست

الحق گهری سخت ثمین است امان لیک

افسوس که بر صفحه شمشیر بقا نیست

روی دل از این شاهد بد مهر بگردان

کانجا که جمال است علی القطع وفا نیست

هم مالک دریاست، زمین هم ملک کان

برجای عظیم است ولی نیک ادا نیست

مجروح هوائی ز هوان دست بیفشان

زیراک هوان نیست هر آنجا که هوا نیست

چون سبزه زره پوش بباغ آی که دردی

زوبین زندت غنچه و گر چند کیا نیست

زین عالم خونخواره دلی خونشده چون لعل

دانم که مرا هست ندانم که کرا نیست

بر چرخ چه دعوی کنم از بخت چگویم

چون محنت عمرم ز تفاسیر کوا نیست

دیماه فنا تاختن آورد جهان را

خورشید امان جز کنف ظل خدا نیست

از خطه اقبال شه مشرق و مغرب

گر نیم قدم پیش نهی خطه خطا نیست

چون صورت پیگانش که سیراب ظفر باد

در باغچه معرکه یک زهر گیا نیست

جز شاخ زمستانی و جز مرغ خزانی

در دولت او گیست که با برگ و نوا نیست

ای شاه. ضمیر تو که در پرده صبر است

مهری است که چون ماه نو انگشت نمانیست

بر رأی تو پیداست که این حادثه صعب

دردی است که در سر شده قانونش دوا نیست

کس، نوش نکرده است زخمخانه دوران

یک جام صفا کاخر او دُرد جفا نیست

پائی و سری نیست بزیر فلک دون

کز دست فلک همچو فلک بی سر وپا نیست

در باغ جهان گلبن امید ز تخمی است

کاو را به چنین آب و هوا نشو و نما نیست

در خار سر سوزن درزی نگذشت است

یک جامه که چون پیرهن غنچه قبا نیست

با این همه هم مرهم تسلیم که از وی

چون در گذری صورت بهبود شفا نیست

این خاتمت کل عزاهای ملوک است

کاندر پی وی فاتحه ی هیچ عزا نیست

خلد ابدی باد جزای تو در این رنج

کان را که گذشت است به جزخلدجزانیست

***

رثای سلطان ارسلان بن طغرل

یک ره به نشمری که جهانی مشمر است

ملک از برادرت به مصیبت برادر است

چتر سیاه غمزده در هجر و ماتم است

تیغ کبود نم زده در شرم افسر است

هم خطبه زار مانده ز هجران کرسی است

هم سکه روی کنده ز نادیدن زر است

خورشید واعظی است در این تعزیت خموش

گر هفت پایه طارم گردونش منبر است

وز بهر سعی خسته دلان عزای شاه

مه را هزارچشمه جزاین چشمه در خوراست

وز دم بدم گریستن ابر خشک بار

خاک سیاه در دم خونابه اصفر است

تا مملکت ز بحر کف او یتیم ماند

در اضطراب مانده چو دست شناور است

درد فراق او که محاق است، برمه است

داغ وفات او که کسوف است، در خوراست

بی طالع مبارک او، تاج و تخت را

گر خود هزار مشتری افتد، بد اختر است

عودی شد از مزاحمت دود سینه ها

خلقان روز و شب که بخلقت مشهر است

وز آه چون دوات در آب سیه نشست

هر چشم ناظری که بر این سبز منظر است

ملکی چنانکه در بدن او ز هفت عضو

بر هر طرف که دست نهی درد دیگر است

وین نکته جای ساخته برناب اژدهاست

دل جایگاه کرده ز کام غضنفر است

ترکش شکسته بیلک و مرکب بریده دم

مسند دریده بالش و رایت نگون سر است

از رخ نهفتگان محارم کسی نماند

کاورا، و رای عصمت دارنده چادر است

هر مشتری عذار ز چشم اختر افکن است

هر آفتاب چهره بکف آسمان تر است

از بس که عقد زلف غلامان بریده گشت

شمع افق لکن، به حقیقت معنبر است

دی همچو عود خام قدم بر شرر نهاد

با دولت از شکسته دلی همچو مجمر است

از بس غریو نوحه گران و غبار خاک

چشم زمانه کور و صماخ فلک کر است

هر جان ز آه سینه فروزنده همچو شمع

هر تن ز آب دیده، گدازان چو شکر است

با یک حریف واقعه آورده رخ به رخ

هر پیگر از مماثله گوئی دو پیگر است

از شعله غم این همه رخ های زرد چیست

چون نور احمر است چرا عکس اصفر است

درجی است هفت دُر در دامن فلک

تا لاجرم ز گوهر آسایش ابتر است

این قطعه چرخ در رحم گل همی نهد

آسایش ابتر است چو دامان اب. تر است

بر مرگ کارگر نشود آتش بشر

کان آتش از درونه عصمت زره در است

ما و جهان سزا بسزا هم از آنکه ما

بیمار غفلتیم و زمانه مزوّر است

لیکن مزوری است جگر سوز و زهر دار

کز شکّر تو هر نفسی جان شکر است

مأثوره ریاست، ترازوی عمر وزید

زان اقچه های کم، همه این جا معیر است

میزان عدل بس بود و ناقد بصیرّ

آن نقد را که روی ببازار محشر است

اکنون که کار، کار سپهر مزور است

و اکنون که دست دست جهان ستمگر است

دهر، ار چه عقل را سوی ایمان وسیلت است

لیکن بحکم فتوی انصاف کافر است

با این همه نشیمن کون و فساد را

بر شارع صلاح امم مدخل و در است

مجلس فروزی مدد دین و ملک را

صد نکته در زبان و لب تیع مضمر است

آنگه بساط عدل در ایران ممهد است

آنگه نظام کار بر، ارّان مقرر است

فرخنده مهر طاعت جمشید باختر

امروز طوق گردن خورشید خاور است

بعد از وفات شاه کرامات ظاهر است

آن را که در مسالک شش خط رهبر است

***

مدح اقضی القضات خواجه رکن الدین حافظ همدانی

ای خرد را خاک درگاه تو اکسیر نجات

خوانده حق برخطه عالم تو را اقضی القضات

در دبیرستان عزم و حزم تو تشبیه طبع

باد را تعلیم سیر و کوه را درس ثبات

نیست بی طغرای تو، نافذ قضا را یک مثال

از میانه دست پیش آورد جودت گفت، هات

تا تو را کلک قضا بر کف نهاده ست آسمان

از سر فتنه نه بس راهی است تا تیغ وفات

پرده بیداد فرعونان درّد انصاف تو

گر بود روز قضا حشر تو در صف و لات

بس رداو کفش کز احسان و عدلت دوخته است

از یقوم الناس من و حد جفاء بل غزات

گر نه فرزین بند انصافت بدی لعب فنا

آسمان را شاه رخ دادی زمین را شاه مات

در جهان هم نادری. هم نادر و حاکم تر آنک

حکم خود وارد نباشد عقل را برنا درات

مشکل است از دیده ی رای تو متواری شدن

ور مثل چهره فرو شویند اجسام از شیات

حکم دانش قاطع آمد بر بزرگی تو زانک

داری از عادات شایسته گواهانی ثقات

تافته است افسان عزمت گر نه رخ برتافتی

سر شکسته دشنه برق از جگر گاه صفات

جام مدحت را دهن خوش میشود ورنه کجا

راوق معنی گرفتی دردی لغو از لغات

گر به بیند سحر کلکت جان این مقله را

از حسد آب سیه در دیده آرد چون دوات

ز آستین حزم تو کز خاک دست آرد برون

گرد زد بر دامن جمعیتش باد صبات

میطرازد چرخ، غژغای دورنگ از صبح و شام

نیزه قهرت مگر پرچم ندارد بر قنات

ای قضایی دست تو چون پادشاه بی سپاه

وای سخا بی دست تو چون پیشه کار بی ادات

زاده از ارحام یکدیگر باثبات و دوام

عدل و عمرت چون نبات از تخم و چون تخم از نبات

از فرایض خدمتت برتر چو ارکان نماز

وز موافق حضرتت بهتر چو از شبها برات

چون پلنگی کرد قهرت، ظلم وحشی شد چو غرم

پاسبانی کرد عدلت، گرگ اهلی شد چوشاب

بکر معنی گر نه با مدح تو پیوندد ز رحم

مذهب همت بر او واجب کند حد زنات

شیر اگر ز آبشخور کین تو نم بر لب زند

راست هم چون شیر ز آتش زو حذر جوید حیات

زحمت رنجوری تو، گرچه روزی چند داد

گوش ملت را گرانی، چشم دولت را عضات

ای بسا کز جرعه مطبوخت اکنون می چشند

دوستان نوش بقا و دشمنان زهر ممات

خود پذیرای تغیر کی شود از هر عرض

آنکه چون جوهر نهندش هم بخود پاینده ذات

ای ز طوفان جلالت وضع گردون یک حباب

وی ز دریای ضمیرت موج اخضر یک قلات

خاک زنکان از پی آن شد محیط رحل من

تا کنم کلک از مدیحت حامل آب حیات

من کلیم طور این طورم چرا همچون یهود

برسما، نی مرغ بریان جویم و نی در فلات

کان فربه کیسه از ابداع من دارد نصاب

زشت باشد زانکه از هر سفله ی خواهم زکات

بر سر دیوان من چون افسر مدحت بدید

عقل گفت احسنت. یا خیرالعلی بالکل فات

چون توئی در پیش هر دیوانه مشغول النصف

چون توئی در پیش هر گوساله مقبول البکات

دختر خاطر به صدری ده که مثلش تا ابد

یک خلف ناید زنه آبا و از چهار امهات

کعبه آمال رکن الدین که سوی عدل اوست

روی افلاک و نجوم و اسطقسات و جهات

آستین کام پر گوهر شود از نام او

دستبوس اولین حرفش چو دریابد لهات

ذگر باقی را بزرگان عمر ثانی خوانده اند

این ذخیره بس تو را الباقیات الصالحات

تا پس از هر شام صبح آرد فلک بادا تو را

شام محمود الرواح و صبح میمون الغدات

دمعه ی چشم حسودت را کهین شاگرد نیل

جرعه ی جام نوالت را کمین چاکر فرات

***

مدح

اقتدارش رایت خورشید بر گردون زده است

بارگاهش خیمه جمشید بر هامون زده است

خاک درگاهش چو عقد گلستان از باد صبح

آتش اندر آبروی لولوی مکنون زده است

طرف حکم اوست هر دُر شب افروزی که صنع

تا قیامت بر ستام ابلق گردون زده است

زّر احسانش که موزون نیست در معیار وهم

در سرا ضرب ضمیر من زر موزون زده است

از پی کامش هوا بر کارگاه اعتدال

مهره ی بر روی این دیبای سقلاطون زده است

هر که معجون خلاف اوسرشته است آسمان

زهره داروی فنا- حالی بر آن معجون زده است

***

مدح ابوالبرکات هبة الدین علی طبیب

مرا دلی است زصد گه نهاده بر ره حاج

بباجشان شده لکن طمع نداشته باج

شکر شکسته ز مقلان غنچه بویا

سپر فکنده ز پیکان غنچه غناج

به پرده دار صبا داده جان که باز افکن

جلال هودج آن ناقه ضعیف مزاج

مگر بیک نظر این گشته، باز یابد روح

مگر بیک نفس این ناتوان رسد بعلاج

ز اشک خونین او بر نشان پای حبیب

بآفتاب مجرد نهفته روی فجاج

دهانه رنگی کز چشم های چرغ کند

کنار من به عقیق آب قلزم مواج

برای عرق سلامت محیط دامن من

کشان بزورق زنگار کون سر امواج

طمع بشمع فلک باز بسته تا گشته

بحال سوخته پروانه در فروغ سراج

زو صف عاج بناگوش شاهدان همه سال

شده صحیفه دیوان او سطیحه ساج

بخوانده آیت لن تفلحوا اذن ابدا

ز خط دل گسلان بر کنار تخته عاج

نصیحتش نکنم زان کجا برسته او

کس از متاع نصیحت نبرد بوی رواج

ز عشق سنبل مفتول نیکوان همه روز

چو گل شکفته از آن بر بنفشه شب داج

وگر کزیر نباشد ز ناصحی آیم

بصدر دفتر القاب افتخار الحاج

جهان خدیو کریمان خجسته بو البرکات

کجا ز برکت و یمنش نطاق بندد پاج

اجل ز درگه او طاق طارم گردان

خجل ز طلعت او، روی کوکب و هاج

صفای خاطر او منهی مسالک غیب

چنانکه منهی دیوان من صفای ز جاج

چو چاکری است فلک در رکاب او تازان

چو سائلی است جهان در جناب او محتاج

کمینه کینه او در دل حسود چنان

که زقه سر شمشیر با خم او داج

اگر ز صحن تواضع ببام قدر رود

نه نُه فلک که نودهم نیایدش معراج

سرای عالم یک سده از معالی اوست

مسطح است فلک در میانه ابراج

هنر به حضرت او تحفه کی توان بردن

که علم بیدق و فرزین برد بر لجلاج

گه، فراست او منهی قضا ملحم

گه، کیاست او ابلق زمان هم، لاج

زهی، سپار ده دوران به نهمت تو عنان

خهی، گذارده کیوان بهمت تو خراج

زرشک نقش تو در هفت شقه پرده سبز

بکار و مایه فزونند صد هزار ازواج

سرای ملک چنان شد بکدخدائی تو

که شام و چاشت بدربان همی رود سکباج

بگاهد از عدد دشمنت جهان ارچه

زیادتی دهد انعام را بوجه نتاج

مزین است بنامت صحایف و اقلام

موشح است بذکرت دفاتر و اوراج

بهم نشانی تو یافت عز سمع و بصر

مزاج نطفه ز دل در بدایت امشاج

عراق صدرا، امسال سم مرکب تو

از این سواد به بطحا و مکه راند افواج

بموسمی که عروق زمین ز جوشش خور

همی به پوست برافکند و نژدهای مزاج

هوای مطبخه میکرد در مسام سحاب

هر آن عرق که همی زاد قطره ی لجاج

زمین سوخته دل در سراب مار شکنج

چو مهر خرده زر حقه برسیه دیباج

خدای عز و جل در رکاب فرخ تو

لطیفه های کرامات کرده بود ادراج

که با قبول تو فردوس شد زمین سراب

که با نزول تو سلسال گشت آب اجاج

هزار باغ خورنق شگفت در منزل

هزار چشمه حیوان گشوده بر منهاج

بساط رُفت چو فراش باد مجمره سوز

بسیط ماند چو بستر جبال ابر دواج

ز عکس بوقلمون زمین خلعت پوش

هوای فاخته کون شد چو شهپر دراج

برفتی و بسزا فرض و نفل حج بگذارد

چنانکه پاک و مبرا بد، از فسون و لجاج

مساعی تو امان برگرفت از زوار

مآثر تو مناسک فزود بر حجاج

کنون اوان جدا بودن آمد از تادیب

کنون زمان بر آسودن آمد از ادلاج

به بختیاری در مرکز شرف به نشین

دل و دو دیده بپای فتن چو عود بساج

خلاص بارکشان نه ز غصه ایغاف

نجات راهنوردان نه از کف مهراج

بناز در کنف عز سرمدی چندان

که دورچرخ رساند سماک را به دجاج

***

مدح سلطان ارسلان بن طغرل، پس از فتح ابخاز

خسرو توران گشای، روی بایران نهاد

خام کمندش لکام بر سر شیران نهاد

نیک شناسد جهان آنکه جهان آفرید

نام جهانگیر شاه، شاه جهان بان نهاد

خسرو کیوان خدیو اوست که کیهان خدای

منت ایجاد او بر سر انسان نهاد

عدل جهان داورش راه فریدون گرفت

عفو گنه پرورش رسم سلیمان نهاد

واضع القاب عقل خط خطا خوان بخواند

نام کهین چاکرش گرچه ختاخان نهاد

دایه انصاف او مهر بر احسان فکند

حلقه پیمان او مهر بر ایمان نهاد

در خط حیرت بماند ابر جهان گشته کاو

از کف چون آفتاب سنت باران نهاد

برده شمشیر ملک روم برد شاه ترک

کاو، دم قیصر به بست بر دم خاقان نهاد

دهر حرون رام اوست زانکه جنیبت گشش

طوق بر انجم فکند داغ بر ارکان نهاد

میخ سیاست بحکم بر در ابخاز کوفت

دست عنایت بلطف بر سر ایران نهاد

خلعتی از ایمنی بر قد وی راست کرد

باره ی ار خرمی گرد سپاهان نهاد

نعل سمندش کزو خاک مهلهل قباست

بس که کلاه غبار بر سر کیوان نهاد

دامن دهلیز ملک بر ششم اقلیم بست

شرفه قصر شرف بر نهم ایوان نهاد

پاک تر، از وی نیافت هیچ گهر کردگار

تا گهر عقل را، در صدف جان نهاد

آنکه بمیدان او نوع تقرب شمرد

گوی مرصع نمود طارم چوگان نهاد

مجمره ی لطف او، بوی بر افلاک داد

صاعقه عنف او، روی به کیهان نهاد

آه سیه شام را، در دم ظلمت شکست

خنده خوش صبح را، در بن دندان نهاد

ورد زبان داشت زر، نام همایون او

تا قدم از صلب مهر، در رحم کان نهاد

ظلم که هر شب دوبار گرد جهان طوف کرد

با عسس پاس او روی به زندان نهاد

ای شه نادر قرین، خسرو صاحب قران

چرخ جناب تو را مقصد اقران نهاد

خرج سپاه تو را صاحب دیوان دور

فصل بهار از بحار لولوی مرجان نهاد

بس که بهم باز چید کاسه سر تیغ شاه

خوان ز پی دام و دد بر پر زاغان نهاد

تیغ تو نقب فنا در جگر سنگ برد

رمح تو کام ثقور در دل سندان نهاد

حاصل عدل عمر منت ملک تو بود

آنچ و رای خراج بر سر دیوان نهاد

تا بزنی چون قلم، کردن گردون به تیغ

زود سر انقیاد، بر خط فرمان نهاد

خیز، که فراش بخت خواب حسود تو را

بستر غفلت فکند بالش خذلان نهاد

تیغ خراسان گشای، چونکه مجرد کنی

یاد بیار آنکه، فتح با تو چه پیمان نهاد

با تو کمر وار بست دست قضا و بقا

آنکه تو را نقطه وار، در دل دوران نهاد

هرکه به پای فضول، گرد خلاف تو گشت

دست گریبان شکاف، بر سر حرمان نهاد

معتقد پاک تو اصل نجات دو گون

خدمت یزدان شمرد، طاعت سلطان نهاد

نا خلفی را چه قدر، کز سر بیچارگی

خصم پدر را بقدر، همسر یزدان نهاد

گفت: که من غازیم آنکه بر اثبات قول

وضع مسلمان کشی بر غزو- ختلان نهاد

هرکه چنان شخص را، غازی دین دار خواند

نام عمارت بزور، برده ویران نهاد

خدمت ناکرده را مزد طمع داشت وی

آنچه نکرده است کس قاعده نتوان نهاد

زود نهد تاج شاه بر سر این انفراج

گر سخنی را اساس بر روی کاشان نهاد

این سخنش چون رسد، کز پس پنجاه سال

هم نتواند قدم در طبرستان نهاد

خوشتر از او آن دگر، کیست گدای عراق

کاو لقب خود بزور، میر خراسان نهاد

چون خر سالوسیان، ایدر دشوار دید

شد بخراسان و سر، در خور، آسان نهاد

از کفل آهوان، هیچ نخیزد به صید

پیر سگی را که رخت بر در کهدان نهاد

حیله گر گین چه سود، گرگ کهن سال را

چون سر رایات شاه، روی بگرگان نهاد

تیغ تو را گوشمال خوار برآید بدست

یاوکئی، گر قدم در حد سمنان نهاد

او، سمنان در حروف همچو سه من نان شمرد

گرسنه بود، از شره، رو، به سه من نان نهاد

خرمن ملک تو را زان چه زیان کر فلک

خوشه چنی چند را، خوشه در انبان نهاد

دیر نکاهد خبر کان سک افعی نژاد

همچو قرارات خویش روی به گرگان نهاد

***

مدح خواجه امام شیخ الاسلام ظهیرالدین بلخی

هر آن کسوت که بر بالای نعمان الزمان زیبد

بر دامن، ز دل باید ره جیب از روان زیبد

قبای روزگارش پروزی در آستین شاید

ردای آفتابش ریشه ی در طیلسان زیبد

هر آن کوی کله زرین که چرخ ازاختران سازد

لباس عمر او را چون، طراز جاودان زیبد

هر آن مرکب که، رام آید، رکاب دولت او را

جوش را کمترین آخور طریق کهکشان زیبد

درست مشرقی باید سر افسار براقش را

درست مغربی بر سر، فسار این و آن زیبد

قضا، طوق هلال از پیش این ایوان فرود آور

که بر رخشش نه از شبدیز ترسد آسمان زیبد

نزیبد مهر و ماه و دور و مرکز کسوت قدرش

و لکن خلعت میمون سلطان جهان زیبد

همای خلعت شاه زمین، چتری گشاد از پر

که شاه دین بزیر ظل اقبالش روان زیبد

ظهیرالدین و محی الشرع مفتی الشرق رکن الحق

که بر گوش خطابش، زلف نعمان الزمان زیبد

محمد نام عیسی دم که در مهدش قضا اورا

فلک تخت شرف شاید، قمر دست بنان زیبد

خداوندی که برق عزمش، آن رخش سبک بال است

که کام کمترینش زان سوی کون و مکان زیبد

چو شهپر کاغذی بسته است کلکش نامه فتوی

کهین پرواز او، از قیروان تا قیروان زیبد

ضمیر او عروس نکته را بی پیرهن بیند

سلیمان را، براق باد پی، بر گستوان زیبد

چو عدلش ناوک اندازی کند، بر ظلم و شیطان وش

شهاب آسمان، پر کرده در چرخ کمان زیبد

ز بیم موج خیز شام غم، بر ساحل مشرق

برای زورق خورشید رایش، بادبان زیبد

خیال او را اگر نقشی نگارد، مثل آنصورت

نه در کلک یقین آید، نه بر لوح گمان زیبد

کسی کز سوز قهرش، چون کمان کردن به پیچاند

نشسته سال و مه، در خاک ماتم چون فسان زیبد

زهی نادر قرینی، کش قضا بنشاند در مسند

که یعنی ملک و شرع اندر کف صاحب قران زیبد

چون پاس ملک و ملت هم، بذات خویش میداری

بر این برهان یقینم شد، که پیغمبر شبان زیبد

از آن دلال شد کلکت، میان خنجر و افسر

که رأی پیر تو، مشاطه کلک جوان زیبد

چو جاهت، در میان استاد ملک و دین برونق شد

بلی، از سهم نظم دور، مرکز در میان زیبد

تو را، سلطان نشان خواندن، زخاقانی سفه باشد

که شاگردان درست را، لقب سلطان نشان زیبد

چو عبهر جمله چشم آمد دل باریک بین تو

از آن، بر مسند این هفت گلشن، دیده بان زیبد

چو بر بام جهان خواهد شدن، فکرم بنظاره

ز اول پایه این آستانش، نردبان زیبد

و شاقان ضمیرم چون، قبای حرف در پوشند

طراز آستی شان، مدحت این آستان زیبد

توئی لُب ارسلان خطه شرع و جهان داند

که این لب ارسلان را خلعت لب ارسلان زیبد

چگویم از قوام الدین، که از خورشید خلعت ده

قبای نورهم، بر ماه و، هم بر اختران زیبد

ز اعقاب تو خوب آمد بطفلی کسب این منصب

که در خردی شکار از پنجه شیر ژیان زیبد

گه صید آمده است این جرّه بازان مکارم را

اگر سازند پروازی، برون از آشیان زیبد

همیشه تا، چو مهدی آستین عزم در مالد

گریبان ظهورش دامن آخر زمان زیبد

تو ای عیسی، بجان بخشی مکارم جاودان بادی

که امثال تو را، چون خضر عمر جاودان زیبد

***

تاسف از درگذشت صدرالدین عبداللطیف خجندی و تهنیت به جمال الدین خجندی

در دیده ی زمانه، نشان حیا نماند

در سینه سپهر، امید وفا نماند

یک مهره بر بساط بقا، کم نهاد کس

کز چشم بد حریف بزخم دغا نماند

وقت است اگر خراب شود حجره ی هنر

چون دزد فتنه حفره زدو کدخدا نماند

در مجلس حدوث، حریفان انس را

یک سر فرو نرفته ز جام فنا نماند

رک برفنای عالم می خورده راست نه

زیرا که هیچ اهل در این ماجرا نماید

یک دم، که بامداد فتوحی شود تو را

دست طمع بشوی، که درعهدما نماید

آزادگان شدند، بدست من و تو، جز

آه و دریغ و ناله واحسرتا، نماند

وان چرب آخری، که از او باد کبر وفضل

آکنده یال بود و در این سبز جا نماند

امروز کز نشیمن دولت علی الخصوص

باز و همای فر کبوتر، نما نماند

ذرات صبر، گوشه گرفتند سایه وار

زیرا که آفتاب امل را ضیا نماند

درهم شکست، غنچه نو عهد مهد ناز

چون در چمن رخاوت باد صبا نماند

ای صورت امید، چو گل خرقه کن قبا

کان روضه فتوت و باغ عطا نماند

وی شام انتظار بدر پیرهن چو صبح

کان آفتاب همت و چرخ سخا نماند

راوی، بدرد گفت دریغا که آن همای

زین آستان پرید و مرا آشنا نماند

گوئی کزان شجر ثمر تازه بر نرست

آیا از آن سلف خلف الصدق جا نماند

دولت بدو نمود جمال امین دین

یعنی که چشم باز کن آخر چرا نماند

خورشید همتی که زمطلع چوحمله برد

جز یک سواره ی چو سهیل و سها نماند

گر در رکاب او، چو عنان بر فلک کشید

یک درد چشم تیره بی توتیا نماند

بی ارغنون خامه صالح گه صریر

شهرود ملک را، زمصالح نوا نماند

ای آنکه کدخدای کفت نوبه پنج زد

تا شش جهت از او زسخا بینوا نماند

چون برق عزمت آمد روز ملک نداشت

چون سد حزمت آمد سهم بلا نماند

دردا، که خسته دل شدی از ضربت عنا

آری ز روزگار، دل بی عنا نماند

درّ یتیم عقد جلالی بسی بمان

کز بحر عمر آن صدف پر بها نماند

او در سمند نوبت حق آمد و بتاخت

چیزی بجز دعا بکف اقربا نماند

یارب ز چشمه سار کرم شربتی فرست

کان خوشگوار باده جام بقا نماند

صبری نثار سینه این قوم کن، از آنک

آنکس که آنش یافت از او سینه ها نماند

***

مدح یکی از صدور

ای کلک تو بر لوح عطارد زده ابجد

عنوان نسب نامه آدم باب وجد

هم کاهل هامونی با حلم تو مسرع

هم شبرو گردونی با عزم تو معقد

بر مفرش صدر تو پی عزت جاوید

در سایه قدر تو سر دولت سرمد

جز رای تو در تیه معانی نبرد راه

جز حزم تو بر راه حوادث نکشد سد

در موکب اقبال علمدار جلالت

بر چتر سپهری زده یک گوشه مطرد

در مسند همت بنشین زانکه ضیاها است

از خاک کف پای تو تا دیده فرقد

دشمن چه شنیده است و چه دیده است زتوباس

تا بر غر تزویر زند بانک مؤید

تا شست قضا در کشد این تیر جگر دوز

تا دست قدر برکشد این تیغ مغمد

هم خوابه کین تو هم از بارقه خشم

بر خرده الماس کند عرصه مرقد

در مجلس تادیب تو چون سوسن و نرگس

از بیم زبان لال وز غم دیده مشهد

زرین قلم چرخ شود نکته بینش

زان لفظ گهر بار بر این لوح زبر جد

نه پایه افلاک مرصع ز پی توست

بر منبر چوبین چه نهی بیهده مسند

گر، دیده کان طلعت زیبای تو بیند

پیش رخ خورشید به بندد تتق رد

بر سلسله خط تو بگذشت خرد گفت

صد پای معانی است بهر حلقه مقید

احسنت زهی ذات تو در مبدأ ترکیب

از شرکت طبع آمده چون عقل مجرد

خاک در میمون تو، اکسیر سعادت

وز وی شده عز ابدی عز مخلد

تو کعبه فضلی و من از دور تو محروم

لبیک زنان روی نهاده سوی مقصد

آن باز سپیدم که بیک صولت پرواز

بر شیر سیه تنک کنم عرصه مصید

شب طره مشگین نفشاند به تبرک

گر مدخنه طبع تو تنک آمده بد قد

تا پای بشویند عروسان نکاتم

در شیشه ی مه گرده گلابیست مصعد

یک رمز مرا کاتب علوی بنویسد

چون کار بشرح اند، در این هفت مجلد

پیش تو میان بستم چون رمح ز دینی

گوهر ز زبان رسته چون تیغ مهند

در چشم عدو خارم و بر خد ولی خال

پالایش این چشمم و آرایش آن خد

خاری که ز زخمش شود آن دیده معذب

خالی که ز لطفش شود این چهره مورد

بر رغم جهانی چه شود، گر چو منی را

اسباب مرتب کنی احوال ممهد

نیکو نبود گر پس از ایمان مدیحت

طبعم به ثنای دگری گردد مرتد

زان پس که خضر وار سپردم ره دریا

سجاده سبز آرم بر صرح ممرد

تا درع سیه عیبه مه را گند از نور

زرادی خورشید بزر آب مزّرد

از سم براق تو هلالی که بیفتد

بادا شده زو گردن خورشید مقلد

هم نام تو بر دیده اقبال منقش

هم عهد تو، با مدت ایام مؤکد

بر دوش من از بخشش تو دیبه معلم

در کوش تو از مدحت من در معقد

عرض تو چو علم تو ز آفات منزه

رسم تو چو اسم تو در آفاق محمد

دین ساخت عمادی ز تو ایوان شرف را

بادا، بتو این ایوان تا حشر معمد

در تهنیت روزه چگویم که جهان را

هر روز بدیدار تو عیدی است مجدد

***

مدح خواجه صدرالدین قاضی مراغه ی وزیر سلطان طغرل

کار دو گیتی بکام صدر اجل باد

جایگه دشمنانش صدر، اجل باد

کعبه آمال حرز دولت و دین آنک

با شرف او زحل وضیع محل باد

نوبت عمر ابد بنام بلندش

کوفته در صدر بارگاه ازل باد

سایل بی برگ با عنایت جورش

چون گل صد برگ در حمایت ظل باد

سینه شیران ز بهر رتبت و رایش

کردن طاعت نهاده پیش کفل باد

گر سوی رایش نگه کند به تکبر

دیده خورشید مبتلای سبل باد

تیره دلی را که نقص او بزبان برد

حرف بکار اندرش زبان وَرَل باد

حاسد جاهش ببوستان بقا، در

چون بگلستان در اوفتاده جعل باد

رخش قضا بامضای عزم عجولش

چون شترلوک در میان و حل باد

ای ز شرف بر سپهر کرده تقدم

پای محل تو بر جبین زحل باد

موسم اضحی شتاب کرد بخدمت

اسب نجاحش بزیر ران امل باد

وز پی قربانت شرع اگر نه پسندد

چرخ ندا کرده خون جدی و حمل باد

وآنکه کم آید بحضرت تو چو خادم

گوشتی و نان و هیزمش بخلل باد

زین سه غمش باز خر که ضامن عمرت

تا بقیامت خدای عز و جل باد

***

مدح سلطان ارسلان بن طغرل

مطلع نخست

ای عید ملک و ملت عیدت خجسته باد

عالم بسعی تیغ تو از فتنه رسته باد

چابک رکاب عمر تو تا منزل ابد

بر تیز کام ابلق مدت نشسته باد

شهباز همت تو چو طعمه طلب کند

از کُردگاه شیر سپهریش مسته باد

در عشق مجلس تو که طاقت عهودها

ریحان سبزه زار فلک دسته دسته باد

گر مطلب سخن نه بمدحت زند نوا

در زخمه نخستین، رودش، گسسته باد

در بزمت ارنه حلقه بگوشی بود چودف

این چنک گوژ پشت بهم درشکسته باد

هر سر که چون کمان زتو برتافت روی لطف

مغزش بنوک ناوک قهر تو خسته باد

بر دیده ی که دشمن باغ جمال توست

راه نظر چو دیده ی نرگس به بسته باد

کم بودهای عقل. بجاسوسی دلت

در جیب و آستین عدم باز خسته باد

تا باغ ملک را ز تو نو باوه ها رسد

شاخ قضا ز بیخ رضای تو رسته باد

شام ار ز حشمت تو برخ درکشد سپر

شمشیر آفتاب از او باز جسته باد

وان ارغنون که چرخ باو رقص میکند

بر دست او بتار مهین، راه بسته باد

در عالم حقیقت رخسار توست عید

این عید برسخا و سخن، فر خجسته باد

در هر دلی که خصمی تو سر کند چوجوز

رسوا شده ز روزن دیده چو پسته باد

***

مطلع دوم

ای آفتاب عالم روزت خجسته باد

عالم بنو، ز ظلمت بیداد رسته باد

پشتی که جز بخدمت درگاه تو دوتاست

الا به عذر پیری، در هم شکسته باد

راهی کزو بمنزل جاهت توان رسید

بر مسرعان حادثه، آن راه بسته باد

هر کاو دهد ز دست، سر رشته ولات

هرکس که هست، رشته عمرش گسسته باد

هر دل، که سر زمهر تو بر تافت چون کمان

از تیر مرگ، چون جگر توز، خسته باد

بستان طراز ملکت، اعنی نسیم عدل

از عدل زلف چتر سیاه تو، جسته باد

بر چشمه سنان تو، خورشید تیغ زن

ز آلایش کسوف ابد، روی شسته باد

بادام وار با تو کسی، کاو دو دل بود

چشمش برون کشیده زناخن چو پسته باد

هر گل که پیرهن بدرد، در بهار عدل

از دست تیغ سبز قبای تو دسته باد

کم کرده ی امید جهان گوهر کرم

در خاک درگه تو امل باز جسته باد

شاخی که بند یابد از او، میوه امید

از بیخ اصطناع تو آن شاخ رسته باد

اعنی که بامداد چو سر بر کند زخواب

گوید جهان، که خلقت شاهت خجسته باد

مطلح سوم

ای شاه شیر زهره، شکارت خجسته باد

فیل دمان بخام کمند تو بسته باد

باز تو را که شاه طیور است چون عقاب

از گوسفند تخته افلاک مسته باد

منقار چرخ و ناخن شاهین فرخت

پشت دو نسر طایر واقع شکسته باد

باباس چنگ و ناب سگانت زدست قطب

افسار دب اصغر و اکبر گسسته باد

شیر از هراس یوز تو و خشم یوز تو

از دیده تو رنگ بخوناب شسته باد

بادام شکل، چشم گو زنان کوهسار

باسک زن تو، دست شکن پوز بسته باد

کز لک زنان دو شاخه تیر از کمان تو

از سینه پلنگ کمر، کبر جسته باد

آنجا که جور عدل تو دندان نمود، ظلم

از کام اژدهای حوادث برسته باد

تا نیستان کنام بود شیر بیشه را

بهر تو مرغزار وقا نیزه رسته باد

تیغت شکار کرده عدوو را و گفته فتح

کای شاه شیر حمله شکارت، خجسته باد

***

مدح خواجه جمال الدین خجندی از رؤسای شافعیه اصفهان

در این دو پهنه که میدان ادهم است و سمند

خیال همچو توئی در نیاورد بکمند

لطیفه ایست نهادت ز شهر بیرنگی

چه جای عرصه جولان ادهم است و سمند

در آن جهان که جلال تو آشیان بنهاد

غراب شام، چو سیمرغ صبح پر بفکند

محال صرف بود همچو موی بر کف دست

در آستین کمال تو دست حاجتمند

اگر نه رایت شرک آشکار میخواهی

نهفته دار زهر چشم، ذات بی مانند

بدست موزه تصویر، ما چو تو نشویم

که پای حس بصر را چه کفش سیم و چه بند

شریف معنی وحی است اگر نه در صورت

به خط و جلد بیک صورتند مصحف وزند

زهی حقایق تو جلوه کرده زین سو چون

زهی فضایل تو باد داده زانسوی چند

صفای رای تو تیغی کشیده شمع نهاد

که بیخ تیره گی فتنه از زمانه بکند

بسان خنجر خورشید خورده آب حیات

نه همچو دشنه مریخ خورده زهر گزند

ز عشق صورت تو پیرهن قبا کرده است

بر این مشبکه ی آبنوس روح پرند

ز شرم گوهر پاک تو کونه کشته بود

هر آن نگین که مسافر شود ز کان خجند

بدست رخت کش پایگاه تو نشگفت

که پشت ریش شود باز، زیر پشماگند

شکر فشانی کلکت زرمح پرچم ریش

چو پسته جمله دهان میشود بشکر خند

ز هر که حامله کین توست چون بادام

بمرگ مادر باشد ولادت فرزند

صدای ناله خصمت ز کوه این آید

که ای، درشت گران جان سرد، چون اروند

سعادت ابدی با وی است هم کاسه

تو بر دری چوسگ، از دور استخوان ریزند

صبای خوش نفس از مقدمت بشارت داد

بهار کله زد ایام را به خز و پرند

چو آفتاب پرستی گرفت دیده ی گل

زبان بلبل برخواند عشری از پا زند

چو سر و گشت حسودت بلند مرتبه لیک

بدست باد بود سرو را ز قد بلند

اگر چو نقش پریشان کند زحل زحلی

تو چون ثریا، با علم عقد الفت بند

چو قطب جای نگه دار و هیچ رنگ مباز

ز چنگ دختر کی با چهار خویشاوند

فصیل مدح تو سرحد عالم صدق است

چو در گذشتی از آن آستان دگر ترفند

برای مدح تو در بزم فطرتم گفتند

که خوش زبان و سبکروح شوچو سارو، و قند

ز بیم شیر بهای عروس فکرت من

جهان نمی طلبد با وصال او پیوند

جواب رد جهان جز قبول رای تو نیست

که شه پسند عروس است این، نه شهر پسند

گهی که از شرج کرد خیمه ازرق

به چشم حیرت انجم در او همی نگرند

عجب ندارم اگر این سپهر مجمره شکل

بسوزد آتش خورشید جمله را چو سپند

زهی ز کیسه دمهات گوش را مایه

زهی بخاک قدمهات دیده را سو گند

همیشه تا نبرد طعنه مهر رومی وش

به نقش بندی فغفور و خان ز اهل مرند

بساط عمر تو چون سال دور آدم باد

بکام و همت تو ششهزار و نهصد واند

ز حرز مدح تو تعویذ داده صورت را

مقربان خط و عقل و جان نه کامی چند

***

مدح نجم الدین لاجین والی همدان

در سر مردان غم عشق تو معجر میکشد

زاهدان را در خرابات قلندر میکشد

هشت راه از کعبه وصل تو تا زر میرود

چار حد از خامه عشق تو تا سر میکشد

نیک بر سنجم تو را چون زر کنی احوال آنک

نام عشقت بر زبان میآرد و زر میکشد

خشک بندی بر نقاب افکنده تا غیرتت

میل حرمان در هزاران دیده تر میکشد

دام زلفت بند بر پای دل و دین می نهد

دست حسنت حلقه در گوش مه وخور میکشد

آب و گل چون بگسلد زنجیر عشقت تاقضا

جان و دل را رشته در گردن بدین درمیکشد

هر که دست آویز او طرف کمند زلف توست

دولتش بر بام این پیروزه منظر میکشد

زود عمر عالمی بگسست و خشمت هر زمان

زیر بیدادی بده آهنگ برتر میکشد

لاشه ی صبرم که نعل افکنده ی راه عناست

نزل تیمارت بمنزلگاه محشر میکشد

پشت و پهلوئی ندارد لیک بار عالمی

هم چو کلک نجم الدین با جسم لاغرمیکشد

آن امل بخشی که جودش کار حاتم میکند

وآن اجل خشمی که قهرش تیغ حیدرمیکشد

از سر همت خطیب جاه حاکم نسبتش

طیلسان ماه، دراطرف منبر میکشد

سیل عزمش رخت گل بر پشت صرصر می نهد

میل رایش کحل اندر چشم اختر میکشد

کلک مانی طبعش آن استاد چابک صورت است

کاذر اندر دستگاه صنع آذر میکشد

حلقه گوش دواتش چون حسام شاه شرق

حلقه ها در گوش اهل هفت کشور میکشد

آب روی حکم کوثر کام او از روی صبر

روز و شب ماهار در بینی آذر میکشد

جّره باز ذهن او از آشیان قدسیان

هر زمانی جبرئیلی را به شهپر میکشد

بر همه صاحب عیاران می بچربد در کمال

ناقد ذاتش بهر معیارکش سر میکشد

رشته ها گر سوی چنبر میکشد سر پس چرا

رشته او داج خصمش سر به چنبر میکشد

عقده ی ابروی قهرش ماه را گیسو گشان

در سیاست گاه صحن ظل اغبر میکشد

از غبار آستانش هر نفس چشم خرد

زّله دیگر بزیر آستین بر میکشد

شاد باش ای محسنی کز منزل احسان تو

از پی سرمایه هر دم نزل دیگر میکشد

دل چو با تو عقد بند بکر فکرت را شبی

تا سحرگاه ابد کابین دختر میکشد

دایه ابرت در این گهواره ی ازرق حلل

نیم شیران امل را تنگ در بر میکشد

دست بیرون کرد رایت ماه را با اوج او

بر مهی طغرای منشور مزّور میکشد

نعل شبدیز تو چون شب سرمه سای آمد از آنک

توتیا در دیده ی این پیر اعور میکشد

در کمند پیسه ی روز و شب از بنگاه تو

بخت ناز کبریا بر بام محور میکشد

عقلت اندر کاردان چون از ممالک دید گفت

رخش رستم بین که پشماکند برخر میکشد

صاحبا پرورد کان خاطرم را آسمان

در صف مدح تو صدر بنده پرور میکشد

همچو زوار تو گوش هوش ارباب هنر

از در فکرم بدامن درو گوهر میکشد

باره ی فضلم و لیکن عالم ابلق مرا

در قطار صحبت یک عالم استر میکشد

شاهد طبعم ز بیم چشم مشتی با حفاظ

چهره ها در پرده خط معنبر میکشد

الغیاث ای نوح عصمت هین که طوفان بلا

زورق عمرم بگرداب فنا در میکشد

تا شب غواص شکل از قعر این بحر نگون

صد هزاران لولوء خوشاب بر سر میکشد

رشک انجم باد هر گوهر که از دریای طبع

خاطرم در سلک اوصاف تو سر در میکشد

بازو و برزت قوی بادا که چنگال اجل

فقر را در پای آن دست توانگر میکشد

***

تاسف از درگذشت سیف الدین سنقر همدانی

معروف به خمار تکین

نمی توان بسر سرّ روزگار رسید

که خانه بسته در است و نظر شکسته کلید

سپید گشت چو چشم شکوفه چشم امل

که در بهار فراغت گلی شکفته ندید

بر این چهار چمن خنده ی چو غنچه که زد

کجا بسوزن خاری جهان دلش نخلید

به بزم کیتی منشین و گرنه ساغر وار

بخون سپار دل و دیده را بجای نبید

نکرده مهره گردن چو ناچخ از آهن

به پیش سیلی ایام کی توان بجهید

بدام مرگ برآویخت صد هزا ران مرغ

که حرصش از سر منقار نیم دانه نچید

نکال صورت عالم زهر که در ذهنی است

بدیده ی خرد این حال را بباید دید

کجا شد آنکه خدنکش دل ستاره بدوخت

کجا شد آنکه حسامش سر ستم ببرید

کجا شد آنکه بنای فساد آب ببرد

ز میغ تیغ وی از بس سرشک خون بچکید

کجا شد آنکه صف خصم را به تنهائی

هزار بار بیک حمله سر بسر بدرید

کجا شد آنکه کمینه وثاق قود کشش

عنان ز ابلق گردون بکین همی بکشید

پناه لشکر منصور سیف الدین سنقر

که باز عدل جز از آشیان او نپرید

به بست چاشنی از اضطراب ملک عراق

که کام تلخی، تلخی زهر مرگ چشید

خبر نداشت که جان میفروشد آنساعت

که امن خلق ببازار رزم در نخرید

به جنگ و آشتی روز کار تن در ده

که جای نیک و بد است و سرای پاک و پلید

دل ستیزه عصمت بمزد خود برساد

گذشت چون بجوار خدای پاک رسید

***

تاسف از درگذشت اقضی القضات خواجه امام ظهیرالدین

ماهی ز آستین معالی در او فتاد

سر وی ز بوستان معانی بر او فتاد

شهباز شیر گیر اجل پی بریده شد

یکران تیز کام هنر در سر او فتاد

هین پای صبر و سلسله کز صدر کاه عمر

صدری بسان حلقه برون در او فتاد

ای شرزه شیر مرگ، بیاگن سرین و بال

کاین بارت این شکار نه بس لاغر او فتاد

زین تند باد، شاخ سخادر زمین شکست

زین خشک سال، گشت امل بی بر او فتاد

رستم سوار شرع، شد و ران عقل را

در راه صبر بار گسست و خر او فتاد

بشکست چار بند طبیعت بیک خبر

تا زین کریز گاه فنا بر تر او فتاد

مرغی بدین دریچه علوی برون پرید

دامی در این نشیمن خاکستر او فتاد

بستان سرای عالم روح اختیار کرد

سرّش چو بر مشبکه منظر او فتاد

انگشت من به مرثتش چون قلم گرفت

زان بس نه ماند باز ز دستم در او فتاد

بر عارض بیاض ز خونابه تکیه زد

هر اشک چشم خانه که بردفتر او فتاد

فضل خدای بد که معزای صدردین

باری به عید مبعث پیغمبر او فتاد

اقضی القضاب عالم و عادل که نوبتش

ری را محمد حسنی دیگر او فتاد

والا ظهیر دین که ز کلکش گه صریر

چون رمح لرزه بر جگر خنجر او فتاد

این گل بجای باد، گر آن یاسمین برفت

وین سرو، سبز باد گر آن عبهر اوفتاد

بالله که گر کری همه عالم کری کند

خاصه کنون که دیو بلا رهبر اوفتاد

طبع و زبانش هر دو یکی نیست زانکه او

چون تیغ نیک گوهر و بد گوهر اوفتاد

از باغ طبع پای برون نه که در سرت

سودای جنت و هوس کوثر اوفتاد

در زین دین نگر که در این مرغزار سبز

هم چون شکوفه پیر وجوان مخبر اوفتاد

بونصر آنکه نصرت او چون سپه براند

غلغل در این مسدس پهناور اوفتاد

بدعت عنان نیافت چون او تنگ برکشید

سنت عدو شکست چو او یاور افتاد

ای قوم ز اتفاق ملاقات صدر دین

امید بر کشید که با محشر اوفتاد

زاری چه فایده چو قضاکار خویش کرد

مرهم چه سود زخم چو کاریگر اوفتاد

یارب ز چشمه سار کرم شربتی فرست

چون سنگ روزگار در این ساغر اوفتاد

صبری به پرده داری این پرده کی فرست

بر، وی چو دست واقعه پرده در اوفتاد

***

مدح بهاءالدین محمد وزیر

ملک را فال ز اقبال بقا می یابد

آز را علت افلاس دوا می یابد

بدل و دست بهاء الدین تاج الوزراء

آنکه ایام از او فرو بها می یابد

حامدی اصلی فرخنده محمد نامی

که عطا میدهد و حمد و ثنا می یابد

روی او دید شب تیره لقا گفت این است

آنکه زو چهره خورشید ضیا می یابد

با کله داری آن فکرت روشن هر شب

آسمان پیرهن صبح قبا می یابد

قدر عالیش فلک را به نیابت بنشاند

لاجرم منصب او قدر و علا می یابد

چه عجب زانکه گرم باز دهد وام نیاز

دست او را چو چنین نیک ادا می یابد

ور بدین گونه که می بارد ابر کف او

ابر سرمایه ندانم، ز کجا می یابد

پیش قدرش که بدو پشت فلک راست شده است

آسمان خود را با پشت دو تا می یابد

عهد او نامه ی اقبال چو بر میخواند

همه خطش هو حسبی و خطا می یابد

دیده دولت چندانکه در او می نگرد

همه شرم و کرم وجود و وفا می یابد

هرکه را دست طبیب کرمش بردبه نبض

حالی از علت افلاس شفا می یابد

ای کف و طبع تو ابری و نسیمی که ثنات

چون نهالی ابدالدهر دوا می یابد

گوش گیتی بمثال تو همی حلقه کشد

دوش گردون ز جلال تو ردا می یابد

مرغزاری است جناب تو که بی منت ابر

نشو، در ساحت او عمر گیا می یابد

مد کلک تو مگر آب حیات است کزو

چون مدد یافت سخن وصف بقا می یابد

پرتو مهر ضمیر تو بجائی است که چرخ

زیر او خود را چون ذره هبا می یابد

صاحبا، بنده ز شست فلک سخت کمان

بر جگر بی کهنی تیر عنا می یابد

کام را کم زده بر نطع ستم می تازد

صبر را کم شده در راه بلا می یابد

سینه را خسته ز شمشیر قدر می بیند

دیده را سفته ز پیگان قضا می یابد

نظر دیده عنف تو بگردون آخر

چین ابرو بنماید که چرا می یابد

صیقل فرّ تو می یابد مصقل او

صحفه آینه فکر جلا می یابد

گر به تشریف عطای تو رسم، در نازم

که سخن پایه ز تشریف عطا می باید

نقش گرمی نهدم باز نهال کرمی

کاین محال او نه بصنعت بدعا می یابد

تا بود باقی بدنامی و نیکو اثری

چون به شمشیر اجل عمر فنا می یابد

خواهم از صدق دعا جمله بقای تو همه

آرزو های دل از صدق دعا می باید

***

مدح ارسلان بن طغرل

چیست از احسان که خورشید کرم با من نکرد

هرچه از احسان تو نامش دانی او، احسن نکرد

از نشیب چاه آزم بر سپهر ماه برد

رستم توران گشای این لطف، با بیژن نکرد

آفرین باد، آفرین، بر خسرو مغرب که خصم

ز آهن تیغش وطن جز در دل آهن نکرد

با زبان ناطق من کرد لطفی کافتاب

در بهاران، با زبان ابکم سوسن نکرد

ناصحم را هیچ دردی بود، کاو، مرهم نساخت

حاسدم را هیچ سوری بود، کان شیون نکرد

رایض انعام او بنشست با زین دو تنگ

از مراد من بزین در، ابلق تو سن نکرد

رنگریز لطف او، نغنوده با اشعار من

مذهب این طارم پر، شمع بی روزن نکرد

خود کم من گیر، کس دانی که ز انبای هنر

گوش در نعتت مقر، امن مستوطن نکرد

هیچ، اختر دید با بزم خودش، گردون نساخت

هیچ، گوهر دید با ذیل خودش، معدن نکرد

هیچ، سنگی دید اصلی زاده، تا چون آفتاب

روی از پیرایه تنویر پیراهن نکرد

هیچکس را دوست خواندی تا بفرط عاطفت

دوستان راازحسد، خوش خوش براودشمن نکرد

ابکم جودش لسن شد پس چرا گوید اثیر

من که در فطرت لسن بودم وی ام السن نکرد

تا گمان ناید تو را کاین لطف ها در حق من

بهر تحصیل رضای ایزد ذوالمن نکرد

چشم دل بگشای و لطف ایزدی بر وی به بین

تا بدانی کانچه کرد از مردمی با من نکرد

***

در مقام عشق فرماید

عشق برآورد گرد، از سر مردان مرد

گر تو، بسر زنده ی از سر این راه، گرد

فرد شو از هر دو کون تا بقبولی رسی

طالب مشرک مباش در ره مطلوب فرد

و الله، کافسار حکم بر سر دوران کنی

بر در او گر تو را، عشق بود پایمرد

صدق تو، گو، تا ز عجز با تو بشویند دست

نار، ز تولید حرق، آب ز تاثیر برد

مهربتت آرزوست، جان کن و ره رواز آنک

موده این موزه کیست چاره رو رهنورد

پیرهن روح تو جز عمل خیر نیست

چونکه بیفشاند جسم جامه جسم از نورد

روز قضا چون روی مفلس نا محترم

زین عمل ارکانت را چرخ چو معزول گرد

صبح قیامت دمید خیز و بیاور چو صبح

یک دم و صد آه کرم، یک لب و صد باد سرد

چهره چو زرنیخ داراشک چو شنگرف وپس

نقش گذاری نمای بر فلک لاجورد

گر همه دستی بگیر بوسه این جام درد

ور همه پائی بساز توشه این راه درد

عالم کشف و بسیط این همه قدس است و نور

بنده لونی و لام آن همه موم است و، ارد

گرد هوای نبرد بر رخ مردان نکوست

زلف عروسان طبع خوش نبود زیر گرد

از دل پر خون طلب جاه حقیقی چو لعل

بر در صورت ملاف همچو زر از روی زرد

نقش به افتاد خود، میطلبی پیشه کن

بارکشی چون بساط زخم پذیری چونرد

کاب تواضع نمای عربده شعله را

رخت بدوزخ برد در صف تنگ نبرد

جز دم تقطیع نیست نطق نهنک هوا

زین دو طرف هر چه دید هر دو بیکدم بخورد

بلبلی از سر بنه زانکه سوی باغ قدس

دام تو گفت است گفت بال تو گرداست گرد

نام طلب کن اثیر تا که بمانی چو روح

وین سخن از نام او بشنود و عکس وطرد

***

مدح اتابک علاءالدین محمد خداوند مراغه

هرکه بر منهاج عزمی رای مقصد میکند

عزم درگاه علاءالدین محمد میکند

آنکه در هیجا به مار مقرعه با خصم ملک

کار رمح خطی و تیغ ممهد میکند

نام میمونش که بر چهر قمر منقوش باد

ملک را فرمان پذیر شرع احمد میکند

در نسب قیصر نژاد آمد سکندر وار از آن

بر ره یأجوج فتنه خنجرش سد میکند

از مکارم بال های وعده بیرون می پرد

در ممالک رخنه های فتنه منسّد میکند

در حریم دست او کلک خط آور سال وماه

عشقبازیها که با شمشیر امرد میکند

لطف طبعش در بیان انموذج جان مینهد

حذراتش در ظفر خاصیت حد میکند

نهمت بی مثلی او هر نفس در کوی و هم

عقل مؤمن را در او صد بار مرتد میکند

خاک با اعصار کام تو ببازار رواج

ای بسا، طین را که بر ناموس عسجد میکند

باغبان فتح چون مشاطکان از خون خصم

چهره نیلوفر تیغش مورد میکند

ماه اگر حمل سلاحش را نمی بندد نطاق

خور چرا داغ سیه فامش مزرد میکند

با نسیم خلق او در باغ صد صاحب قبول

صحبدم گلشن ره آورد صبا، رد میکند

ابر، در گرداب خوش ازغصه قهرش نشست

کاتش سرکش بر او، بیداد بیحد میکند

در بیان آن چیرکی دارد، که چون کلک حکیم

صورت معقول محسوس مشاهد میکند

از نصاب لفظ تو هر شب فلک یابد زکوة

زان بمروارید ترصیع زبر جد میکند

جوهر قابل چو از اقبال او تشریف یافت

جلوه هر دم در زبر پوش مجدد میکند

چون به تیغ او رسد، بکر ظفر، بلقیس وار

کشف ساق از ساحل صرح ممرد میکند

بر در او روح رستم می پزد سودا، از آن

تا سپر داری سرهنگان مفرد میکند

ز آب تیغ اوحشر کرده است باد سست کوش

در دغاز آن شیر رایت را مؤبد میکند

ای ز فر و قدر جائی، کاسمانت پایگاه

با هزاران شرمساری، فرق فرقد میکند

عدل تو، چون سر و پیرای طبیعت سال و ماه

خفته کان را می طراز تا سهی قد میکند

زو بعهد چون توئی ابر مؤبد لاف جود

برق شمشیر تعصب، زان مجرد میکند

بادهم، در عزم سدّ پای بند خصم توست

کز حباب آب صد زنجیر مورّد میکند

در بهاران خلق و خلقت عرض لشکر میدهد

راد سرو، آنجا بقامت کار مطرد میکند

تا بمالد در قدمگاه تو اعنی آسمان

ماه نو قد، خم بخم سر تا قدم خد میکند

گنبد پر دیده را، عدلت به میل صبحدم

توتیای خواب در جفن مشدد میکند

عهد میمون تو، عقلا، دور دور است ازفنا

زانکه عدلت با بقا عهدی مؤکد میکند

شاد باش ای آنکه اقبالت نطاق ماه را

همدم تارک میان ماه اعبد میکند

جفن انصاف تو تیغ فتنه بیداد را

چون حدق را، جفن خواب آلود معهد میکند

باد عیسی در دمم، بین، آب حیوان در قلم

این همی بخشد حیات و آن مخلد میکند

کللک صورت ساز من انباز نفس ناطقه است

آنچنان کز یک سخن پنجه مجلد میکند

خصم افعی سار داند کاین گهر در سلک نظم

گرچه یاقوت است تأثیر زمرد میکند

ذکر باقی را، حکیمان عمر سرمد خوانده اند

وین سخن عمری است که ذکر تو سرمد میکند

تا باستثنای الاله رود از لا اله

هر زمان کاو، افتتاح لفظ اشهد میکند

دایم آن خواهم، که هر شب زنگی اعلای تو

تیغ تو لختی، فراز خواب مشهد میکند

گو همه خورشید جای مرقد عز تو باد

تا گل صاحب جمال ازغنچه مرقدمیکند

***

شاد باش میلاد خواجه سعد الدین مسعود و مدح سلطان قزل ارسلان سلجوقی

به مهد کرد طبیعت مشیمه های ودود

پس از سعادت میلاد سعد دین مسعود

سپهر مجمره گردان پر اخگر اختر

برای مجلس او ساخت چشم بدرا، عود

خرد مطابق دست و دلش چو دید بگفت

بهم، چه متفق افتاده اند، دانش وجود

مناط شبهت عدل است در کلام قدیم

حدیث او که همی آمد، از عدم بوجود

فسرده ایست ز سرمای جهل دشمن او

کزو عرق نه چکد جز، بر آتش موعود

بدین دقیقه فتد در قعود سجده شکر

اگر بشارت یابد، به نارو آب و قود

بهشت را چو بدرگاه تو قیاس کنند

بود تساوی اوصاف، جز خلوص و خلود

هر آنکه در زره اعتصام حضرت توست

ز نا یبات رود در النجه مسرود

بسی نماند که در خوشه ارادت او

ز تیغ سفک مسلم شود دم العنقود

همای همت او راست دست منت ها

بر آفتاب بفرخنده سایه ممدود

خطاب خیمه جاهش بامتداد به بست

ز روزگار قضا، او ره صدور و ورود

زهی یگانه دوران که هفت طارم را

ز شش جهات و ز چار اسطوان توئی مقصود

سلاله ی چو تو بدَرَد هیولی انسان

نفوس عاقله را شد بر آن عرض مسجود

قد سپهر دو تا، در رکاب خدمت توست

بعزم آنکه سپارد پس از رکوع سجود

تو آفتاب جهان سعادتی که تو را

فضایل است چگویم چو ذره نا معدود

ملقن تو شدید القوی است در همه حال

که باد عز و جلالت بفیض او مسدود

ز حزم و عزم قضا، عاطل است و تو مشغول

بقدر و جاه فلک حاسد است و تو محسود

چو دست و زخمه کلکت بدید مطرب عقل

طناب واقعه در عین خود فکند چو عود

رونده ی که نه بر مرکب عنایت توست

پس از وفات کند درس علم عاد و ثمود

لهیب علم تو در تاب خانه ی که فتد

رود پذیره شیر لهوب شیر کبود

به پیش کلک یک انگشت تیغ و ناخن تو

ز چنگ و ناخن خود در خجالتند، آسود

ز جود عام تو بر خاص و عام نزدیک است

که از وجود بر افتد نشان و نام حسود

ز قد و عکس رخ و دست تو در اینصورت

به نیرّ ین دگر آسمان شود مرفود

هوای دی مه اگر یابد از ذکات اثر

بآبدان نرسد دست تخته بند جمود

تجلی دلت ار چتر دار طور شود

درخت طور برآید ز جلعب از جلمود

خطاب لطف و سلامت نبودی آتش بند

اگر بدی سختت دود صاحب الاخدود

معطلی چو به بیند تو را قبول کند

اصول دعوت ثالث ثلاثه در معبود

شمایل تو فزون است از ارتباط وقوف

فضایل تو برون است از امّساع جحود

زهی پریده ز سر حد فضل و افسر تو

پر مطار قیاس و پی خیال حدود

به حسن عهد حدیث اثیر اصغا کن

که حسن عهد خود از چون توئی بود معهود

چو گردم از تو قیاس وجود واجب شد

بخدمت تو صدور و از آن گروه صدور

عجیب رست نهال تو زان چمن با آنک

وفای عهد تو را بد ز محلقان عهود

چو بر گذشته ی از اصل خود بگوهر فرع

تو را رسد، و بنفسی فخرّت لا مجدود

بهارگاه. زبانی پر از شکایت شکر

همی روم به جنابی مکرم مجدود

جناب شاه قزل ارسلان که خدمت اوست

سجود گاه جنّاب و مراغه جای خمود

چو مرد را شرر رشک در روان افتد

حرام گشت حرام از ره سرور سدود

ضرورتی شمر آنجا من مسلمان را

ولای موسی و آزردن خدا چو جهود

اثیر مشتهر آمد بفضل نا محصور

چنانک صاحب عالم بجود نا محدود

بزرگ هیکلی آسمان مجوی که هست

در اختصار ستاره طوالع مسعود

از او، نکوئی افکار بین، نه زشتی روی

که هست کسوت شاهان لعاب زیره دود

نبود جز نفس عنصری که ممدوحش

بیافت عاقبتی همچو نام خود محمود

چو سرمه ظلمت شبها کشیده ام در چشم

بمیل فکرت بیدار ذوالعیون برقود

بدان سبب سخن روح پاک میرانم

بلی که پاک و مبر است از حموم و رکود

بر این ریاضت اگر من، فرو شدم می دان

که در هوای لحد هم هوا بود ملحود

از این ستانه مرا گر بصدر خویش بری

در صدور شود ز آستان من مسدود

نبرد داد ز دل بی شهادت سر و تن

فتاده دست قبول از در تو نا مشهود

بدین دو عدل، یکی رومی و یکی مصری

عراق و شام معایب شمر بچرخ سهود

قضیتی است بنا بر تعقد کرمت

در او شرایط اثبات حکم نا معقود

از این جواهر منظوم، دهر بی خبر است

عقول شیفته را این گران خراج عقود

همیشه تا که کرامند زاهدان عفاف

همیشه تا که ملوکند ز ایران جمود

تو بودی آنکه له الفضل زایراً امروز

تو بودی آنکه له السبق دایماً مجدود

مدام کرد قیام آن طبیعت ملکی

بباغبانی هر هشت گلستان خلود

***

مدح سلطان ارسلان بن طغرل

تا قافله شیر ز ماهی به حمل شد

در باغ صبا صانع چالاک عمل شد

از بلبل خوش نغمه که ناهید طیور است

نالیدن او تار اغانی به زحل شد

از خاک بر انگیخت گل زرد زر سرخ

با مرتبت رونق او خاک خجل شد

ضرّاب زر از لاله درستی ملکی بود

تا خور که درستی فلکی بود دغل شد

تا زاده دریا چو صدف قبه بر آورد

دامان گل از لعل پر از لولوی طل شد

شاخ متمایل شبه دست اشل داشت

انگشت زنان برگ بر آن دست اشل شد

از یشم زده ابر که خفتان فک بود

این یشم بیفتاد که اکلیل قلل شد

بستان چو عروسان ز زر و سیم جلی گشت

هان چون سر و تنشان ز خضر سیر خلل شد

تا قرص فروزنده که تنوّر روان است

مهمانی عالم را در وجه حمل شد

در دست پلنگینه شب از نور غزاله

هر جا که غزالی است سراینده غزل شد

جان بخش جوان بخت که در مجلس ومیدان

روشن کف او شهره ی روزی و اجل شد

هم زور غضفر که به مردی و دلیری

یکباره چو هم نام در آفاق مثل شد

با فضله خوان و قدحش جدول و بستان

این صحن بهشت آمد و آن جوی عسل شد

با زلزله گرز کرانش گه ناورد

تجویف دل کوه پراز لرزو و جل شد

آنجا که سپر ترکش میدان بلا گشت

روزی که زره چنبر حلقوم بطل شد

از تیغ سران برق هوا کرد و بصر سوخت

و از خون یلان خاک در آغشت و وحل شد

بر عارض مه کرد در آغوش کلف جفت

در چشم سنان چون مدد باد سبل شد

از مردمک دیده تهی یافت نشیمن

هر شعله خنجر که ببالین مقل شد

پولاد بلارک لقب از قبضه گردان

یکبار دگر در دل خارای جبل شد

وان باره که بر گوشه او کوه سکون بود

چون و هم سبک تک همه تن باد عجل شد

با پرچم دیلم کله رمح شهنشاه

روح از بر اعدا چو دماغ از سر کل شد

وان چیره زبان هندوی ابخاز گشایش

چون طبع مناظر به همه جنگ و جدل شد

اندهگده خصم ز سیلاب حسامش

گر خود همه طاق فلکی بود ظلل شد

ای ابلق خوش گام زمان وقف رکابت

یکران مه از داغ تو آباد کفل شد

بی یاد تو هر حرف که در کام بجنبید

حقا که کزاینده تر از نوک عسل شد

تا محو شود خصم تو از دفتر ابجد

چون بهر نهان خانه امراض و علل شد

شاها، خبرت باد که حال من مسکین

یکبار دگر، همچو دماغم به خلل شد

گر واقعه این است سراینده لب من

انگار که چون چشم حیا میر اجل شد

تا نقش کتابت که نگار جمل آمد

از نقش سه حرف است که تصحیف جمل شد

عمرت ابدی باد، که عزت ازلی گشت

وان، کاو ابدی گشت هم از حکم ازل شد

***

مدح نجم الدین لاجین

گر، خاتم مردمی نگین دارد

حقا، که ز دست نجم دین دارد

رستم جگری که بر در همت

رخش فلکی بزیر زین دارد

چرب آخر مکرمات معروفش

پهلوی نیاز راسمین دارد

گردون، ز شرف بر آستان دوزد

ور بار سخا در آستین دارد

بازی است که آشیان همت را

بر در زده ی طارم برین دارد

با سخت کمانی سخا جودش

بر لشکر نیستی کمین دارد

از دست سپاه فتنه، دارد امن

زیرا که جهان در آستین دارد

آن مه نه که بر عذار گردون است

این ماه خواجه بر جبین دارد

صدرا، ذاتی که خادم از فکرت

چرخی است که پای برزمین دارد

چون روی تو نکته ها نکو راند

چون رای تو شعرها متین دارد

در کنج خرابه وجود او

صد گنج هنر فلک دفین دارد

در کان جهان گرفت اشعارش

چون نام ثنات بر نگین دارد

شاداب نهال طبع او در او

کابشخور از این دل حزین دارد

آن ره چله نیست او که یکساعت

پای ادب سر گزین دارد

مپسند که آسمان چنان درّی

محبوس ذهاب پار گین دارد

نخلی است که ندهد انگبین رااو

گو سرکه نحل در حنین دارد

ایام ز طبع او توانگر شد

او چشم ز جود تو همین دارد

ور جمله ز شرم دست رادت باد

از چهره آفتاب چین دارد

گردون همه ساله نایب قهرش

با هر که سر خلاف و کین دارد

***

مدح اتابک علاءالدین محمد

پای دار، ای کوی گردون زخم چوگان در رسید

هم نبردان را خبر کن، مرد میدان در رسید

عشق را گو، دیده مفرش دار، چون دلبر نشست

جسم را گو، دست درکش گیر، چون جان در رسید

منبر اسلام را، چون گل مرصع شد کمر

زانکه بحری با جهانی دُرّ و مرجان در رسید

شب رو معنی برست از، پیک ماه شب چراغ

چون شعاع شمع خورشید درخشان در رسید

در خط رمز خدائی، نقطه موهوم بود

فضل های ذوالجلالی بین، که برهان در رسید

دوش اگر چون شمع گریان بود عقل دل شده

بامدادان دلبرش، چون صبح خندان در رسید

خشک سال فاقه را گو، پیش کن دست سئوال

کز ربیع جود، نعمت های الوان در رسید

بشکن ای صراف، آنگه کفه میزان خویش

زانکه نقاد بصیر از آل او زان در رسید

مجلس عالی علاء الدین محمد کز شرف

رخش اقبالش بدین میدان و ایوان در رسید

صحن این میدان، ز بهر پای بوس منبرش

یکقدم بگذارد در ساعت بکیوان در رسید

بر مثال نامه طی کردند فرش کافری

چونکه توفیقش ز لشکرگاه ایمان در رسید

بی عیار رأی تو دان این دُرست آفتاب

قلب گردد چون بدارالضرب میزان در رسید

ار، ز ابری شکل سفره رشته در گردن ببرد

چون رخش ………… ایام را خوان در رسید

دامن مشرق بسی کوشید تا هنگام صبح

در کله داری باین کوی گرییان در رسید

شاد باش ای محسنی کز منزل احسان تو

شاعران را صد هزاران نزل و احسان در رسید

بر در قدرت، فلک میگفت، صدرا راه هست

کاین مرقع پوش سیاح لت انبان در رسید

گر دراندازی ردا چون مصطفی شرط است زانک

جانفشانی مر مدیحت را چو حسّان در رسید

در عراق آن جرّه باز نطق را بگشای بال

کز گریز وحشت آباد خراسان در رسید

این زمان با وی همی گوید زبان عقل بین

کان ثنا گوی سخنور از سخندان در رسید

گر تماشای در فردوس اعلی بایدت

پای از این دوزخ برون نه زانکه رضوان در رسید

تا که شعر آسان نماید از رهِ گشت عطا

هم معانی گشت جمع و هم به اوزان در رسید

شاعران را جمع گردان در جناب خویش از آنک

نوبت مشتی گران طبع پریشان در رسید

دست اعلی بر علی برکش همایون تخت را

هفت پایه دیگر از گردون گردان در رسید

***

مدح جمال الدین محمود بن عبداللطیف بن محمد بن ثابت خجندی

زهی بجان تو جاوید زنده جان خجند

چه سایه بخش همائی ز آشیان خجند

به هفت خاتم پیروزه دولت پیروز

نداده مثل تو پیروزه ی ز کان خجند

به عرصه ی که گران شد رکاب فکرت تو

هزار گنج روان گشت در عنان خجند

سریر ابلق دهر از تو رتبتی دارد

به کمترین لقب اعنی خدایگان خجند

بخاک و بوم خجند آسمان تفاخر کرد

که نام مرتبت اوست آسمان خجند

کنون که چرخ سپر دار بازوی تو بدید

ز ره فرو فکند تا ابد کمان خجند

ز بهر خدمت فرخنده طالع تو سزد

چو چرخ نقطه ورا آمده میان خجند

نهاده چابک تو نکته ایست پر معنی

که اصفهانش در آسود از زیان خجند

برای موکب میمون توبسا که نکوفت

سپهر پیر در دولت جوان خجند

بدان نمود قد این قبه بسته دود کبود

که باو وقایه شود گرد دودمان خجند

تنور بانی این قرص آتشی زان است

که سیر معده چرخ است از بنان خجند

رونده کلک تو داند که  تاروان افتد

براه رزق همه خلق بی نشان خجند

قران ز صحبت اجرام در کشد دامن

مکر بدرگه تو صاحب قران خجند

نهد بسان بنان آسمان سریر سپر

چو از زبان تو خنجر کشد بنان خجند

فصیح تر ز تو کشف مغیبات نکرد

مر آن زبان که نگنجید در دهان خجند

برای رخنه درع فلک لقب دادند

کشیده کلک تو را قامت سنان خجند

چو این قصیده شنوی بگوی با شعرا

بدین نمط بسر آیند داستان خجند

حضیض بادیه بینند جای فکرت خویش

نه از نزول سخن کز علوشان خجند

خجند را مطلب در سواد هفت اقلیم

که برتر است ز هفت آسمان مکان خجند

هر آنکه میوه انصاف جست و مایه من

زمانه گفت بدو راه بوستان خجند

ز هشت ساحت جنت کسی چودر گذرد

رسد بپایه اول ز آستان خجند

جهان هاویه صورت که بود هژده هزار

نگشت راست در اینصورت از جهان خجند

زبان دهر به نسل خجندیان خبر است

که خیر باد به نسل بقا، زبان خجند

چو دودمان خجند است پاسبان جهان

خدای عز و جل باد پاسبان خجند

***

مدح حجت الاسلام رکن الدین حافظ همدانی

رمضان سایه رحیل افکند

خیمه همچون دل از جهان برکند

مهر او بر گر فتمان چو بخار

باز، چون قطره بر زمین افکند

کلک او جمع کردمان چو مداد

باز، همچون نبشته بپراکند

خنده صبح عید جانها را

کرد چون ابر اشکبار و نژند

طره شام سلخش از دل ها

مصقلی شد چو عمر شادی کند

بد عروسی چو جان سفر پیشه

اندر این منزل هراس و کزند

زود بیگانگی گزید آری

دیر گردد غریب خویشاوند

گهری داشت بس لطیف نکت

اندر این خاکدان مقام پسند

کز گرانی معمر افتد سنگ

وز لطافت سبک گدازد قند

یک لطیفه است و بس که طینت او

نشود پایمال چرخ بلند

نه بخسبد ولایتش بزوال

نه در آید نهایتش بکمند

کیست، مفتی العراق، رکن الدین

صدر مشکل گشای دشمن بند

مرشد عقل حجت الاسلام

که بعهدش لقاست حاجتمند

آنکه بر چشم زخم دولت او

جان بر آتش قدم نهد چو سپند

وانکه از بهر کسوت شرفش

در شکنج است چرخ همچو پرند

بخدائی که خطبه حکمش

با عرض داد جسم را پیوند

کاندرین مهر لاجورد نمای

نیست چون وی زمانه را فرزند

ای ز بیم مخیلان بسته

پرده ها پیش ذات بی مانند

خاک صدر تو قبله ی که بآن

مردم دیده ها خورد سو گند

تو در این سوی صوت وردو ثناش

چند منزل گذشته زانسو چند

دی سپهرت بدید بر منبر

آستین پر نثار حکمت و پند

***

مدح

ای عهد تو چون عهد قضا سرمد

وی عمر تو چون عمر ابد ممتد

سرمد از چرخ توئی ز آنروی

ارزانی به ملکت سرمد

رای تو چون قضای خدا الحق

بیداد راضدی است در این مرصد

ملک از تو چون بدرزید ازچرخ

آسوده را قدی است در این مرقد

بر سفره ی سخای تو قرص خور

قرصی است کز محیط کند مبرد

مجموع مفردات وجودی تو

ای عالمی ز فضل و کرم موجد

گر سابق است بر تو جهان شاید

پیش از مرکبات بود مفرد

ور لاحقی بعهد چه عیب آرد

بعد از مرکبات بود ابجد

دریای بند حزم تو گردون را

بیچاره ی شمر چو زمین معقد

اخبار زود باور عقل آید

گر با کفایت تو شود مسند

بی نام تو مدان که عطارد را

مقدار کلک رقم کند یامد

با مشتری سمند تو انباز است

کاین نعل در میان نهد و آن خد

***

مدح

ای شاه شاهزاده سپهرت غلام باد

کام جهان ز توست جهانت بکام باد

آن دست مال بخش که جانها نثار اوست

همواره در بهار طرب سوی جام باد

جام از سرشک دیده ی انگور در کفت

وز گریه چشم حاسد تو نیل فام باد

پیراهن خلاف تو را بر تن عدو

همواره زه چوخنجر ودامن چودام باد

گر عقد مملکت نکند واسطه تورا

دهر این چنین که هست گسسته نطام باد

شاها جهان ابلق اگر چند توسن است

چون دید زین دولت تو خوش لگام باد

میمون همای مدح تو را همچون من هزار

در زیر تیر تربیتت اهتمام باد

عمرت چو دور ز ایام دور باد

از تاج و تخت تو بد ایام دور باد

***

در تجرید و تفرید و مقام شامخ انسان و منزلت عرفان:

افدیک یا خیر البشر، ای تاج عالم بلکه سر

چونت فتاد اینجا گذر، این المقام ایش الخبر

چون گفت شرعت طرقوا، شاها بمیدان شو زکو

از دوستان بربای کاو، از دشمنان بردار سر

نو کن روش را داستان، بشکن طلسم باستان

هم روزنامه ی این بخوان، هم کارنامه ی آن بدر

خیز ای عزیز معنوی، در ملک سلطان نوی

هر چند کانجا خسروی، هم شهر کنعان و پدر

پاره ی قمر در دست کن، برجیس را سرمست کن

بر تاز و رخش پست کن، فرق زحل در پی سپر

ای بر تو هر دو کون حلک، ملک تو اقطاع ملک

خیز، ارنه بنشیندفلک، زود، ارنه، برخیزدمدر

زاغ ملا یک باغ کن ران ممالک داغ کن

زاغ کمان ما زاغ کن بگذار تیر از نه سپر

لاف از در لولاک زن، اجرام بر افلاک زن

بر شرب دین تریاک زن، در جام فرمان کن بخور

بر بند دست آسمان، نبشول بنگاه زنان

بر زن زمین را بر زمان، و انداز در قعر سقر

ناهید راکن زخمه بم، خورشید را بشکن علم

بهرام را بر در شکم، برجیس را خون کن جکر

دری، بدریا کن نسب، مرغی، به بستان کن طرب

ماهی، بگردون آی شب، نوری، به بالا کن سفر

ایخوانده تاریخ قدم، در خط محدث کش قلم

وی شاخ آدم را تو، نم، در بیخ عالم زن تبر

گر ماه و انجم در شرف، رخ بر فروزند از سلف

بر چهره ی مه زن کلف، در چشم انجم کش سهر

شد کفر و ایمان مشتبه، در هم چو پیوند زره

از کار این بگشا گره، برحال آن بفکن نظر

گر، زنگ، گر، خلخ بود، زآن چهره فرخ بود

تا با تو زلف و رخ بود، کم زن دم از جبر و قدر

غم، از تو گر مهجور شد، از قرب مفرط دور شد

بزم از تو چون پر نور شد، بر طیب گشتی سایه در

ای مشکل دین کرده حل؛ کی در دبستان ازل

کاجسام بر لوح جمل، بودند، الف با. تا، زبر

چون دلق در کردی ببر، وزدهر در بستی کمر

این النظر گفت النظر، کفر الحذر گفت الحذر

از نور تو دارد گهر، کان و گیاه و جانور

اول تو بودستی پدر، آدم تو را چارم پسر

شرب ملک نوشیده ی، زان چشمه بر جوشیده ی

پس صدره ی پوشیده ی، از دست دور بوالبشر

سلجق شه دوران توئی، زبر کلیمی چغنوی

بنواز کوس خسروی بفراز رایات ظفر

تیز است غوغای فتن، کند است بازار سنن

زلف سنن در هم شکن، پشت فتن در هم شکر

می خور بسغراق سخن، خوش با حریفان کهن

وآخر زمان رامست کن، از دوستکامی خبر

تا کی پریرویان کش، بر خسبگه دل کرده خوش

زان پرده ی یاقوت فش، بنمای دُر بگشای در

کوش از تو روزی کوش شد، نطق از تو دیباپوش شد

طوطی جان خاموش شد، بگشا دهن بفشان شکر

ماه تو در ملک به خم، لعل تو با جزع دژم

شهدی است در آغوش سم نفعی است در کام ضرر

فردوس دنیاکوی تو حورا، ز خیل روی تو

در زلف عنبر بوی تو، هم شام ساکن هم سحر

بر چرخ مرکب رانده ی، جان بر جهان افشانده ی

لعل تو را بنشانده ی، جبریل بر طرف گهر

مرغ ازل پیش از جهان، زان زقه کرد اندر دهان

تا چون برآئی ز آشیان، گیری ابد را زیر پر

کوثر برانی از حجر، مرجان کنی شاخ شجر

حیوان کنی آب شمر، مرمر کنی سنک کمر

ایشاه مرغ صید جو، اصلت ز ترکستان هو

با روی سلطان گیر خو، از دست سلطان خواه خور

آداب صید آموختی، ز استاد علم اندوختی

چون دیدگان بر دوختی، بگشای دل در ما نگر

تجدید میثاق کهن، شرط است با سلطان کن

اینک دو اسبه شد سخن، جای اثیرش رااثر

***

مدح سلطان رکن الدین ارسلان بن طغرل

چون خرقه گشت بر کتف شب ردای قار

شد غرق در غلاله زر فرق کوهسار

متواریان پرده غنچه شدند زود

گلهای رخ گشاده بر این سبزه جویبار

از توتیای شام تهی مانده چشم ماه

پر شد ز کیمای ضیا خاک را کنار

بر تاج ارسلانشه تخت افق نشاند

گردون چو ماه و پروین صد عقد گوشوار

مانا، که خلد پرده ز رخسار بر فکند

یا ساده گشت زیشور دهر را عذار

شب بر کنار چشمه حیوان آفتاب

زلف شبه مثال به شست از خضاب قار

من نیز هم سوار شدم بر براق عزم

چون کاروان شام همی بر نهاد بار

در پیش من رهی که ز تندی پشته هاش

اوهام را گریوه ی کیوان نمود غار

از خار و سنگ ریزه دستش خجل شده

زوبین تاب خورده و شمشیر آبدار

مردم گداز گشته زمینش اثیر شکل

نیزه گذار بوده سمومش شهاب وار

بر شهره سحاب رصد دار گشته کوه

بر خیمه سپهر شرح سوز بوده نار

در پیشم از سراب مشعشع سمن ستان

در چشمم از شکسته تاری بنفشه زار

در وی گرسنه مردمک دیده زانکه بود

حلق بخار تیره ی او آفتاب خوار

اشنانش بر نکرده سر از بادبان خاک

کز شعله سموم شدی در زمان شخار

تفته ز تاب مهر بر اینگونه دوزخی

کرده سمند من چو سمندر بر آن گذار

کامی همی نهاد گشاده تر از امل

در رهروی کشیده تر از قد انتظار

از چرخ مهر غره که چون تیر نقشبند

بر خاک بد بخار قلم ماه نو نگار

می رنگ، جام سُم، که بیک زخم پاشنه

اندر وجود آدمی افتاد چون خمار

راجع نبود عزمم اگر نی کفم بر او

در دم سال نامده بستی مهار بار

صالح بره نوشت ز لعلش گرفته تفث

در قله ی که ناقه از او گشت آشکار

چون زورق فلک، بروانی گه لکام

چون لنگر زمین، ز گرانی گه فسار

عنقا گه تفرد و شهباز در عجل

هدهد گه فراست و طاووس در فخار

اجرام موکب من و گردون رکاب او

اقبال بر یمین و سعادات بر یسار

همراه فال سعد و قلاوز بخت نیک

تا بارگاه صدر سلاطین روزگار

دارای شرق و غرب شهنشاه برو بحر

ماه شب حوادث و خورشید روز بار

جان بخش، رکن دینی و دین ارسلانشه آنک

زآلب ارسلان رفته جهان راست یادگار

شاهی کجا، عماد ظفر شکل رمح اوست

در هر مکان که خیمه زند گرد، کار زار

نه، فتنه صف کشیده در ایام او چو مور

نه، کنج خاک خورده در ایام او چو مار

بر باد داده هیبت او، خرمن فلک

بر آب بسته بخشش او، بنگه شمار

و الله که آشیانه سیمرغ نصرت است

در کارزار شهپر او چتر زاغ سار

رمحش برون کشد ز دل روزگار حقد

تیغش بر آورد ز سر حادثه دمار

روشن شد از لوای شریعت ردای او

ملکی که همچو سینه کفار بود تار

در جل کشید ابلق ایام را قضا

بر چرخ سبز خنک، چو شد قد او سوار

ای آسمان معدلت و عالم ظفر

وی آفتاب مملکت و ظل کردگار

در زیر ران طاعت تو باد خوش لکام

با زخم نعل باره ی تو کوه هاموار

بگشاده دست بخشش تو راه آرزو

بر بسته جبر خدمت تو راه اختیار

آکنده پهلو از علف نعمت تو طمع

برچیده دامن از کنف حضرت تو عار

با حکم رایض تو بمیدان امتحان

هم باد تیز تک شد و هم آب را هوار

گر ماه خیمه تو، نهد پای در میان

بر گیرد از ره زحل و مشتری نقار

در گردن سپهر کند جاه تو کمند

بر دوش روزگار نهد عدل تو غیار

گر رای روشنت نه کلید جهان بود

در کام قفل شب شکند پره نهار

با آتش حسام تو خصم ار طرب کند

هم در میان رقص بمیرد شرار وار

شاها، کیاست تو که نقاد حاذق است

داند یقین که گفته من نیست کم عیار

قرب دو سال شد، که نه بر حسب آرزو

دورم از این جناب خجسته باضطرار

در مُهر خامشی شده همچون زبان به بند

این ذوالفقار شکل زبان، سخن گذار

با سینه پر ز خون دل، همچون دل غبب

باد دست باد پیما، همچون کف چنار

منت خدایرا که دگر باره داد، شاه

با دولت مساعد، کار مرا قرار

قوت گرفت طبعم چون باد در خزان

شاداب شد ضمیرم چون سبزه در بهار

چون طبع نازک تو صحی گشتم از علل

چون رای فرخ تو بری ماندم از عوار

زین عارضه که باد گسسته ز جان شاه

بر خاطر عزیز نشاید نهاد بار

تو سایه خدائی و تعلیق هیچکس

نبود بدامن طلب سایه پایدار

هر هفت و نه بگرد عروس بقا چو دید

آئینه مزاج تو را صافی از غبار

تا هر بهار صنعت مشاطه نسیم

آرد برون عروس گل از حجله های خار

ای شاخ فتح غنچه، بشادی بسی ببال

وی ابر بحر قطره، برادی بسی ببار

وردی که شاخسار امل راست بشگفان

شاخی که بوستان ظفر راست در بر، آر

***

وصف شکار و شکارگاه و مدح ارسلان بن طغرل

چو شاه شرق برآید برهنورد شکار

ز شیر نعره برآید که، خسروا، زنهار

ز تیر او قفصی بر طیور گشت هوا

ز تیغ او جرسی گشت برو حوش قفار

گه از نشاط برانگیخت باد خاک نورد

گه از نیام برآهیخت آب آتشبار

پرندگان همه سر برده نزد او قربان

رمندگان همه جان کرده پیش او ایثار

نشسته بر کتف موج، خون آهو سیل

بجیب کوه برآمد همی زد امن غار

چو دید آتش پیکانش دام صحرائی

دو اسبه در پی او شد همی سمند روار

شکاری، از مدد خون خود همی سوی شاه

به پشت سیل برآمد حباب وار سوار

زعکس سبزه تیغش زمین فلک پیگر

ز نور شعله جاهش هوا بهشت آثار

بر غم سلطنت دی کشیده چون مرجان

ز آب و سبزه خنجر، شراب نوشگوار

غریو موکب او داشت گوش گردون گر

غبار لشکر او کرد چشم انجم تار

صعود جاهش، چون دیدبان کیوان را

بسوخت شهپر ادراک طایر دیدار

بنا شناخت بپرسید، کاین مقام که راست

قضاش گفت، که ای بی دماغ ناهموار

جمال طلعت خورشید و دیده بینا

چه احتیاج بکشف معرف و گفتار

جناب خسرو خسرو نشان ندیدستی؟

که کوفت نوبت او بر در فنا مسمار؟

خدایگان جهان ارسلان بن طغرل

که از جوانی و اقبال باد، برخوردار

زهی بقای ابد، بر جمال حضرت تو

بصد هزار دل بیقرار عاشق زار

ز صدمت فلک پیر کاو، مرید شه است

شدند خصمان چون دلق صوفیان فکار

یکی نماند، که یک پای کفش سنگین بود

بعزم دوزخ، او هم خرید پای افزار

هر آن شمار که عزم تو میکند در ملک

قضا همی بردش تا بقلب روز شمار

همی بسوزن رمحت بسا که بر دوزد

سپه کش ظفرت کیسه های استظهار

یکی زجمله آن، فتح ملک کرمان است

که نرم کرد بیک بار، گردن اشرار

قضا کتابه تاریخ او همی بندد

هم از سیاهه شب، بر بیاض چشم نهار

کنونکه شاخ سنان، باز بار فتح آورد

نهال دیگر، در بوستان عزم بکار

دو بهره حلق چو سیراب رحمت تو شدند

به تشنگان لب دجله جرعه ی بکسار

بآزمایش آن یک دو کار گرد، دگر

بسعی بنده مطواع خود فلک بگذار

تو شادزی، که فرو برد بد سکال تورا

خیال کین تو چون اژدهای جان ادبار

برو. که ختم پذیرفت سلطنت بر تو

چو شعر بر من و معجز بر احمد مختار

جهان ز دشمن تو خویشتن نخواهد شست

بیاری ملک الموت و نیروی دادار

صلیب وار ز تیغش دو مغزه خواهد گشت

دلی که تیره بود با دل تو چون زنار

شرار آتش تیغت ز ابر سیمابی

برون کشید بمنقاش قهر صبروقرار

ز تیغ تو فلک ار مضطرب شود چه عجب

سکون نیابد سیماب در میان شرار

دچار دمعه خون است همچو چشم عنب

دلی که نیست به مهر تو ممتلی چو انار

بآب خنجر تو عالمش طهارت داد

هر آن دماغ که بد باد خانه پندار

ز شرم بذل تو گند راست بخل را دندان

بسعی مدح تو تیز است نطق را بازار

زمانه تا علف نعمت تو چرب نکرد

فرو نه بست امل را بآخور پروار

ز بدو و اول، کاندر حضور همت تو

سر غرور برآورد چرخ آینه سار

بعذر ذلت خود دیده بر زمین مانده است

ز شرم همت تو در مقام استغفار

بدین دو خوشه بی دانه چند لاف زند

وکیل خرمن این گشتزار بیدیوار

که هست بره مریخ و قرص خورشیدش

نواله سر خوان تو شاه شیر شکار

ز نقش بند خمیر تو مایه می یابد

خم سکّره برنگ مصوران بهار

قضا چه عذر نهد با فصیل حشمت شاه

که شهر بند نماند بر این بلند حصار

ز خاکپای تو عقل آبروی خویش کند

به هفت جرعه دولاب صورت دوار

سحاب کفّا، دریا دلا، خداوندا

توئی که لطف تو عام است با صغار و کبار

مباد گر نکند سعی ما و رحمت شاه

سفینه امل بندگی رسد بکنار

بیک نوال کف بجر می به نسپارد

کنار ابر بهاری بلولوء شهوار

بدین قصیده چرا من غنی همی نشوم

نه من فزون ز سحابم نه شاه کم زبحار

بخاک نعل براق خدایگان جهان

که اوست سرمه ی اجرام ثابت و سیار

که از خلاقت خود بنده ممتحن نشدی

اگر نبودی بیم شماتت اغیار

خران شعر که خود را همال من شمرند

نهفته اند بافسر سران بی افسار

مرا چو بر رهشان اوفتم پیاده چو آب

شکن دهند بدان چند نازک رهوار

وگر به طعنه بی جا مکی بمالندم

که اطلس و قصبش نیست جبه و دستار

فراغت است مرا از جوابشان زیراک

برهنگی نبود عیب تیغ گوهر بار

خدای داند و رای بلند خسرو هم

کزین کروه منم در مقام فضل مشار

بدین قصیده که پیراهن معانی اوست

فکنده ام همه را کیک عجز در شلوار

همیشه تا که بر این گرد خوان زرین فش

سرین ماه شود زاکتوای نور نزار

زتف خنجر خود قد فتنه لاغر کن

بخوان نعمت خود یار طمع فربه درآر

بدست عدل، پریشانی جهان بر گیر

بپای همت، پیشانی سپهر به خار

فنای فتنه سکال و بقای عدل سپر

غنای مدح نیوش و اناء باده گسار

***

مدح خواجه جلال الدین ابوالفضل بن قوام الدین درگزینی

وزیر سلطان ارسلان بن طغرل

ایا خدای بخلقت نیافریده نظیر

ستانه تو جهان را ز حادثات مجیر

جلال دولت و دینی نظام ملک و ملل

پناه تیغ و کلاه و مدار چرخ و سریر

جهان فضل ابوالفضل کز فضایل او

نیافت و هم فضولی گذر به عشر عشیر

هر آنکه در شکند با تو کین بکاسه سر

بیک پیاله بیاندازدش دهان سعیر

چو دولت تو خجسته لقا و خوش منظر

نیامدست جوانی ز صلب عالم پیر

نه در نشیمن دانش نشست چون تو همای

نه از مشیمه اقبال زاد، چون تو وزیر

در این کمان نکون، خوش همی رود الحق

جهان بآهن حکم تو بسته، در زنجیر

به حامئی چو تو بازوی روزگار قوی

ز گوهری چو تو گنجور آب و خاک، فقیر

جناب توست جهان را ز جور خود ملجا

وجود توست فلک را ز دور خود توفیر

به پیش دست تو با فضل پیش دستی سبق

نشسته جبهت خورشید در خوی تشویر

کف کفایت تو بست، دست ظلم فلک

تف مهابت تو بُرد آبروی اثیر

در این دوازده خانه بساط سبز برون

بدیده فکرت تو نقش مهره ی تقدیر

کنون بشکر چورمان همه دهان و لب است

که گشت ناسخ تاخیرش آیت تیسیر

فلک چو فومه انگور خون گریست بسی

در انتظار جنابت بپایمال ز حیر

چو ساغر تو بباده است خوش همی سازد

گران رکابی بم با سبک عنانی زیر

صبا ز جلوه خلقت که نافه شرف است

نمیرسد بکره بند زلف جعد غدیر

چه مایه ها که ز طبع تو می، بیند وزد

هوای فصل بهار و سخای ابر مطیر

بجان همی بخرد چرخ گرد اسبت را

که چشم درد مهش را ز سرمه نیست گزیر

دهان کنبد مه آتشین شود چو تنور

چو خاطر تو برآرد زبانه ی تدبیر

فنا سپه نکشد بر حصار ملت و ملک

که خندقی است زعزم تو برگذار قعیر

هرآنکه در شکند با تو کین بکاسه سر

به یک پیاله بینباردش دهان سعیر

سماع صیت تو مرغی است لیک، عالم شاخ

شراب خلق تو دامی است، لیک مردم گیر

سبک سران حسد، گر زبون عزم تواند

عجب مدان که، بود خس بدست باد اسیر

به تیغ کین تو، همچون پیاز مثله شوند

اگرچه ده ده در یک بطانه اند، چو سیر

فلک دو وقت به خصمان تو خطاب کند

بود سیاق خطابش دو لفظ عکس پذیر

بوقت کودکی، ای شیرتان حرام چو خون

بگاه خواجگی، ای خونتان حلال چو شیر

عدوت، تا علف تیغ انتقام شود

رسد، به منزل شیخوخت از ره تا خیر

وگرنه چونکه بپرداختی و ثاق رحم

شرر مثال بدی، زود آی و حالی میر

کنون فلک سر تعذیب احمقان دارد

زبان کلک تو اکنون، دلیل بعث پذیر

زهی غریب کرم را، بحضرت تو وطن

خهی برید سخن را، بمدحت تو میسر

مهندسان خرد را، ثنای توست بنا

مدبران فلک را، ذکای توست مشیر

اگر بخدمت این بار گه، نیامده ام

بجان تو، که مفرمای حمل بر تقصیر

شعاع نیک بسیط است و چشم شبپره تنک

ستانه سخت بلند است و پای مور قصیر

در این مقام که پویندگان پالانی

برنگبار سرشت او فتند از کشمیر

ز قلعه حیوانی چو یونس اندر بحر

ز بندهای طبیعی چو یوسف اندر بیر

مجوی گوهر معنی که در چنین منزل

مسیح داغی خیر است و خر غلام شعیر

برون ز خشم و شره نیست هیچ باعث طبع

سواد را به زبیر و گلاب را به زهیر

فراغت است طبیعی مغنـّی گل را

که جغد راند با ساده زخمه های صفیر

مرا در آینه فکر، صورت آن بسته است

کسی که گفت نکور رو چنانکه خواهی گیر

همیشه تا که، عقولند دفتر الهام

همیشه تا که، نقوشند خامه تصویر

ز حجم دفتر، تو دست ملک باد قوی

بروی خامه تو، چشم عقل باد قریر

ثنای شاه جهان و مدیح صدر بزرگ

به یک شکم متولد شده ز فکر اثیر

***

وصف دیماه و تعریف آتش و توصیف مجلس بزم

خواجه اثیرالدین تورانشاه وزیر

تا باوج آمد سر رایات خیل ز مهریر

در حضیض افتاد سلطان کواکب را میسر

خا زنان گوهر علوی ز کم دخلی شدند

تا مشمیه سنگ و، صلب آهن از آتش فقیر

آب و نوری نیست کیتی راز سرما، گوئیا

چشمه خورشید، جامد گشت و چشم مه ضریر

در سخا بفزود عالم زانکه بر جای مطر

خورده سیم است اکنون ریزش ابر مطیر

حوض بین، چون جامه باف آمد زجولاهی باد

ابر بین، چون پنبه زن شد بر کمان زمهریر

تخته بند آهنین افکند دی بر پای آب

چون ز شیدائی همی بگسست زنجیر غدیر

دور دور است از بصارت عالم ارزان فروش

کز رخ نو خط همی چارق زند بر فرق پیر

گر پنیر از شیر شاید بست، می بندد جهان

بر هوا از ابر همچون شیر، برف چون پنیر

راست اندازی دیمه بین، که پیکان شمال

می رباید پر ز برگ از شاخهای همچو تیر

صحن هر باغی نگر لشکر گه جمهور زاغ

پای هر زاغی نگر مسمار زرق آبگیر

با چنین سرما چه بهتر جوهری کز تاب او

روز محشر الاامان گویند سکان سعیر

دیو زادی، کز سفاهت بر قدم دارد قعود

اژدهائی کز مهابت، در زخر دارد ز خیر

آنکه از کوره براند، شوشه گاورس پاش

خانه گاورسه از وی بر نیابد یک شعیر

سرکش و تند و تنگ چون طبع طفل بی خرد

روشن و پاک و سبک چون رای مرد تیز، ویر

مقطعان بیشه را، زان صفدر زرین سنان

صد هزاران آه متواری است در تخت زریر

رایت او، می فرازد باد در دست هبوب

موکب او، مینوازد آب در طی هزیر

چون قلم زرد و کشیده قامت و مشکین زبان

بعد از آن خود نسبتی دارد حنینش با صریر

مستنیر الجرم در قوت نه در معنی آن

کاو بشرط انفعال طبع گردد مستنیر

آخته ساعد چو بر بط لیک هنگام ولوب

نبض تند او براند چون تنین از عرق زیر

نور دزدند از شعاعش اختران دیده ز آنک

هست جرم او چو جرم نیر اعظم منیر

مرجع اجزای ضو ذات وی آمد آنچنانک

مرجع احرار آفاق است درگاه وزیر

صدر دریا دل اثیرالدین که اقبالش کند

رایت اعلی و اعظم را ز رفعت بر اثیر

خواجه آفاق تو ران شه که چشم اختران

با نگین حکم او مومی بود صورت پذیر

آنکه در احکام حصن ملک معمار فلک

خندقی میراند از دریای عزمش بس قعیر

کار و بارش دید نقش کل بگردون گرد روی

کای سلیم القلب لافی العیری لافی السعیر

تحفه آرد، زی فلک گرد براقش باد از آنک

چشم درد ماه را، از سرمه نبود گزیر

غیب در آئینه ذهنش چنان عکس افکند

کز نقاب جام روشن بر کف ساقی عصیر

در جهان سایه و نورش چه میخواند فلک

یونسی در بطن حوت و یوسفی در قعر بیر

دیده آبادی علوی این دو انجم نام اوست

با چنین فرزند نادر نبود ار باشد قریر

طرفه میزانی است عالم سنج حلمش کاندرو

خرده پا سنگ می باید ز البرز و زبیر

هر زمانی باز گردد دیده ادراک و وهم

ز آفتاب رفعت او خاسئاً و هوالحسیر

تا فلک ضبط نظام کل بکلکش باز بست

اولین مضبوط قطمیر است و میرد تا نفیر

رایتی افراخت قهرش با ممالک کاسمان

هر شبی در سایه او رخ بر اَنداید به قیر

ای دراز از دولت تو دست عدل کامران

وی فراز از رتبت تو چشم عقل خرده گیر

زایر آمال را انعام تو نعم المآب

حاجب حاجات را درگاه تو نعم المصیر

هر که با اهمال خذلانت فتدبئس القرین

هر که را تائید اقبالت بود نعم النصیر

باس هشیار تو دانی چیست جاسوسی بشرط

رای بیدار تو، دانی کیست، نقادی بصیر

کی چمد با قد تو دیدار، با چشم کحیل

کی رسد در مدح تو، گفتار، با پای قصیر

وضع عالم چون پیاز افتاد، تو بر تو و لیک

با تو نیک از پوست بیرون میخرامد، همچوسیر

چون طبیعت، کدخدائی بر زمانه لاجرم

هم ز خود بر خودهمی واجب کنی، خیرالکثیر

پرتو عقل تو، یعنی صیقل طبع بلند

آینه ارواح قدس افتاد، چون ذهن خبیر

از دم باد سبک مغزان، کم اندیشی که هست

سالها با کوس میکوبند بر پشت بعیر

حاسدت گوید وزیرم، لیک در تصریف لفظ

گر فعیل آید زوزن او را توان خواندن وزیر

گرچه نرگس، افسر دعوی مرصع میکند

گل تواند بود، بر لشکر گه بستان امیر

در بر حکم ازل، وقت است این بخشش که هست

حاسدت شایان دار، و ناصحت اهل سریر

گر بدین بخشش که دادم شرح راضی نیست خصم

گو ز دست حاکم دوران همی خوان، النظیر

عقل را با حصر اوصاف تو دانی نام چیست

اینکه بر افواه عام آید، کاسیری بر حصیر

خاک صحن و آتش جامش، بغارت میدهند

هر زمانی رخت باد سدره و آب سدیر

صورت او پای می مالد، صنم را در جمال

نزهت او سر همی شوید، ارم را در ز حیر

زخمه منقار شکل مطربش، تلقین کند

بلبلان باغ را، ترکیب او زان صفیر

ز آتش منقل، هوای او بوجه اعتدال

صد هزاران جنت الفردوس دارد، در ضمیر

چون شرر رقاص بر سطح شراب آتشین

از طربناکی و بیباکی حباب زود میر

در بنان صدر عالی ارغوانی جام می

پاک و رخشان چون سهیل اندر نطاق برج تیر

خورده هر کام از قدح بر شوق استطراب قشم

برده هر جان از فرح بر حسب استعداد تیر

آستین شاعران تا سر بود پر زر و سیم

قامت خینا گران، تا پای در خز و حریر

غرقه گشته در میان اطلس و دق و قصب

از نوال صدر دریا دل، اثیرالدین، اثیر

یارب اقبالی ده او را کز ره کثرت شود

عقل با احصای او در ورطه حیرت اسیر

تا بجای طول ایامش که از اقسام او

مدت تاریخ هجری عشری آید از عشیر

***

وصف خزان و مدح ابو منصور وزیر

بهار چون خط بطلان کشید بر منشور

صبا کلید بساتین نهاد پیش دبور

چو دود ابر بمغز فلک برآمد، شد

بچشم انجم، چرخ کبود صورت گور

شب سیاه و ضباب سپید پنداری

که هندوئی است به غربال میزند کافور

ز ترم مخنقه یافت شاخ گل منظوم

چو باد کرد گریوازه شجر منثور

سحاب کوکبه ی شد در او درخش درفش

سپهر مدخنه شد در او بخار بخور

دلی است آب، بیفسرد چون دل ظالم

سری است ابر، پر از باد چون سر مغرور

از این هوای گزاینده گزنده فتاد

هوای باب زن کوره در دماغ طیور

تنور تابان رضوان باغ چون مالک

چو اوفتاد و دی آمد نه خلد ماند و نه حور

ز پر زاغ، سیه جامه هر شجر، یعنی

رسید ماتم و غم، درگذشت سور و سرور

بهی فکنده سر زرد و روی گرد آلود

چو عاشقی که زمعشوق خویش ماند دور

مفرح جگر کرم، راست کرده انار

چو بر عذاربهی دیده گونه محرور

چو در کشید زمستان طناب سفره میغ

چمن گرسنه بماند از جمال قرصه نور

بزاد رومی آتش ز فحم زنگی وش

چو ترک بچه صبح از مشیمه دیجور

کنون ز حجله خم خانه در عروسی بزم

رود بجلوه گه جام دختر انگور

معاشران ز علف زیر برف مارکزای

چهار ماه بخانه فرو خزیده چو مور

پیاله نوش و دهن خیزد و کمر بسته

بعزم خدمت بزم وزیر چون زنبور

طبیب شافی معلول آز کافی دین

نصیر رایت منصور شاه، ابو منصور

کریم طبعی، آزاده مخبری که ز دهر

بدو حواله نشد هیچ سعی نامشکور

به بست پرده غیبت زوال چون سیمرغ

جمال او چو شرف داد ملک را بحضور

ز رای او در جی یافت، مرتبت عالی

ز کلک او ربضی یافت، مملکت معمور

هوای اوست که در سر همی کند قیصر

مثال اوست، که بر دیده می نهد فغفور

ز جیب و فکرت او دست مسند و دیوان

مآثرید بیضا گرفت و دامن طور

نه رنگ عجز برآرد زرای او خنجر

نه طی عزل پذیرد ز کلک او منشور

اگر نه تلخ کند عمر، ملک خصم برای

بجان شیرین آید جهان ز فتنه و شور

و لاش تخم طرب گشت، در قلوب چنانک

دلی نماند در ایام عهد او رنجور

زهی ز شقه قدر تو آسمان قبه

بر آستانه حکم تو، اختران مامور

سطور نامه ی تو، بر عقول گلشن خلد

صریر خامه تو، بر حضور شهر صبور

بناستودن فرمان تو قضا ماخوذ

بنا نمودن همتای تو جهان معذور

بقهر خصمی عزم تو گر مثال دهد

ز خاک مرده برآرد قضا چو روزنشور

کلنک وار حسودانت صف زنند و لیک

بوقت کار نباشند جز نفیر و نفور

فتور کرد ممالک، بدان نیارد گشت

که خامه تو رقیب است و دیده زور فتور

فلک به چشم ترحم بدشمنت نگریست

فریضه کرد خرد طعن ناظر و منظور

امل نماند جز با سخای تو قاصر

سخن نگردد، جز با ثنای تو مقصور

گر از عنایت تو هیچ بال برباید

به پنجه دیده کرکس برآورد عصفور

مجاهزی است دلت خوش معاملت که بدو

توان فروخت همه چیز جز محال و غرور

ز زندگی نکشم بر مخاصم تو رقم

که او بچشم خرد مرده ایست نامقبور

ز عزم و حزم تو یابد در آخشیج اثر

هوا، شتاب و عجول و زمین درنگ و صبور

بقدر و جاه، فلک نازل است و تو عالی

به حل و عقد فلک حامله است و تو مذکور

مرا بصدر تو اقبال رهنمونی کرد

چو صدر قبله اشراف و سجده گاه صدور

چو خلد صحن جنابش، به خرمی معروف

چو کعبه حصن حریمش با یمنی مشهور

زمانه گفت، گر، اکسیر خود همی طلبی

نه، دور دست رو، اینک ستانه دستور

ز چرخ داد خود آنجا طلب تمام که چرخ

غلامکی است مراورا به نیک و بدمامور

در این قصیده به بخت تو، بکر معنی فکر

نداشت پرده غیب از خیال من مستور

چنانک آمد، منشور خاطر آوردم

مگیر خرده و بپذیر عذر این منشور

همیشه تا که فتور است علت و نقصان

به هیچ وقت در اوقات تو، مباد فتور

بهر چه رای تو پروانه صواب دهد

نبشته کاتب قدرت بقاء در منشور

خجسته خامه تو خندق حوادث را

هزار جسر به بسته برغم چرخ حسود

سلاله کان وزارت بفر منصب خویش

نشانده شش جهت ملک را ببزم حضور

***

در  ذم و قدح اهل نفاق و شکایت از مردم عراق و تخلص در مدح خواجه جمال الدین عثمان

شکست دور سپهرم بپایمال ز حیر

بریخت خون جوانیم غبن عالم پیر

همی نفر نفر آید بلا بساخت من

از این نفر نفر ای دوستان، نفیر نفیر

چو چرخ بی سر و پایم چو خاک بیدل و زور

ز خاک دیر نشین و ز چرخ زود مسیر

فلک به تعزیت عمر من در این ماتم

قبای ساده مرکز فرو زده است به قیر

غبار رکضت این ابلق سوار ادبار

ببرد خواب و قرارم ز دیدگان قریر

مرا چو صبح نخستین زبان به بست فلک

چگونه حال شب خویشتن کنم تقریر

بر این نگینه مینا نشانده خون دلم

هزار آتش اندیشه از ره تهجیر

مرا به صنعت اکسیرور تبه شد دل

اگرچه آفت مغز است صنعت اکسیر

عجب شتر دلم از روزگار استر فعل

که ریش کاو گرفتم در این خراس زحیر

چو من سلیم دماغی شکسته دل نه سز است

که هست جمع سلامت مسلم از تکسیر

در این سواد که یک یونس است و سیصد حوت

در این خراب که یک یوسف است و پنجه بیر

چمانه فلک از صفو خرمی است تهی

خزانه ز می، از نقد مردمی است فقیر

پیاز وار به شمشیر هجر مثله شوند

اگر دو دست بیک پیرهن روند چو سیر

مخالفان لجوجند در ولایت طبع

بگاو کاو زمین و هوا و آب و اثیر

چو در سرای خلافی ره وفاق مجوی

چو در ولایت خصمی رفیق و دوست مگیر

تو از هم قدمان بس خیال و سایه رفیق

تو را ز هم نفسان بس صبا و صبح و سمیر

مخواه شیر ز فرزند خواره، ما در طبع

چو قیر گشت عذارت بدار دست ز شیر

زمانه را سر تعذیب توست، ساخته باش

که از دو طرف عذارت پدید شد دو پذیر

بدین خیال در این روزها همیدارم

به تنگ و تیر تفکر دماغ را تقطیر

که گر ز صورت جنسی و نفس هم نفسی

نشان دهند نیابد مرا خیال پذیر

بطبع چرخ کمان شکل ناکسست چوزه

که بدرک است چو بهرام و بی حفاظ چوتیر

چو تیغ چو بین در عهد ما امیرانند

که نانشان نتوان زد ز هیچ وجه به تیر

دراز گوشی بر چار پائی افتاده

دراز گوش امیر و چهار پای سریر

من از تحیر این حال، بر سر آتش

من از تعجب این نقش، در خوی تشویر

در این میانه یکی در بکوفت، گفتم کیست؟

جواب گفت که: ابشر علی قدوم بشیر

نسیم وار به جستم، بفتح باب ز جای

چه دیدم؟ ابری، چون دست آفتاب مطیر

یکی شکفته گلستان به پیش من بنهاد

که آسمان لقب سدره داد و خاک سدیر

گرفته روح بر اغصان نخل هاش، کنام

شنوده عقل ز منقار بلبلانش صفیر

رسیده میوه شاخش، بساکنان دماغ

فتاده سایه بر کش، بسالکان ضمیر

شکوفه هاش فروزان بزیر برقع برگ

چو از وقایه ظلمت، جبین بدر منیر

صباش بر سر بازار خوف نخرید

بیک شعیر برودت، سموم هفت سعیر

چه بود؟ نوبر بستان طبع میرا نام

که بر علوم امام است و بر کلام امیر

مشار اهل معالی جمال دین عثمان

که مهر او به نجابت مؤید است و مشیر

در او، ز هر طرفی باز کرده بود رموز

که عذر ترک موالات بودشان تفسیر

مرا نشانده به هجر و نشانه چه؟ کاغذ

زمن بریده بقصد و بهانه چه؟ تقصیر

مرا عمامه غربت به بسته دیده و او

همی ز من طلبد ره بخانه تدبیر

علاج خویش ز من جست، تا بوجه فسوس

زمانه گفت: اثیرا قدالنجا بامیر

نیافتم زوفا بوی در بسیط عراق

هزار بار بجستم نقیرتا قطمیر

گر این دیار بدین چاشنی است، و ای امید

ور آن، برنگ دیار خود است و ای، اثیر

چو نبض واقعه من طبیب عشق بدید

چه گفت؟ گفت که این ورطه ایست سخت قعیر

تو از حرارت دل گشته ئی، نحیف چو موی

تو از تحمل غم گشته ئی، نزار چو زیر

ضماد صبر همی نه بدین دل مجروح

طلای اشک، همی کن بر این رخ چو زریر

بدین معالجه گربه شدی، شدی، ورنه

برو، بنال، که یا جابراً لکل کسیر

***

توصیف جشن و تعریف شهرود  و رباب و مدح فخرالدین عربشاه

ای بزم جهان آرا، ای جشن جنان پیکر

در رشک رخت حورا در رشک، میت کوثر

از ابروی ایوانت برماه زده کله

وز چهره دیوارت در خلد گشاده در

بر شمسه ی شنکرفی، رانده شکنت زنکار

بر زورق زنگاری، کشته شرفت لنگر

از امن حریم تو، بر قد جهان جوشن

و ز جاه رواق تو، بر تارک مه مغفر

هر گرد که از صحنت فراش برون رفته

مشک کله حورا، کحل بصر اختر

شهرود و صدای تو چون ساز دهد پرده

از پرده برون آرد، صد زهره ی با مزمر

می باز چند مهره، از شرفه تو گیتی

تا مهره صفت بسته است بر فتنه ره ششدر

از دست نهاد تو، انگشت کزان جنت

خاصه که شدی اکنون حوراکده دیگر

گردان قدح باده، با ماه چگل زاده

وز روی چو گل داده، تشریف مه انور

نقد طرب آورده، بیرون زنهانخانه

آن پیر خمیده قد، در دست شکنجه گر

وان کودک مستسقی، بر بستر پهلو سیم

از زخمه مهرافزا، در طبع زده آذر

فرزند ربانی را، مالیده پدر کوشی

کزناله در افکنده صبح دف نه چنبر

بر روی کف دستش پیچیده سررک ها

و ادواج کلوخارش لرزان زتف نشتر

و آن زنگی و ده دیده، نالان شده دزدیده

و آن موی میان بسته، در ماتم هجرسر

قوال خوش آوازش، با نغمه عاشق کش

هم زلف و رخی لایق، هم ساق و سمن، درخور

صد ز قه جان پرور، افتاده بیک ساعت

منقار صراحی را، در حوصله ساغر

نوشان قدح باده، دست شه آزاده

در مسند دین داده، داد قلم و خنجر

دارای سپهر ایوان، دریای سحاب احسان

کز تیغ دهد فرمان، بر ملک زمین یکسر

فخرالدین فخرالحق، کاندوخت از او مطلق

بازار ولی رونق، گردار عدو کیفر

چندانکه گل و ماه است، دانند در افواه است

کامروز عربشاه است پشت کمرو افسر

شد پای و سر فتنه، چون دست یکی دارند

آن خنجر ملک آرای و این خامه دین پرور

رنگ جگر خصمش، بر تیغ وی است، آری

از آب کند بالین، دایم سر نیلوفر

بر چار سوی عنصر، خوان سخن مهمان

دستی قلبی دارد، نعمت ده مدحت خر

گر سوی چمن تابد یک روز عنان لطفش

هم خنده زند غنچه هم غمزه کند عبهر

آن هیکل نصرت بین بر، باره کیتی بر

این شیر ممالک گیر و آن دیو ملائک پر

تا نسخه کند عالم تاریخ کمال او

بر ماه کند پرگار، از مهر کشد مسطر

ای کارگه بزمت، زانو زده با جنت

وی بارگه عدلت، پهلو زده با محشر

در رنگ خلاف تو، رخساره بیفروزد

آئینه مشرق را، بی صیقل روشنکر

گردد فلک پنجم با هیبت کلک تو

بنهاده ز کف خنجر، بر کرده بسر چادر

در روم سفر کرده، آوازه ی قهر او

تا قصر بهشت آسا. زندان شده برقیصر

ای خصم ز تیغ تو، دستان زده با بهمن

وی بزم ز لطف تو، بستان شده بر آذر

برد از قدمت تزئین ایوان نصیرالدین

تا بست بدان تمکین زین برفلک محور

مجلس ز تو گلشن شد، مسند بتو روشن شد

صدر، از تو مزین شد، ایشاه جهان داور

چون چرخ بنور مه، چون بخت بروی شه

چون باغ بجودنم چون کان بوجود زر

مجلس چو دلت خرم، عالم ز رخت گلشن

چون دشمن دولت غم، آواره بهر کشور

دانی که جهان خس یکتا نشود با کس

غمخوار حسودت بس، تو عیش کن و می خور

خنجر کش و نام آور، دشمن کش و دین گستر

رادی کن و شادی خور، خرم زی و جا نپرور

***

مدح خواجه جلال الدین ابوالفضل در گزینی معروف به نظام الملک وزیر

زهی مناقب مجد تو در جهان مشهور

بدور دولت تو، رایت هدی منصور

کمینه پایه ز جاه تو هامه افلاک

کهینه بنده ز خیل تو قیصر و فغفور

فروغ جبهت تو، خنده ها زده بر ماه

سواد سایه تو، طعنه ها زده بر نور

نظام دولت تو داده خط زهره ی فضل

غبار موکب تو کشته کحل دیده ی هور

عطیه کرمت، باعث امید خدم

لطیفه نظرت، موجب نظام امور

دلت مقیل، ملایک بوارد غیبی

گفت کفیل، خلایق بروزی مقدور

تو خرمی ز فلک، دشمنان تو غمگین

تو شاکری ز خدا، سعی های تو مشکور

نکرده لذت الفاظ تو ز رعنائی

نزول جز بسرای مسدس زنبور

نداده شعله تهدید تو، ز چالاکی

فروغ جز به جناب معظم مذکور

بفعل فیض گفت، بهتر از وفای فلک

بذوق خاک درت، خوشتر از شراب طهور

ز بدو فطرت با التفات این حالت

نمود با تو خدا فضل های نامحصور

زمانه هست بدولت سرات معماری

چو آفتاب و مهش صد گلیگر و مزدور

ولایتی که در او زامن تو عمارت یافت

موافقت نکند با جهان بنفخه صور

تمکن تو بجائی رسد در این منصب

که بعد از این بتو آرند عشر نیشابور

چنان شوی که به چین ار دهند منشوری

بکار باید توقیع تو در او منشور

ز هیبت تو تن دشمن آفتی بیند

که در جلال تجلی ندید ساحت طور

بر آستان تو خورشید معتکف کشته است

مرادش آنکه بدرگاه تو شود منظور

مدد چو تو نشود هیچ وقت و خود، نسزد

که با براق برابر شود خر طنبور

کسی که او نبود با تو سرخ روی چو سیب

چو نار بشکن و خونش بریز چون انگور

دل تو راست محیطی که چرخ زورق شکل

بهیچ حیله ز پهنای او نکرد عبور

زمانه خصم تو را شاید ار کند تقریر

که هست قولش مردود چون شهادت زور

شود ز هیبت تو در هوا فسرده اثیر

اگرچه هست تباشیر طبع او محرور

مراد اهل هنر حاصل است عجب

که هست همت تو بر ادای آن مقصور

جمال مدح تو بادا نگار آن منظوم

اگر شود غزلی خوش در آخرش مسطور

مرا بدین بسراید که از تو باشم دور

مکن مکن که نئی در هلاک من معذور

چه کرده ام که زمن رفته چنین در خط

چه کرده ام که مرا کرده ی چنین مهجور

امید من مکسل زان دو لاله سیراب

خمار من بشکن زان دو نرگس مخمور

در آرزوی تو جانم بلب رسید و کنون

اگرچه ماند نکوئی تو بر من رنجور

دلم بری و نپرسی زهی، ز من فارغ

جفا کنی و نترسی، زهی بخود مغرور

بطنز گفتی، مستور گشته ئی زنهار

بدور عهد تو و در جهان کسی مستور

امید روز بهی، چون بود مرا در عشق

نه تو بوصل مساعد، نه من بهجر صبور

از آرزوی تو، دردی که در دل است مقیم

دوای آن نکند جز، بدیدن دستور

وزیر عالم عادل، نظام دولت و دین

که هست خانه دانش، بعهد او معمور

خلیل جاهی، موسی کفی، مسیح دمی

که هست نعت معالیش در جهان مشهور

فلک پناها، فرخنده طالعا، صدرا

توئی که در گه تو هست، قبله جمهور

بفر دولت تو، صد هزار کس هستند

رسیده این بمراد و نشسته او مسرور

من شکسته دل خسته جان غمگینم

که همچو چشم بد از حضرت تو هستم دور

در آرزوی جناب تو، هست مست و خراب

دلم ز آتش غم، خاطرم بیاد، فتور

***

مدح فخرالدین علاءالدوله عربشاه خداوند قهستان

ای جزع تو، هم نیام و هم خنجر

وی لعل تو، هم شراب و هم ساغر

از نقش تو، نغز خامه ی مانی

وز روی تو، تیره کلبه آذر

خوی کرده زطیره عذارت مه

تر گشته ز خجلت لبت شکر

با زلف تو، کفر گشته در بالش

وز چشم تو دین فتاده در بستر

شب را خم طره تو دامنگیر

صبح از پی روی تو گریبان در

بیجاده تو ز غم ما را

چون عارض ماه کرده است اصفر

از ماه مگریز زانکه بیجاده

رسمی است که کاه را کشد در بر

بوسی بفروش و دین و دل بستان

تا حق مکاس جان نهم برسر

با سایه قهر زلف شبرنگت

سر در کنف غرور دارد خور

زان تحفه بمجلس تو می آرم

چون شمع زبان خشک و چشم تر

در ملک گل رخ تو سلطان را

نازش نرسد بتاج چون عبهر

خاصه که قبول یافت لعل تو

از گوهر تاج آل پیغمبر

دریای سپهر موج فخرالدین

دارای عجم، عرب شه صفدر

آویخته در جلال او گردون

چون دست عرض زدامن جوهر

نقشی است گواه پاکی زهرا

سری است دلیل عصمت حیدر

پیدا شده در وجود او عالم

چون در غلبات مهر جرم زر

شد غرقه فلک چو از تف تیغش

یک موج بزد محیط براخضر

در موج خلاف او چه کشتی هاست

همخوابه ی بادبان شده لنگر

ای پهلوی دین، به تیغ تو فربه

وی کیسه کان، ز دست تو لاغر

از خاک تو تاج میکند گردون

با قدر تو باج میدهد اختر

عزم تو، چو آفتاب تنها رو

نا جسته ز هیچ همرمی یاور

در یوزه قهر، کی کند هرگز

از روبه ماده، چنگ شیر نر

صد غوطه دهد محیط عالم را

کف تو که قلزمی است بی معبر

ای معتکفان آستان تو

آزاد ز دام کنبد اخضر

جز بنده که در ترانه ی مدحت

دارد صفت رباب را مشگر

کرده بنوا، بترک مجلس را

واو، بر رک جان همیخورد نشتر

چون گل بدرید پرده رازش

شب بازی این بنفشه گون چادر

ای نفس شرف پذیر هان و هان

خود را ز شمار هر خسی مشمر

زان یک دو سه صلب دیده چون سندان

کون سوخته همچو بوته زر گر

بی تیغ زبان نمانده چون ماهی

پس در صف مار مانده جوشن در

برخاسته با کمان تاریکی

جلادی نور را چو خاکستر

چون مار زخاک طعمه کن، بنشین

لشگر چه کشی چو مور بهر خور

آلوده مشو که سرفراز آمد

از غایت پاکدامنی مرمر

بندیش ز خاکساری همت

دنبال خسان مدار چون صرصر

در تعزیت گل کرم بنشین

دراعه کبود همچو نیلوفر

از عقل مبین هوان، که هرگز کس

نگرفته مسیح را بجرم خر

عیب است بطبع چون صدف شعرت

آبستن و، وانگهش لقب دختر

ناگشته دغل درون گیتی روی

رایج نشوی بنزد هر مهتر

در مهد رعایت تو طفلی هست

زاده چو مسیح ناطق از مادر

اینت چو دوات کی شود روشن

صد تیره دلی بکرده چون دفتر

جز خامه بخون من خطی داری

یک بارکی از خط ادب مگذر

محرومی فضل من چو روز آمد

گر منکر هر دوئی؟ زهی منکر

یا، بر سر دولتم کلاهی نه

یا پیرهن مقام در بر در

هرچند که بارگاه شاه اکنون

دارد ز تو بندگان معزز تر

دربان سرای اوست صد خاقان

فراش بساط اوست، صد قیصر

گر چاووش او شدی نیازاری

از خنجر مرگ حنجر سنجر

شبدیز مجره طوق با قهرش

بر طاق نهد حدیث کر و فر

مریخ زبر برون کند جوشن

خورشید ز سر فرو نهد مغفر

ای چرخ بساط او چو بنوردی

زین خسته قهر خود سخن گستر

گو. ای شده بی ثنای تو جان را

فکرت ز نتاج خلقت گوهر

در دامن من نهاده خلق تو

در جیب صبا شمامه اذفر

در سایه جرم تو، زمین ساکن

در پرتو جاه تو، فلک مضطر

در بزم تو، ریش گردن زهره

اوزان گه لطفت توست خیناگر

کام قدح تو سر بخاریده

در مالش گوش چشمه انور

ای طفل وجود را دلت دایه

وی بکر مدیح را کفت شوهر

از صولت بحر لفظ او لولوء

بی زحمت گاو خط او عنبر

بر کردن او خراج نه گردون

در پیکر او روان دو پیکر

هر باد نفس گرفته عالم را

چون ابر ز آب نظم در گوهر

این عبداللهیش بیوفتاده

رهبان صفتان دهر را باور

هر نقش فروش پای او دارد

در بیع گه سران معنی خر

در رزم کجا شود هر اشتر دل

با چشم دریده مالک اشتر

بوده است ز مهر حلقه در گوشم

هرچند که حلقه بوده ام بردر

در منزل شکر خواهم آسودن

آنروز که رخت بر نهم زایدر

این شرزه فرو گشایم، از زنجیر

این مهره برون جهانم، از ششدر

دانسته که در پیش جهودانند

جان در بدن حواریان مضطر

گشته ز غذای لقمه عرشی

هم کاسه قرص مهر بر محور

بردار چکار، آن خطیبی را

کا ز چرخ نهاده باشدش منبر

زین فلک اثیر زین شعله

ز محمده اثیر شد مطهر

جز باده که نقطه عقول است

شاها، تو منوش نکته دیگر

عمری است که سخره میکند روحش

از خاک در تو بر، بم و کوثر

با باد عنان همی زند مدحت

از رایض طبع او ببحر و بر

جان میدهد از مقام او نامت

در نقش طراز جامه ششتر

گر مدحت تو بیان کند، گوئی

عودی است فکنده، دردم آذر

یاقوت که میهمان آتش شد

خاصیت خود بیان کند، یک سر

چرخ اربخورد به بد، رگی خونم

هم بار خورم بمکرمی درخور

لابد به مطالبت برون آید

با منظر من ز سر این مخبر

کای طوطی، در آن قفص چه خوردی قوت

وی طوطی از آن چمن من چه داری بر

ای در صف ترکتاز قهر تو

تقدیر قرا غلامی از لشگر

ای مایه قلزم گهر شبیر

ای مایه دوحه ی ثمر شبر

باد از سر ذوالفقار عدل تو

حلق سر ذوالقفار ظلم احمر

خورشید سمند زیر تو دلدل

کردون بلند پیش تو قنبر

گویم چه پلنگ من برنگی بر

بربست طویله چون خرمزمر

بیمار سفر گزیدم از عیسی

لب خشک رحیل کردم از کوثر

ای عذر جرایم فلک راتب

عذریم، در این مقام یادآور

ور جمله بد است خجلتم مسپار

این راه بپای مکرمت بسپر

دولت ز ثنای من رسانندت

در عمر خضر بملک اسکندر

حقی که مراست از جناب تو

ویران نکند اساس آن، محشر

رفتم که خلف نیابیم هرگز

از پشت فلک سخنور دیگر

***

توصیف رباب، چنگ، کمانچه، دف، بربط

مدح سید عزالدین خسروشاه فرزند علاء الدوله فخرالدین عربشاه رئیس همدان

بزمی است ز لطف خلد پیکر

حورانش بکف در آب کوثر

آبی که خوی خجالت او

سر بر زند از جبین آذر

ساقی ز سواد شب فکنده

صد سلسله بربوده منور

لعلش، بر بوده آب لاله

جز عش، بنشانده باد عنبر

در فرقت مشک طره او

پیراهن، خرقه کرده مجمر

با ساعد بسته چنگ خورده

بر بیست و چهار عرق نشتر

بی داعی مهر سلطنت نای

بفروخته سر، برای افسر

جسته ز کمانچه تیر نغمت

در قبضه گه کمان محور

وز زخم جگر خراش زخمه

به نشسته رباب دست برسر

بربط ز پی پیاله بازی

در پنجه گرفته هشت ساغر

دف در کف زهره گان مجلس

کوکب جلجل، سپهر چنبر

از قبه مجمر فلک شکل

ظاهر شده صد هزار اختر

تنوره ز حقه لب و. دم

گلگونه دهان بروی اخگر

پروانه بکرد کعبه شمع

گه طوف کنان گهی مجاور

جمع آمده بر سپهر عشرت

از ساقی و باده صد، مه و خور

وز جوش جیوش، نوبتی را

روشن شده نفخ صور و محشر

بانک دم کرّنای کرده

این کور هزار دیده راکر

وز جرعه ساقیان نموده

این دیده پی بریده اشقر

بر طاق سپهر اگر بتخمین

برجی است بصورت دو پیکر

تعلیق هزار صورت نغز

زین طاق سپهر شکل بنگر

زین کلک، شکسته خامه مانی

زان، دست گزیده طبع آذر

چالاکی جمله گفته با تو

ما را نه جماد خوان نه جانور

دل برده ز خلق لطف هریک

بی جان که شنید و دید، دلبر

گر جان یابند، جمله نشگفت

در دولت شهریار صفدر

دیباچه نسخه سعادت

فهرست نتایج پیمبر

عزالدین، کز کلاه داری

بر فرق فلک فکند معجر

خسرو شه، کز نهیب تیغش

شد روبه ماده ضیغم نر

ای کرده سخات دامن آز

چون جیب صدف ملاذ گوهر

وقتی که ره هوا بگیرد

جز تیغ کشیده پنجه و در

و آن روز که نطفه نرینه

در صلب شود ز بیم، دختر

سنگ از تف رمح شمع تمثال

حل گردد، چون در آب شکر

لعبت بازان چرخ بندند

در پیش زگرد تیره چادر

خاک از پی ترکتاز دیده

پای آرد در رکاب صرصر

زان مرغ چهار بال در سیر

نسر فلکی بیفکند پر

بر طارم سرمه رنگ غلطد

در آب سیاه دیده ی خور

از صدمت گرز گاو صورت

ارواح نهند رخت بر خر

خوانسالار اجل کند راست

بر خوانچه تیغ کاسه سر

دراعه دهر را فرستد

ناوک سوی کلبه رفو گر

تو، رمح شهاب شکل در کف

شبدیز فلک، بزیر ران در

یک مرده چو مهر حمله آری

پهنای زمین چو ذره بشکر

مشاطه خنجر تو بندد

بر گردن و گوش ملک، زیور

تا زنده، سلاله جلالت

چون نصرت و فتح با تو، همبر

آن بازوی زورمند کزوی

سر پنجه ملک یافت یاور

سوگند، به صانعی کزویست

بر کشتی دور نقطه، لنگر

چون کلک ازل براند حکمش

جز سطح عدم نبود دفتر

گر تورنه، این نکاح بوده است

تزویج عرض نجست جوهر

زین جاست که کدخدای صورت

بر مایه اصل گشت شوهر

خورشید نثار را همی ساخت

زان کیسه سنگ کرد پرزر

چرخ از پی این نشست بر اوج

مملو شده آستین بگوهر

ای مملکت درست، بالین

از خاک در تو کرده بستر

چون تو خلفی نزاده هرگز

از سه پدر و چها مادر

با خاک درت مشام ارواح

سر در نارد به مشک اذفر

در قید تو فتنه کیست، محبوس

در وصف تو عقل چیست، مضطر

بی دست تو تیغ و کلک بیکار

بی مدح تو فکر و نطق، ابتر

هرچند که در جهان اثیر است

امروز به نظم، سحر گستر

بفکنده سپر که می نبیند

در جعبه فکر، تیر دیگر

ای پایگه جلالت تو

از قمه هفت چرخ برتر

زین بیشتری و لیک دستار

زان بیش نمی شود میسر

***

توصیف صبح  و مدح مظفرالدین قزل ارسلان

خاتون زمان بدست شبگیر

برداشت ز چهره پرده قیر

شب کحل شد و چو مردم کهل

آمیخت سواد قیر با شیر

نور رخ یوسف سماوی

پرتاب زد از معقر بیر

چشم خوش اختران فرو بست

از غمزه، بخنده تبا شیر

سرحان سحر قضیب دنبال

در قوسه چرخ راند چون تیر

او تار زبانه های او تار

بر چنگ افق کشید تقدیر

پس، دست زنان خروس قوال

آهنگ بلند کرد، بر زیر

من نیم غنوده نیم بیدار

کامد نفس شمال شبگیر

در طره ودیعه های نافه

در جیب خزانه های اکسیر

سردو تر و خوش مزاجی اورا

همچون دم غمکنان بتأثیر

برخاستمش بپای حرمت

بر دست نهاده دست تو قیر

جانم بزبان عذر گویا

کای عکس نمای چرخ تزویر

ای هفت زمین ز تو بنزهت

وی هشت جنان زتو بتشویر

راغ از تو، پر از متاع خرخیز

باغ از تو، پر از نکار کشمیر

بر شاخ کنی ز غنچه امرود

بر آب نهی، ز لرزه زنجیر

لاله ز تو در قبای اطلس

گلبن ز تو، در دواج تعطیر

آیا، خبر از کجات پرسم

گفت، از در خسرو جهانگیر

کسری دویم. مظفرالدین

کافکند ملوک را بتسکیر

خسرو قزل ارسلان که تیغش

بهرام دلی است مهر تنویر

شاهی که ز عکس برق رمحش

بینائی چشم ماه شد، خیر

در نیم شبان بنوک پیگان

بر کفله مور بست تشمیر

عقلی است مثال داده مطلق

روحی است قبول کرده تصویر

خلق ملکیش بر کشیده

از دیو، لباس نفس تشریر

در رزم، شهاب ناوک او

بربود، زران یوز تخسیر

اقطاع ابد بنام او کرد

صاحب دیوان دور تقریر

کز بهر چو تو خلف گرانید

خاک آدم به آب تخمیر

ای راوی مدح تو افاضل

وی چاکر صدر تو مشاهیر

توقیع تو، منشی فلک را

در دست برنده کلک زنجیر

جولانکه نور و ظل، بقسمت

از عرصه ملک توست یک تیر

در تربیت دماغ نامت

جلغوزه کردک تنک ویر

وز بهر علاج روح بیمار

خلق تو مفرح و تبا شیر

هرچند که دشمنانت خیرند

ده ده بیکی بطانه چون سیر

چون قد پیاز، مثله گردند

از تیغ تو در مقام تعزیر

زین پس بسعادت از تو یک عزم

وز بخت صد اتفاق تیسیر

بنده که ز بارگاه دانش

دارد به سخنوری مناشیر

بازی است جهان شکار کاو را

شیران معانی اند نخجیر

مرغان دارد، زمانه لیکن

مرغ ارزن نه مرغ انجیر

گرچه ز گریز گاه زنگان

در دام تحسر است و تحسیر

افسرده چو آب، در دم دی

پژمرده چه شاخ، در مه تیر

دستی همه حلق، همچو ملعق

جانی همه رخنه همچو کفگیر

از وجه تقاعد ار چه رفته است

بر بنده هزار گونه تقصیر

آن فائت را قضا توانکرد

گر باشد در وفات تاخیر

در بندگی ی چنان چه لذت

در زندگی ی، چنین چه توقیر

بی شاه و امیر زندگانی

آه از سبکی چنان گران میر

هرچند نه دل پذیر عذر است

اینجا زره قضا و تقدیر

با عفو شه آنقدر توان گفت

کای عذر پذیر، عذر بپذیر

ایوان سپهر باد، صدرت

شاگرد وثاق تو مه و تیر

با هم بموافقت نشسته

زایزد تقدیر و از تو تدبیر

***

مدح امیر جمال الدین بکلر

سنبل بدمید از گل آن سر و صنوبر

آباد صنوبر به چنان سنبل نوبر

از غیرت آن گل سرانگشت گزان ورد

در سایه آن سر و برخسار دوان خور

آن حلقه زر چیست بر آن زلف و بنا گوش

و آن سنبل تر چیست بر آن سرو و صنوبر

زان حلقه زر آینه ماه، مرصع

زان سنبل تر حاشیه مهر معنبر

با صورت او باد شمر در کف مانی

با چهره ی او خاک فشان بر سر آذر

او شاهد و آنگه نسب حور بکشمیر

او حاضر و آنگه وطن سرو به کشمر

آن چشم کزو هوش حذر ماند و واله

وان لب که از او گوش گهر چیند و شکر

تو جزع همی خوانی و من جان منقش

تو لعل همی گوئی و من عقل مصور

در باغ نماید قد او سر و کمانکش

بر دیده نگارد خط او مشک زره ور

از پیکر او عکس برد آینه روز

با تیر قلم در کشد آنجا بدو پیکر

و آن خط مقوس چو به بینند ببرند

در حال دو قوس فلک از یک خط محور

دیری است که از رنگ بناگوش تر او

چشم من درویش بسیم است توانگر

ترسم به روالی خبر افتد که از این جاست

این سیم که امروز همی بارم بر زر

با آنکه من از شاه جهان هم نبرم پاک

در خدمت درگاه جمال الدین بکلر

آن صاحب خنجر که در اوصاف کمالش

صاحب سخنان جمله زبانند چوخنجر

آن ابر کرم قطره که با اوج پذیرفت

آکند دهان صدف ماه به گوهر

چون صف بکشد بر گذر حادثه دیوار

دیوار حوادث را، چون جمله کند، در

در دایره دولت او نقطه غبرا

بر حاشیه رتبت او گنبد اخضر

شهمرغ سخن بی نظر او نزند بال

شاهین قضا در کنف او به نهد، پر

مهر از فرح خدمت او شاه سپرکش

چرخ از فرح خدمت او طاق گمان در

در بزم جمالش نفر وزد گهر مهر

در رزم سنانش نشمارد عدد زر

بر دوش عدودست کرم وار ز تیغش

کش باز، رهانند ز حمل ثقل سر

چون بخت هنر را هنر اوست خریدار

چوی طبع فلک را فلک اوست مسخر

ای رای تو بر هر چه بزرگی است مقدم

وز رتبت تو هر که بزرگ است مؤخر

با رؤیت تو عقل بر افراشته رایت

در منظر تو عقل بیاراسته مخبر

داماد خرد بود با بکار معانی

لیکن بسر خنجر و همشیره افسر

ناهید خرد راست گل افشان تو میزان

خورشید کرم راست گریبان تو خاور

ایوان تو چون قبله آمال، مصلی

درگاه تو چون کعبه اقبال، مجاور

بی حکم تو ایام وکیلی است فضولی

بی دست تو انعام سجلی است، مزور

پنهان فلک در نظر پاک تو پیدا

اسرار قضا در نکت بکر تو مضمر

در دامن و جیب خرد، از لفط تولولو

بر گردن و گوش سخن، از نام تو زیور

خورشید جهانبانی اگر با تو گذارد

از سنگ سیه سبزه دمد در مه آذر

وصف تو که پیرایه و سر دفتر کلک است

جائی است کز و کلک ستوه آید و دفتر

میدان مدیح تو نیامد بکران لیک

دیری است، که لنگ است مرا، فکر تکاور

تا باغ بسعی فلک و اختر روشن

از برگ فلک سازد و، زا شکوفه اختر

بادا، فلک تند رو،ات خاضع و خاشع

باد. اختر فرخنده پیت، خادم و چاکر

دولت به همه کام تو را رهبرو همدم

یزدان به همه وقت، تو را حافظ ویاور

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان

کجاست راوی اخبار و ناقل آثار

بیا و قصه پیشینکان تمام بیار

بر آستان شهان آی و یک بیک برخوان

نشان و نام کیان جوی و در بدربشمار

بگو، رکاب که بوده است چرخ انجم دان

بگو سخای که بوده است، ابر گوهر بار

که آزمود کمان بر شهاب صاعقه ریز

که رام کرد، بنان بر نهنگ دریا بار

مثال تیغ که بود آسمان کوکب سوز

خیال رمح که بود اژدهای کوه ادبار

شهنشهان به یساری که، خورده اند یمین

سخنوران به یمین که، برده اند یسار

کمند دهر که را گشت دهر خوش گردون

لگام امر را که را گشت چرخ طاعت دار

بروز معرکه اشک که گشت همچو شفق

رخ حسام و کف بیلک که یافت بکار

که بر گرفت به عکس جمال مهر شعاع

ز روی آینه ماه، و صمت ز نگار

سپهر کوس که را خواند رعد قاف شکاف

زمانه تیر که را گفت برق خاره گذار

سر کمال که آمد برون ز چنبر عقل

ره عطای که آمد فزون بکام شمار

شکستگان کمند که داد وقت ظفر

ز یک حدیث بزنهار جان بجان زنهار

بنوک نیزه که می داد چرخ را بستک

به نعل باره که میکرد کوه را، شد یار

بوقت دوران از ظلمت نجاشی شب

که بر حواشی خورشید میفشاند غبار

بجز سهیل فلک جمله ماه ملک افروز

سماک صاعقه رمح آفتاب تیغ گذار

نبردهای ملک باختر مظفر دین

که زیر گردش خاور ملک ندارد یار

زمین خدیو قزل ارسلان که تربیتش

گذار یافت دو منزل ز گنبد دوار

ز تیغ تیز سبک پاره کرد مغز عدو

چنانکه کرد گر انبار کردن احرار

بنوک نیزه تنین مثال افعی دم

شمرده مهره ی پشت عدو هزاران بار

دونده باره ی او چیست، کوه صرصرتک

گزنده نیزه او چیست، مار مهره شمار

گهر ز قبه او فوج فوج موج انگیز

چو خیل حور نسیمش گرفته بر سرمار

ز گرد معرکه چون نوخطان بماندمشک

سرشته غالیه و برکشیده کرد عذار

سپهر صبح قیامی چو راه کاه گشان

کواکبش همه ثابت ولیکن او سیار

گرفته شکل زبان تا بدو بیان کرده

هر آنچه یافته شد در رکاب رزم اسرار

بدان زبان دل اعدا شکافته لیکن

بود بهین زبانها زبان دل بسیار

جهان پناها، شاها، مظفرا، ملکا،

به عزم، باد شتابی، به حزم کوه وقار

بکینه دل بندی، بوعده دشمن بند

به حمله شیر شکاری، بنام شیر شکار

مخالفان تو را بخت خواب دشمن تو

فرو گرفته چو خرگوش خفته را بیدار

بدان مقام که خرطوم پشه را در جو

ز تنگای مکان بود دم زدن دشوار

ظفر برید تو را با سپهر گفت اینک

خلاصه سفر هفت و اعتکاف چهار

همین حصار که ریزید از ……….

چو مرکزی که تند بر محیط او پر کار

از آن قبل که فرادست اوست طاق نسیم

منزه است نطاق فسیل او ز غبار

ز ارتفاع معالیش و هم سر گردان

ز سنگ لاخ حوالیش باد پای افکار

بسان خاتمی آنکوه هست و بازوی او

چو حلقه ای که در آرد نکینه را بکنار

نکار او چو به بینی چنان فرو مانی

که در فتد ز کفت خامه مزاج نکار

ولی گشادن این حصن و صد هزار چنان

مدان بفضل خدا بر خدایگان دشوار

اگرچه قلعه روئین دژ است فارغ باش

بدو که خسرو روئین تن است باز گذار

فلک به قلعه قدرای خود چرا نازد

که ماه با تو بود کوتوال قلعه گذار

بدان حصار گروهی پناه کرده همه

ز ترس قالب بی قلب چون مترس حصار

ز قصه های شراب خلاف خنجر شاه

در آمده بسر آن گروه همچو خمار

بطعنه گفته زبان سنان مینا بر

چو خوش بود گل اگر بر گذر نیفتد خار

ز دستیاری تیغ تو سام دستان را

بمانده پای ز جنبش برفته دست ز کار

حسام سبز قبا در کف عدو گوئی

گرفته بود ز خذلان عهد بد زنکار

نمی برید ز یک درع عیبه را پیوند

نمی رساند بیک موی شخص را آزار

چو انتقام الهی بدید آگه گشت

که هست کافر نعمت ز جمله کفار

ز دست تیغ تو زنهار خوار شد پس از آنک

به نقض عهد تو زنهار خواه بد،ستار

نهنگ بود عدو کفچلیز گشت ز بیم

چو زین نهادی بر جودی محیط آثار

عزیز کرده لطف تو بود روز نخست

چو قدر عز تو نشناخت چرخ گردش خوار

ز نقض عهد چنین خوار گشت خوار شود

هر آنکه عهد عهد ملوک گیرد خوار

عدو چو نقش در خیمه گشت روز بتر

چو نقش روز بهی بر در تو یافت قرار

هر آنکه چهره ی فردای خود بدید ازوی

بسی بتر بود امسال عمر او از پار

بسا که قلزم قهرت خزان خونین را

بدست موج شتر خیز باز داده مهار

بسان آینه زنگ خورده دوران

ز خون خصم بر اندوه هر دوروی آهار

ز جوی شریان سیراب بیلک تشنه

ز دیک سینه غذایاب تعلق ناهار

ز دست پیشکی روز و شب بجای کمر

میان حریف شده بادو زنکی زنار

شعاع چست پرنده شجاع کرد سیاه

بهم برآمده خورشید روشن شب تار

غریو کوس بدان حد که نور بخشد چشم

گرفته روح بعزم رحیل پای افزار

امید را وجل افکنده سنگ در موزه

وقاد را اجل آکنده کیک در شلوار

در این مقام برآمد ملک ز مطلع قلب

چو مه ز انجم رخشان گزیده اند نگار

ز نعل خشم فلک زد بدست و ساعد چاک

هلال وار همی داد صد هزار سوار

بهم گزارش آواز بر کشیده کوه

زباد گرز همی گشت با زمین هموار

بناچخی که همی راند خصم را میدوخت

زه کمان و سر انگشت چست بر سوفار

بخون حاسد او خاک مست گشت چنان

که هم چنین نشود نیز تا ابد هوشیار

قضا، رکابا، اندازه مخالف تو

که گرد چرخ برانداز کرد زین پیکار

ترازوئی است حسام تو تا ببیند لیک

عیار سفته خود بر یکی در آن معیار

قضا، کتابه تاریخ او همی بندد

هم از سیاهی شب بر بیاض چشم نهار

مدیر دایره هفت خانه ی خامه توست

تو از پی مداری باز بر ضمیر مدار

هزار شهر گشادی به تیغ کشور گیر

مراغه نیز ز خیل گرفتگان انکار

خود این پدر چه بود کز نعال مرکب او

چو خاک پست شود طارم بلند مدار

جهان شکار فراوان ملوک دیدم لیک

کس از ملوک ندیدم چو تو ملوک شکار

نکینه ی که سلاطین شهر بر افسر

کشیده بود چو خر مهره خصم در افسار

سپید بازی در آشیان پیره زنان

بباد داده بر او مخلب و دُم و منقار

باصل عالی و مخذول مانده از اعوان

نژاد خوار ملخ گیر گشته از ادبار

احد گزین چو پیمبر و لیک روز اُحد

وحید مانده ز خیل مهاجر و انصار

گشاد نامه ی امیدوار بازو را

نورد واقعه کوتاه کرد چون طومار

بیاد سعی جمیل تو چون سفینه ز رنگ

در او فتاده بوحشاب قلزم ذخار

هر آن امید که دارد بروز بسته خویش

توئی بشرع تفضل و را پذیر فتار

تو راست طبع ز دوران پیر و بخت جوان

دل دلیر و کف راد و لشکر جرار

چو مرد ملک طرازی و افسر آرائی است

کسی که کار سپارد بخوله و آکار

هر آنکه عقل جهانی بدو بداد خدای

جهان بماند اگر بر جهان شود سالار

سزای پوشش هر عفو کسوتی است جدا

سزای فرق کلاه و سزای پای آزار

اگرچه مرکب عیسی بزرگوار خری است

ز زلف یار ولی کی توان نهاد افسار

ز چنگ و ساعد خود شرم باد شاهین را

گهی که ماغ سیه بر پرد بدریا بار

به میهمانی جم وقت پیش خوان کباب

چو بارنامه رسد صفوه را بر آن بیزار

دو فرقد، اند، شها، بر سپهر ملک که باد

سپهر ملک از این فرقدین برخوردار

چو آفتاب و قمر شاه روز و والی شب

ز اختران نطاق شما هزار هزار

ندیده گرد خلافت بساط عز شما

زکام دور درآمد شد خزان و بهار

بدین قصیده غرا بخواست عذر اثیر

جهان بر غم جهانی معاند مکار

خران معرکه در نوک کلک من بعیان

بدیده اند خیالات نشتر بیطار

جوال دور صفت تن فراخ و سر کوچک

زمن زمان چو زنوک جوال دور حمار

بقلب اشتر چون بول اشتران مقلوب

باصل استر چون فرج استران بیکار

غبار قافله نادیده در مسالک صدق

ولی به سلسله لاف چون جرس بیدار

حرام زاده چو استر و لیک از سر جاه

ستام و طوق فکنده بر استر رهوار

ببار عام صدا داده بر در رایت

ولیک بر در خانه نداده کس را بار

میان تهی چو دهل لیک در مصاف سخن

از او به طنطنه و بانگ بد دلان آوار

کشیش وار بر او رنگ بسته فضله ی نقل

بعقد دفتر و جامه بموی دیر و اوار

کشیش و مفتی از ایشان چو عیسی و احمد

علی الحقیقه بدنیا و آخرت بیزار

چو عرض گاه از آنست کاخ مفخر من

خیال باطل ایشان مناره اعطار

مرا خیال بود نظم و نثر و ایشان را

به شصت سال درون آتشی جهد ز چنار

عجب تر آنکه بدو نگروید عیسوئی

که تیز خر نشناسد ز بانگ موسیقار

بدانکه آنکه نباشد چو نقش روحانی

وگر چه چابک و رعنا فتد نقوش جدار

غرض چمیدن و حمل است گرنه بتراشد

ز کاژ و توژ بیک روزه ده شتر نجار

ضرر کند گذر سمع از شنودن او

چو روده را اسهال و مثانه را ادرار

من آب پاکم و آن نظم ریزه مردار است

جدا بآب توانکرد مرده از کشتار

خورد ز دیگ سگی نیم بخت نو خورده

کسی که دست شریعت ندارد از من دار

ز من بعدت یکماهه فرصتی طلبد

که بود شعر دو ممدوح در کشید تبار

ز ارسلان چو بودره به اختسان نزدیک

ز روی فضل نمیگویم از ره گفتار

نمونه کفشی در پای این کهن گشته

بقالبی دگر آرند تا شود بر کار

عروس زشت لقا را به شو دهند دو جا

به رنج ناخوشی اش آزمون کنند دو بار

بعرض سال سیاه دریده بستانند

ز شاه اطلس و دیبا، چه جبه و دستار

ز لال حیوان قسم نشستگان و مرا

نصیب کرد جهان تاختن سکندر وار

بحق تربیت صدر و آستانه شاه

که کوفت نوبتشان بر در رضا مسمار

که یاد روز فراق رکاب شاه مرا

برابری فکند عالمی پر از دینار

من از خرابی احوال خود ندارم ننگ

و لیک عار شمارم شماتت اغیار

کف بحار بیک قبضه می ننبارد

کنار ابر بهاری به لولوی شهسوار

بدین قصیده مرا گر غنی کنی چه شود

نه من فزون ز سحابم نه شاه کرم ز بحار

از این سخن بدعا باز گردم و گویم

سه بیت دُر ثمین در سیاقت تکرار

همیشه تا که کبار زبان دهند بدانک

کند به تربیت ابر آفتاب اقرار

حقوق تربیت قبضه و حسام تو را

زبان ملک قلم باد اگر کند انکار

گهی بجام بسوگند دختر انگور

گهی بدست تو زلفین لعبت فرخار

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان

خجسته جشن عرب کرد سایه بر جمهور

بلند سایه او روی بند چشمه حور

ز زیر برقع این آفتاب کرد ندا

که صدر شاه جهان باد تا ابد مشهور

خدای حامی و درگه بلند و بخت مطیع

زمانه خاضع و شاعر حلیم و بخت غیور

نصیب و غاصب تاج و سریر تخت ویند

به تخته بند عدو جان دوستان مسرور

زبان راوی مداح شه ز بر کرده

گزارش دم داود و نغمه های ز بور

در این سیاق سخن، با من مسیح دم است

که باز خواست بیانم دفینه های قبور

چه آنشم که به طباخی مزاج سخن

ضمیر من بکند آفتاب را محرور

ز من نهاد صبا چون صبا گه نیسان

ز من دماغ فلک چون هوا گه باحور

گهر ذخیره بحر آمد و تحمل کان

چو گشت گنج بیان را زبان من گنجور

من ارکه دست بزلف سخن برم که کند

دماغ مجمره باد بر بخار و بخور

چه بلبم قفص فضل را که همتا نیست

مرا بزخمه منظوم و نغمه منثور

دمی فسرده زبان بند میدهد بر من

ولیک نیست بخاموشی از خرد دستور

چو تاک نیشکرم خود چه سود، عالم را

که بر عصاره من روزگار سازد سور

وجوه لهو جهان درمن و مرا در پوست

دلی یر آبله ی خون چو دانه انگور

مرا چه طرفه بیان است همچو جان شرین

ولی حلاوت او کرده عالمی پر شور

ثنای من زافاضل شنو که لایق تر

به جیب موسی عمران ثنای دامن طور

براق من پر روح القدس ز حرص و زحرس

فتاد در سرم افکند در ره. ها دور

اگرچه سحر حلال است سربسر سخنم

شدی ز شیفته ساری چو مردم مسحور

سبک دماغ بتازم گهی چو باد عجول

شکسته پای بمانم، گهی چو خاک وقور

گهی چو مطرقه، بر گوشمال خصم مجّد

گهی چو سندان، بر زخم های سخت صبور

گهی به جیب فرو برده سر چو بوتیمار

ز فکر دور و لکن چو غمکنان فکور

گهی به تنگدلی چون سکرّه گوشه نشین

ز ظلم خمسه ی همکاسکان نیشابور

فلک به چشم تغیر نگاه کرد بمن

بدان نظر که بود لعن در حق منظور

غم چو طوق گلو گیر شد عجب نبود

اگر بطاق بر افکنده ام حدیث سرور

کجا رساند این پای کفش ناهموار

که موزه تنگ نیاید مرا بپای حضور

فلک ز سخت کمانی که هست با همه کس

همی ز تیر نشاید ز دل دل مسرور

چو گرد باد جهانم، ز پای بر گیرد

چو بر گرفته بود باز بر نهد به قبور

سبب کمال من آمد قصور حال مرا

بلی عجب نبود زان سوی کمال قصور

منم زیان زده شرمسار خشم آلود

بدست چرخ مقامر چو مردم مقمور

چو عنکبوت بده دست و پای سحر تنم

از آن دهانه چهار اوستاد و شش مزدور

بر این طراز هزاران خبر ببافته ام

که پودشان ز نشاط است و تارشان ز سرور

مرا بدین عمل آخر ز دهر نا منصف

اگر جزا نبود کمتر از ثنا و شکور

چه عذر دارم، جز غیبتی که عقل آن را

چو ترک اولی خواند گناه نا محظور

گر از رکاب ملک دور میکند دو سه ماه

مرا بحکم ضرورت جهان نا مشکور

چه اوفتاد سپهر فلک نشیمن را

که بر گزیدن من گشت چوم دُم زنبور

به موهمی که در او مرد محتلم باشد

بترک غسل جنابت مسلم و معذور

سه اسبه لقمه چابک عنان چست رکاب

ز کاسه تا بدهن منزلی شمارد دور

کند دم حیوانات در هوا جامد

بهر نفس که برآرد دم شمال و دبور

زمین چو عارض پیران سال بنموده

باضطرار عوض کرده مشک با کافور

بدان ز پاشنه تا دوش رفته رو در باه

ز بس که پاشنه کوبد شمال همچو عقور

هوای……… و باب زن ز جور هوا

نهاده بیضه وسواس در دماغ طیور

کسی ز خانه بصحرا دود، در این موسم

که عزم کرده بود، بر فنای خود مقصور

خدایگان نپسندند، بایدش بودن

نه در حیات مجرد پس از وفات نشور

بخاک نعل براق خدایگان جهان

که اوست غالیه آفتاب و سرمه هور

بدر گهش، که در آن مفردی بود قیصر

بکنگرش که در آن چاوشی بود فغفور

بلندیش که رسانید، بر فلک سایه

به رایتش که بماناد، تا ابد منصور

بدان خدای که بر گشتزار دیده براند

ز چشم خانه مینا زلال چشمه نور

از او سپهر یک ابرو و دو چشم روشن داد

چو فرقدین یکی صافی و دگر مخمور

عقول را به بیابان ز بحر جبر و قدر

گهی شراب یقین داد و گه شراب غرور

سپهر کارکش و روزگار کیسه گشای

دو خادم اند درش را به نیک و بعد مامور

بصدر صفه دعوت گهی که عامر او

به چار رکن و ثیق است تا ابد معمور

بذره های صفا در هوای دین رقاص

بیک شعاع برهنه به نیم ظل مستور

بچاوشان سرای یقین که سرمه کشند

بمیل فکرت بیدار ظلمت دیجور

سیاهئی که دلش بر کنار چشمه عفو

سفید بر کند از دِبل فخر دبل فخور

بسمع خرده شناس بزرگ حوصله ی

که بانک نای عراقی نیوشد از دم صور

بدست مطلق عادل امیر، کون و فساد

که در حدود کمالات کرد روی قصور

بدان کواکب کافراط بُعد و قرب شود

بنزد حاکم عقل صریح شاهد زور

به مجلسی که بود روح قدسیش ساقی

به نغمه ی که بود چشم اعمیش طنبور

بدان شبیه که بد چندگاه نام به وی

بدان سلاله که بدُ چندگاه نا مذکور

بساقنی که کند سایه بر دُم عقرب

بساقئی که نهد مایه بر دُم زنبور

برازقی که خلافش عنان کش اصل است

کا زان رکاب بدین عذر میشوم مهجور

اگر به عفو گراید ضمیر شاه جهان

ز گرد کار به تقدیم آن شود ماجور

به جود و معنی بخشندگی و بخشایش

خط نخست چه آید ز نامه مسطور

شفیع را بقلوب صدور شعر من است

که هم شفای قلوب است و هم جلای صدور

شها، بلند جنابا، مظفرا، ملکا

توئی که نیست جهان را ز درگه تو عبور

زمین ملک تو، چون باغ هفت دیوار است

ز آسمان فلا سنگ یاب چون ناطور

بعالمی که در اقطاع رأفت تو بود

عقاب بال حمایت برد بر عصفور

توئی جم دگر و تور ثانی از پی آن

خدای کرد جناب تو مقصد جمهور

همه خزائن دریا همه ذخائر کان

بذول دست تو را یک عطیت میسور

بداغ خدمت تو جبهت قلوب و رکاب

بطوق طاعت تو کردن سنین و شهور

قضا مشایع تو گرچه مفتی است تمام

قدر متابع تو گرچه مبطلی است جسور

همیشه تا که کتابی است نزد ما مرقوم

ز ماه و سال بر او صورت حروف و سطور

کتاب عمر تو مرقوم باد و نا مفرد

امید خصم تو مکسور باد و نا مجبور

اگرچه عزت ایام علتی دارد

مبادا تا ابد ایام دولت تو عشور

***

وصف صبح و مدح سلطان مظفر الدین قزل ارسلان سلجوقی

چون کرد دیده بان افق چشم خفته باز

میگفت با سیاهه ظلمت، سپیده راز

دندان نمود صبح شکر خنده گفتمی

کز غغبغب هلال بخواهد ربود کز

خاتون حجله بسته چو گل صبح خوش نفس

لیکن چو غنچه نیم گشوده نقاب ناز

ماه بهار گرده ز صبح بهار چهر

افتاده همچو دلشدگان در تب و گذار

بر سبزه زار چرخ بزد خیمه خیل روز

چون کاروان شام بره راست کرد ساز

بالین شب بخاور و پائین بباختر

چون ضخم زنگئی که فتد بر قفا دراز

از باد یک دو عطسه که زد صبح بر دماغ

زنگی خفته تا به کمر گه نشست باز

چون شهپر شعاع بیفکند باز روز

انجم نهان شدند یکایک بسان راز

منهم زمام، بر سر ابری زدم که داشت

از چار بند باد بر آن آلت جواز

ببری زراف سینه، ابری گراز کام

بحری نهنگ حمله و گوهی صبا گراز

در نار چون سمندر و در آب چون سمک

در بیشه چون نعامه و در بیشه چون گراز

غواصی بحار بورزیده در محیط

رقاصی حدّی عرب کرده در حجاز

بر دسته قوایم آن چرخ راه کوب

ترکیب کرده طبع سبل های چون جواز

بختی بلند پایه که شاه از خرام او

خواب عروس کرده در اثنای ار تجاز

گاهی چو آب راه نوشتی سوی نشیب

گاهی چو ابر روی نهادی سوی فراز

من بر ستام او شده در وادی ئی چمان

محنت فزا چو مسکر و مردم شکر چو آز

غول اندر آن چمنده نه الا باحتیاط

باد اندر آن وزنده نه الا باحتراز

قاتل مغاره ی که نبود از هراس او

جز آستان شاه قزل ارسلان مفاز

شاهی ملک فضایل و ماهی فلک بساط

شیری اجم طراز و مطاعی حشم نواز

خسرو مظفر الدین کز سهم تیغ او

در چهره قوس چرخ و ز خطِ مجّره باز

آن سرو باغ لطف که دل پرور، دعاش

شکل صنوبری است همه تن کف نیاز

روز دغا به جبهت پرخاش نیل گون

صد، رخنه در فکنده به تیر تمام باز

گردون که در اقامت او گوز مرکز است

گردن نیارد از خط فرمانش احتیاز

سم سمند او را روزی هزار بار

او رنگ خان و افسر قیصر برد نماز

بهرام گرفته با دل او رای رزم زن

ناهید خوانده بر کف او سوی جام باز

مجلس بساز و رطل گران نوش کن بده

میدان به بین و رخش ظفر بر نشین، بتاز

آن ره که بسته بود برحمت کنیم پاک

و آن در، که بود قفل بنصرت کنیم، باز

این بار خصل بفکن و دست گرو، ببر

گستاخ داو خواه و تمام مذب، بباز

ای ملک را بسایه تیغ تو اعتصام

وی کلک را به نسبت رمح تو اهتزاز

بر بسته جود تو ره ابر سواره رو

ببریده عزم تو پی باد پیاده تاز

با پوزه بند باس تو گرگان بوالفضول

گیرند پیشوائی اغنام چون نهاز

سیرابه ئی، نخورد ز تیغت فلک هنوز

چه، در هزار، تو، متواری است چون پیاز

خورشید ملگتی، بجمال جهان فروز

باران رحمتی، بسخای زمین طراز

تیغ تو پاسبان سرائی است کز قضا

دهلیز اوست قونیه، بستان او طراز

بر قامت زمین سپهت کسوتی است تام

بر کسوت سیه علم فرخت طراز

الملک قد تفطن فی ظله مدام

والدهر قد توطن فی ذیله و فاز

شاها چو حسن نقل به حسب از پی مدیح

طرزی است در صناعت اشعار مستجاز

من بنده هم به حسب خود آیم بمدح شاه

با آنکه نیست روز ز بیننده چشم، راز

صاحب غرض زمن به تجارت سخن فزود

کاو، زد کتاب و کلک عوض با کلید و گاز

آری چو مایه شعر بود شاه مشتری

وجهی بر این دروغ توان بستن از جواز

ممدوح چون تو عزم تجارت کند اثیر

محمود زنده رای گدائی زند ایاز

طرزی بدان ز تعبیه دهر حقه نه

نوعی بدان ز شعبده ی چرخ حقه باز

شعرم که بود با رخ گلچهرگان قدس

از پاکی و جمال نه، از زنیت مجاز

در بستم آن امید، که بر حسن او نهند

نان پاره ئی ز حضرت اعلی بسر جهاز

رای بلند شاه چو، ترتیب آن بساخت

آنجا زبان حکم که را بود کان بساز

در جام فکرتم می ابداع گشت دُرد

بر طبع ساحرم در الهام شد فراز

جُستم بکنج محنت مهجوری اعتکاف

کردم بصبر فرصت دستوری انتهاز

دانش بزور گفت که جز وی شمر ز پاس

حاشا که من به خنجر دشمن شدن خزاز

منت خدایرا، که نهال ضمیر من

از نو بهار حضرت شه، تازه گشت باز

خفاق دل شکسته بدم، پیش از این بروز

اکنون عقاب شیر شکارم گه براز

هر خربطی بآب سیه سر فرو برد

آنجا که از گریز بر آید سپید باز

تا دست در حمایت دریا زند صدف

تا نشو. در حضانه معدن کند رکز

ای گان زرفشان ز نقود سخن بپای

وی بحر دُر نثار، عقود ثنا بباز

عقدی که سلک او نتواند برید دهر

نقدی، که راه او نتواند زدن نیاز

ده کرده نام رتبت تو گوشش فلک

شش کرده فرض طاعت تو نوبت نماز

***

مدح ملک مظفرالدین قزل ارسلان

کوی ظفر اقبال تو بر بود ز هرکس

المنته لله تعالی و تقدس

اثبات کرامات تو را حجت ظاهر

آنرا که دل و دیده بیناست همین بس

کز، یک اثر عزم تو مردود بماندند

چندین متطلس همه چون زر مطلس

در جوشن تلبیس حشر کرده چوماهی

لیکن همه چون تیغ زبان آور و اخرس

زین یکدو سبکبارتر از نبض مودن

غماز تر از صفحه قاروره ی املس

چندانکه بشوئی همه دل قار چو دبه

چندانکه بجوئی همه تن ریش چو مکنس

چهره همه گلگونه تزویر چو لاله

چنگال همه ناخن درنده چو فلحس

ناموس طلب مال ربا نغز چو طاوس

مردار نگر، چشم طمع، پیر، چو کرکس

بد زهره تر از ناقه و لیکن ز تصلف

چون ناقه همه گرد در افکنده بمعطس

کردند با کسیر حیل بر تو مزور

لیکن تو مصعد شوی آن قوم مکلس

ای شست تو یک تیر و جهانی همه شمسول

وی عزم تو یک باد و جهانی همه برخس

هر تحفه که لفظ تو طرازید بزرگان

بر دیده نهادندش چون میوه نورس

نصرت چو ملک با تو هم از راست هم از چپ

دولت چو حشم با تو هم از پیش هم از پس

این وقعه شبی بود که همرنگ نمودند

در ظلمت اودون و شریف و کس و ناکس

شد پرده آن قوم بیک بار دریده

من مطلع اقبال اذا الصبح تنفس

افروخته بر گیتی از این فتح بد انسان

کز خنجر خورشید رخ چرخ مقوس

با آنکه تو خود کعبه ی ئی و زینت کعبه

هم رکن مطهر شود و خاک مقدس

نیکو نبود با شرف یاء اضافت

مدحش بالف لام قصب کردن و اطلس

تا رشته ترکیب طباع است مربع

تا عرصه میدان جهات است مسدس

مملو نعم کن دل این کلبه شش سوی

زیر قدم آور سر این سقف مقرنس

در بارگه فتح بهر عزمی بنشین

بر باره امید بهر کامی در رس

***

مدح  نظامی گنجوی و یکی از دانشمندان زمان

ای جره ی  صید جای دانش

پرواز گهت و رای دانش

پرورده برای ملک نطقت

در سایه پر همای دانش

چون چتر سخن جهان گشاید

در موکب تو لوای دانش

از قرصه نور ساخت ذهنت

گوی آن کله قبای انش

از خاک در تو دیده ی عقل

زد کدیه توتیای دانش

گرد سم اسب تو لقب یافت

گویم که چه، کیمیای دانش

آئینه بخواه تا به بینی

نور خرد و صفای دانش

تا چاک زنی مرقع چرخ

بر دوش فکن ردای دانش

بی مجمره نسیم طبعت

خرم نشود هوای دانش

بی شکر شکر تو بنالد

طوطی سخن سرای دانش

ای هدهد غیب را سلیمان

ایش الخبر از سبای دانش

هم خوان مسافران بالاست

ذهن تو بمرحبای دانش

یک خانه خدای میهمان دار

نامد چو تو در سرای دانش

بالای بساط آفرینش

کامی است تو را بپای دانش

شیران سخن سگ تو گشنند

ای آهوی سبزه جای دانش

آن شد که زمانه را سزی تو

در عزم کله ربای دانش

با نافه دمد سخن ز لفظت

در باغ هنر کیای دانش

گلزار وجود بلبلان داشت

در بسته لب از نوای دانش

امروز ملک شهی روان است

در چتر سپهر سای دانش

یعنی که، بحق جو او نظامی است

در مرتبه پادشای دانش

ای ذات تو دانش مجسم

دایم بادا بقای دانش

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان

بنامیزد، بنامیزد زهی خورشید گلرنگش

بخرواران شکر پنهان، شده در پسته تنگش

بر او در عذر بس لنگی بر هواری و من هر دم

گناهی نو، بر او بندم برای عذر بس لنگش

چو از دشنام او در چنگ، کوش من شکر خاید

دهان بر هم زنم گویم، زهی شیرینی چنگش

دل و دینم به یغما برد و هم تا وانش نستانم

چو بر لشکرگه یغما، حشر سازد شه زنگش

بحکم آنکه زو دورم دو چشمم تار می بیند

باشک من همی ماند، لب شیرین می رنگش

چو زر فرزند سنگ آمد، چرا مشفق نمیگردد

بدین رخساره ی زرین، دل بیرحم چون سنگش

ز شرم صورت او جان مانی آب شد جمله

بدان تا فرصتی یابد بشوید نقش ارژنگش

بدان چالاکی و چستی، نگاری دیده ئی هرگز

مریزاد آن قلم یا رب، که برزد رسم نیرنگش

اثیر خسته هم روزی، اسیر وصل او گشتی

یک ابریشم اگر بودی، کم از بالای آهنگش

یقینم شد که سلطانی، شود بر تخت زیبائی

اگر شاه مظفر را، خوش آید فر و فرهنگش

جهانگیری که اورنگ، سلاطین او همی بخشد

بدین یک عذر بنشاند، همی دولت بر اورنگش

ستم در عهد او چون می، پریشانی نیارد کرد

از آن ترسد که یکروزی، کند چون خوشه آونگش

چنان خندانی خرامد. از دلیری در صف هیجا

که جز بر جوشن اعدا نه بیند دیده آژنگش

نهنگ مردکش خواند، فلک خم کمندش را

گهی کان دست در یاوش، دهد رفتار خرچنگش

فلک بر بست میزانی ز حلم پای بر جایش

که بود البرز یک مثقال و کوه قاف پا سنگش

سبکسارند چرخ و انجم عزم زمان سیرش

گران بارند، گاو و ماهی از حلم زمین سنگش

بکمتر سایلی بخشد، ز روی مردمی والله

اگر مردی دهد ملک جهان یکروز در چنگش

بنامیزد تکی دارد نوند باد رفتارش

که پهنای بساط کون ناید نیم فرسنگش

روان چرخی که خورشید کرم بر وی سوار آید

چو تعویذ رزین ناید ………………………ش

خداوندا تو آن شاهی که یک سالار درگاهت

بود رستم سزاوارش کمین شاگرد سرهنگش

ز نام فرخت یعن، قزل، شاهی همی نازد

بدین معنی قضا را ارسلان گر دست هم سنگش

فلک را چون رباب از دست بر حکم و داد آید

گشد در خر کمان قهر فرمان تو چون چنگش

ترنجی گردد از بیم حسامت چهره گردون

چو در هیجا دهد اوداج خصمت رنگ نارنگش

مرا روزی اگر عالم جدا کرد از جناب تو

نخستین نیست پاینده بر دستان نیرنگش

ز راحت بس تهی بار آمد الحق کاروان را

که بر سیماب بادا گوش عقل از غلغل زنگش

چو شمعی می نه بینم محرم این راز چون گویم

جفای گنبد شوخش بلای اختر شنگش

بخواهم عذر این شبدیز توسن جوی مردافکن

به بخت شاه نیک آمد که نیک اندر کشم تنگش

همی تا قطب ناظوری است زیر گنبد اخضر

شکر پاشش زیک نقل است و ازدیگرفلاسنگش

ز راه مرتبت چون ماه بر گردون سواری کن

چو مملوک تو بادا تا ابد مولود خرچنگش

چو بر لشکر گه سلطان زند تیغ فلک بوست

کنارش قلزمی گشته ز ادواج گنارنگش

***

مدح سلطان قزل ارسلان

زهی عنصر جوهر آفرینش

توئی روح در پیکر آفرینش

ز تو دور پذرفت چرخ بزرگی

به توسعد شد اختر آفرینش

جمال مه منظر خوبرویان

بدین نیلگون منظر آفرینش

نه آن کرم ران است قدرت که هرگز

رسد در غبارش خر آفرینش

بیک خرج انعام تو بر نیاید

بن کیسه ی لاغر آفرینش

نیارند زو، بی نگین تو حلقه

قضا و قدر بر در آفرینش

سنانت چو عکس افکند نام یابد

کواکب نشان محور آفرینش

جناب تو خلد است اگر خلد باقی

بود زین سوی محشر آفرینش

دو دست تو را هیچ دانی چه خواند

فلک قلزم و اخضر آفرینش

چو در نطق کوشی گهروار بیند

خرد صفحه خنجر آفرینش

سوی مجلس و ساغرت می نویسد

جهان جنت و کوثر آفرینش

نخستین ثنای تو خواندند بر وی

چو نه پایه شد منبر آفرینش

به اول دعای تو گفتند در وی

چو انبوه شد محضر آفرینش

چنان زد فروغ آفتاب جلالت

که شد سوخته جوهر آفرینش

پس این صحن و این سقف خود نیست چیزی

بلی دود و خاکستر آفرینش

چو تو نازینی نه پرورد هرگز

فلک در کنار و بر آفرینش

توئی با مدیح تو و الله و اعلم

نخستین خط از دفتر آفرینش

نخستین که از مشرق مسند تو

کله گوشه بر زد خور آفرینش

خرد گفت الله اکبر نزیبد

سری را جز این افسر آفرینش

فلک چشم حیرت بمالید و گفتا

کدام است است این نوبر آفرینش

بدنباله چشم بنموده ماهش

که اینک سر و سرور آفرینش

قزل ارسلان کشور آرای مغرب

که شاه است بر کشور آفرینش

قضا گفت زیباست، پایندا بادا

چنین سایه ی ئی بر سر آفرینش

جهان داورا، شهریارا، خلافت

خلافی است با داور آفرینش

سر از چنبر تو، که تا بد که زورت

همی بگسلد چنبر آفرینش

عروسی است ملکت که با زیور او

نیاورد سنگی زر آفرینش

چنان پاک دُردانه ی را چه حاجت

به خلخالی از زیور آفرینش

چنان دان که بیرون شد آن بوم بی بر

ز اقطار بوم و بر آفرینش

چو خشک و تر آفرینش گرفتی

ز بد گیر تا بهتر آفرینش

چه باشد که یک خشک صحرا نباشد

ز مجموع خشک و تر آفرینش

***

مدح شرف الدین الب ارغون

کرد از جهان رحیل جهانی همه شرف

ای مملکت علی الله و ای فلک لاسلف

چون اسب رقعه دو سپهر پیاده رو

فرزین ملک را بر بود از میان صف

اختر فشان ز دیده سحابی بمن رسید

گفتا بگویمت لمن الملک قد کشف

رفت آنکه، از خزانه او آز شد غنی

رفت آنکه، از ستانه او جود زد صلف

بر در نهاد چرخ گمان شکل تیردار

آنرا که بود حضرتش آمال را هدف

از بس که آه ، دامن گیسوی شب گرفت

بر روی ماه سوخته شد پرده کلف

چون چهره در نقاب کشید او عجب مدار

گر فتنه همچو زلف بشورد بهر طرف

او بود، دست ملک چو از کار بازماند

زین پس کجا امید بقبض و به بسط کف

نی نی هنوز نیست کرم سخره فنا

نی نی هنوز نیست امل طعمه تلف

بحر هنر بچرخ رساند همه عتاب

قصر سخابه مهر برآرد همی شرف

آن دوحه کمال که از بیخ بر گسست

کام جهان خوش است بدین میوه شرف

خورشید مکرمت شرف الدین که بخلاف

کم زاید از مشیمه دوران چنو خلف

صدر سپهر مسند و دُر جلال عقد

شاخ ارم حدیقه و شاه حرم کنف

بر زخمه تحکمش این چرخ گوژپشت

در کوش انقیاد کشد حلقه همچو دف

ای دردها، ز جرعه، کین تو عاریت

وی، صفوها ز جام رضای تو معترف

بگزیده خدمت تو زمانه بصد و لوع

بگرفته دامن تو سعادت بصد شرف

هر پایگه که منصب صدر سعید بود

اکنون تو راست زانکه توئی دُر آن صدف

میراث شرع جز به محمد کجا رسد

آن دوده را که مثل خلیلی بود شرف

زان پیش بین تر است دل پادشاه وقت

قلزم ز قطره فرق کند لولو از خذف

گوهر چو روشن است نگوید حدیث سنگ

عنبر چو حاضر است نگردد بگرد کف

اقبال چون تکلف این اقتراح کرد

بر نیت عزیز منه بعد از آن کلف

بر چرخ تکیه کم کن اگرچه غلام توست

می بین که روزگار چه عاق است و ناخلف

جز نام نیک کسب مکن زانکه مال و عمر

هستند روزگار تهی مایه را علف

بنگر به چیست زنده ثنای گذشتگان

کوتاه شد فقد عرف الشر من عرف

***

توصیف شب و مدح سید فخرالدین عربشاه امیر قهستان «علاءالدوله»

دوش که این شهسوار کره ابلق

از قرپوس غروب گشت معلق

شام سیه گر، بزیر دست فرو داد

مهره ی اصفر ز طرف رقعه ازرق

از سر زین کوهه ی افول در افکند

سبز قبای سپهر ترک مغرق

سقف جهان پر ز برگ نر گسه دیدم

چون طبق سبز پر، ذرایر زنبق

نصفی ی سیمین ماه داشت پر از دُر

ساقی زرین کلاه سیمین منطق

مهر، که مجلس فروز بزم جهان است

کرد از آن بیم، عزم کال محقق

گشت پدید از نقاب گیسوی ظلمت

گردن این رخش تیز کام مطوق

همچو نشان حق از میانه باطل

یا چو خیال صواب در دل احمق

با فلکم زین قبل مناظره افتاد

گرچه مقالات هر دو بود مصدق

گفتمش این ملحم سپید که بسته ست؟

بر سر رمح سماک رامح بیرق

گفت: مخالف عقیم دورفکنده است

بر لب دریای نیل هاله زورق

شاه قهستان علاء دولت و عالی

مفتخر دوده فخر دین و کنف حق

خسرو عادل عربشه آنکه عجم را

گشت مصفا ز تیغش آب مروق

آنکه زمین روب میوه دار نوالش

با طبق آفتاب گشت مطابق

ابر که مفتاح فتح باب جهان است

بی کف او کم گشاد یک در مغلق

کرد بغلطاق خار پشت نسیمی

از گل اخلاق او حریر و ستبرق

باس قوی ساعدش چو دست برآورد

بست سر انگشت روزگار بفندق

بارمعانی دو مغزه بست چو بادام

هر که بمدحش دهان گشاد چوفستق

دوش خرد گفت: پادشاه بحق اوست

گفتمش: اینها چه، سر بتافت که الحق

ای ز حسام تو تاج ملک مرصع

و ز سر کلک تو کار شرع برونق

شد ز حساب فش سواد هویدار

گردن این رخش تیز کام مطوق

خاک درت کعبه سرای مسدس

نور کفت شمسه ی روان مطبق

رکن و ثیق است تیغ شاه جهان را

رکن دگر خامه ی تو، بل هو اوثق

جود تو بر گاو بست محمل حاتم

نطق تو بر خر نهاد رخت فرز دق

هرچه تو سازی جهان در آن نزند طعن

هرچه تو گوئی فلک بر او ننهد دق

ای شده تشبیب فتح و نص سعادت

از ورق آسمان بذکر تو ملحق

خامه فکرت بود بمدح تو جاری

نامه دولت بود بذکر تو ملصق

وقت نظر دیده بان قلعه حزمت

ماهی خاکی به بیند از بن خندق

از چو تو شاخی ریاض مرتضوی را

ابر به جیب است و آفتاب مطوق

هین که بدین عید جمله در رقم آورد

تا بقلم نسخه سدیر و خورنق

در جل ساغر کش آن کمیت طرب را

چونکه مه روزه زین نهاد بر ابلق

موسم باده است و کار باده در این وقت

از همگان لایق آمد و ز تو، الق

می بقدح خور که حاسدان تو و من

جمله بکاسه همی خورند و به ملعق

ساغر خورشید آب در دهن آرد

چون تو بکف برنهی شراب مروق

بار بدی را بخوان که زیر نزارش

زار بنالد چو عاشقان مشوق

غنه او در غنا چو حکم تو جاری

زخمه ی او پر نوا چو امر تو مطلق

در فلج افتاده باسماع تر او

زهره خوش نغمه را دو دست زمرفق

ساقی گلرخ بدست باده گلرنگ

ماه مدور نهاد مشک محرّق

طرف لبش خالی از هلال مقیر

گرد گلش دودی از عبیر مسحق

هم گه، میدان چو تیغ و نیزه معارض

هم گه، مجلس چو جام و باده معانق

کرده عروسان بکر گلشن فکرم

شقه الفاظ را به جلوه گری شق

موکب شعر مرا ز فخر مدیحت

مقرعه زن گشته صد رشیدی و عمعق

تا ندهد طوطی مشبک قالب

غنه بلبل بهر زه لائی لقلق

لجه اقبال باد جام تو را ریق

چهره ی خورشید باد کلک تو را رق

کون که موضوع دست کاری قدس است

بوده ز یک مصدر جلال تو مشتق

آرزوئی می برم ز خلعت و آنرا

یک نظر شاه کرده گیر محقق

کام زنی باد پی سبکسر و قبچاق

درعه ئی از اطلس و کلاه مغرق

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان سلجوقی

خهی شاه انجم و فی الله ظلک

نهادی قدم در حریم مبارک

بجائی رسیدی که یک برق لمعت

سواد شب و روز عالم کند حک

میا دین اوهام در عرض او کم

بساتین فردوس در صحن او جک

نظر، قاصدی از گذرهاش ساقط

زمین کوچه ی با فضاهاش کوچک

دگر باره بر خطه اعتدالت

بفرخ ترین طالع افتاد مسلک

گل از شقه غنچه خوش خوش بخندد

چو از طره مهد یک روزه کودک

تو گوئی کمال الزمان می نوازد

در ایوان خسرو نوای چکاوک

سپهر ظفر شهریار مظفر

قزل ارسلان ابن اعظم اتابک

منیر آفتابی که بالای گردون

ز عرض دل پاک او هست ده یک

زبانی که بر لفظ راند مدیحش

گهردار گردد چو تیغ بلارک

جهان از ملاقات طوفان تیغش

همان خاصیت یافت کز آب آهک

فلک بر سیه موج خیز سنانش

حبابی است در معرض عمر اندک

تو آن پادشاهی که ننهاد چون تو

فلک تاج اقبال بر هیچ تارک

***

مدح سلطان غیاث الدین

فارغ شد از محارق کدورت صفای ملک

صافی شد از غبار حوادث هوای ملک

دید از سعود تارک کیوان فرود خویش

بر هر قدم گهی که بیاسود پای ملک

جائی کزو چو حلقه فلک تیر بر در است

گر باورت فتدز من آنجاست جای ملک

کز بهر عشقبازی نصرت ز تیغ و کلک

با خط و غمزه گشت رخ دلگشای ملک

رضوان به تربیت زنم سبزه حسام

چون خلد کرد عرصه نزهت فزای ملک

اینک شهنشهی که بشمشیر نیل فام

از چتر نیلگون بگذارد لوای ملک

خسرو غیاث دینی و دین آنکه صورتش

ننگاشت نقش بند قضا جز برای ملک

داود جم عنان که ز سیل عزایمش

در پرده ی دوام سراید نوای ملک

شاهی که در مراتب تعظیم قدر او

صد پایگاه یافت فزون تر و رای ملک

چون بر رخ سریر نهد پای مرتبت

بر آسمان رسد سر خورشید سای ملک

تا بحر بر زند بتموج غدیر شرع

بر سدره سرکشد بتفوق کیای ملک

ای ماه فر خجسته لقای ملک لباس

گر هست فر خجستگی ئی در لقای ملک

روشن ز پرتو نظر او شعاع دین

معلم بسایه علم او لوای ملک

تا کی رسد نوید که از خوان دعوتش

در بحر احتماست لب ناشتای ملک

چون  سایه در طفیل وی آرد بزیر پای

نه پایه فلک قدم ارتقای ملک

ای مالک الملوک جهان تاج اهل فضل

در دولت تو بسته زمام لقای ملک

بگزید رای ملک، تو را اختیار کرد

مقصور شد بر آنچه گزید ست رای ملک

اورنگ بر سپهر برد ملک آن زمان

دیهیم فرخ تو شود مقتدای ملک

بر دعوی ئی که ملک نظیر توکس ندید

هم صورت تو بس، که بود خود گوای ملک

گژ نه کلاه گوشه دولت که آسمان

بر قامت تو دوخت همایون قبای ملک

گر ملک گشته تو نهاده است باک نیست

آید گهی که باز دهی خونبهای ملک

رای تو بر فکند سر بوالفضول را

کاکنده بود گوش قبول از ندای ملک

بسته است دست دشمن رو به فعال را

خاصه که شیر چرخ بود پیشوای ملک

ای مکتسب ز پایه قدرت علو چرخ

وی مقتبس ز شعله حزمت ضیای ملک

از مایه تو گشت توانگر امید عدل

وز سایه تو گشت همایون همای ملک

تا چشم عالمی بتو روشن بود دهد

هر دم غبار موکب تو توتیای ملک

هر ملک پروری که بعدل تو مؤمن است

شاید که اعتماد کند بر وفای ملک

بر جمله ی ملوک زمان قهرمان بود

در دور دولت تو کمینه کدای ملک

جای از سرای خویش گزیدی تو را سزد

منت خدای را که نه ئی ناسزای ملک

تا بر سریر شرع بود اعتماد شرع

تا با سرای شرع بود انتمای ملک

مأمول ز اصطناع تو بادا مدار دین

مقصور بر ولای تو بادا، هوای ملک

***

مدح سلطان الب ارسلان بن طغرل

بفراخت رایت حق، برتافت روی باطل

الب ارسلان ثانی، شاه ارسلان طغرل

پر خار قهر بادا، چشم بدان که الحق

ملکی است بس برونق، شاهی است سخت عادل

هر دم عقاب فتنه، در خون خود بغلتد

از زخم باز چترش، چون مرغ نیم بسمل

تقدیر کرد روشن، مجموع آفرینش

از خرج و دخل ماهی، ملک شه است حاصل

این حاصل ار چه در دهر بگذارد حق مردی

چون عارض زنان باد فارغ ز خط باطل

بی رایت عدو بند، این خطه بود یک چند

چون خشک لب نهالی، در فرقت مناهل

و امروز شد مرفه در ظل او که تا حشر

بر فرق دین و دولت تا بنده باد این ظل

تاجی نهاده جاهش بر اوج فرق فرقد

قیدی کشیده حلمش بر ساق مرکز گل

آبستنی است چون شب، تیغش بصبح نصرت

این طرفه هندوئی بین، گشته ز ترک حامل

بچه دو نیمه زاید پرورده ی عطارد

گر در بر دو پیکر تیغش بود حمایل

هر فلسفی که گوید فرمان ده است گردون

از خاتم شه آرد بر ز عم خود دلایل

تا بی عصا برآید تقدیر کرد عالم

رایش همی فرو زد بر راه او مشاغل

کلکش ادیب عقل است هین، ای ادیب بی مغز

تیغش طبیب ملک است هان، ای طبیب قاتل

دردی نه در دل این چشمش چو چشم عاشق

مغزی نه در سر آن نوکش چو نوک عزهل

زان چنگ طوطی افتد بر سینه های بازان

وین پر زاغ بندد بر گردن حواصل

هشیار میگساری، این هم چو چشم معشوق

استاد نقش بندی، آنهم چو طبع فاضل

این کحل چشم دل شد، چون مد خامه شرع

و آن آفت سر آمد، چون مذهب اوایل

این در صلات مادح، چون کف شاه معطی

و آن در مصاف دشمن چون چتر شاه مقبل

ای ز احتلام تیغت، فرزند ملک بالغ

وی ز احترام کلکت نو عهد شرع کامل

سهم تو رنج و راحت، چون روزگار صابر

باس تو ترش و شیرین، چون نکته های عاذل

شمشیر در نیامت، شیری است نیم خفته

خرگوش خواب تاکی، هان ای جهان غافل

در صف سایلانت، بارد سحاب قطره

آری عرق چکاند، شرم از جبین سایل

در نفس خویش او خود، طفلی است سایه پرورد

ور نی که شرم دارد، از آفتاب بازل

ترسم که همچو دریا، غوطه دهد جهان را

زان ابر گوهر افشان، یکموج خیز هایل

روزی که مرگ آجل چشم ستیزه بسته

آید عنان گشاده، از شبستان عاجل

گردد ز رمح و خنجر، دست هلاک معطی

ماند ز مهر و الفت چشم زمانه مدخل

دور سر مبارز، قوسی شود ز ضربت

بر ضلع مستقیمش، شمشیر سطح داخل

بر گرز و تیر تابد، آئینه مدور

از بس که رزم گه را، گردد بعکس قابل

در نای نای روئین، افتد خراسه صعب

چون پیر شصت ساله، از رنج علت سل

از موج خون گُشته، راند اجل بگشتی

تا جان ز دست خنجر بیرون برد به ساحل

پیکی پرنده آید، منشور مرگ بر کف

نغنوده در مسالک، نا سوده در مراحل

بگداخته مبارز، از سهم گرز یک زخم

چون سوزنی نماید، بر فرق کوه بابل

شمشیر غسل سازد، در چشمه شرائین

آبی که دید هرگز طبعش به غسل مایل

بنهند حلقه جائی، در وی اجل مناظر

پرسان زبان رمحت از دشمنان سایل

قصاب تیغ خسرو، بدهد وظیفه مرگ

فتنه ز کاسه سر، چون بر نهد مزاجل

از قلب گه برآئی، چون مهر یک سواره

با رخش تیز کامت، گردون تند، راجل

در حلقه کمندت، دوش فلک شکسته

و ز شیهه سمندت، هوش زمانه زایل

با تیغ صبح فامت در کار سازی دین

روز ظفر نشسته، چون آفتاب یکدل

ای گرد آستانت، قبله گه سلاطین

وی ماه آستینت، قبله گه افاضل

بنده گریز پای است از وحشت خراسان

چون از چماق ترکان اموال خورده عامل

تا کی برد نمازی، این قبله ثنا را

تکبیر چار کرده، بر مولد قبایل

نی دستبوس بوده چون می بهیچ مجلس

نی پایمال گشته، چون گل به هیچ محفل

زان خشک سال کنعان، آمد بمصر دولت

یا ایها العزیزش ای شهریار مفضل

دریا زکات خواهد، دُر از نصاب طبعش

گر باشدش نصیبی، زان اصطناع شامل

مطلب قبول شاه است دنیا چه قدر دارد

عنوان کلام راهست از حجره رسایل

مدح خدایگان را، پایان پدید ناید

لیکن برید فکرت، بیرون شد از منازل

***

مدح رکن الدین ارسلانشاه غازی

چو رفت شاه کواکب ببار گاه حمل

هزار نقش بر آورد کار گاه عمل

محاسبان صبا باز خامه جعد کنند

گشند بر رخ تقویم بوستان جدول

شکوه عقد ثریا دهد بکردن شاخ

خوید صدره خارا برد بقامت تل

نه تیر نقرس یخ، پای آب دارد لنک

نه تیر فالج وی، دست شاخ دارد شل

بریزد از حدق ابر تر دماغ، سرشک

برون شود از سر خاک خشک مغز، خلل

گیا، گر شمه کند با هزار رنگ حلی

درخت جلوه کند با هزار گونه حلل

صبا بساط بروبد بهار را به عذار

شعاع هودج سازد، بخار را ز مقل

بعون سکه میمون شاه باز دهد

درست مشرقی از صبحت عیار دغل

چو شه به تخت برآید به جشن نوروزی

بصر مشاهده دریابد آفتاب حمل

شهاب نصرت پیکان، سپهر دولت مهر

سحاب بحر بنان، چرخ آفتاب محل

پناه دوده سلجوق رکن دینی و دین

که در جهان بسیط است عالمی مجمل

خدایگان جهان ارسلانشه غازی

که ملک راست ز الب ارسلان رفته بدل

شهی که زلزله گرز گاو پیگر اوست

که لرزه در جگر خاک می نهد زوحل

هوای بزم ز ریحان خلق اوست ارم

بنای فتنه ز باران تیغ اوست طلل

اگر نه سد وفاقش جهان حصار کند

اساس کون ز سیل فنا شود مختل

نظام دهر، ز تائید عدل اوست چنانک

نظام دور، ز تائید جنبش اول

بیک اشارت تیغش، که باد نافذ حکم

قضا بزاویه عزل در خزد مهمل

شکوه اوست، وگرنه محاسبان قدر

کشیده اند، بر جمع کانیات بطل

بحکم آنک زبردست مفتی فلک است

نشست برهمن سال خورده خواجه زحل

عجب نباشد اگر انتقام طالع شاه

گرفته ریش زحل را فرو زده بوحل

زهی گشاده بتو چشم دوده سلجوق

زهی شکفته بتو شرع احمد مرسل

حسامت از زفر چرخ برکشیده سبال

خدنکت از حد مهر برگرفته سبل

ز اقتدای بقای تو پای نا ممکن

چوموی بر کف دست وچومغزدرسر کل

بدیده رای تو صد بار صورت تقدیر

به چشم ماضی، در پرده های مستقبل

سبک عنانی عزم تو خاصیت بنمود

نشست در عرق آتشین فلک ز عجل

گران رکابی حزم تو مایه داد بطبع

سکون اصل پذیرفت مرکز منعل

طبیب علت بیمار تیغ هندی توست

که واخرید بیک قصدش از هزار علل

هر آبروی که از خاک بارگاه تو نیست

به هیچ کار نیاید چو آب مستعمل

خدایگانا، بهر نبات ملک بهار

که نشر کرد از ابر فضای سهل و جبل

بدست لهو و طرب قلعه ئی بناافکن

که غم نیابد گرد فصیل او مدخل

کنون که بر در دهلیز پرده های دماغ

شراب و عقل بهم بر زنند دست جدل

گل نشاط ز باد سماع یابد روح

گل عذار ز زلف شراب گیرد طل

دو پیگر فلک تن که حس مشترک است

یکی شوند ز مستی چو مدرک احول

تومی، ز دست غزالی ستان در این موسم

که چابک آید بر قد او قبای غزل

برنده تر سر مژگان او ز تیغ قضا

کشنده تر دُم زلفین او ز قد امل

تو شاد و خرم در تاب دوستکامی او

سر زمانه گران کرده رطل پنج رطل

گهی روایت آب قصیده های رهی

بخاک بر زده ناموس اعشی و اخطل

هزار جشن چنین را بفرخی کرده

ضمان عمر تو حفظ خدای عزوجل

***

مدح کمال الدین زنجانی معروف به تعجیلی، وزیر سلطان رکن الدین طغرل

ایا چو ذات خرد جوهرت عدیم مثال

نه نیک رفت که گفتم وجود نیست محال

بگفتمی که به مانی تو کز ضرورت لفظ

عنان نطق نه پیچاندی بسوی و بال

بوقت نسخت ماهیت تو عقل از عجز

درید دفتر و هم و شکست کلک خیال

ندید گرد کمال تو گر چه از تعجیل

هزار نعل بیفکند آسمان چو هلال

کمال تو ننهد پای در تصور عقل

وگر زمانه به پیمایدش دو صد مکیال

مگر بشرطی، کاندر مقام استغنا

جهان ناقص فارغ شود ز استکمال

هر آن کمال که نسبت درست کرد بتو

دگر بخواب نبیند نشان روی زوال

مطال مدت تو، عقل را بدوزد چشم

مطار همت تو، و هم را بسوزد بال

کند جناب تو را قبله عزیمت خویش

بهر طرف که نهد روی مسرع اقبال

بیک نواله شود آز ممتلی معده

اگر نوید حضورش دهی بخوان نوال

چو زلف سر نکشد با تو دهر اگرچه بتی است

سفید کاخ چو عارض سیاه دست چو خال

ترازوئی است وقار تو را که کفه آن

بدانک سنگ کند نسبت زمین و جبال

سبک سری دو، چه سنجند در چنان میزان

که کوه سنگ نیارد در او بیک مثقال

در آن نمی نگرم من که همت تو، تو را

وزیر مشرق و مغرب کند باستقلال

حکایتی است ز طبع تو، اینکه وصف کنند

زمین گلشن و آب زلال و باد شمال

بآب تربیت تو نمو پذیرفته است

بهر مکان که نشانده است، دست فضل نهال

ز امر و نهی تو عالم رصد گهی بنهاد

که بسته ماند و گشاده ره حرام و حلال

قضا نبیره صیت تو چون همی بنواخت

ز پشت شیر فلک، بسکه بر کشید دوال

شکوه کلک تو در راه بود گر نه، هنر

بر آب بستی، رخت صحایف آمال

نگاه کرد بدست تو، گفت عقل این است

قبای صورت، پوشیده معنی افضال

طمع که پیر خرابات طبع بود از تو

بمال مست شد از رطل های مالامال

ز تندی ره و نفس تو بر گریوه ی نور

همی برآید پای صبا بسنگ کلال

به بست راه سخن در ثنای تو بر من

که چشم راوی تنگ است و نظم پر، آخال

وگر خموش نشینم گر، سنگان سخن

بدست کدیه بگیرند دامنم در حال

من از وظیفه معنی چه احتباس کنم

که هست در پس هر پرده ئی هزار خیال

کرم چو در دم گرداب حادثات افتاد

بمستغاث درآمد که ای کمال، تعال

زمانه گر چه ندانست کان توئی لیکن

نشان خانه تفصیل داشت ز آن اجمال

رضاش گفت بتعریض کای عفاک الله

عناد پیشه توان کرد در همه احوال

کنون که در گذرد آب این ضعیف از سر

چه فایده ز جواب و چه منفعت ز سئوال

طریق حضرت در اجل نمیدانی

کزو نیاز غریق است در خزاین مال

مربی فضلای جهان. کمال الدین

که هم کمال جهان است و هم جهان کمال

علی سپهر معالی که بر بسیط زمین

همی فتد ز رکاب وی آفتاب جلال

خدایگانا حسبی ز لفظ راوی شعر

در آن لباس که لایق بود بقدر مقال

بدولت تو که پاینده باد، گفته شده است

بخوانم، ار نبود در میان خوف و ملال

چو عقل در گذرد ز اعتبار استعداد

محال بیند ناطق شمردن اطفال

کجا بلیغ شود خطبه شمایل تو

ز کودکی که نداند همی یمین ز شمال

بیان اصل ز اقلیدس معانی خواه

که او بمرتبه ی تخته است از اشکال

متاع خویشتن ار چند عرضه میگردم

باسم اوست همان رسم اجرة دلال

همیشه تا که پدید است نزد اهل بصر

شکر ز حنظل و لولو ز سنگ و زر ز سفال

نثار کام و کف ناصح و عدوت کناد

همین ششانه به ترتیب، ایزد متعال

چنان شده که بر اثبات انعدام نیاز

ز جود دست تو آرد جهان باستدلال

هزار موسم نوروز و جشن پروردین

ز مدت تو ضمان کرده گردش مه و سال

***

مدح سید فخرالدین عربشاه «علاءالدوله»

به بست کله سحابی بر آسمان کرم

کزو گشاده نقاب است گلستان کرم

بجای نامه رسید آفتاب در منقار

همای صبح سعادت ز آشیان کرم

بانس جان هنر هدهدی کمر در بست

به پیش تخت سلیمان انس جان کرم

عطیه ایست ز صاحب خراج خطه ی نور

ز بس جریده ی تاریخ اختران کرم

ز عزم مرتبتش آستین فشان بر چرخ

کشیده دامن رفعت در آسمان کرم

علای دولت عالی عربشه آنکه شده است

بزرگ نامش فهرست داستان کرم

خجسته فخر جهان فخر دین که با کف او

زمانه را به یقین میرسد کمال کرم

سخی کفی که یک انگشت او به معنی جود

هزار حاتم طائی است در جهان کرم

کسی که نایره سهم اوست گر نه فلک

مباد دود بر آرد ز دودمان کرم

امل دو اسبه بصد میل گردش استقبال

چو دید از شرف و فضل دیده بان کرم

زهی ثنای تو پیوسته در ضمیر سخن

زهی دعای تو همواره بر زبان کرم

برای حکم چو تو عادلی نهاد قدر

چهار بالش اقبال در مکان کرم

خدای داند و بس تا چه دستگاه و بهاست

ز رای پیر تو در دولت جوان کرم

مباد چشم بدی، موی در نمیگنجد

میان طبع لطیف تو و میان کرم

شمال عدل تو بود، ارنه کی وفا کردی

بنقل کشتی اوقات، بادبان کرم

ز مغز نعمت و برّ تو باد آکنده

اگر شکسته شود جرم استخوان کرم

قضا. رکابا، بگسست بار گیر عمل

مرا هم از سر میدان امتحان کرم

لقب سواد کریم العراق بسپارند

کجا سزد قصب السبقشان عنان کرم

فکنده صلصله لاف در جهان چو، درای

ندیده هرگز کردی ز کاروان کرم

ز راه فضل بیان کرم توان کردن

زبان، کدام فضول است در بیان کرم

اگر ستانه این خاندان خلل گیرد

نعوذ بالله، بس وای خاندان کرم

اگر نه مایه پذیرد ز آفتاب کفت

چنان شمر که فرو گل رسید کان کرم

بجز در تو امل در نشد به هیچ دری

که تازه روی نخندید میزبان کرم

ز خوان اشرف یک بیت زله برگیرم

ز پرده های فلک بگذرد فغان کرم

به بوی فضل و کرم خاندان رها کردم

که روی فضل سیه باد و خانمان کرم

کمر برای کرم بر میان چرا بستم

که بسته بادا، زنار بر میان کرم

کرم نماند، خداوند را بقا بادا

که خرم است ز آثار او روان کرم

اگر ز چهره ی این رمز پرده بر گیرم

ز پرده های فلک بگذرد فغان کرم

کریم طبعاً مشاطه امید توئی

نقاب باز کن از چهره ی نهان کرم

محاق خورده شود کوگب بقای جهان

اگر نه دست و دلت را بود قران کرم

کف تو معجز عیسی است هین که محتاجم

علی الخصوص در این آخرالزمان کرم

همیشه تا دل شاد است پادشاه سخن

همیشه تا کف راد است پاسبان کرم

ز دست راد تو بادا، چو فخر خواهد کرد

به بیش و کم سخن شادمان کرم

مدام ریختن آب خام طبعان را

ببارگاه سخای تو پخته نان کرم

چو خامه جمله زبان گشته ذکر این تشریف

بتازه کردن تاریخ باستان کرم

***

مدح شاه علاءالدوله فخرالدین عربشاه

تا منت توست هم نشینم

از ناز نمی کشد زمینم

خلخال هلال نعل سازم

چون داغ تو می سزد سرینم

بر دیده مهر مهر بندم

چون نام تو می کشد نکنیم

زان رشته نور یافت خورشید

از بهر طراز آستینم

سهم تو، کلاه کج نهاده است

تا عقد عمامه باز چینم

تعویذ حمایت تو دارم

از دیو حسد چه رنج بینم

این جرعه کش مهین تر از خاک

گفتا که من از خم مهینم

در دل حسد تو می نشانم

در رهگذر تو می نشینم

چون شست کمان کشی مکن زانک

من ناوک وار، در کمینم

شیرین مرغی چه گویم الحق

دُرّ بار بشاخسار دینم

چون میم مرا، دهان به بسته است

دندان منمای همچو سینم

ای دست کشان خواب را مهر

آورده بچرخ هفتمینم

تکلیف نفاذ تو کلف وار

بر، ابرش ماه بسته زینم

مسپار به قحط سال ظلمم

چون یوسف مصر آفرینم

در مهد عنایتم به پرور

کز مادر کون نازنینم

طاووس حرم سرای سحرم

در مدح تو جلوه زان گزینم

دون همتی مکس ندارم

کز سفره سفله ریزه چینم

من نحل مسدس جهانم

پرورده یاسیمین دینم

در مزبله های شک نرفتم

تا مقطع گلشن یقینم

تا شیر جهان شکار باشم

گشته است جناب تو عرینم

بی طعمه کجا بود قرارم

هیهات نه شیر پوستینم

هم ساقی بزم گاه مهرم

هم سأیس چار سوی کینم

با ساغر نوش، مدح آنم

با خنجر نیش، همچو اینم

افسوس که این خنک مزاجان

مومم خوردند و انکبینم

آخسیکتی ام که دست قدرت

از مدحت تو سرشت طینم

این فخر نه بس مرا که گویم

من شاعر خاص فخر دینم

لافی زدم از در تو مگذار

کاندر عرق اوفتد جبینم

***

مدح شرف الاسلام صدرالدین خجندی رئیس شافعیه اصفهان

ای بوجود تو زنده پیکر انعام

کرده جلال تو شهربند، بر اوهام

پشت کرم صدر دین که با نسب تو

یافت خجند افتخار بر همه اسلام

لمعه رای تو نور شمسه ی خورشید

طایر قدر تو طاق گنبد اجرام

سوخته خرمن چو ماه خوشه چنی مر

در دم آن جرم دود بار شرر نام

خامه ی تو صوفیان عالم جان را

پرده در و پرده دار آمده چون شام

صبح گسل تیغ انتقام تو چون مرگ

شاخ شکن باد امتحان تو چون دام

مرد خلاف تو دل رمیده تر از مرغ

نام سخای تو مرد گیر تر از دام

پای تو بندد رکاب ذروه ی افلاک

داغ تو دارد سرین ابلق ایام

سر ز گریبان ز بدو کار برآورد

فکر سبک پای تو ز دامن انجام

نقش قدر پیش چشم ذهن تو ظاهر

رخش قضا زیر ران همت تو رام

با تو اگر برکشد سپهر سر از جور

میل کشندش بهر دو چشم چو بادام

جاه تو در عالمی که دامن دورش

بسته نگردد ز سایه ی سحر و شام

لطف تو جان بخش چون مجالست خاص

قهر تو خونخوار چون مخالفت عام

جرعه ی کین تو بدگوار تر از یاس

طعمه ی مهر تو سازگار تر از کام

همچو هنر شاخ طاعت تو، ثمرده

همچو خرد خاک درگه تو نکو نام

طفل امل را که سیر شیر کف توست

موی ثناگوی سر برآرد از اندام

ای تو فلک جنبشی که خیمه برون زد

قدر تو آرامگه جنبش و آرام

گرچه برافراخت ساحت شرف تو

مجلس شاه جهان بزیور انعام

نور جلال تو، خلعتی است بسنده

کز تو برد هم چو سایه تا با بدکام

شاه مرصع کند قراب و لیکن

زیور اصلی ز معدن آرد صمصام

جسم ز جان یافت خلعت ار چه بصورت

کسوت ارواح گشت صدره اجسام

چون دگران پادشاه نز عملی تو

شیر بمنشور نیست والی آجام

از پُف هر ناقص این چراغ نمیرد

نور الهیش ضامن است باتمام

مهر چه غوغا کند چوچتر برافراخت

شهپر سیمرغ سرکشد ببر شام

هر سر کاو خاکپای هندوی تو نیست

همچو سر هندوانه باد، ز سرسام

ای نظرت درس کرده سخته اسرار

چون دهمت من زحال خویشتن اعلام

گشت مرا پایبازی زمن شوخ

سوخت مرا دستکاری فلک خام

زاغ سپید است باز فضل، بدان من

عزلت سیمرغ جسته ام ز پی نام

خدمت جهان کم کنم که فزون است

پایه نطقم ز قد کوته افهام

ندمت شاهان وقت را به سعادت

گردن سیلی بباید و لب دشنام

روغن فندق شده است مکرمت امروز

پسته صفت زان زبان کشیدم در کام

ایکه ز معماری دم قلم تو

تا ابد احکام یافت قلعه احکام

گرچه خدا را بود شفیع محال است

سجده ابدال در نشیمن اصنام

چون تو بدنبال چشم فکر به بینی

چهره ی آغاز از دریچه انجام

من چه دهم شرح کاین نتیجه بیک سال

چون شود اندر کنار دایه ی اکرام

دایره ی میم چرخ یک الف طبع

جز تو ندانم که لایق است بدین لام

هودج عیوق را ردای تو منجوق

لشکر تقدیر را ز علم تو اعلام

نام مریدت طراز خرقه برحبیس

مغز حسودت نیام خنجر بهرام

***

مدح اقضی القضات رکن الدین حافظ همدانی

ای بر همه دشمنان مُقدم

اکرمت جمال خیر مَقدم

خرگاه شرف زدی دگر بار

بر دامن این کبود طارم

وز نور تو یافت رتبتی نو

این گنبد هفت طاق محکم

هرّای نجوم بر فکنده

در بارگه تو شام ادهم

گاه از تو دواج ابر زربفت

گاه از تو قبای چرخ معلم

تو کعبه خلق و چشمه نور

زیر قدم تو همچو زمزم

رشا شه صنعت تو در باغ

بر چهره یاسمین زند، نم

تو گوهر آبی و از این روی

بستان فلک به توست خرم

هنگام عطا ز کیسه تو

گل پیش کش صبا کند، شم

ماتم زده ای است چرخ گردان

در جامه و قد، کبودی و خم

بردار ز روی برقع ابر

تا خرقه کند لباس ماتم

وز مقدم عید مژده ئی ده

تا کله زنند صحن عالم

پر خون چو شفق، چراست چشمت

افتاده دو خفته، تنگ بر هم

کحل النوری، طلب کن، اعنی

خاک در صاحب معظم

آن مقصد سالکان همت

مقصود وجود نسل آدم

رکن الدین، رکن کعبه دین

آن بر حرمش قبای محرم

حسنیوه که حسن اهتمامش

بر خستگی عناست مرهم

رکنی مکی نسب چو کعبه

در کل جهان چو ذات او کم

جاسوسی غیب را دل او

چون هدهد و آستانه جم

احیای موات را دم او

روح الله و آستین مریم

یک گل ز ولای اوست جنت

یک تف ز خلاف او جهنم

هر دل که وثاق مهر او نیست

نه نشیند با مراد یک دم

هر گردن کان نه بر خط اوست

سیلی ی بلا خورد دمادم

ای رایت ملت از تو منصور

وی آیت نصرت از تو معزم

در ناصیه ی تو مهر پیدا

در آستی تو بحر مد غم

با کلک تو ذوالفقار تقدیر

گفته: بزبان عجز کارم

بی شوکت تو کرو، فسان یافت

دندان نهنگ و ناب ارقم

هرگز جگر نبیره ی بحر

سفته نشود بدشنه غم

روباه حریم تو ز جرات

یک یک بکند سبال ضیغم

شاگرد وثاق تو بسیلی

تو تو بدرد قفای رستم

بی رائض سطوت تو صفرا

پالان نه نهد براشقر دم

با آب رخت گل از تظلم

بر خاک زند ردای ملحم

کلک تو ز مرتبت بخندد

بر قامت رمح و ریش پرچم

چون شرع ز رمز پرده بگشاد

جز خاطر تو ندید همدم

چون غیب ز رخ نقاب برداشت

جز فکرت تو نیافت محرم

با روح تو گفت: عقل فعال

کای ساقی انبیاء تقدم

مالید کفت سحاب را گوش

کای کودک بی خرد تعلم

گر رام شدی ز راد بهرام

بکران عزیمت تو ملجم

ببریده به پیش نوک کلکت

انصاف ز دیده ی قضا، نم

بزود به صیقل جمالت

شرع از دل آخرالزمان غم

ای فکر تو را که در ترقی

چرخ آمده بام و علم سلم

احوال رهی نماند آخر

بر خاطر اشرف تو مبهم

عهد تو و مدح غیری و من

جم دیده و دست دیو و خاتم

ای مدحت تو مرا مخمر

وی خلعت تو مرا مسلم

قدر من و شعر من تو دانی

چون قیمت جعد و مرد دیلم

در صدر تو افصح جهانم

و آنجا که نه حضرت تو، ابکم

زیرا که سمج بود تیمم

خیمه زده در میانه یم

تا شهرودی است ساخته طبع

نار از وی زیر و آب از او. بم

در مجلس خوشدلی همی تاز

بر مرکب خرمی همی چم

عید تو به لهو باد مقرون

عمر تو به حشر باد منظم

احوال حسود تو پریشان

اسباب مراد تو فراهم

***

مدح سید عمادالدین مردانشاه بن عربشاه

چون بر آهیخت سرور اجرام

از سر چرمه غروب لکام

گشت بر عرصه اقامت سست

سپه روز را طناب خیام

چهره های منیر بگشادند

اختران از دریچه های ظلام

زورق زر ز ساحل مغرب

ماند در موج بحر جان انجام

عهد کرد آسمان و دزد صفت

خنجر آفتاب را به نیام

رخش چرخ از هلال، در کردن

طوق روشن فکنده بود، خرام

گفتم: این نیم طشت زرین چیست

بر کنار بساط مینا فام

آسمان گفت: مرکب صاحب

داد نعلی بکوش زنگی شام

پشت سنت عماد دین که نهاد

پای اقبال بر سر ایام

آن فرو برده گردن بدعت

وان قوی کرده بازوی اسلام

طالعش فر چهره ی افلاک

طلعتش نور دیده ی اجرام

آنکه ز اسراف سفره کرمش

قرص خورشید را برآمد وام

و آنکه پیمود عزم مساحش

طول و عرض زمانه را بدو کام

سلک بدعت از این گسسته شمر

چون بدو عقد شرح یافت نظام

تا جلالش قدم نرنجاند

آسمان بفکند بساط دوام

در شبانی ز عدل او یابند

محرمیت ذیاب بر اغنام

نوک کلک شهاب کردارش

دهد از سرّ آسمان اعلام

کینش اندر شکر نهد امراض

قهرش از زهر برکشد آلام

هر کجا حزم او گشاید بار

فتنه بر خر نهد دواج دوام

گر ز برق کفش مدد یابد

قطره زرین کند مزاج غمام

خاطر خانیان بجذب نظر

چون عرق برکشد ز راه مسام

دست نقصان بدامنش نرسد

گر کند یک نظر بماه تمام

در او مرحبا زند به صریر

سایلی چون بدور رسد بسلام

ای خلاف رضای تو بسته

عقد زنار بر کمرگه جام

وی هوای و لای تو کرده

پر جواهر زبان کلک و حسام

در کشد مهر آسمان صیدت

حلق سیمرغ را به حلقه دام

طفل یک روزه را، زحرص ثنات

موی ناطق بر آید از اندام

آسمان پیش دانش و حکم ات

بر سر آب کرد نقش احکام

پیکری چون تو کم نگاشته اند

نقشبندان دفتر اوهام

در نیابند گرد رایت تو

گر، دو اسبه سفر کنند افهام

عرصه روزگار تنگ آید

چون زنی بانک بر براق کلام

نادرات از خزانه حفظت

شده بیرون ز حد چند و کلام

نشنوده بصد هزار هزار

حاسدان تو یک ورق را نام

آسمان سوی دشمنانت همی

بر زبان اجل دهد پیغام

که شما کنج خانه بکزینید

چون زد اقبال او علم بر بام

سور احباب و سوز حساد است

اثر این خجسته فال و پیام

نام جوئی خصم نان طلبی است

هر که نان جست کم رسید بنام

ای ز جود تو زرناب شده

مغز زوار در میان عظام

با تو یکتا شدم الف کردار

تا برآیم بصد هزاران لام

خواجه خواجگان نظم شوم

زانکه هستم تو را غلام، غلام

تا تو باشی و باد تا جاوید

کز تو زنده است پیکر انعام

بود و خواهد ثنای دون توام

چون تیمم به پیش دجله حرام

صاحبا، فاضلا، نمی گنجد

قد مدح تو در لباس کلام

گرچه با شعر نیز بر هم بست

طبع تو در مدایح تو زمام

خرد کاری است اصل او آغاز

شرمسازی است حاصل فرجام

رایت شهریار عید رسید

خیمه بر کند خیل ماه صیام

مقدم عید و رحلت رمضان

باد بر تو مبارک و پدرام

از نهیب تو، دهر گردان، سست

در رکاب تو، چرخ توسن، رام

تا کرم را جلال بخشی و عز

حافظت ذوالجلال والاکرام

***

مدح سید فخرالدین عربشاه

ماولی پرور عدو کاهیم

تاج بخش عجم عربشاهیم

آسمان آن دهد که ما جوئیم

روزگار آن کند که ما خواهیم

در سماع آمده است کوش صدف

تا به صیت کرم در افواهیم

ز سبل فارغ است دیده چرخ

تا بگوهر جمال اشباهیم

رونق صف آفرینش را

تیغ خورشید و درقه ماهیم

مصطفی ص جد و مرتضی پدریم

زان فلک بنده و جهان داهیم

درة العقد این سپه شکنیم

قرة العین آن شهنشاهیم

گرچه دشمن زر تُنک مایه است

ما خلاص عیار آن کاهیم

فال را بر زبان دوست زنیم

رغم را در دل عدو آهیم

خاتم ملک را بماست فروغ

که ز رفعت کمینه درگاهیم

رشته پای بند سلطنتیم

کوری خصم دانه یکتاهیم

نگسلد چرخ پیرمان از بیخ

که دو شاخیم و هر دو بر ماهیم

تا کند عدل پای رفق دراز

ز آنچه ظلم است دست کوتاهیم

در ضمیر شب ازل سری است

گفت آن را دم سحرگاهیم

فتنه گر خرمنی زند چو قمر

آتش و باد و دانه و کاهیم

به سخن رخت عیب جسته زبیم

که رصد دار آن سر راهیم

بار آخسیکتی بضاعت ماست

که از آن سود و مایه آگاهیم

در جهان جلال چون خورشید

مدد سال و مادت ماهیم

ملک را آبروی باد از ما

که به تیغ آن زهاب را چاهیم

به هلال ار فروتنی بخشیم

قیمت اختران نمی گاهیم

***

فخریه و مدح فخرالدین عربشاه پادشاه کهستان «علاءالدوله»

باز بر اوج سخن تازم و موجی بزنم

زانکه چون ابر گرانبار دفین عدنم

گرچه رخشم برمیده است در این پهنه ملک

شاه داند که به میدان هنر تهمتنم

چیست در جیب و سر آستی و همت من

و سمه ی شام و سپید آب سحرگه نزنم

زُمرُد چرخ مزور شد و دردانه بود

تا بایام نمودند عیار سخنم

دهر بی مایه بزد کردن من معذور است

کش وفا می نکند کیسه به ثمن ثمنم

رفعت نطق، مرا از در دو نان بنشاند

تا سخن جز که به پیرامن خود بر نه تنم

راست چون کرم کژم کز پی زندان بدن

هر زمان سلسله ی تازه بزاید دهنم

پر بخور است دماغ فلک مجمره شکل

تا همی سوزد عالم بشرار محنم

همچو خورشید بشاهی ز کله تاج نهم

نه عروسم که بشب طره بهم در شکنم

زله خود بنهم پیش و هم گوش بحلق

گل آن طارم شش کوشه به تحقیق منم

بدنم ضعف پذیر است چرا، زانکه چو شمع

جان صافی شده از تف ریاضت بدنم

کی نهد بر سر من بوسه لب، غنچه بخت

زانکه چون سر و ببالای سخن بس کشنم

ای عجب آب و هوائی است در اقلیم هنر

که به بستان طمع خار کند نسترنم

چرخ دولابی، افکنده چو یوسف در چاه

هر نسیمی که وزد زنکله پیرهنم

تیغ پیشانیم ایام لقب داده به نطق

زانکه در پرده دری پیل بیان کرکدنم

قهر باریک دلان را نکشم هیچ سبال

تا چو خورشید هم اندر حدق خود نزنم

مسکنم قاف قناعت شد و چون عنقا زانک

نیست مرغی که در این دامگه آمد شکنم

ای دریغا که چو گل عمر سبک خیز برفت

که نخندید ز اقبال گلی در چمنم

پیرهن در نهدم چرخ کمان شکل چو تیر

تیر چون یوسفی ئی گشت ز درس فطنم

که در این غصه نمیرم عجبی میآید

یعلم الله که من در عجب از زیستنم

کوری چشم کبود است که نادیده کند

سرّ الفقر گواه از صفحات علنم

آب ناخورده در این برگه نیلوفر گون

همچو نیلوفر تا حلق چرا در کفنم

روی پرواز نمی بینم از این تنک قفس

که زمین وار فرو بست بقید زمنم

هم ز خود وجه کنم راتبه ی رزق چو شمع

تا بدان شب که برد مرگ سر اندر لکنم

در پی من چه فتاده است فلک هیچ مگیر

من نه برداشته خسرو دشمن فکنم؟

فخر دین شاه عدو بند علاءالدوله

آنکه مست اند ز جام کرمش جان و تنم

آن حسن اصل که در مدحتش از چهره ی نطق

عقل بی حمزه ی تفضیل نخواند حسنم

آن عجم بخش عربشاه که داد اختر سعد

بر در او چو سعادت بغلامی وطنم

دامن خدمت او چست گرفته است چو بخت

دست وحشت که ستون بود بزیر ذقنم

در رکاب چو هلالش دوم ار ماه شوم

تا شود بر در بخت انجم سعد انجمنم

خسروا، سست سخن میکندم سختی عیش

چه عجب رخنه شود تیغ چو بر سنگ زنم

پیر گشتم بجوانی، کنهم چیست جز آنک

گلشن مدح تو را خوش سخنی چون سمنم

پیر آن است، که تیغ رمضان از صفرا

همه اندام مرا زهره کند چون سفنم

دیک من بر سر آتش ندهد شاه سیاه

ماه این خیمه پیروزه ز دود حزنم

اشک من چون نمک آب شده بر شعله

مژه در پهلوی طیار به مضراب زنم

گر از این وجه خورم مرغ مسمن نه عجب

دیده هم سر بنهد بر سر کام دهنم

نی، مکن شاها، دریاب که گر کشته شوم

بر نیاید همه عالم به بهای ثمنم

همه سرمایه خورشید، بجود تو سپرد

کان و، این رسم نپز رفت که نامؤتمنم

گفت من نیز بخدمت رسمی لیک اینجا

در کف حکم تو کرده است جهان مرتهنم

مپسند آنکه شکایت رود از بخت مرا

بلبلم، خیره مفرمای به عیب زغنم

تا نگوئی که چه بادت ز معانی بدعا

زانکه ناخواسته داده است همه ذوالمننم

لاف بی معنی در شعر فراوان زده اند

من چو معنی بنمودم سزد، ار لاف زنم

رسته نطق نگشتم همه را سنگ کم است

منم آن کس که در این قوم تمام است، منم

***

مدح نجم الدین لاجین و سلطان قزل ارسلان

اگر چو قوس قزح جمله تن، دهان دارم

و گر چو چشمه ی خورشید صد زبان دارم

و گر، چو جان سخن پیشه معانی بین

فراز کنگره ی عرش آشیان دارم

و گر، چو طوطی فردوس و طوبی فلکم

که صحن گلشن روح القدس مکان دارم

هزار زخمه چو این، بر یکی نوابندم

هزار خامه چو آن، در یکی بنان دارم

و گر، دماغ سپهرم که بر دریچه غیب

ز نفس منهی و ز عقل دیده بان دارم

و گر، ضمیر جهانم که در معادن ذهن

بمهر عصمت، صد کنج شایگان دارم

و گر، چو نکبا بر چرخ نردبان سازم

و گر، چو نکهت آفاق زیر ران دارم

و گر، ز عالم بینش من آن ملک نفسم

که در محوطه اقطاع صد جهان دارم

و گر، چو سحبان لفظی پر از نکت رانم

و گر، چو حسّان طبعی پر از بیان دارم

چو ذکر صیت کرم های نجم دین گویم

بجان او که اگر قوت و توان دارم

چو عاجزم، چه کنم زیر پایش افشانم

و گر، بضرب مثل صد هزار جان دارم

بصدر او چو نیابم کجا روم که ز دهر

پناهگاه همان عالی آستان دارم

چو بلبلی کنمش در بهار آینده

چو عزم باغ جناب خدایگان دارم

زمین خدیو قزل ارسلان که خدمت او

بیادگار شه ماضی ارسلان دارم

بسا سخن که ز احسان و برد خشنودی

برای فردا، امروز، من نهان دارم

نگویمش که به مهمان سرای زنگان در

چه تازه روی لطف پیشه میزبان دارم

ز ناوک نکبات آمنم، که بر تن و جان

ز حرز همت او جوشن امان دارم

جهان بگیرم و بر نام او کنم خطبه

کجا بطبع و زبان خنجر و سنان دارم

ز برگ زندگیم هیچ در نمی یابد

که بر بساط ویم، آب هست و نان دارم

اگر ماثر اخبار برمکان رانند

من از مآثر خیرات او نشان دارم

وگر عطیت در بادبان و حسب نهند

من از عطیت او حسب و بادبان دارم

تعرضی مرسان ای زمانه عرض ورا

که گر ز او دگری هست، من همان دارم

گزند عالم پیر از بقاش دورف که من

همه امید باقبال آن جوان دارم

***

وصف صبح و مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان

چون شب بآفتاب رخ شاه داد جان

یک رنگ شد قبای گهر بفت آسمان

آئینه دار صبح برآمد به صیقلی

تا رنگ شام، پنبه گرفت از دل جهان

صبح سپید ناصیه چون پنبه ی زده

خیط دو رنگ زه شد و قد افق کمان

مشغول پنبه چرخ و ندانست کافتاب

فرمود اخترانش بدزدد ز دو کدان

نور محیط تاختن آورد تا به عجز

آواره گشت سایه مرکز ز خانمان

چون بانگ زد خروس معلم که الصلاة

مه نیز بر شکست دبستان اختران

در گرد قطب چرخ زنان نقش ناقه شکل

چرب آخری گذاشته چون راه کهگشان

در ناودان بسیم سحر راوق شعاع

چون زیر با که رنگ پذیرد ز زعفران

صراف چرخ را درمی چند ماند و بس

از بسکه زیر باش برون شد به ناودان

من کان چنان بدیدم، جستم ز جا چو برق

زین، بسته بر دو کوهه برقی شدم روان

کوهی که داشت بر کتف چار باد زین

برقی که بود، بر زبر چارمه چمان

شیری غزال کردن و گوری گوزن چشم

مرغی بهمیه صورت و دیوی فرشته جان

آهیخته چو هندوی محرور ساق گوش

و آکنده همچو زنگی مرطوب یال و ران

گردن چو نیم قوس و در آهنک تک، چنانک

کز بیم، قوس چرخ، جهد ناوک کمان

آتش تکی، که گر بسپاری عنان بدو

معراج بام چرخ، شود راست چون دخان

بر ساخته ز جبهت غرا و گوش تیز

برقی کزو دو پیکر الماس شد عیان

طیری همای سایه، که خاصیت دُمش

در چرم پیل حل کند اعضا و استخوان

چون عنکبوت جو لهه، چالاک و تیز پای

تن بر مثال ماله و کف همچو ریسمان

گر ریسمان نداشت در امعاء چو عنکبوت

چندین هزار نخ، چه برانداخت از دهان

بر پشت او چو قد دو پیکر بعقد عهد

در یک کمتر کشیده زمین و آسمان میان

در پیش من رهی که ز تندی پشته پاش

گوئی بعرش باز نهادند نردبان

دی، کرده خشک سینه او را مطبخه

مه برده سر کریوه او را به میهمان

چون هفت خوان رستم و اندر منازلش

صد خوان نهاده و اجل ترش رو میان

بادش چو طبع طفلان آشوب را سبب

کوهش چو فرق پیران کافور را مکان

در آبگیر او سمک الارض معتکف

بر تیغ کوه او ملک الموت دیده بان

نبسو پای غول مطالش بآزمون

نبسو بال و هم مطارش بامتحان

هم بارگیر شاه، بدان بیشه کام زن

ورنه بجان که جستی از دست نیستان

هم چون تنور طوفان قلب از طپش مرا

بحری نموده زیر نهنبن شده نهان

معمار زمهریر پلی بسته بود سست

از آبگینه بر زبر قلزم روان

ارکان او چو خاطر من بود بی ثبات

و اعضای او چو بازوی من بود ناتوان

عراده های باد به بسته ره گذر

نفاطه های چرخ به بسته ره امان

بیچاره آن رونده که آنجاش در نیافت

عون خدای عالم و فر خدایگان

قطب ظفر مظفرالدین خسروی که هست

بر آسمان تیغ، چو خورشید کامران

با رنگ لعل شیر هراسنده انس یافت

تا نام نامیش قزل افتاد و ارسلان

عدلش بروزگار عمر میکند نسب

تیغش ز ذوالفقار علی میدهد نشان

گرد افکنان دهر بمیدان سهم او

چون کودک سبک سر و چون گرز سرگران

در شام دین به مشعله تیغ راه برد

بر نام حق شده است بدان تیغ پاسبان

بستان سرای دست و دلش باغ ایزدی است

کز آب و خاک او بنه برداشت مهرگان

در گلشنی که سایه کند طوبی بقا

کی در خزد بگوشه پر چین او خزان

ای اصل نسل ملک تو و دیگران بنام

وی دست دست شرع تو و دیگران بنان

حلقی که نیست بسته پیمانش غنچه وار

مجروح کردن است به سیلی بنفشه سان

ای سرّ آن لطیفه کزو شد …………….

بر تخته زمین و لحد خطه امان

با مهره های مهر و مه این نیلگون بساط

موقوف نفس فطرت تو بود بیکران

پس خود بدین دلیل ره انجام دور زا

مقصد تو بوده ئی تو، نه بهمان و نه فلان

و ز بهر نو عروس جناب تو بافته است

افراد این چهار گهر نظم اقتران

هم ناصرالامامی و هم حافظ الانام

هم نادر القرینی و هم صاحب القران

بر متکای مسند و در منحنای زین

ادریس در جنانی و برجیس در مکان

جرم گران رکاب تو کوهی است کزو قار

بگرفته دست و قبضه او باد را عنان

لطفت همی فروزد رخسار سرخ گل

خلقت همی نشاند مرغول ضیمران

رسمی ز قهر و مهر تو بنگاشت چرخ و داد

این را ملک ستان لقب، لقب آنرا ملک نشان

آثار کرده های تو سرمایه ی خرد

او راد مدح های تو پیرایه ی زبان

خورشیدکی دود همه تن روی چون سپر

جائی که زد ضمیر تو شمشیر بر فسان

طبع رحم فسرده و چرخ خمیده پشت

از سر شدند باز بچون تو خلف جوان

در مهد حسن تربیت اطفال ملک را

دارنده ایست دایه عدل تو مهربان

گردون تو را نویسد دریای عدل وجود

گیتی تو را شمارد دارای انس و جان

هستند سرخ روی بورد و ثنای تو

ازرق سجادگان زوایای بوستان

آنجا که زرد گل دمد از چهره ی دلیر

نیلوفری حسام شود ارغوان فشان

گیرد بنای مهلکه از مرد ارتفاع

و افتد هوای معرکه از گرد در هوان

دندان همی چرند دلیران که هین و هین

انگشت میگزند، نقیبان که هان و هان

پر خون خلق غبغب ترکان ماهروی

چون بر سمن ستوده زده شاخ ارغوان

فتوی دهد بخون سران دهر فوطه پوش

چون از غبار رزم برافکنده طیلسان

تیغت همه زبان شود آن لحظه سر کند

از آسمان بفتح لوای تو را ضمان

از مشرق مصاف برآئی چو آفتاب

بوسان سم براق تو را گنبد کیان

چرخی فکنده در زه و ماهی فراز سر

برقی کشیده در کف و بادی بزیر ران

هر سو که فر خجسته عنانت سبک شود

زین سو فتد بسود وز آنسو بود زیان

قرص خور از هراس سپر نیز بفکند

آنجا که یافت تیغ سر انداز تو، فسان

آنروز خار پشت کنی خصم را به تیر

او چون کشف فتاده سر اندر شکم نهان

در جمله با مآثر محمود شهریار

با دست کردهای سلاطین باستان

گر داستان رستم دستان کهن شده است

خوش باد گوش دهر بدین تازه داستان

تا جان و کالبد را با هم بود ثبات

تا ماه و مشتری را با هم فتد قران

بر هفت چرخ ملک، تو ای مه بسی بتاب

و ز هفت عضو دهر تو ای جان بسی بمان

نسل تو همچو فصل صور گشته بی قیاس

عمر تو همچو عمر سخن مانده جاودان

***

در توحید و چگونگی خلقت جهان و انسان

جهان را هم جهان بانی است، پیدابین و پنهان دان

که زیر گنبد نیلی، پدید آورد چار ارکان

یکی چون عود پرورده، دویم کافور حل کرده

سیم سیماب گون پرده، چهارم لاله گون مرجان

جهانی را به یک امر، دو حرفی در وجود آورد

ز نیروی چهار اسباب، زیر گنبد گردان

یکی زان گوهر قابل، دویم زان قوت فاعل

سیم زان حاجب سایل، چهارم صورت الوان

ده و دو پیک را دایم، رفاقت داده در یک ره

از ایشان چار نیکو کار و باقی رند بی سامان

یکی کرّ نیوشنده، دویم عریان پوشنده

سیم محرور جوشنده، چهارم سابق الاقران

همیدون دارد آبادان ده و دو خانه بر کوهی

که هشتش منزل نخس است و چارش منزل احسان

یکی را گاو فربه تن، دویم را آلت سختن

سیم را چرخ تیرافکن چهارم مشرع الحیتان

سپاهی سیصد و شصت و شش اندر خطه دایم

دو تعدیل و دو تغیر اند اندر لشکر ایشان

یکی تلقین بلبل را دویم آرایش گل را

سیم خون ریزش مل را چهارم خفتن کیهان

دو معمار توانا را، دلالت کرده تا دارند

اساس خطه سفلی بچار اخلاط آبادان

یکی تری گریزنده، دویم سردی پذیرنده

سیم خشکی است، گیرنده چهارم کرم افروزان

ریاست داده چار آزاده را، بر عالم و آدم

که هریک راست بر ربعی، بوجه مصلحت فرمان

یکی مغزتر شسته، دوم خوش کوشتی رسته

سیم خون پاره ئی، بسته چهارم پوستکی بریان

بدین چار او نه، هریک را معین کرده تا دارند

نبرد، افروز شاهی را بخوان خویشتن مهمان

یکی دستور گوینده دویم سلطان جوینده

سیم معمار روینده چهارم نسل را دهقان

دسیس و گرمی و سردی بساط افکنده در قالب

بر او به نشسته چار انباز زاو هریک بدیگرسان

یکی نفاخه ی پر دم، دوم آئینه ی پر نم

سیم بادافکن خرم، چهارم حقه ی مرجان

ممیز رای و دستوری نهاده صدر بر بالا

چهار ارکان فاضل را به پیش در گه دیوان

یکی زان مشرفی متقن دویم مستوفی صاین

سیم دارنده ی خازن چهارم ناظر دیان

برای هضم اول در بدن کاریگر آورده

مرتب چارجنس اندردو رسته سی ودو دندان

یکی ساز گزیدن را دویم کز بریدن را

سیم برتر گزیدن را چهارم آسیای نان

برای هضم ثانی کرده در یک طبخ گه مسکن

بامرش چار استاد سبک دست صناعت دان

یکی هیزم کش دوزخ، دوم کاریگر مطبخ

سیم دارنده بر رخ، چهارم ثفل ریز خوان

ولیکن هضم ثالث را، چهار اصناف روزی خور

کجا مشغول کرد ستند، هر یک را بدیگرسان

یکی جنبندگان تر، دویم خسبندگان بر

سیم سکان صفرا خور چهارم دردی آشامان

چهار آلت فراهم بسته بنای مهندس را

کزو معمور میگردد در و دیوار هر جسمان

یکی مصاص راوق کش دویم اثقال را، مفرش

سیم دارد مفاصل خوش، چهارم قوت حیوان

سپاس آن داد بخشی را، که ما را رهنمای آمد

بآخر موقف اسرار و اول منزل اعلان

کند فخار صنع او، زخاکی مختلط صورت

نهد بنای لطف او بر آبی متزج بنیان

چو بار عام را خیزد، جناب کبریای او

رود ملک سلیمان همره درویشی سلمان

ز مشرق تا بمغرب، میدواند دست ابداعش

هزاران کوی زرین، گردنای زمردی چو کان

به تقدیر از طبیعت، چار شقه چادری بافد

کزو در صفه صورت، شود شه زاده عریان

دو قرن رومی و زنگی، عنان در پاردم بسته

بکرد قبه ازرق همی یابند از او جولان

زقطره مهره ئی آرد، بحار از رقعه ی رحمت

ز جمری گوهری سازد و ز دخانی پهنه ی میدان

زند بر هفت جدول مسطری یک خط خوش قامت

که سر بروی نهد آن هشتگانه از بن دندان

تپش بخش است و تابش ده چنان خورشید فضل او

که درکه پایه ی هرجان، نهد عرقی بدیگر سان

قبولش گر همی سر در، اثیر خسته جنباند

فلک گوید بنامیزد، زهی تمکین زهی امکان

نه هرکس لفظی آراید، زهر لفظی سخن زاید

سخنگو آنچنان باید که داند قشر و لُب آن

شعاری دان جهان دیبا، کزین نقش من او بینا

بر آن دیباچه زیبا، کزین نقش من او بنیان

دماغم درج گوهر شد، ضمیرم دست آزر شد

زشعرم سحر مظهر شد منم بر ساحران سلطان

بیانم دختر بکر است و گویائی بر او حجله

زبانم یوسف فکر است و خاموشی بر او زندان

ز چندین یوسفان گر راست میخواهی چو یعقوبم

نشسته، روی در دیوار محنت خانه ی احزان

جل زربفت می پوشد، زمانه خر بطانی را

که عاقل نوع ایشان را چو بیند بر نهدپالان

بمرگ مردمی، گر هیچ انسانیتی داری

چون انسان العیون زین پس سیه پوشی کن، ای انسان

گذر کن بر خرابات ارنه، دُرد امتحان میکش

که در خم خانه ی دوران، می افتادست بی پایان

***

مدح علاءالدوله فخرالدین عربشاه پادشاه کهستان

مطلع نخست

طفل نه ای چند از این، دایه نا مهربان

گاه قماط بهار گه کفن مهرگان

مایه ی بوئی نماند زلف شب انس را

زانکه فرو شست از آن سیل سحر مشکبان

هفت سیه کاسه چند چشم سپیدت کنند

صبح بیک کرم قرص شام بیک سرد نان

جان سخنگوی را رشته مکن در گلو

بگذرد ار عیسی ئی خاصه در آخر زمان

گوز، نه ئی مقل را شارع عقلی مگوی

دم دمه ی غول را دعوی مهدی مخوان

راه فلک میروی راحله بر لاشه خر

قوت روان میدهی لقمه ی پر استخوان

تافته طبعی مکن بر سر خوان طمع

تا نخوری غوربا هم ز رخ میزبان

دیو نژادی بخل چون به جهان پُر شدند

حرز حمایت ستان از در شاه جهان

شاه کهستان گشای خسرو تازی نژاد

حاتم دینار بخش معطی مدحت ستان

***

مطلع دوم

ای صف شمشاد تو تاخته بر ارغوان

گل ز پی بند کیت بسته کمر بر میان

مجلس انس تو را جرم قمر عود سوز

بزم جمال تو را شکل پرن نقلدان

چست رکاب زمین در صف خوبان توئی

رام عنان تو باد، ابلق تند زمان

رسته برو نیت را بود رهی زان قضا

طرف کواکب نشاند در کمر کهگشان

گفتمش ایش الخبر زان دهن تنگبار

عقل ترش کرده روی، گفت عدم را نشان

با لب تو نطق را هست زبانی چنانک

نطق چو اینجا رسید عجز به بستن دهان

بر سر دل میزند زان لب، صفرای عشق

دو لب ما را بگشت خاصیت ناردان

ظلم تو در عهد خویش طبع جهان عکس کرد

زان دل غمگین ماست از رخ چون زعفران

عدل سپر چون بهار ورنه تظلم کنیم

با دم چون مهرگان پیش شه مهربان

سرور دریا نوال سید گردون مجال

طایر سنجر مثال خسرو خسرو نشان

***

مطلع سوم

تا نفس عیسوی زاد نسیم از دهان

مرده ی یکساله شاخ یافت دگر ره روان

قطره چو پیگان گری است، بر زره آبگیر

غنچه چو زوبین زده است بر سپر گلستان

عربده آغاز کرد بلبل سر مست باز

تا گل پوشیده روی، چهره نمود از نهان

پرده بود ناله ساز، خاصه به جشنی چین

ناله بود پرده سوز خاصه به درد چنان

ز آینه ئی بود میغ، حامله گشته ز بحر

لاجرمش می برد شعشعه گیسو گشان

بوالهوسی عشق باز، نیست به از عند لیب

هم نفسی به نشین، نیست به از بوستان

خانه خدای خمول، سبزه تازه لقاست

گونه بگرداندش، زحمت هیچ ایرمان

سرو خضر صدره خواست سرخی رخسار باغ

باد که عیسی دم است گفتش، سر سبز هان

ماشطه لفظ شاه، کله زد اندر چمن

طره شمشاد را، کرد رخ ضیمران

اختر برج قبول گوهر درج بتول

اختر گردون بقا گوهر دریا بنان

***

مطلع چهارم

دوش چو برد آفتاب دست به تیغ یمان

کرد سحر ترکتاز بر سپه زنگیان

چرخ ربیعی لباس خواست که در سر کشد

بافته بود آفتاب چادر زرد خزان

کسوت عباسیان محتسب دیده را

بود نهان تا به عطف بر شکن طیلسان

شعبده بازی شده، در پس پرده خیال

ساخته تمثال ها بوالعجب از شکلشان

کرد به بالین من، پیک سحرگه گذر

نامه دولت بداد، گفت که برخیز هان

چار حدود حدوث با عدم است ای پسر

هین که بمیدان توست مرکب همت بران

عالم بر دامنت چند گریبان کشد

آستی از وی بکش دست بر او بر فشان

حارث کنج دل است دیده هندوی شب

گنج به پرداخت دزد، خواب کنان پاسبان

کوس مزن رعدوار تیغ مکش برق شکل

زانکه نداری چو میغ، سینه گوهر فشان

اشتلم از اختری است دعوی از اخسیکتی

مشغله هست از درای رنج ره کاروان

منکر او هم نیم، گرچه در اقلیم فضل

منهی فکرت بداد همچو منی را نشان

بست نشاید بر او، نام عمیت ولی

کنگره ی عرش راست دیده من دیده بان

گرچه گل خشک بود نکهت گل نشکند

رونق بازار او مرتبه مشکبان

ترک لقب داده بود در سخنم، معنی آنک

ترک بزخم چماق دوست شود جاودان

دست امیدم گرفت همت او تا بشعر

یافتم از بخت شاه پایکه شعریان

گوهر عالم چراغ بر کمر اهل بیت

اختر گردون ضمیر بر افق خاندان

***

مطلع پنجم

غنچه دو اسبه رسید با سپه ضیمران

پهلوی گلگونشان کوفته از ضیم ران

سینه هامون گرفت جوشن ازرق شعار

نیزه ی اغصان نمود بیرق اخضر عیان

رخش صبا میدوید، کرم سوی سبزه گاه

پیشگشی ساختش، آب ز، بر گستوان

سوخته دل لاله را، چهره ی مصقول بین

روی زنان آمد از بیم اجل زان جهان

وان گل خندان نگر غره بیکروزه عمر

مرگ شبی خونش را، تیغ زده بر فسان

خجلت نرگس به بین، دیده زده بر زمین

بر طمع سود زر عمر گرامی زیان

باد بروی چمن، غنچه قریر الحدق

زانکه بمدح شه است سوسن، رطب اللسان

فخر جهان فخر دین شاه علاءالدول

صاحب نادر قرین سید صاحب قران

میر پیمبر نسب، کُرد غضنفر حسب

صدر ازل پیشکار بد ابد قهرمان

مصری تازی سرش طوق ده جام جم

چرغ هلال افکنش حلقه گوش طغان

پیسه کلاغ زمان، قصر کُه راغ جای

و زخم این دایره، در کف قدرش کمان

لقمه خود چرب کرد از فلک کاسه پشت

ورنه شدی خشک شیر دانه اطفال کان

محرم هم خلوت است، خنجر او با فلک

زین قبلش آفتاب، مهر نهد بر دهان

ماهچه ی زلف شام، ساخت ز نعل براق

چون ز شرف نخچ کرد فرق سر فرقدان

آینه در روی داشت، همت او بدر را

تا بشعاع کمال، عکس پذیرفت جان

حشمت او هم از اوست، زانکه به پروازگاه

شهپر خود روی مرغ، به، ز پر پرنیان

چون خلف هوش او، بکر نزاید خرد

بی صدف گوش او، در نفشاند بیان

از مدد خلق و حلم، ساخت زمان و زمین

لنگر بحر فلک کنگر قصر جنان

آدم بود از ادیم کز افق نسبتش

دید روان بر یمین، موکب نجم الیمان

در حرم امن او، آب نپوشد زره

با مدد عدل او، شعله نسازد سنان

ای گل بستان آنک، خنده زدی بر دغا

از سر نیلوفریش اشکفه ی ارغوان

تا نشود صدر دین، پی سپر هر پلید

خانه خدایش نشاند بر طرف آستان

گرچه بود سخت کوش، پای قضا در رکاب

حمله ی گیتی تو را باز نتابد عنان

گر نه لکام قرار، بر سر عالم کنی

فتنه بدرد فسار چون رمه بی شبان

بر سر سرّ ازل پرده درد کلک تو

گاه برمز، خرد گاه بغمز عیان

خامه برون زد سپر عزم تو سوزن نهاد

تا که بپوشد از او ملک لباس امان

رنجه نباید شدن گرچه در او رنج هاست

کز پی احکام خویش تاب خورد ریسمان

سخت رکابی نمود تیغ تو ورنه شدی

کوی زمین ریز ریز در خم نه صولجان

از تو چو نیلوفر است گنبد نیلوفری

روی سیه، گوژپشت، قد دو تا سرگران

تا بهم آرند سر غیب دل پاک تو

عقل فضولی نهاد، ز میان بر کران

گل چو شود شغبه گوش در سخن عندلیب

سوسن از آن نکته کسیت تا که بود ترجمان

طفل دبستان عقل حاسد و خوش طبع توست

گو برو از روی آب خط معما بخوان

بال همای خرد حیف بود چتر آنک

ده یک پر مگس بس بودش سایبان

نشتر طوفان گشای غمزه پیگان توست

پشته گردونش بام چون شخن ناودان

تیغ تو صفرا کند تا که بر آرد بقذف

مایه ی سودای خاک معده ی چرخ کیان

قدر تو را در ربود پیر ازل طفل وار

در بر و دوش زمان و ز سر و چشم مکان

زانکه محالی بود در دمن نه خراب

غمکده های غراب گشته همای آشیان

قافیه همتای گنج نیست گراز راه لفظ

بر سر هر دو نشست یک لقب شایگان

شاها در مدح تو گشت سخن های من

درد دم دام و دد، انس دل انس و جان

صیت تو در زین کشید نظم چو آب مرا

کرد جنیبت روش تو سن باد بزان

عقل بصد کنج دُر دارم اندر مزاد

بابت این حضرتم گر بخری رایگان

طبع مرا وام هاست بر فلک از آب و نان

سست ادائی کند، گر تو نباشی ضمان

چون همه نقد دلم سکه بنام تو یافت

چند گدازد تنم در شرر امتحان

کوشش حرص مرا پوشش خود طعمه ساز

زانکه ببازیچه طفل، زود شود شادمان

نیست مسلم مرا، بی کلهت سروری

مرغ گلی کی شود بی دم عیسی پران

بر سر بازار کون سنگ ز اوباش بود

یافت به تشریف مهر خواجگی مهربان

مهر کلاه زر است، صدره سدره سپهر

صبح بدین کام زن شام بدان کامران

بر گذرانم ز عرش مدح تو امروز اگر

با فلک و آفتاب گرم از اینجا روان

ای خم گیسوی تو ناف غزال ازل

باد جهان بر عدوت کام هژبر ژیان

پی سپر جاه تو، هفت زمین عذار

عاشق درگاه تو هشت جنان را جنان

یک خلفش مملکت چون شده صورت پذیر

نطفه شمشیر او در رحم کن فکان

***

در نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ثنای مولای متقیان علی ابن ابی طالب علیه السلام

ای عقل خنجر تو و ناوردگاه جان

بیرون جهان سمند کمال از پل جهان

عنّین رکی است دهر، مده تاب در کمند

تر دامنی است چرخ، منه تیر در کمان

زلفی شکن که روی نماید در او یقین

راهی مرو، که باژ ستاند در او کمان

زان در کف الست کمر بسته ئی چو چرخ

تا پنبه وار باز نشینی بدو کدان

در گردن بتان نکنی دست همچو عقد

آوارگی نبرده چو گوهر ز خانمان

ای دولت آستان تو، بر شرفه ی فلک

دام زمین چه میکنی و دانه ی زمان

در چار سوی عنصر هنگامه ئی است کرم

پرهیز کن ز جیب شکافان بی نشان

خلوت مخواه تا نزند مرگ بارگاه

اختر مجوی تا نکنی منزل آسمان

جاهی طمع مدار بیک آه عادتی

پیلی مکن شکار بیک تار ریسمان

بر یک سرشک دیده اعمی مبند بحر

وز یک قراضه کف سفله مساز کان

تا کی ز تاب کوره بسوزی ببوی گل

تا کی ز آب روی برائی برای نان

دوران محرقه است چه فضل و چه انتساب

طوفان آفت است چه بام و چه نردبان

با حجره نیاز مبر رخت آز از آنک

در یک بدست جای تو گنج گران ممان

گر پر دلی ز پوست برون آی دانه وار

تا آخور کمیت طرازی ز کهگشان

بر اهل ملک سایه میفکن همای شکل

تا با سگان شریک نباشی در استخوان

شبدیز، در مصاف طبیعت همی فکن

شهباز، در هوای هویت همی پران

گر بر کران روی ز چلیپای لا اله

زنار بر گشایدت الالله از میان

داری است شکل لا زده بر چار سوی دین

تا هر دو کون خشک شود بر دو شاخ آن

هر خلعتی که عشق به مقراض لا بُرد

چست آید آن تمام ببالای عقل و جان

هر دو جهان به تابش تو چشم روشن اند

از تن چو شمع پیش کشی کن سوی روان

خواهی کزین خلاب برآئی گلاب وار

یک ره متاب سر از تاب امتحان

صحبت ببر ز نفس بهم جنسی خرد

از سگ خلاص جوی بهم مهری شبان

عنقای نیک عهد توئی قاف قرب را

با هر کلاغ پیسه چه گیری یک آشیان

اندر بر قبول خز از چاک آستین

چون بر در رسول شدی خاک آستان

آن خاص بار خلوت و سالار خاص و عام

مقصود چرخ و انجم و منعوت انس و جان

جاهش بکاروان ابد داده بدرقه

نورش بدیدگان ازل بوده دیده بان

گنجی چو او نیامده در کنج آب و خاک

لعلی چو او نخاسته از کان کن فکان

آن در مبیت فقر وی از مطبخ امیت

وحدت کشیده سفره و عزلت نهاده خوان

وز بهر سر بریدن دهر هوا پرست

ز هر آب داده غیرت او دهره ی هوان

عاجز عزیم آب و گل از آب اسپری

تا معجز شفاعت او نا شده ضمان

دست از قلم کشید بنان مبارکش

وانگه میان ماه قلم کرده از بنان

هرگز نداده دیده همت بعلو و سفل

تا خود چه رنگ دارد هم کون و هم مکان

خاک درش بمصر علا برده جبرئیل

زو چرخ پیر گشته زلیخا صفت جوان

هم کاسکی نکرده جهان را که کم بود

بر خوان عنکبوتان جمشید میهمان

شق کرده دست فکرت او شقه ی خبر

پس دیده آشکار بر آن چهره ی عیان

آدم مسافر عدم و بانگ نام او

بر کاینات قافله سالار و ساربان

و آن شب که روی داد بخلوت سرای انس

بر بام چرخ باز نهادند نردبان

ابلق جهاند بر کمر کوهسار علو

جبریل در رکاب و سرافیل در عنان

در غار کرده پاشنه بندی برای راه

از پهلوی ادیم به از کام افعوان

سهمش شکسته در کف ناهید ارغنون

جاهش فکنده بر کتف ماه طیلسان

دوشیزگان خلد از آن عشق در جنون

تا کی زنند موکب میمونش در جنان

از سفره مکان سفری کرده ناشتا

در لامکانش تازه تر افتاده میزبان

جام سلام نوش کنان آن ز سرّ لطف

بی زحمت رقیب لب و ساقی و دهان

یک نصفی خمار شکن خورده بار عشق

چون از شبانه بود دگر روز سر گران

صاحب ولایتی که پذیرفت زر دین

از سکه عطیت او نقش جاودان

نا کرده پیش دلبر اسلام دست هین

کاو عبره کرد ملک دل و جان بپای. هان

صدرش خزینه خانه صدر رسل شده

سلطان صدق گفته زهی نیک قهرمان

مشاطه داده مژده ایمان به مصطفی

ایمان صفت برهنه عروسی برایگان

در خطبه خلافه ز کلک سخنورش

کشته زبان دره فاروق ترجمان

آن هندسی ضمیر که از لوح جاه او

کسری است ملک کسری صغری است خان خان

کرده مجاهدان خرد را مجاهدی

بر نامده ز بادیه وحی کاروان

رانده بر آفتاب دو اسبه سپاه خشم

لیکن چو آفتاب یک اسبه جهان ستان

دست نظر به خشم چو بر قرص نور زد

گر پر نسوختی بشکستیش یک کران

دید از مدینه صف نهاوند را تهی

یا ساریه الجبل زده حالی بپر دلان

نقش ولای او چو رقم گشت بر دلت

از دفتر فضیلت حیدر خطی بخوان

جان در بهای مهر سگ کوی او بده

تا عقل گویدت که زهی بیع بی زبان

مشاطه کلام قدم را به هفت دست

از پیش جلوه داده و پس کرده جانفشان

بی هیچ تهمتی به شبستان مصحفش

چون کلک سر بریده بشمیر سیل ران

لعلی ز حقه دل و جان وقت بازگشت

پیش کلام مجد کشیده به نورهان

مرغان آب و دانه ز تسبیح مرتضی

در سایبان شهپر عصمت شده نهان

با زخم ذوالفقار در آغوش کرده است

اندر بنان او عمل خامه توان

اخسیکتی ز دامن حیدر مدار دست

جانی است دست و پای تو در پای اوفشان

دیوان مدح اوست حمایت سرای من

بستان مهر اوست تماشا گه امان

رمحش پیاده خواه بیک حمله روستم

تیغش نواله خوار بیک چاشت هفتخوان

در دست او شکوفه باغ ظفر شده

نیلوفری که رنگ پذیرد ز ارغوان

مستسقی حسام وراتفته شد جگر

تا شربت آرد از رک شرک آب ناردان

ختم است بر ثنای علی مقطع سخن

کز بعد ارغنون نرسد پشه را فغان

ای علم لایزال تو. همخانه ی وجود

احسانت کرده بام و در طبع پاسبان

در صفت انتقام تو موسی است رزم زن

و اندرو بای قهر تو عیسی است ناتوان

ارجو که بر ستانه حفظ تو کم رسد

دستان چرخ کهنه در این تازه داستان

ای عقل نازنین چو توئی مقتدای نفس

تا کی سرای طغرل و تا کی در طغان

خلقان حرص و آز بکش از سر اثیر

وز ننک مدح گفتن خلقانش وارهان

مرغ سحر گهی است صفیر سلام او

او را به آشیانه شروانیان رسان

تا در خوی خجالب جیحون کنند خاک

خاقانی ثناگر و خاقان شعر خوان

باری فراخ سال سخن بیند آنکه گفت:

«قحط وفاست در بنه ی آخرالزمان»

***

مدح عمادالدین عبدالرحیم احمد قاید

در بند آن مشو که چرا پیر شد جهان

آن بخت خواجه نیست که دایم بود جوان

آن حله منقش اردی بهشت باف

شد پاره در کشاکش آزار مهرگان

مایوس شد ز شمع زمن، باد دم فروش

در بست لب ز نطق نما شاخ صد زبان

هر شام و چاشت زیبق کم عقد حل کنند

اکسیر پیشکان طبایع بامتحان

هر روز بهر پنبه زدن بردواج کوه

صبح از عمود بسته کند بر افق کمان

ایوب خسته خاک جراحت به بسته آب

ابر، از هواست زان ملخ سیمگون فشان

فردا که ماه نو تتق از رخ بر افکند

وز داعیان لهو بگردون رسد فغان

گویند، کای ز صوم کرانسایه ممتحن

گویند کای بعید سبکروح شادمان

تا کی ز بوستان گل و از جام می طلب

چیره چو می شکفته و مجلس چو بوستان

آتش بدل نه از گل و کاشانه از چمن

مطرب عوض ز بلبل و باده ز ارغوان

نارنج را به خنجر دی خون بریختند

رخساره ی ترنج از آن شد چو زعفران

از بهر امتحان ز اناری فروخت نار

تا بنگرد عیار یواقیت بارکان

رشک جبین خواجه دل ماه کرد خون

وانکه عذار سیب و زان خال صد نشان

در رای او بدید بهی صورت بهی

بر نور آفتاب از آن گرد سر گران

نرگس شگفت و هیچ غم سیم و زر نخورد

بر اعتماد عدل رئیس ملک نشان

وان شیره به بین که دیده انگور منتظر

تا کی رسد به بارگه مفخر جهان

گردون مشتری پی و بحر سحاب کف

صبح جهانستان، ارم جنت آستان

خورشید آب و خاک مکارم عماد دین

آن استانش برتر از این هفت آسمان

آن بحر و غرقه احسانش برو بحر

آن انس جان و بسته پیمانش انس و جان

زان پشت روزگار قوی گشت و این سخن

بر روی روزگار بکوبیم بر دهان

بر عرصه گاه بینش از نو عروس غیب

بگشاده پرده ئی خبر از چهره ی کمان

هر ابلهی که سر ننهد بر خط ولاش

لاشک بنام او قلم اندر کشد جهان

بازی است همت تو که از ننگ آب و خاک

بر زروه ی سپهر نهاده است آشیان

ای دام رزق را بسخا دست تو عزیم

وی عمر ملک را ببقا کلک تو ضمان

وی از قدیم بابار چه ابنای فضل را

حصن حمایت آمده و قلعه امان

آن را که حصن و قلعه آمال جود اوست

در حصن و قلعه چرخ از آن ساختش مکان

آری خزانه گهر فضل ذات اوست

پاداش حصن و قلعه رساند همی جهان

ای روح بی تهتک وی راح بی خمار

ای آب بی نخاله وی عز بی هوان

راند فلک، ز پایه قدر تو سر گذشت

خواند جهان، ز دفتر نعت تو داستان

چون بر کمان مخاطب اعرابی افکند

با نکته های عایر تو عقل ترجمان

از رتبت تو پایه اول توان نهاد

چندانکه مرغ وهم نهد بروی آشیان

تا بر جبین مه نزنی گوشه کمان

در نیم راه همت خود بازکش عنان

فرزانگی خواجه پو فرزانگی شاه

هستند چار یار و لیکن چه مهربان

در شرع پیشکار، همان چار یار گوی

در ملک ناگزیر همان چار یار دان

کلکت نهال نیشکر آمد مگر باصل

کز وی حلاوتی است تو را در خط و بنان

ای آنکه سیبویه دویم خوانیش بفضل

ما بین آفتاب ببین تا چرا غدان

اول بخوان دو سطر ز ابداع فکر او

او را دگر بنام غلامان او مخوان

دانا دلان بصد یک از این فضل قاصرند

زان گفتمت بخوان و بفرمودمت بدان

معراج بایدت سخنش در علو به بین

اقبال بایدت لقبش بر زبان بران

در جوشن حمایت صدر جهان گریز

تا حامی جهان شوی از خنجر امان

جمشید ملک پرور و خورشید نوربخش

دریای با مهابت و گردون کامران

عبدالرحیم احمد قاید که کلک او

همتای تیغ خسرو کردون شد از توان

تیغ بلا، قلم کند آن دست را که او

بنهاد یکزمان قلم مدحش از بیان

تا چون درید تیغ خزان درقهای گل

ماند ز خار جوشن گلبرگ بر سنان

در حلق و دیدگان حسودت نشسته باد

هر جوشن خزان که کند بر چمن روان

یک بیت در دعای تو تضمین همی کنم

در کام و ناز تا با بد هم چنان بمان

«سود دل موالی و محسود اهل فضل»

«درد دل معادی و خورشید دودمان»

***

مدح اقضی القضات خواجه رکن الدین حافظ همدانی

ای عشق تو داده بر جهان فرمان

درد تو گوارنده تر از درمان

پروانه ی خرمن غمت گردون

پروانه ی شمع عارضت دوران

در سایه زلف و نور رخسارت

شد عالم نور و سایه آبادان

جان را هوس نظاره ی رویت

بر غرفه ی چشم تا زد از زندان

وز بهر سپند عارضت گل را

در کوره ی مالک افکند رضوان

زی مجلس تو چو تحفه ئی آرم

دل میگوید که بر طبق نه جان

بر طلعت تو چو عیدی آغازم

جان میگوید که دیده کن قربان

بر خوان هلاک باشد افطارش

هر، کز تو گرفته روزه حرمان

کوی ذقنت مرا چنین کرده است

دل، داغ و خمیده چون سر چوگان

قدّم چو هلال در فراق توست

بر ماه صیام چون نهم بهتان

بر چهره ی من نوشته کلک غم

خطی بوجوه زعفران آسان

لوزینه خیال لعل نوشینت

بروی شده چشم من گلاب افشان

ور کرد دلم مثال خط تو

چون تره ی خورد برگ بر بریان

من تن زده و خیال منهی را

جاسوس نظر بهر طرف پویان

کان برگ و نوا بدید گفت الحق

نزدیک تو باید آمدن مهمان

دندان امید بر کنم از تو

فردا چو لب افق شود خندان

شب دامن و خوان صاحب فاضل

فهرست کمال گوهر انسان

رکن الدین، رکن کعبه ملت

حسنیه بهار گلشن احسان

دیباچه ی تالیف سعادت را

همزانوی جسم اسم پاکش دان

گر مونس روح خوانمش، تقوی

ور شمع ضمیر خوانمش، ایمان

رایش مهر است و آسمان ذره

دستش ابر است و مکرمت باران

در مسکین او کمال را مسکن

بر ساحت او امید را جولان

مقبول نگشت نامه روزی

تا نام کفت نداشت بر عنوان

در یوزه گزید بر در جودش

گنجینه کان و کیسه ارکان

وقفند بر آستانه قهرش

طاق بهرام و طارم کیوان

ای رخش ظفر تاخته از گردون

وی کوی کمال برده از اقران

خورشید چو خیل تاش رای توست

بر مردم دیده میدهد فرمان

هرکس که شود حواری عیسی

گردونش چو تره ها نهد بر خوان

دستوری داد هر دو عالم را

جاه تو که فارغ آمد از اعوان

تنها رو گشت خسرو انجم

چون فایده ئی ندید از اخوان

دیوان عمل بتو شرف یابد

نه تو بوجود عامل و دیوان

رای توبه اختران دهد پرتو

قهر تو بر آسمان نهد پالان

دهر از سخط تو پشت پائی خورد

بنهاد ز دست حیلت و دستان

کلک تو بهار گلشن دولت

خط تو زهاب چشمه ی حیوان

تا صبح هدایت تو هر خاطر

کاذب چو زبان ذنب السرحان

ورد دم صور قهر تو نبود

جز آیت کل من علیها فان

ای جای گرفته در دل عصمت

وی پای نهاده بر سر اقران

در صلب سپهر منعقد نطفه

از لقمه حکمت صد لقمان

پیران عقول تخته برگیرند

گر ذهن تو نو کند دبیرستان

در حیطه آسمان توئی مرکز

در دیده اختران توئی انسان

در دیده همت امل بخشت

نا یافته کاینات هیچ امکان

ای آنکه در اعتقاد با مهرت

گشته است روانم احدالصنوان

زان پس که هوای خاک درگاهت

بستاند مرا ز حضرت سلطان

نام تو نگاشت نظم من بر دل

داغ تو نهاد، شعر من بر ران

اینجا بتو پای بسته ام، ورنه

من کیستم و اقامت زنگان

ایام بهر چه میکند با من

برخواهم داشت رهنی از سامان

مفقود چهار ساله عمرم را

آخر به تفقدی بده تا وان

نا راستی سر و تنم می بین

کفارت آن گذشته ها میدان

تا طبع بود مکیف اعضا

تا نفس بود مدبر ابدان

بادات، نهایت امل حاصل

بادات، ولایت بدن عمران

از مجلس تو بشکر بر گشته

ماه رمضان چون رجب و شعبان

***

مدح خواجه امام ظهیرالدین بلخی

ای بمدیحت روان زبان فریقین

شاکرت از صد زبان روان فریقین

قاضی عادل ظیهر دین که بحق شد

کلک تو سلطان کامران فریقین

بنده ی آزاد کرده ی در جاهت

از سر تیغ خلاف جان فریقین

کردن توحید را به سعی تو عقدی است

از گهر و لعل بحر و کان فریقین

جاه قوی ساعدت چو گشت مساعد

کی کشد اکنون قضا کمان فریقین

تا ز تو تمکین گرفت بالش مکتب

فتنه مکین نیست در مکان فریقین

در شرف سایه رکاب تو هرگز

باز نتابد فلک عنان فریقین

با دو زبان کلک کار ساز تو حاشاک

فتنه دو روئی کند میان فریقین

دست قدر با قضای حاکم رایت

قطع کند بعد از این زبان فریقین

دوش تو گفتی قران به بخش فلک را

تا بسعادت دهد قران فریقین

خوانده بدم ملک را نشان جهانت

خوانم از این پس فلک نشان فریقین

دید طرازی بر آستان کمالت

چرخ ببوسید آستان فریقین

شعله سهمت بقرص نور سپردند

تا ز نفس پخته گشت نان فریقین

کلک تو چون خنجر اتابک غازی است

ماشطه ی دولت جوان فریقین

باخبرند آن دو پیشوای گذشته

رمح بسعی تو شد عنان فریقین

ورد شده بو حنیفه را که مضی باد

اختر عزش ز آسمان فریقین

کرده دعا شافعی که باد شکفته

غنچه مهرش ببوستان فریقین

***

مدح خواجه رکن الدین حسن

عرض داد از چابکی خورشید شمعی پیرهن

در جلال آسمان بر مهد اطفال چمن

ابر دریا باری از الماس هندی چاک زد

بی گناهی تا بدامان جیب پاکان عدن

گه بر اطراف چمن غلطد به پهلو آفتاب

گه در آغوش نسیم آید بشوخی، یاسمن

عود سوز، لاله ها را مشک تبت در کنار

عود ساز، بلبلان را راه ارغن در دهن

غنچه را ره گرد همچون ساغر اندر وقت نوش

زلف مشکین بنفشه روی می فام سمن

خوشه پروین ببرد از حقه سیماب گون

ماه مشاطه ز بهر نظم عقد نسترن

برده انگشتان چراغ افروخت دست ارغوان

تا که شمع ساق نرگس سرنگون دارد لکن

صبحدم چون قرص کافوری ز فوار آب نور

در سپیداب ضیا گیرد رخ مشک ختن

مرغ را، الفاظ مهر آمیز چون شاه حرم

صبح را ز انفاس عشق انگیز، چون پیر قرن

بر ادیم لامکان دوزد کواکب را قمر

پس سهیل او گذارد کام در راه یمن

چون غراب اندر پگه خیزی علم بیرون زنیم

سوی طاووسان بستانی، هزار آوا، و، من

او. چو سحبان در اداء حمد رب العالمین

من چو حسان در بیان مدح رکن الدین حسن

آن ز مهرش باغبان شرع گفته مرحبا

ای نهال سدره بیخ تو، تو بر طوبی فتن

ای بدست راد، ایوان سخا را پادشاه

وی به تیغ نطق، ایوان جدل را تهمتن

در دل فرعونیانش دست موسی را عصا

در لب زوار سورش نطق عیسی را وطن

چون طلی آهن دلان کفر خوش گردن شوند

گر برآرد رأی او از کیسه اکسیر سخن

قرصه سیمین سر قتل حسودش را زند

تیغ های آتشین بر آبگون سنگ مسن

عندلیب نعمتش هرگه که دستان بر کشد

لاله زار آسمان چون گل بدرد پیرهن

مصری یوسف نگارش را چو دامن چاک زد

صد هزاران پیر کنعان است در بیت الحزن

گرزه صبح جلالش بفکند تخت بنات

دشنه خورشید رایش بگسلد عقد پرن

حقه لعلش اگر دری نهد بر من یزید

مفلس آید کیسه ی دریا، ز یک ثمن ثمن

بحر فتوی، کان تقوی، ظل حق خورشید شرع

شیخ ملت، پیرامت، زین دین، تاج سنن

آن ولی، با خط جودش، چون رقم سیمین نما

و آن عدو، در خط قهرش چون قلم زرین بدن

چون کمین وابسته ی شب، شیر شمشیر دلیل

چوی کمانکش بوده بدعت مرد ناورد وثن

بار گاهش، اولین محمل ز بنگاه وجود

آستانش، آخرین منزل ز بیداد و محن

خار زرع شرع، یعنی مبتدع بر کند پاک

اینهمه طوبی نشانان بنده این خار کن

هرکه فتان خواندش بر حق بود زیرا که او

بر جمال مذهب نعمان جهان را مفتتن

جذبه لطف است بر دو دست مشکوه از فلک

خلوت انس است، در نه پای و مندیش از منن

مبتدع جولان کنان، هل من مبارز برزبان

پس تو را شمشیر در بازار غفلت مر تهن

چرم خر طبعان عیسی نام بیرون کش ز سر

چند پوشی صدره ی طاووس بر قد زغن

گر بضاعت دار شرعی، سود بشناس از زیان

ور عروس آرای فرعی، حله وادان از کفن

گر سئوالی داری اینک مفتی نعمان بیان

ور، سواری خواهی اینک حیدر رستم فکن

حمله روباروی باید کرد چون شیر عرین

روبه آسا چند از این در هر پسی دستان و فن

خلوت اعجاز و آنگه، سحر کاری پرده در

درگه فردوس آنگه، عنکبوتی پرده تن

از حنیفی مذهبان از ماست بر ما آنچه هست

زین و آن تا کی شکایت الغیاث از خویشتن

ای عدو را اشک لعل از بیم تو چون ناردان

وی ولی را فرق سبز از جاه تو چون نارون

چرخ ازرق پوش در وجد ثنایت پایکوب

ماه بزم افروز، بر عشق جمالت دست زن

بی سران را، افسر انعام تو اقلیم بخش

سرکشان را، سیلی تأدیب تو گردن شکن

کام را پی کن، بدین طوطی لب شکرفشان

تا حسود از رشک بکدازد چو شکر در لبن

ابرو بحرو، مصرو هند، از کلک و خنجر، با شما

پس سموم امتحان و باغ کوفه ممتحن

نیست آخر، تیع نعمان بسملی چون تیغ هند

تا جهانی حک شود، بر دوک جوق پیره زن

نکته ها سرباز گفت اخسیکتی با خصم زانک

هندوان تاس بشناسند رمز بر همن

تا عروس آب، چون برقع بدرد در بهار

بادمشک افشان کند، زلفش پر از تاب و شکن

آب جا پرور مبادا، پیش لطفت خوشگوار

باد عالم را مبادا پیش صیتت کام زن

روزگار از طبع در حکم تو بسته کوش و هوش

آسمان، بر عهد رکن الدین نهاده جان و تن

بدر قدر او، علم بر کنبد اخضر زده

عالمی در گرد آن موکب، چو انجم انجمن

نامه مشاطه دوشیزگان خاطرم

تا یکی زایشان اگر عرضی دهد باشد حسن

هر تهی چشمی چو چنبر را چنین سحر آرزوست

لیک بر بام جهان کمتر توان رفت از رسن

هرکسی گوید من و تو لیک اندر شرط عشق

فرقکی هست از چه بالوعه تا چاه ذقن

من نگویم من، که آید بر بناگوش خرد

بی خلاف از دست یک من، ناگهانی سنگی دومن

لیکن آخر کافری نبود من و طبعی چنین

وانگهی هر هرزه لائی ژاژ خائی گو و من؟

***

مدح خواجه امام رکن الدین حسن

دوش چون راند عرصه گردون

این سبک پای کره ی گلگون

بی قلم گشت صنع چابک دست

نقش بند بساط بوقلمون

کله دلبری شکن دادند

شوخ چشمان کله گردون

نور در ظلمت او فتاد چنانک

دست موسی به لحیه ی فرعون

داس در خوشه کرده گوشه ی چرخ

کندم انجم او فتاده برون

بر رکاب هلال بوسه زنان

لعبتان قباچه های جفون

ماه حلقه چو یاره ی لیلی

چرخ نیلی چو ساعد مجنون

گفتم ای نقطه میم دایره روی

چه کرشمه است ای به ابروی نون

همچو قاب مقوس کشتی

بر عذار مسطح جیحون

یا چو نقاب منحنی قامت

زده بر گنج خانه قارون

خامش نکته گوی گشته هلال

به بیانی چو لولو مکنون

نه بدین لام های رنگارنگ

نه بدین وصف های گوناگون

که منم پیک بی قرین فلک

زیر پی کرده صد هزار فزون

پرچم شاه و طوق ابرش من

کرده عقد ازل بهم مقرون

البشاره که زیر چتر صباح

میرسد شهریار عید کنون

ناسخ جشن های کیخسرو

ناسخ رسم های افریدون

عربی زاده ای که مولد او

باد بر صاحب عجم میمون

کعبه مکرمات رکن الدین

آن جنابش زرکن و کعبه فزون

خامه قدس را دلش دفتر

نامه انس را دمش مضمون

رنگ حقدش کسی نیامیزد

تا درونش چو گل بجوشد خون

نقش او دید در گذار قدم

قلم کن به صفحه ی فیکون

نسختی بر کنار ذهنش کرد

بیرق برق و چتر ابر نکون

کفه بی کفایت عدویش

زان بود پی سپرده عر جون

تا کنون سنگلاخ عمر گذشت

بعد از این چیست جز عدم هامون

مردم دیده چاک پیرهن است

زانکه بر طلعتش بود مفتون

وی سخن را بیان تو تاریخ

وی سخارا بنان تو قانون

دست برزد ز تیغ تو دریا

چار ربع زمین کند مسکون

کار قومی چراست چون زنجیر

کز خلاف تو نیست محض جنون

ذوفنون اند در عداوت تو

مثل است اینکه الجنون فنون

هیأتی نیست کین تو که از او

چار در بند بگذرد مامون

ای جهانی که بر نداری جز

وی سپهری که بر نداری دون

چرخ در شربت معیشت من

زهر دارد همی کند معجون

روزگارم بشوخ چشمی گشت

چین ابرو بدو نمای که چون

خوابگاهم دم نهنگ چراست

کشتی مکرمات تو مشحون

من قصب در نبسته عید گشاد

رزمه ی گارگاه سقلاطون

شعر موزون من همان بهتر

که رود با عطای تو موزون

با برات سخای تو خندید

بر بروت زمانه ی وارون

اهل مدحم توئی و جز مانی

خود که ماند به نقش انکلیون

نفس عیسوی همی خواهد

هیأت طیر این گل مسنون

تا ز شب تیره کی فرو شوید

دست مشرق بقرصه صابون

پوش عید تو باد جامه جاه

نوش در کام حاسدت افیون

دشمنان بیقرار و مضطر بند

تا مرا در جناب توست سکون

دست تهدید می برد بر ریش

گر اجازت بود بگویم. کون

***

مدح اتابک ایلد گز (شمس الدین)

امروز نشاطی است درافلاک و درارکان

کز مهر گهر زای ارم شد حرم کان

و ز دیده شعاعی قمر از عارض شعری

نوشیده زلالی خضر از چشمه حیوان

ناهید خرامید بخلوتگه خورشید

بلقیس درآمد به شبستان سلیمان

کردند بهم روی، فرا روی دل و چشم

دادند بهم دست، فرا دست تن و جان

دیدند رخ هم دو جهان بین گرامی

هم دربر خورشید زمین، سایه یزدان

قطب ملکان، اعظم اتابک، که شعارش

پیراهن امن آمد و پیرایه ایمان

شاهی که در اقطاع کهین چاکرش امروز

افطار عراق است و قضا رای خراسان

شاهی که بایران ز می از ابر حسامش

سیلاب بیک واقعه برده است بتوران

خورشید جهانتاب که آب و گل اویند

از زیر ظلی کرده بیک پرتو احسان

با تاج به جنگ است ز سهمش سر قیصر

در حلق به تنگ است ز بیمش نفس خان

صد ملک بگیرد به حمیت نه به حیلت

صد تاج به بخشد به تفضل نه بفرمان

هر حصن که بگشاد به شمشیر چهانگیر

دارنده ی او گشت به توقیع جهانبان

بر عرصه ملکش بمساحت نشود چیر

هرچند سبک تاز شود فکرت انسان

از فرضه گه پارس بر او تا در ابخاز

وز بیشه بغداد بر او تا در گرگان

معمار ایادیش بهر بنده که پیوست

حالی سر ایوانش بسایند بکیوان

گرد صف ناورد جهانگیر نگه کن

بخشایش یزدان نگر و بخشش سلطان

در مرتبه ی میر جهانگیر نگه کن

لشکرشکن توران لشکرکش ایران

چون قد کواعب ز کمندش ششم اقلیم

چون چرخ ثوابت ز کمانش نهم ایوان

با حمله سرمای خلافش نشود کرم

خورشید حرارت دهش اندر مه آبان

موج کف او کف گهر افکند بساحل

ابر کف او قطره زر افشاند به نیسان

بیرق بظفر بست بر آن نیزه براق

گوهر ز اجل ریخت بر آن خنجر بران

تنگ آمد از آن دایره عالم او، جود

پرداخته چون نقطه وطن در دل دوران

ای منشی دیوان ازل نامه جان را

اول رقم نام تو بر خوانده زعنوان

تا زادن مثل تو و کمتر زتو در عقل

یک جزو وجوب آمد و یک باب زامکان

سبزی سر و سرخشی روی گل و دل را

هم ابر سخا باری و هم عقل سخندان

چون دعوی فضل تو کند ساغر و خنجر

در حال گواهی بدهد مجلس و میدان

گر بحر جلا یافتی از مصقل تیغت

هرگز نزدی باد ز رخ آب بسوها

ور مائده جود تو بنهند بر افلاک

در خاک برآیند خور از قرص و مه از نان

شاخ آن همه زیور ز چه بربست بنوروز

پیرایه احسان تو گر نیست بر ارکان

باغ آن همه نعمت، ز کجا یافت به تمّوز

سکبای کفت گر نرسیده است بدربان

تو معجز ملکی و کرامات الهی

در جبهه غرای تو پیداست چو برهان

با معجزه ی احمد اگر سنگ سخن راند

با سنگ دلان در کف زید از سرطغیان

موسی به عصار مار نمود و تو بناورد

از رمح عصا شکل کنی صورت ثعبان

با معجزه ی مدح تو از دفتر الهام

پولاد زبان ور شود و سنگ سخندان

عیسی به نفس مرده تن، زنده هیمگرد

تو باز بکف زنده کنی مرده ی احزان

ور، وی ز گریبان کف رخشنده برآورد

تو صبحدمان ماه برآری ز گریبان

نوح اررک سیلاب گشادی، تو به نخجیر

در رزم ز شریان عدو رانی طوفان

آدم سبب نسل شد از اول فطرت

تا قطع نگردد ز جهان بچه انسان

پیوند مبارک سبب نسل تو آمد

تا قطع نگردد کرم وجود ز کیهان

در مملکت شاه بدین مرتبت خاص

شاید که مباهات کنی بر همه اقران

کاین صید نکردند بمردی و به اقبال

دستان که بکابل شد و رستم به سمنگان

این مرتبت از همت خاتون جهان بین

وین تربیت از حضرت خاتون دویم دان

یکدانه عقد عقب آدم و حوا

اکلیل کمال گهر خسرو و خاقان

زهرای دوم رابعه ی ثانیه کز قدر

پیدای نهان است فلک وار و ملک سان

از همدمی سایه ی او مهر به خجلت

وز همرهی هودج او باد بزندان

در پرده کیفیت او، وهم فضولی

ماخوذ به کنکی شد و موسوم به نسیان

با جاه عریضش خرد پیر، یک اعرج

در ستر رفیعش فلک ثابته، حیران

هر سعی که فرمود در این باب، خدایا

در هر دو جهان پر ثمر و فایده گردان

قدرش چو فلک وار، سهی اوج و سهاسای

عمرش چو سخن، دار ازل پود و ابد، تان

سر بر خط فرمان همایون شه او

گردون چو رعایای دگر، از بن دندان

این شادی و آبادی و آزادی و رادی

تا حشر مبرا، وز، آب و گل زنگان

***

مدح فخرالدین عربشاه پادشاه کهستان

ای روی تو عید عالم جان

خلقی ز تو روزه دار حرمان

خون ریختن اختیار کرده

بر کیش غم تو، عید قربان

تا گشته قلندران راهت

فرمان سپهر را بفرمان

از زلف تو عقل، بر عقابین

وز چهره ی تو، بصر بزندان

در ملک تو عدل، کند چنگل

در دور تو فتنه تیز دندان

بی طره ی عارضت خرد را

کافر شده عالمی، در ایمان

بر دوش فکنده لام خلقت

از روی تو کفر نو مسلمان

در عشق رکاب خوبی تو

مه لاغری بلای نقصان

بوسیست بصد هزار عالم

ارزان، نه که رایگان ارزان

کوی از همه نیکوان عالم

بربوده تو همچو کوی چوگان

یک گل ز عذار تو بسخره

بر گلشن هشت خلد خندان

کوی مستمعی که شد غم من

چون خوبی تو هزار چندان

گه گاه بعقد زلف جان را

بگشای ز تخته بند ارکان

ما را نگشاد نیم غمزه

از دستخوش وجود بستان

آسایش خلق را به عیدی

برخیز و رکاب را به جنبان

به نشین بوثاق و عالمی را

بر آتش انتظار بنشان

تا مهر پیاده گردد از چرخ

شبدیز بعیدگاه پروان

عید خود و خلق کن خجسته

بر طلعت خسرو قهستان

شاهی که بر ارغنون مدحش

در رقص خوش است وقت دوران

در کیسه کون کرده اسبش

سرمایه کیمیای امکان

در چشم جهان غبار خیلش

همزانوی توتیای احسان

اسرار سپهر هفت پوشش

بر عرصه گه سخاش عریان

میدان مدیح اوست بالله

هرجا که سخن نمود، جولان

با طبع سخیش عرصه کون

چون چشم بخیل تنگ میدان

ای نام فضایل تو بوده

برنامه ی کاینات عنوان

جنت ز کف تو دست بر گوت

دوزخ ز تف تو داغ بر ران

اشخاص تو در ولات توفیق

سرهنگ تو در انات خذلان

رایت همه کون را بیک قرص

کرده است چو آفتاب مهمان

خفته است ز موج خیر فامت

زان بر سر گژروی است سرطان

باغ طربت چو شاخ طوبی

آزاد ز برگ ریز اخزان

نزدیک وفاق تو ولی را

تا حشر اساس عمر عمران

وز سیل خلاف تو عدو را

تا گور بنای لهو ویران

بر شاخ لطافت تو یک سیب

در جیب نهاده صد سپاهان

وز چرخ کفایت تو یک مهر

در ذیل گرفته صد خراسان

جز کین تو نیست شهره ی عام

زی مصطبه ی هوای شیطان

جز مهر تو نیست حاجب خاص

در بارگه رضای یزدان

آنرا که ستانه ی تو بالین

یک درد به از هزار درمان

وآنجا که عنایت تو مسند

یک مورچه به، زصد سلیمان

در باغ ولات بهر پر چین

می، خار کشد به پشت رضوان

خنده زده بر فلک چو خورشید

قهر تو که نیست مرد میدان

بگریسته بر زمانه چون میغ

کین تو که نیست خرد خفتان

از افسر عصمت تو عاطل

یک شاه نه در سراچه ی جان

وز داغ مروت تو آزاد

یک طفل، نه در مشیمه کان

ای فیض کف تو نوش دارو

بیماری فاقه راست، هجران

بر در گهت از پی تقرب

ثور فلک است گاو قربان

گشته است حمل ز عشق خوانت

بر شعله ی آفتاب بریان

ماشاءالله بماند فکرم

در معرض این حدیث حیران

عیدی دگر است جز رخ شاه

در آینه یقین و امکان

کوته گردم که بیش از این نیست

میدان مجال و وهم انسان

***

مدح قزل ارسلان

چو شب وقایه برانداخت، از رخ گردون

نهاد کام، عروس افق ز حجله برون

هلال پرده ی هاله بسوخت چون لیلی

خروس پرده ی ناله بساخت چون مجنون

ترنج زرد ز نخل سپهر بر مشرق

شکوفه ریخت، ز حضن سحاب بر هامون

به بست کوش به سیماب برف، خاک نژند

به شست روی، بزر آب نور، چرخ نکون

بعکس قاعده چهره کشادگان فلک

ز باد صبح، به بستند همچو غنچه جفون

ز نسج ابر برآمد بدشت یکرنگی

زمین گازر، شست این سپهر بوقلمون

فسرده گشت، رطوبات در مزاج بحار

ز باد دی مه، چون در عروق روئین خون

زدی، چو زیبق جامد کره گرفته میاه

ز یخ، چو دیده اعمی سبل به بسته عیون

همی دمید گشاده ز فر، هوای عقور

همی دوید گسسته عنان شمال حرون

سپه، به تعبیه میراند ابر ناهموار

سخن، بزجر همی گفت رعد ناموزون

مرا، سفر به چنین روز، هیچ میدانی

که چون نمود، دو منزل گذشته زانسوی چون

رهی، به پیش من آمد دراز و بی پایان

در او، امل شده کمره در او نظر مسجون

فرازهاش قران کرده با سر عیسی

نشیب هاش قرین کشته بر پی قارون

چو مرغ شکل وبا در هوای او طایر

چو نجم نعش، بلا در زمین او مدفون

نبات او ز نوائب، فنای او ز فنا

هوای او، ز هوان و مناخ اوز منون

بباد و دم، چو دماغ فضولیان مملو

ببرد و نم چو حدیث طفیلیان مشحون

مرا در این ره، یا زنده، دستگیر شده

جهنده خنکی همچون قضای کن فیکون

گه بکام، ز دم تا بگوش، باد عجل

گه فسار ز سر تا بپای، کوه سکون

زمین ز حمل سرینش چنان گران محمل

که از تحمل او، گاو را شکسته سرون

نه از درازی ره، چون نظر شده موقوف

نه ز احتمال مشقت چو دل شده محزون

جز این چگونه شود مرکبی که در رفتار

همی سهول چنان باز پس کند که حرون

چو نقش او بگذارش کند خیال تمام

چو وصف او بعبارت کند زبان مقرون

ثنای دیزه خسرو همه هبا و هدر

حدیث رخش تهمتن همه هجا و هجون

مرا ز صورت او رخ نموده صورت امن

که داشت پا چوالف، سم چومیم، نعل چونون

سبک چو طایر و رفتار او براکب خود

نموده چهره ی مقصد بطایر میمون

کدام مقصد، درگاه خسرو مغرب

کدام درگه، اعلای تارک گردون

سر ملوک قزل ارسلان چرخ رکاب

که برتر آمده است از قباد و افریدون

سپهر در تب ربعی زلرز نیزه او

که هفت ربع کند چون سه ربع نا مسکون

زبان در است حسامش به نکته های ظفر

و زان زبان شده چرخ فراخ کام، زبون

رکوع در گه او را هلال وار آمد

چو نون زرین محراب مسجد ذوالنون

ز تیغ و چهر و کفش، در سه گارگاه بلند

شهاب حلیه و خورشید مار و کیوان گون

چو دانه های حباب از ورای خرمن باد

لطیفه هاش ز پیمانه قیاس افزون

ز نقش بند ضمیرش، بهار دیبا باف

ز رنگریز حسامش، سپهر مینا گون

کند به چشمه ی عدل وی، از جنابت ظلم

هزار غسل نمازی زمانه ی واژون

بر وزن دل این طارم میان کاواک

بصد هزار دل تفته بر رخش مفتون

از آن تحیر او را، قوام جز وی نیست

جو کوی امس بر سطح تخته مدهون

زهی سراج سخن را، سخای تو روغن

خهی خراج سخا، را بنان تو قانون

جهان فروز، رخ توست و نام، بر خورشید

زمین طراز کف توست و لاف، بر، جیحون

اگر نه صیقل ارکان سیاست تو شدی

قراب خنجر ارکان نیامدی قارون

بهار خانه ی حکمت، دل محقق توست

که اوز گل نخورد رنگ وز نسیم فسون

هر آنکه مایه و اوج تو خواهد از دگری

طلب کند تف آذر ز رنگ آذریون

ز صد هزاران چشمه که مادران یم اند

جهان روان بکند، یک برادر سیحون

گر از ممالک تو در جهان قیاس کنند

ز هشت جنت یا بند چار حد مامون

هر آنکه او ستد و داد شعر با تو نکرد

معاملیست بسرمایه خرد مغبون

حسود ناقص تو زانچه هست نفزاید

چو زهر گشت و چو سین دانگ مال شد افیون

ورش بعرف ز هم کوشه گان تو شمرند

بسی ره است زتین لطیف تا زیتون

چو من حکایت حالم کنم کفت گوید

گذشته رفت کنون ما و روزگار کنون

کجا شود لب تیع خطیب، خاطب رزم

و گر چه هست زبانش پر از در مکنون

جراحتی که ز تو بر تن مخالف توست

فزون بسال شود همچو چرخ طالیقون

ز مغز او هوس گر ز تو برون نشود

چنانکه لذت گیر از طبیعت مأبون

اگر ز حزم کنی جوشن زمین ز آهن

وگر ز عزم کنی در دل سپهر آهون

فلک قواره ی مه بر نیارد از زربفت

زمین طراز خضر بر نگیرد از اکسون

ز نامه ئی که به آدم معنون است توئی

که در زمان سلامت بمانیا مضمون

برادران ز تو قادر شدند و مست ظفر

چنانکه موسی عمران بشرکت هارون

عنایت تو در این سوی هشت باغ بهشت

عداوت تو بری زیر تلخ شاخ حبون

سپهر چون تو نیارد بصد هزار قران

زمانه چون تو نزاید بصد هزار قرون

همیشه تابگه اختفای قرصه خور

فضای خور شود از سایه ی زمین مأجون

ببوستان ز پی قصد بوستان افروز

ز برگ منصبغ تیز برکشد طرخون

عروق خصم ز سر تا قدم شکافته باد

برمح طاعن او یا به نشتر طاعون

در توارد الهام، بی دلت مسدود

گل سلاله ی انعام بی کفت مسنون

ستانه قبله ی خلق و زمانه چاگر امن

چغانه پر می ناب و خزانه پر التون

هزار موسم نوروز را ز حضرت تو

بطوع کرده ضمان بهر تو شهور و سنون

***

مدح الغ جاندار نور الدین حسن

مملکت خوش سر برآورد از وسن

کی الغ جاندار نورالدید حسن

استقامت یافت زو عالم چنانک

زلف خوبان هم نمیگیرد شکن

آسمان را در کفن پیچد چو میغ

گر نیاید پیش با تیغ و کفن

دست او جلاد زر شد زان نهد

هر درستی را شهادت در دهن

شب نشان خصم او دارد از آن

بر نیاید صبح، الا، تیغ زن

گر نیاوردی جهان مردی چنو

صد فضیلت یافتی بر مرد و زن

کور را در خر کمان گیرد برمح

همچو مرغ خانگی را باب زن

برگذار حمله ی او بو قبیس

توده ی خلخان شمر بر باد خن

ماه را از مهر او در راه دور

نیست یک ساعت بیک منزل وطن

گر بفرماید نیاید باد دی

جامه ی زیبا چمن را حلّه کن

تیغ حراقش ببرق منعکس

نُشره بردارد ز اندام سفن

در کمند او سزد پای هژیر

چون کمان در پنجه ی زه مرتهن

خصم پیش آن کمند چار پر

چار تکبیری کند بر جان و تن

کوه را تب لرزه گیرد روز رزم

چون کند آهنگ گرز شست من

آن زمان کزشط و دریا بارخرد

جز بکشتی عبره نتواند شدن

گه زبان تیغ میگوید که لم

گه دهان کوس میگوید که لن

قبه بندد گرد خون ابر سیاه

تیغ سبز و نیزه …………..

زخم سنگ منجنیق آرد عمود

تا که بسپارد روان حصن بدن

نای روئین سبز شمشیر خموش

در سماخ کوه خواند بر علن

در بهار رزم بوقلمون علم

جان چو گل بر تن بدرد پیرهن

نام نورالدین حسن در خون کشد

زهره بر جنگاوران رزم زن

زو، صف تورانیان محکم شود

چون صف ایرانیان از تهمتن

شاد باش، ای گوهری کز رشک تو

خاصیت بگذاشت دریای عدن

هر کجا خورشید چهرت تیغ زد

ماه سیم اندام بر دارد محن

زان عقیدت گر نظر یابد سهیل

آنکه خورشید است بر چرخ سنن

گردد از یک ترکتاز مقدمش

کارگاه روم صحرای یمن

ریزد اندر پای و دست راد تو

روح نامی چون خرامی در وطن

لولوی نسرین و لعل سرخ گل

زر آذر گون و سیم نسترن

چون نهد مشاطه تو قیع تو

طره شمشاد بر کوش سمن

همچو نرگس آسمانی جمله چشم

بر عروس ملک گردد مفتتن

والله، ار بینی ز اسواق جهان

جز در آئینه نظیر خویشتن

صفدرا، من بنده تا کردم نزول

در جناب خسرو دشمن فکن

شاه مغرب، کز نهیبش مشرقی است

هرچه هست از جنس آشوب و فتن

شرح حال خود چگویم کز خلل

هم مرا باور نمی آید ز من

دیده ی دور از تو یابم هم نشین

سینه خاشاک با غم مقترن

آسمان با من چو سازد ارغنون

هر زمانی در دگر دستان و فن

گه، دنی را با تن من انتقام

گه، بلا را بر دل من تاختن

اشک را سد گشته بر هنجار رخ

آه قاطع گشت بر راه سخن

از برونم جوله ی معقول باف

وز درون. غم. عنکبوت خانه تن

از در کوشم سرود السفر

خوانده بر عقلم قناعت الوطن

گر بجستی بادی از درگاه تو

چون شمیم قدسی از صوب قرن

طفل لب تا حشر نگشادی لبان

آب حیوان، چون مزیدی در لبن

ای بمال از من خریده نام ننک

این متاع الحق ورای این ثمن

دیرزی، کز فرط احسان و کرم

کار من چون نام خود کردی حسن

تا نهد در جیب گل دست نسیم

چون بهاران نافه ی مشک ختن

باد، در کوش حسودت نوک خار

ور نباشد جز برای خار کن

روی، احباب تو چون چشم خروس

روی، بدخواه تو چون پرّ زغن

چون رکاب عزم کردانی درست

همعنانت باد حفظ ذوالمنن

***

تاسف از درگذشت عمادالدین مردانشاه بن فخرالدین عربشاه

صدر و گاه فلک و جاه تهی ماند زماه

جگر شب، رخ خورشید براندود زآه

مردم دیده عزت شد و کاری است سپید

هر که چون مردم دیده نکند جامه سیاه

وای، کان غنچه نوبار فرو ریخت زبار

آه. کان خسرو نو عهد در افتاد ز گاه

ندب دولت ناباخته برچید بساط

منزل عالم نادیده برون تاخت زراه

گرد وحشت که فشانده است برآندست چوابر

ابر ظلمت که کشیده است در آن روی چوماه

شیر جانباز سخا بود شد اندر صندوق

پیل سرمست دغا بود فتاد اندر چاه

مجلس شاه بدیدم، نه بر آن ساز و نسق

صدر درگاه بدیدم، نه بدان فرو براه

باغ می نالد، کای مطرب گل زخمه بنه

صبح می زارد، کای دست افق جاه مخواه

پیش خورشید بنالید که کو ماه تمام

وز عربشاه بپرسید که کو، مردانشاه

کو، عمادی که بدو سقف شرف بود رفیع

کو، جوادی که بدو جان امل یافت پناه

ای پلنگینه قبا، گرگ در، روبه باز

چون در افتاد بدام دمت آن شیر سیاه

قرة العین نبوت چه کند دیده فرار

سرو آزاد فتوت، چکند پشت دوتاه

روز آن عین کرم راست چو خورشید کرم

در پس پرده شب تاخت هم از بام، پگاه

پنجه عمر ورا دست شکن داد اجل

چونکه در نیم کش آورد کمان پنجاه

ای که شبدیز فلک دیده ئی از چشم تهی

وی که فردوس برین، دیده ئی از رای تباه

ابلقی را که زالماس بود زین و لکام

منزلی را که ز شمشیر بود آب و گیاه

قرعه ی رای بجز کژ نزند خاطر کژ

بچه جز داه نیارد ز رحم مادر داه

صدف کوش تو کی پر شود از گوهر وعظ

عرق عنین تو کی به شود از داروی باه

دستبازی نگر، ای پرورش طفل ضمیر

کز بد چرخ سبکپای چه دید آن برناه

بسته زنار اجل چند به عیسی نگرد

ماتم آل رسول آمد- الله الله

صبر، دستار رها کرد و سر خویش گرفت

شاه، در تعزیت میر چو بنهاد کلاه

فخر دین مفتخر دود علاءالدوله

که سران را قدم آمد به جنبابش ز جباه

همچو زنجحیر نگر تافته بر خود پیچان

آنکه از ماه دهد حلقه کوش درگاه

بوسه چین کرده لب خشک زمین راز سرشک

آنکه برخاکدرش، شیفته شد طبع شفاه

کمر دهر سیه، کژ شده زان پس که بسی

چرخ را پیک قضا داشت بدست اکراه

ای در آن حقه که پیرایه ده انسانست

گهرت واسطه افتاده ز عقد اشباه

سر فکنده است فلک بر قدم استغفار

عذر لنگش مشنو زانکه نه خرد است کناه

رشته تا پیش سر عشوه گری باز مده

که از او رشته تألیف شما شد یکتاه

چرخ را روی نماند که نهد پیش تو کام

دهر را، شرم نیاید که کند بر تو نکاه

نحس در حقه چو می تاخت، ندیدی بازی

فتنه در پرده چومی باخت، نبودی آگاه

نقش این باز بمالید سنانت در حال

سر آن باز به برید حسامت ناکاه

اینت هایل خبری خار شکن در اسماع

وینت ناخوش حالی خاک فکن در افواه

گرچه مرهم نپذیرد دل ریش تو ز پند

مدد لاشه سواری، چه کند لشکر کاه

هم سوی صبر قدم نه که بیابی پاداش

ای سر دشمن تو، در قصب باد افراه

رشوه ئی بر کف قاضی خرد نه بسکون

نا بدان محضر علم تو شود سر کواه

این نه دردی است که از وی بجهد دل بجزع

وین نه بحری است که از وی گذرد کس بشناه

سینه پاک مرنجان که هم از طفلی او

ناف ایام بریدند بآن سیرت و راه

زین کران مزد، کری، می نکند حجره ی دهر

زین فرو داشت نوا، می ندهد نغمت راه

سر احرار جهان زین فلک کرد آخور

اندر افسار و بال است پس از افسر و جاه

ای، ز آه شرر آثار تو تب کرده اثیر

وی، زچشم گهرافشان تو، خوی کرده جباه

اگر آن مزرعه را سیل فنا داد بباد

یا رب، از خرمن اقبال تو یک کاه مکاه

گر چنان تازه گلی شد. همه سه سبزی او

ور چنان صف شکنی شد همه سرسبزی شاه

***

مدح عمادالدین مردانشاه فرزند فخرالدین عربشاه

مطرب سماع برکس و ساقی شراب ده

ایام را بمال و فلک را جواب ده

در راه خاک پاشدن با دست نرم و ننگ

این را در آتش افکن و آن را در آب ده

در جام ابر صورت اگر هست قطره ئی

پژمرده گشت عمر مرا فتح باد ده

زاری و یارب، از پی روز دگر بنه

امروز کوش هوش، ببانگ رباب ده

رحم آر، بر سپیده جام و ز عکس روز

گلگونه ضیا برخ آفتاب ده

پیشم ز تاب او تتقی بند لعل کار

وز چشم سبز پوش سپهرم، نقاب ده

کار خواب، سر برآورم و سر فرو برم

رطلی نخست، پرکن و در دست خواب ده

ترشی نه رسم شاهد و ساقی است، خوش درآی

دُردی است نه شرط عاشق صافی است، ناب ده

یاقوت پسته توروان را مفرح است

گر چاشنی دهیش ز لعل مذاب ده

با فتنه رخت، ز مآبی گریز نیست

آن بار کاه صفدر مالک رقاب ده

عالی عماد دین کنف العمر، ای خدای

عمریش بی حساب، چو روز حساب ده

ای روح قدس، قبه معموره صفر کن

ملجاء بدان حریم مقدس جناب ده

زان دُر نکین منطقه خاندان نمای

زان لعل و زیب، واسطه انتساب ده

بر باد تیز کام ز حزمش شکال نه

در خاک کند پای، ز عزمش شتاب ده

پون کر کس خدنگش، منقار لعل کرد

افاق را، نوید به پر عقاب ده

عدلش، چو بر سپاه حوادث کمین گشاد

آنجا نشان ز رستم و افراسیاب ده

جام جهان نمای دلش، صیقل بقاست

زو، لمعه ئی بآینه چرخ تاب ده

خواهی که با سپهر در آری عنان چو مهر

بوسی بدان خجسته هلالی رکاب ده

صدرا، به تیغ عدل میان خطا ببر

وانگه قرار ملک برأی صواب ده

از آب مهر، چهره خورشید را بشوی

وز دود کین، ذوابه شب را خضاب ده

نصرت که خاص حاجب قدس است گوبیا

پروانه ئی برای ثواب و عقاب ده

نام خجسته از قبل قبه دوام

در زیر هفت طاق ملمع طناب ده

افلاک را، غلام سک کوی خود نویس

سرمایه ی نثار بدست سحاب ده

آن کاسه سری که سگ کوی طعمه باد

غسلش بدان محیط اثیر التهاب ده

زآن آب بوترابی، چون هفت غسل یافت

آنگه تیممش تو بزیر تراب ده

نصرت چو خنجر تو به بیند، ندا کند

کان شیر غیب زاده، به بر شیر غاب ده

گر در دماغ کردون، کین تو سر کشد

حالیش کو شمال، به تیغ عتاب ده

ز اقطاع همت تو جهان، چون خرابه ایست

اندوه این خرابه به مشتی خراب ده

کردون ز موج صنع حبابی است بی ثبات

تا با عدم شود نفسی، بر حباب ده

مالک رقاب ثروت از آزادگان ثناست

ملک رقاب در کف مالک رقاب ده

محبوس فاقه را، به سخا بند برگشای

ناموس فتنه را، بنقاد انقلاب ده

گاه از جلال مهره نطع فلک به بر

گاه از شراب بهره عهد شباب ده

در بزم شهریار کهستان گشای گوی

شاها به جره کرمم یک شراب ده

***

مدح خواجه اثیرالدین تورانشاه وزیر

زادک الله جمالا، تو گر آئی ای ماه

وقفه ای کن که جهان را بلغ السیل زباه

راز در دمدمه آمد، ز رخ راز بپاش

روز در عربده آمد ز شب زلف بکاه

باد را سایس زلف تو، درآورد به بند

سایه را چاوش حسن تو، برانگیخت زره

سرو، در خدمت بالای تو بربست قبا

لاله، در حضرت رخسار تو بنهاد کلاه

سکه عهد بکردان که بامید تو چرخ

سالها پای در آتش به نشسته است، چوکاه

در غم لعل تو دراعه آب است کبود

وز خم زلف تو پیراهن خاک است سیاه

کان، مرصع کمری یافت ز کنج خورشید

زانکه در موکب لعل تو میان بست، چوراه

خرقه درد تو دارد دل عالم که بشب

ازرق چرخ ملمع کند از عودی آه

چون تتق برفکند نور زند موج چنانک

نرسد مرغ نظر سوی تو الابشناه

جان برون آید، با لطف تو از قرطه تن

مه فرود آید، با روی تو از مرکب جاه

تا نمازی نشود دیده من بنده باشک

عشق دستور نباشد که کنم در تو نکاه

این همه، کی بود آنگه که فتد بر سر تو

سایه تربیت صدر بزرگان سپاه

نامه حسن تو، توقیع عبارت یابد

از اثیرالدین عنوان کرم تورانشاه

آنکه در کسوت دورانش چنان دید خرد

که قبا پوش شود صورت عصمت ز کناه

دست حکمش که قوی باد، به محراق ادب

چرخ را نیک قبا کرد، در این محرقه گاه

منزل قافله غیب زنطقش اسماع

حقه ی مرسله ی وحی بمدحش افواه

پای برجای نیابد چو غرض دشمن او

زان مبرهن نبود هستی او بی دو گواه

چیست، جز مهر تو، در مکتب دل تخته نویس

چیست، جز رای تو، در عالم جان کارآگاه

عقل و عدل اند، دو حاکم که در این دارالملک

رسم پاداش نهادند و ره باد افراه

چشم صورت بکند دیده عقلش چه عجب

دانه دل نه از آنهاست، که باشد بی کاه

ای، بر اطراف جهان دست نفادت مطلق

وی، ز اسرار قضا کوش ضمیرت آگاه

نوعروسی است کهن سال، ممالک لیکن

کلک مشاطه تو میدهدش فرد براه

هر دو در ذات اتابک چو بهم پیوستند

ماجراشان قلم خواجه همیداشت نکاه

عقل میگفت کز او، طوق وز شاهان کردن

عدل میگفت که زو، باد و ز سادات خباه

چرخ تعریف تو میکرد، قضا گفت کدام

آنکه دارنده ملک است و نکارنده گاه

بد سکال ار در کین تو زند فارغ باش

نقش کاقبال نکارد نشود ز آب تباه

سر و کزاد بود فصل چه دی مه چه تموز

کاین دو موسم ملک الموت گیاه است گیاه

کلمه مرتبه تو که جهان صدر است

در دو ماهی شب و روز غلامی یکتاه

خواب انصاف تو بر دهر فتاده است چنانک

صبح آن قاعده بگذاشت که برخواست پگاه

رای عیسی نفست گر بفلک بر گذرد

جاودان باز رهد ماه، ز دق و آماه

شاد باش ای بمهارت نظر شافی تو

بسته در بینی ایام مهار اکراه

هر که خورشید قبول تو نتابد بر وی

بسته ی حبس ابد ماند چو سایه در چاه

در تو هرگز نرسد دست به تلبیس وحیل

پیر عنین را، سودی نکند داروی باه

نافه شد خاک ببازار تو، نشکفت که خود

ناف خلق تو بریده است بدین سیرت و راه

ساختی بزمی، کز حسرت او خازن خلد

مجلس آرای تو را گفت، که لاشک یداه

طفل پستان فرح، گشته نکارنده ی می

مرغ بستان طرب، گشته نوازنده ی راه

کیمیا گر شده در قالب من باد سماع

همچو در قالب معلول دم روح الله

بر گرفته دل ورایش ز می کنج طرب

آری اموال نهاده است خدا در افواه

بزم کردون صفت از دور قدح تازه و تر

چون مه از انجم رخشنده پدیدار سپاه

امرا، تحفه پذیرفته ستام و مرکب

شعرا، آستی آکنده بزّر و دیباه

انجم آورده بدامن، فلک از بهر نثار

یعنی امشب بعزب خانه مهر آمده ماه

رفته بر کنگره قصر عروشان بهشت

بنظاره که همی صدر جهان کرده نشاه

گاه رضوان زنم گوثر می پاشد آب

گاه، حورا بسر زلف همی روبد راه

نی چنین بوقلمونی بطرا زنده ز طبع

کش ابد نقش برآورد و ازل بد جولاه

شعر من چون بتو پیوست یکی ده شد از آنک

پنج در جنبش یک مرتبه گردد پنجاه

زان بدرگاه تو افتاد پناهم که نبود

سپرک ناوک او آب برون زین در گاه

ابر بارنده منم، کوه گران سنگ توئی

ابر با کوه دهد در همه احوال پناه

شعرا را سلم وضع شود بر در من

برسد چونکه بدریا رسد آشوب میاه

عزم خلخال مرا چون سوی زنگان افکند

در تمنای قدوم تو بماندم شش ماه

زان به خلخال گرائید ضمیرم که در او

نو عروسان علومند بغایت دلخواه

رخ بر آن داشت ضرورات که بر رقعه وقت

مدح این طایفه نا که ز عزی گوید شاه

مشورت خواستم از طبع رضا داد و لیک

همتم گفت من و این کلمه لا الله

کرمت بانک بر آن زد که تو تعجیل مکن

تا جهان کرم اندر رسد از لشکر گاه

بکرم با کرم خود ز من این لفظ بگوی

کای کران وعده بایجاز رسید آمد کاه

تا دراری ابد کس نتواند پیمود

ابدی باد تو را عمر و سخن شد کوتاه

***

مدح سلطان رکن الدین ابوطالب طغرل بن ارسلان سلجوقی (قسیم امیرالمؤمنین)

ای کعبه سپهرت، تا کعب پا رسیده

شرعت خطاب کرده، ای رکن کعبه دیده

در سایه نجیبت آن لاغر سبک پر

جان بال بر کشاده دل بال و پر بریده

آن عنکبوت هیئت چابک قدم گه کفش

دارد طراز قرمز بر پای و سر تنیده

گه چون قضای قانع گه چون فضای صانع

بی جسم بار برده بی پای ره بریده

باسیرش از کرامت، ره در کشیده قامت

در پایش از جلالت، مه فرش کرده دیده

راهی دراز بالا، ساقی ز دوده سیما

این عاج ایستاده، آن عوج خوابنیده

نه دیو بی جمازه بر طول او گذشته

نه غول بی قلاوز، در عرض او چمیده

چون آب و ماه دروی، اندیشه حکیمان

این بر قفا فتاده آن بر شکم خزیده

شهپر ز کال کرده از شعله سمومش

سیمرغ مشرقی گر، بر اوج پریده

بر آستانش ساکن، با دامن قیامت

شامی کز آستینش صبح جهان دمیده

در نو بهار عشاق از چشم گلعذاران

بر هر کنار خارش صد نرکس اشکفیده

آن کعتین پیسه زو، رقعه در نوشته

وین حقه ی معلق زو مهره باز چیده

تو کعبه مکارم بر چار رکن رهبر

ار باد بر گذشته در کعبه آرمید

زان خوان خدمت آرا، یک زر بر گرفته

دو کون را، ز رلت آن زله واخریده

تیغت چو صبح صادق در روضه نبوت

بیراق صبح صادق بر یکدگر دریده

در موسم شریعت کاری بُرفته کردی

اسلام تازه روی است الحاد دل شمیده

زان داد ملک عزت کرده لکام ریزی

تا مسند خلافت ره جسته در رسیده

از موقف مقدس تشریف خویش برده

وز لهجه ی امامت، تعریف خود شنیده

ای، رکن دین و دولت سلطان عالم و علم

ای در صعود اصلت بر ماه سر کشیده

آن میغ کله بسته بر اوج فکرت تو

کزوی هزار قلزم و اخضر فرو چکیده

گشت از شمال عدلت بر طول و عرض کیتی

چون موج دست رادت هر موجی آرمیده

جز در سموم دوزخ نگذارد آن فسرده

کش ادقم خلافت دارد بدل کزیده

با دست توچه سنجد خورشید زرد چهره

با قد تو که باشد کردون دل رمیده

ای در پناه عدلت، جسمانیان غنوده

وی در ریاض طبعت، روحانیان چریده

بادا، ز قصر جاهت تا حشر دور مرکز

یک طاق تاب خورده، یک فرش گستریده

دردا، که شد سیه سربستان این قوافی

اطفال عالم جان، یک مرغ نامزیده

***

وصف شمع و مدح جمال الدین محمود بن عبداللطیف بن محمد بن ثابت خجندی از رؤسای شافعیه اصفهان

ای شمع زرد روی، که با اشک دیده ئی

سر خیل عاشقان مصیبت رسیده ئی

فرهاد وقت خویشی، می سوز و می گداز

تا خود، چرا ز صحبت شیرین بریده ئی

یک شب سپند آتش هجران شوی چه باک

شش مه وصال دوست نه آخر تو دیده ئی

گر شاهدی زعشق چه رخ زرد گشته ئی

ور عاشقی برای چه قد بر کشیده ئی

یاری بباد داده ئی؟ ار نی، چرا چو من

بیرنگ و اشکبار و نزار و شمیده ئی

این خون، فرود دیده ز ساعد بسان چیست

از غبن اگر نه دست، بدندان گزیده ئی

گه بر لکن سواری وز شعله نیزه ور

لافی نمیزنی، صف ظلمت دریده ئی

گیرم، که سر فراخته ئی چون مبارزان

سلطان نه ئی، برای چه افسر خریده ئی

آنرا که نور دیده کمان برده ئی، تو خود

دایم در آب دیده، از آن نور دیده ئی

آهنگ خون و جان تو کرده است بعد از آنک

در جان نشانده ایش و بجان پرور دیده ئی

جولان کنی چو شب پره در تیره کی و لیک

با تیغ آفتاب علم خوا بُنیده ئی

مرغی چنین شکرف که در عهد خود توئی

پروانه را بهم نفسی چون گزیده ئی

آری، تو خود هم از مکسی زاده ئی باصل

و امروز نیر با مکسی آرمیده ئی

والله که تا مصحف شمعی تو وصف خویش

زین سان جز از اثیر گر از کس شنیده ئی

در بزم خواجه، خنده ی نزهت چه میزنی

آخر، نه از برادر همدم بریده ئی

عالی جمال دین که همی گویدش خرد

چندانکه دیده را برسانم رسیده ئی

مسعود نام و طالع مسعود طلعتی

چون سعد از آن خلاصه چرخ خمیده ئی

هیئت نمود طایر یمن از گل خجند

تا نفخه ی مسیح بدو در دمیده ئی

چون مهر نور در همه عالم فشانده ئی

چون ابر سایه بر همه کس گستریده ئی

از هر که کعبتین تطاول بکف گرفت

بدبخت آنکه مهره از او باز چیده ئی

صد بار طول و عرض فلک کرده ئی بکام

از بس که گرد مقصد دل بر تنیده ئی

صد رفعت از مکان گمان برگذشته ئی

از بس که بر معارج همت چمیده ئی

دندان کنان فلک ببریده است بیخ او

بس هرکه بزمگاه و چه دندان گزیده ئی

دستان عندلیب سخن جمله مدح توست

چون غنچه در تبسم از آن لب کفیده ئی

همچون خیال در سر نصرت فتاده ئی

همچون امید در  در دولت خزیده ئی

صبح بقا شب بکشیدست همچو گل

آنرا که تو بخار نکابت خلیده ئی

اسرار گفت توست که هر دم زکوی فکر

صد بار در سرای ضمایر دویده ئی

او شرع را بیامده در  کار و کل و جزو

تقصیر نیست آمده تو آوریده ئی

باد آفریدگار جهان آفرین گرت

کز آفریدگان تو بهین آفریده ئی

***

مدح عماد الدین طغلوا. والی همدان

ای سپهری که چو خورشید، جواد آمده ئی

در دل و دیده سویدای سواد آمده ئی

هر نفس تازه کند عقل بمدح تو بیاض

تا تو در حیز این کهنه سواد آمده ئی

شغل مدح تو بدان باز گذاریم که تو

برتر از مرتبه کلک و مداد آمده ئی

جوهر آتش طبعی نه به ترکیب بشر

زین عنا توده ی دون طبع رماد آمده ئی

از شرف بر شرف طارم ایوان بگذشت

سقف ایوان سخن، نا تو عماد آمده ئی

با دل منهی اسرار ازل خاسته ی

با کف ضامن ارزاق عباد آمده ئی

کیسه پرداخته شد جوهری فطرت را

تا تو ای گوهر از هر به مراد آمده ئی

صدف بحر ازل را چو تو یک گوهر نیست

آه کاندر کف غواص کساد آمده ئی

نکته ی جان و خرد را تو فواید شده ئی

سینه طبع فلک را تو فواد آمده ئی

ده زبان خواسته ئی روز سخن سوسن وار

که چو نرکس همه شب جفت سهاد آمده ئی

ای سخای تو مرا گفته سحابی که چو من

در گهر باری با طبع جواد آمده ئی

سوی آن کل معانی رو، اگر چون دگران

جزو کردار باقدام معاد آمده ئی

میزبان کرمت گفت به ترجیب درای

که بمهمان کده ی کام و مراد آمده ئی

جام بکسار که در مجلس سلطان شده ئی

کام بگذار که در سبع شداد آمده ئی

صاحبا، معجزه ی نطق بدینسان که توراست

ار پی جنبش انواع جماد آمده ئی

ماه جاهی وز کردون شرف تاخته ئی

در پاکی وز دریای سواد آمده ئی

کون ذات تو ز تأثیر فساد ایمن باد

کز پی مصلحت کون و فساد آمده ئی

***

مدح سلطان رکن الدین ارسلانشاه بن طغرل

همای چتر فلک سای ارسلانشاهی

که باد سایه ی چترش ز ماه تا ماهی

کشید رخت بر این آشیان، ز اوج ظفر

شکار کرده هر اقبال را، که میخواهی

گرفته روی ممالک ز تیغش آرایش

شنوده گوش ملایک، ز کوسش آگاهی

ز نیش خنجر بیجاده فام او در جنگ

عدو نه جَسته بصد حیله، با رخ کاهی

باسم لعل و زمرد نشاند زرگر دور

هزار مهر سپهرش در افسر شاهی

بداده نوبت خدمت طناب نو بیتش

سرای پرده اجرام را بخر گاهی

محیطی است نوالش ز بخشش مالی

اثیری است جلالش ز رتبت جاهی

زهی، بنان تو صد سحر درگهر بخشی

زهی سنان تو صد چرخ در عدو کاهی

اگر به پنبه رسد شعله ئی ز شمشیرت

خزند شیران اندر پناه روباهی

ازل بدان کمر آسمان مرصع کرد

که بود داه بساط تو عالم واهی

دُهانَت خرد خواجه وش بجای گهی است

که با هدایت تو میدهد خط داهی

گل ولی شگفانی دل عدو شکنی

در این دو حالت هم آفتاب و هم ماهی

سخن چوره بمدیح تو جست آبله پای

بمانده حیران، در سنکلاح گمراهی

و لیت، اهل ردا بود و خصمت، اهل کلیم

از آن بگردش شد، این کارگاه جولاهی

خدایکانا، بر پشت دست حلقه ی چرخ

نکینه تو، که هم آمر است و هم ناهی

سران، گوهر سلجوق منصفند در آنک

تو شاه واسطه عقد کل اشباهی

چو در مصاف نهی روی، پشت صد سپهی

چو بر سریر کنی پشت، روی صد گاهی

زمانه را بمکان تو رشته یکتائی است

چه باک رشته اقبال را. ز یکتاهی

اگر چه هفت زمین نزل یک خرام تو شد

هنوز باش، که در کام اول از راهی

بمدح تو نرسد دست هیچ فکر که تو

ورای صورت افهام و صوت افواهی

قبای مدت دوران بقد عمر تو باد

در این مقام سخن را دهیم کوتاهی

***

مدح امیر فخرالدین زنگی از امرای سلطان محمد سلجوقی

شها، ز چشمه تیغ تو چرخ نیرنگی

بشست دامن دوران بآب یکرنگی

جهان رو به دستان، چه سک بود که کند

بعهد تو ز درون خیری و برون رنگی

فلک، حمایل تدویر کهگشان در بر

ملازم است درت را باسم سرهنگی

مگر، ز غیرت هم نامی تو می جنبد

که صبح تیغ کشد در رخ تو شب رنگی

چو خلق یوسف رویت تتق براندازد

ترنج و دست ببرد جهان نارنگی

تو را، بمنزل ملک است روی باش هنوز

کزین خجسته سفر در نخست فرسنگی

چنین که رنگ تو آمیخته است صورتگر

مبرهن است، که از بهر تاج و اورنگی

اگر چو خوشه پروین بر این بلند چمن

شود سوار حسود تو از سبک سنگی

تو همچومی طرب افزای، کانچنان خوشه

زمانه را نه عصیری کند نه آونگی

عدوت گر نبود، گو مباش کان بدرک

بریشم است بر این ارغون سرآهنگی

بقای جان تو بادا که ام اوتار است

اگر بلغزد پایش قفا خورد چنگی

چو در تو می نگرم مغز خصم را تیغی

چو باز می طلبم تیغ ظلم را زنگی

مبین که تیغی و زنگی کسی تواند کرد

بجز سپه کش آفاق فخر دین زنگی

قبای صورت اگر هیبت تو در پوشد

بصر نبیندش الا غضنفر جنگی

چو طرد و عکس حروف تهجی اقبال

بحفظ دامن اقبال جمله تن چنگی

تو را حمایل شمشیر بس قوی حرزی است

ز شر مندل این جاودان نیرنگی

عمود کفته ی تو مهر و ماه محور ساخت

خرد چو دید که میزان فرّ و فرهنگی

وجود خصم چه وزن آورد در این میزان

که بوقبیس ندارد محل پا سنگی

ز ثقل حمل هیون نسیم در گل خفت

چو باسحاب درآمد گفت بهم سنگی

حسامت از سر کردون دون برد شوخی

سنانت از سر عالم برآورد شنگی

ز سطح تیغ تو چون خط عزل خود برخواند

فلک چو نقطه ی موهوم شد ز دلتنگی

بروز معرکه با ابرش تو گفت قضا

زمان خرام و زمین سم و آسمان سنگی

عقاب تیر تو را چون گشاد پر گردد

سرین و سینه برد تحفه آهوی تنگی

ز چشمه سار سر رمح است خانه توی

جهان کژ رو، بگذاشت رسم خرچنگی

فلک بدیده ی اجرام خون گریست چو تیغ

چو نیم چرخ تو را گشت چهره آژنگی

زهی ستانه جاه تو سجده گاه ملک

هنوز نقش سرای زمانه پر رنگی

ببال عزم چو طایر شوی زمان سپری

زبار حلم چو ساکن شوی زمین هنگی

ز کان فطرت جز حزم ثابت تو نزاد

که در صفت گهری یافت در لقب سنگی

چو بر زبان ولی میروی، همه شهدی

چو بر دماغ عدو میزنی همه بنگی

چو جلوه کرد بمدحت عروس فکرت من

عرق گرفت جبین نگار ارژنگی

نیم، تنگ سخنی، کز عبارت فارغ

براهواری بیرون همی برم لنگی

عطازخرمن خود میکنم چو صاحب شیر

نه خوشه چینم چون ده خدای خرچنگی

کنون توئی که ز ایام فاضل اندوزی

کنون توئی که باقبال عالم آهنگی

زمانه شام خساست گرفت، وای هنر

گرش نه رهبری، ای کوکب شب آهنگی

خجسته نام تو نقش نگین عالم باد

کزوست عالم نامی ز دیکران ننگی

***

مدح اثیرالدین تورانشاه

نصیب یافت جهان از سعادت کبری

بفر مقدم میمون خواجه دینی

علی الخصوص دیاری که بود پیشه او

چو عاشقان بوصول و چو ناقه ها بقذی

ضمیر غنچه مجلس دوام داده رضا

زبان سبزه ز افزار نشو کرده ابی

خزانه خانه مهر و اثیر یافته مهر

گشاده نامه ابر و نسیم بسته سحی

بجای نرگس خوش چشم خار چون غمزه

بجای زمرد سرسبز آب چون افعی

در آرزوی متاع شکوفه بر سر راه

مضاربان ورق را دو رخ چو زرطلی

مشیمه سحر از طفل میوه ی ترزاد

عقیم گشته چو تمثالهای بی معنی

بجلوه خانه طاوس جغد را منزل

در آشیانه ی بلبل غراب را مأوی

زلرز زلزله جنبان شده مفاصل کوه

چو نبض مرد سبکدل در او سکونت نی

کنون مزاج زمین را هوای حضرت او

چو اعتدال هوا منفعل کند زسفی

زنند جوش چو زندانیان اسکندر

مبارزان چمن خضر وار سبز لوی

زلال نامیه نوشد زمین مستسقی

شعاع باصره یابد شکوفه ی عمی

کنون وقایه شب را بنور خود زربفت

چو برگشاید خورشید دیده ی اعشی

همه سعادت صدری که صید کلک تواند

بهر طرف ز ممالک چو قیصر و کسری

اثیر دولت و دین آنکه از مآثر اوست

ظفر قرینه رایات اعظم و اعلی

سر اکابر ایران خجسته تورانشاه

که باد بندگی اوست در سر دینی

از او سهی کند اسلام قامت رفعت

بدو قوی کند ایام بازوی دعوی

کهینه تندر، صیتش تبیره ی محشر

کمینه برق حسامش حسام بویحیی

ز چرخ ثابته بعدی است آستانه او

بدان بطال که با چرخ ثابته زثری

مدیح گفتن او عین طاعت است از آنک

که بر مخیله روح القدس کند املی

ز عشق سکه نامش نقود شعر مرا

قوای سامعه ده بیت میدهند اربی

ز روی رتبت از او عالم و هرآنچه در اوست

مؤخر است چو از لفظ بیع لفظ شری

مقدس است کمالش ز عالم نقصان

چنانکه تهمت لاهوت باشد از عزی

حلال و محض حرام است خون و مال عدوش

حلال تر ز نکاح و حرام ترز زنی

کدام کوش که بی حلقه تحکم اوست

که نیست نقش نکینش خطاب یا بشری

به مالک سخطش هیچ عمر جان نسپرد

که نه عقوبت جاوید یافت در عقبی

بزرگواری اقبال مدحت تو کشید

مرا بحالت اولی ز حالت ادنی

تک عمل بدویدم چو محرمان بصفا

سر امل ببریدم چو حاجیان بمنی

یکانکیم ز اخوان عهد یک همدم

گرسنگیم ز دیوان و روزه یک اجری

ز اشک دیده فرو شسته نامه ی اشعار

بدست واقعه بشکسته نائبه انسی

مقام نثر بهشتم به صاحب و صابی

زمام نظم بماندم باخطل و اعشی

اگر نه مرتبت صاحب جهان بودی

مرا بفکر نکردی حدیث شعر کری

چرا بساط سلیمان کشم بدوش چو باد

چو چشم مورچه ئی بس بود مرا مثوی

بهشت گفت گر این گلستان همی طلبی

برآور و بشکن باغ و راغ و شاخ و مری

هوا و آب منت گر موافق است مباش

بخاک مرو، چنین خرم و بباد، هری

بدامن دل من در زدند دست طلب

دو فرض خدمت سلطان و خدمت مولی

به نزد حاکم عقل آمدیم و فتوی داد

کزین دو فرض علی القطع اولی و اخری

نه آنکه خاطر بخشیده را بگویم هان

جواب ملتمس من بلانه بلی

به معجزم می ماند ارکند جبریل

ادای شعرم بر بام گنبد شعری

بهر پیاده ی این پیل گون فرزین رو

ز اسب فکرت من شد رخی چو روز عری

خرد نیابت یاسین بدین سخن دادی

اگر بلفظ دری آمدی ز چرخ نبی

همیشه تاسوی علوی است شعله را آهنگ

همیشه تا سوی سفلی است آب را مجری

بقهر و لطف تو بادا مدار آتش و آب

ز حلم و علم تو بادا نشان سفل و علی

هزار خصمت گشته، هزار ملکت صید

هزار سالت عمر و هزار جانت فدی

***

مدح سلطان قزل ارسلان سلجوقی

ای یافته هر آنچ بدو داده و هم ورای

وز دولت اتابک، از یاری خدای

سیفی که پاکشیده شدی از نیام ملک

فتنه فکنده سر شد و باطل بریده پای

تیغ سداب رنگ تو آمد سداب طبع

کز وی رحم فسرده شد ایام فتنه زای

بز دوده ئی ز رنگ حوادث چو آینه

ملک عراق و عرصه ی ایران به تیغ و رای

در رزم بر فلک زنی از پر دلی لکد

آنجا که سرکشان زمین درکشیده پای

هم چون درخش دامن تیغت بیوفتد

هرگه که دشمنت چو شرر برجهد زجای

گر کوه نیست حزم تو گو یکقدم به جنب

ور باد نیست عزم تو گو یک نفس بپای

فضل خدنگ توست حجر را زره شکاف

نوک سنان توست ظفر را گره گشای

جمشید بر درت که بود جز یکی گیا

خورشید با کفت چه بود جز یکی گدای

بندند بر مزاج بهار اینک از بحار

گردد هوا ز ابر صدف گون گهر نمای

این خود بهانه ایست بگرید همی فلک

با صد هزار دیده ز تیغت به های و های

چون چنگ در شکنجه ی قهر تو خصم ملک

قانع همی شود بسری عاریت چو نای

تو کوی برده ئی ز امیران مملکت

گو خصم را بیا و بمیدان همی درآی

زیبد همی کلاه بزرگی تو را چنانک

بر خسروانه قد قزل ارسلان قبای

دیری است دیر تا بنشسته است چون اثیر

بر شاخسار مدح تو مرغی نواسرای

زنهار تا مزور رای تو نشمرد

از دست این کزاف در ایان ژاژ خای

مغز است او ز قافله عسکر سخن

و اینها همه به دمدمه لافند چون درای

گویند در مثل که ز مهمان گزیر نیست

مهمان توست، با او یک لحظه خوش برآی

چندانش خلعه بخش که گردد اسیر و غرق

چندانش باده ده که شود مست و سرگرای

تا هست شش سپهر دگر بعد از این سپهر

تا هست یک سرای دگر بعد از این سرای

خصم تو از سرای بقا باد کاسته

تو باز بر سپهر شرف مرتبت فزای

***

مدح خواجه اثیرالدین نورانشاه

ای برویت چشم روشن اختر نیک اختری

آفتاب مهترانی آسمان مهتری

هرکه فرزند جهان ناقصت خواند خطاست

چون تو، در وصف کمال خود جهان دیگری

نفس تو با ما، در این جای وز رشک جاه تو

چون رسن برخود همی پیچد سپهر چنبری

عالمی اقطاع قدرت شد چگونه عالمی

آنکه برتر زان ولایت نیست اسم برتری

یافت از رایت زهابی چشمه خورشید ازآن

نرگس انجم به شست از گنبد نیلوفری

مطرب عشرت سرای چرخ دف بر دف نهد

گر نه تمکین یابد از بزم تو در خیناگری

فتنه پنهان چون پری از تیغ کلک آسای توست

کز طریق خاصیت بگریزد از آهن پری

هرکه چون زنجیر سرپیچید از درگاه تو

دولتش گوید سر و سندان چو حلقه بردری

دستبوسند اختران مشاطه کلک تو را

چون رخ دفتر بیاراید بخط عنبری

با تو ور پیوسته بودی خواجه تاش جبرئیل

گرنه بگسستی از این پس رشته برپیغمبری

مرکب لطفت بر این کام ار بماند تا بدیر

خیمه ی عصمت زحد آب و گل بیرون بری

صبح اقبالت همی در جلوه امروز ایستد

صبر کن تا چهره بگشاید عروس خاوری

پهلوی تیغت چنان فربه شود کزیک سخاش

کیسه کان روی استغنا نهد در لاغری

سایه چتر تو را بر دوش گیرد آفتاب

نامه بخت تو را در دیده گیرد مشتری

تیغ کاهی تو آراید جهان کهنه را

رغم این مشت خرخاص از پی دانش خری

در رکاب مدحت تو رتبتی یابد سخن

کز وزارت گرم تر راند عنان شاعری

بخت را گر تو پیوندی است استحقاق توست

طوق گوهر هم ز خود بربندد آب گوهری

خدمتش را از بن دندان کمر بندد جهان

هرکه دولت را مرصع کرد تاج سروری

مشتری در صدر چون مانند خورشیدت بدید

آن شکوه مرتبت را شد بصد جان مشتری

ظاهراً نشناخت از حیرت تو را پرسید کیست

عقل گفت، آن کز تو ظاهرتر بود در ظاهری

خواجه ی محسن اثیرالدین که بر احسان او

حق تعالی ختم کرد آئین سائل پروری

طاق اطلس را که عالم جست در زیر قباست

پروزی دان بر بساط جاهش از پهناوری

صاحبا گر وقفه ئی یابم ز چرخ تیز تک

وقف این درگه کنم نظم دری طبع جری

مرکب فکرم براندازد ستام جبرئیل

سیلی شعرم بدراند قفای سامری

سرّ القا ما، عصای کلک من روشن کند

معجزش چون باز مالد کعبتین ساحری

گر بجنبانی سری در من سر عالم شوم

زانکه سر جنبان تو کاری نباشد سرسری

خواجه کیهائی فروشد بر جهان بیرون ز حد

هرکه را صورت خریداری کند در چاکری

چشم روشن کن بدین گوهر که از همتای او

قاصر افتاده است و قاصر دست عقل جوهری

قرة العین است دوران که پیش مهد او

آسمان هم دایگانی می کند هم مادری

با سپند چشم زخمش مجمری کردی فلک

گر خورد بهرام را تمکین بدی در اخکری

مخبر هرکس پس از خلاق او اخلاق اوست

ای نکو منظر بحمدالله که نیکو مخبری

ابر نصرت بار تورانشه که از رایش فکند

سایه بر ایران و توران رایت اسکندری

ای ز حد آفرینش خیمه قدرت برون

وی ز گفت آفرین خوان دامن مدحت بری

سایه بر فرق وجود افکن که چرخ اعظمی

روز بر دانش همایون کن که سعد اکبری

دامن همت چنان در سطح هفتم چرخ کش

کز غبار هر نحوست روی کیوان بستری

ز آفتاب همت و ابر بنان روی امل

بشکفان چون لاله ی سیراب و گلبرگ طری

***

تهنیت میلاد یکی از وزراء

بر تخت اوج رفت درخشنده اختری

زندان کار شکست فروزنده گوهری

بگشاد اگرچه بود شه مالک زمان

رضوان گلستان جنان بر جهان دری

این درقه ی مکوکب کردون فیل رای

باز، از نیام ملک بر آهیخت خنجری

از مشرق سعادت ماهی طلوع کرد

در ساعتی بهین و همایون تر اختری

آن دم کزان مشیمه ارکان فراغ یافت

اقبال گشت اینت خلف زای مادری

بهر سپند سوزش از این مجمر کبود

پر اشتها شد آن همه کام پر آذری

بگرفت چرخ آشتی و آفتاب گفت

هان مژده، کان مبارکت آمد برادری

آن جو، که شهسوار شوی بر براق عمر

تنها چو فتح روی نتابی ز لشکری

در مسند سخا نبود جز شهنشهی

بر عرصه دغا نبود جزء غضنفری

فرخنده باد مولد میمون او بر آنک

بی داغ انتماش دلی نیست در بری

عقلی که بسته است ز تائید صورتی

روحی که یافته است ز اقبال پیکری

نوری که چون ز جیب شرف سر برآورد

در دامن سپهر نهد دیگر انوری

حکمش نفاذ یافت جمالش جهان گرفت

تا گیست چرخ مخبری و ماه منظری

قسم زمین رسید دو جرعه ز جود او

دانند نام هر دو محیطی و اخضری

هر گل ز بوستان ایادیش جنتی

هر قطره از سحاب معانیش کوثری

با ساقی چو حور شرابی چوسلبسبیل

از کثرت حریفان مجلس چومحشری

زهره به مطر بیت فرود آمده زچرخ

در دست ساغری و در آغوش مزمری

وان را که می شناسم در جلوه گاه بزم

بربسته عکس می به بناگوش زیوری

دوشش بوقت رقص بدندانه جان کشی

نوشش بگاه خنده ی دزدیده دلبری

همتای قامتش بفرازنده گلشنی

تمثال صورتش بکرازنده پیکری

در عشق مشک طره جادویه شکل او

پیراهن فلک شده جوجو چومجمری

در پیش زلف و غمزه او خواجه، همچومن

چون غمزه، بیقراری و چون زلف بی سری

با تو چو از فتوت و دانش سخن رود

در منصب معارضه بنشسته همبری

بخت ار چه خفته نیست پگه خیز تر زصبح

تا تهنیت کنند مهی را به اختری

***

***

مدح خواجه امام صفی الدین اصفهانی

ای صورت تو آیت زیبائی و خوشی

نقشی کجا چو قامت آن دلربا کشی

بر فرق خاک تیره در دست آب پاک

ز آنروی آبدار گل لعل آتشی

زلفی چنانک، شام سر آسیمه بر شفق

خطی چنانک، مشک ختن زان برد کشی

صورت نیافت عقل و تو عقل مصوری

کس نقش جان ندیده تو جان منقشی

خورشید بامداد، نخندد بدان تری

گلبرگ چاشتگاه، نباشد بدان خوشی

دور از تصرف لب و دندان حاسدان

شیرین تر است لعل تو چندانکه میچشی

خورشید نیکوان زمینی و سایه وار

پایت ببوسد ارسرزلف فرو کشی

تا یافتی قبول رکاب صفی دین

در موکب تو ماه روان شد به چاوشی

آنجا که طشت خانه قدرت کشند بار

می در دهد و طای فلک تن به مفرشی

و اندم که یغلغ غرمات تو پر گشاد

در جعبه شهر بند شود تیر آرشی

صفو، لطافت تو مبراست از کدر

صبح، سعادت تو معراست از عشی

کلکت بیک وجب قد کوته گه نفاذ

بر بست راه حمله رمح چهل رشی

از غیرت تو گر متکیف شود هوا

عصفور را بباز در آید بباغشی

آمد گدای دست تو خورشید مرتعش

آری ز باب گدیه طریقی است مرعشی

بی خیل تاشی گل خلقت نسیم را

با هر دماغ در نگرفت آشناوشی

در عرضگاه تو ز غلامان پرده کی

مردود گشت ماه به عیب متمشی

بهرام در رباطت طبعت بسی نماند

تا سر برآورد بگریبان راوشی

نارنک زاد غنچه خوش طبع ترک چشم

در خیل صورت تو زده لاف یلدشی

جانداری ذکاء تو را شاه روشنان

تلفیق کرده تیغ زنی در سپر کشی

ای با عموم عدل تو از خیل مارشکل

راه گریز جسته خیال مبر قشی

در سر گرفته با نقط کلک اصفرت

گلگون آسمان هوس خال ابرشی

تا خصم باد سار تو بنمود روی شوم

در خاک جسته چشم قمر عیب اعمشی

با خامه تو گفته خرد از سیاه حرف

گرچه ز نور حامله ی مار ارقشی

تا اشتلم نکرد بنام تو مرغ صبح

تیغ سحر جهان نگشاید بشب کشی

تحریش روزکار مشعبد همه هباست

چون تو یگانه ئی بهنر نا محرشی

اقوالی از معایب شعر است اگرچه داد

این ننگ خانه قافیه را رنگ موحشی

بینا دلی که پیش نهد شمع آفتاب

چشم ستاره را بنکوهد به اخفشی

خلوتگه نشاط تو روشن لمن یشاء

تو کامران به ساغر اقبال منتشی

***

مدح فخرالدین عربشاه

خه خه تبارک الله ای ماه تو بجائی

کم زانکه هر مه آخر روئی بمانمائی

دل راز شست محنت جانرا ز دست انده

بی زلف بسته ی تو نبود همی رهائی

جانا بخاک پایت کو دستی تمام دارد

آن طره را کره زد اندر کره گشائی

طبعی چگونه بینی آن را بخوش حریفی

خلقی چگونه بینی زهره بخوش نوائی

با ما چو چنگ دامن عشرت کشیم درپای

زان نغمه های عالی درحضرت علائی

شهباز آستانه عشرت عربشه آن کاو

بر بال بوم بندد خاصیت همائی

آن کافتاب تربیت او بیک غیاث

در طبع مس پدید کند فعل کیمیائی

دست و می از سحاب کجا اصطناع فیضش

در خلقت جماد نهد قوت نمائی

افلاک دیده های کواکب سپید کرد

تا خاک درگهش ببرد بهر توتیائی

آن در رکاب دولت او صورت سپهری

و آن در شهاب خانه ی او قدرت سمائی

در عنف او مکابره شر زه مصافی

در لطف او ملاحظه ی آهو سرائی

حلمش بر آورد ز دل چرخ بی ثباتی

سهمش برون کند ز سر دهر بیوفائی

آن دانه نیستم که ز بهر غذای هرخس

شاید که آس کردم از این چرخ آسیائی

اصلم طل ترآمد چندانکه از ماهی

وزنم زیادت آید چندانکه بر گرائی

سلطان عمد گشته امی، در چاربالش

در عهد ما اگر نشدی شاعری گدائی

بر صدق دعوئی که زمن بنده گشت ظاهر

گر نیستی معارضه با خلقت خدائی

جنبان شدی دهان دوات از برای صدقم

گویا شدی زبان قلم از پی گوائی

تا در چهار میخ عناصر طلسم ترکیب

آبی و آتشی بود و خاکی و هوائی

ترکیب جسم تو بادا چنان فراهم

کایام جز بران نرود صنعت خدائی

آن نو بهار عدل حسود تو باد دایم

چون گل زروی خوش نفسی نه. به کم بقائی

***

غزلیات

***

چه خرمی است که امروز نیست زنگان را

چه فرخی است کزو بهره نیست کیهان را

بهار و کام طرب تازه می کند دل را

ضیاء انس و فرح زقه میدهد جان را

بدشت جلوه گری عرضه داد بار دگر

سپهر کوش گرفته مزاج نیسان را

چو کودکان بد بستان آخشیج آورد

صبا مشاطه ی خوش قامتان بستان را

خجسته مقدم قاضی القضاب رکن الدین

بسان خلد بیاراست خاک زنگان را

***

زهی فرمانده مطلق جهان را

مشرف کرده نامت هر زبان را

فلک بر تخت شاهی نانشانده

چو تو یک خسروخسرو نشان را

اثرهای بزرگت شاد کرده

روان طغرل الب ارسلان را

چو سایه بست برفتراک چترت

سپهر پیر اقبال جوان را

بدست پایدار دولت تو

گرفته دامن آخر زمان را

با یام تو امید بزرگ است

مبارک دوده سلجوقیان را

***

ز میان ببرد ناگه، دل من بتی شکر لب

بدو رخ برادر مه، بدو زلف نایب شب

دو کمند عنبرینش، زخم و گره مسلسل

دو عقیق شکرینش، زدو گوهر مرکب

قدم نظر شکسته، رخش از فروغ بیحد

گذر سخن به بسته، دهنش ز تنگی لب

دو هزار جان تشنه، نگرد در او و او را

پر از آب زندگانی، شده روی چاه غغبغب

شده کیسه دار دل ها، دلش از طویله دُر

زده کاروان جانها، مهش از میان عقرب

به نشستم و زمانی، برخش نگاه کردم

دل از این نشسته در خون تن از آن فتاده در تب

چو سئوال بوسه کردم، بکرشمه گفت با من

تو نه مرد این حدیثی «فاذا فرغت فانصب»

***

مدامم ده، که ایامم مدام است

شکار عیش را، ایام دام است

بیاور باده ئی، کز وی دو قطره

خرابی دو عالم را تمام است

چه در بند حریفی، باده را باش

حریفی باده ات آسوده جام است

ز هشیاری به مستی، راه دور است

ز مستی تا بهشیاری، دو گام است

اگر عقل است بر جانت عقال است

واگر شرع است بر طبعت زمام است

کسی کاین بندها بگشاید از تو

نه پیوندی در او، گوئی حرام است

ندانم، تا ورای سازگاری

گناه باده ی مسکین کدام است

تو گر تندی ز نخوت، باده تند است

تو گر رامی ز الفت، باده رام است

وگر جنسی همی جوئی موافق

قدم در نه تو خامی، باده خام است

به می مطلق شود هر گاو اسیر است

بمی بالغ شود هر گاو غلام است

***

صبحدمان، ازمی گل بوی مست

همچو نسیم سحرازجا به جست

خواب نهان، در سر شهلای شوخ

تاب عیان، در سر مرغول شست

خانه بهم بر زده چون عهد ترک

زلف بهم درشده چون غول مست

ساقی آزاده، ستاده بپای

باقی دوشین می نوشین بدست

راه حزین میزد و آوای نرم

چنگ ارم در برو آهنگ پست

در شرر ساغر و زنّار وار

چشم من از صورت او بت پرست

گفت: که بر دست و لب من بنقد

بوسه شش داری و باده سه شست

با زر، ساقی بستد جام می

تا دل من سوخته برهم نشست

تا، بدولب هست کنیم آنچه نیست

تا، به دومی نیست کنیم آنچه هست

پرده در این باب نباید درید

توبه در این راه، نباید شکست

تیغ بر آهیخت و لیکن نزد

تیر بیانداخت و لیکن نه خست

***

گرچه سوگندان خوری، کاکنون نکوتر دارمت

من نیم ز آنها، بحمدالله که باور دارمت

شه رخی خوردم بهرچم بوداکنون خوشتر آنک

عشق می گوید کزین صد لعب دیگر دارمت

ای که همچون خاک راهم، زیرپای آورده ئی

گر مرا دستی بود، با جان برابر دارمت

همچو نور خور، تو را بر دیده منزل گه کنم

حیله این باشد چو بتوانم که در خوردارمت

گویمت همسایه ی وصلم بخواهی داشتن

گوی از یک خان و مان داری پر از زردارمت

زر مگر معذور داری، لیک از دریای طبع

گر اجازت میدهی تا غرق گوهر دارمت

دست بر هم میزدی دیروز و می گفتی اثیر

گر جهانت بفکند من حاضرت بردارمت

گر هزاران آیت و افسون بمن برخوانده ئی

با منت این در نگیرد چون من از بردارمت

***

مشرق مه دور گریبان اوست

مغرب جان نقبه مرجان اوست

حجله پروین بر سیمین او

حاجب پروین لب خندان اوست

ظلمت دل، کوری هرخسته دل

بر رصد چشمه ی حیوان اوست

مجمع جانهای جگر سوخته

در کنف مشک پریشان اوست

زهره شب از دامن میدان چرخ

مشتری گوی گریبان اوست

قاعده گر، صبح مکلکل جمال

غاشیه دار سگ دربان اوست

وزبن دندانه ی کوه آفتاب

حلقه بکوش سر دندان اوست

چرخ جهان بین، خرد بحر اوست

لعل سخن گو، حجر کان اوست

یوسف دلها نه یکی، صد هزار

گم شده در چاه ز نخدان اوست

دایره ی هرکه کم از نقطه ئی است

عجم حروف خط فرمان اوست

تحفه چه آرم، ببرش کز وجود

هرچه بر آن دست نهی، زان اوست

اینکه اثیر است نه زان خود است

گر گل و گر خار، ز بستان اوست

***

شکر، زلعل تو در لولوی خوشاب شکست

صبا بزلف تو ناموس مشک ناب شکست

شب شکسته چو در موکب مه تو براند

مه از کمال کرشمه بر آفتاب شکست

دو جزع ما، چو گهر بار گشت مهر عقیق

لبت بخنده خوش بر در خوشاب شکست

کباب دیده دلریش ما، بر آتش غم

لب تو هم نمکی تازه، بر کباب شکست

برات دار عذار تو خط هندی ترک

بنا شناخته این در دل خراب شکست

غلام آن خط مشکم که گوئی از عمدا

کسی خیال خطا در دل صواب شکست

***

بی روی تو، روی خرمی نیست

در عشق تو، جای بی غمی نیست

جز با سر زلف تو، فلک را

در شیوه ی جور، همدمی نیست

گفتی که بحکم توست، دل را

کاندر سخن تو محکمی نیست

بس محرومم ز خدمت تو

در شهر تو، رسم محرمی نیست

نقدی است شکرف عشوه ی تو

چندانکه همی دهی کمی نیست

مستانه توئی چنین، یک اهل

در هفت نشیمن ز می نیست

گشتیم بباغ دهر چون باد

یک شاخ بر آب خرمی نیست

خشک است نهال شادی ای چشم

دریاب که وقت بی نمی نیست

این ریش که بر دل است ما را

در ساختن است مرهمی نیست

یا، در عالم نماند مردم

یا رسم وفا و مردمی نیست

شک نیست که این رباط خاکی

منزلگه هیچ آدمی نیست

چتوان کردن اثیر میساز

«کز دهر امید خرمی نیست»

***

در عشق تو یک کار مرا ساز و نسق نیست

خون میخورم از غصه و سامان نطق نیست

آمد بفذلک ز غمت دفتر عمرم

گر ما بقئی هست به جز یک دو ورق نیست

چشمم مه رخسار تو را باز مبیناد

گردر شب هجران تو چشمم چوشفق نیست

در مملکت درد، نشان می ندهد کس

یک کار که ازعشق تو بی ساز و نسق نیست

خلق از تو، چو نیلوفر تا حلق درآبند

وز شرم تو را بر گل رخسار عرق نیست

ما نیز رضای تو گزیدیم، چو کس را

بر هرچه هوای تو کند، زهره دق نیست

کی دید اثیر از تو وفا، خاصه که امروز

در قالب عالم ز وفا هیچ رمق نیست

***

چون مرا دولت وصل تو، شبی روزی نیست

زانکه در مذهب من، عیدی و نوروزی نیست

گفتم آن لعل صفت محنت من برشکند

چرخ پیروزه ندا کرد که پیروزی نیست

چند گوئی، که بدآموزی صاحب غرض است

عادت بوالعجب توست، بدآموزی نیست

بیلکی باز کن از غمزه، بدآموزان را

زانکه در عادت تو سنت دلدوزی نیست

غم دلسوختگان، دامن توکی گیرد

در جهان تو. چو غمخواری و دلسوزی نیست

***

مه رخم، سرو قامت افتاده ست

راستی را، قیامت افتاده ست

جای شکرانه هست کزرخ او

حسن بر مه، غرامت افتاده ست

لشکر صبر را ز تیر مژه

صف شکستن علامت افتاده ست

مرغ او نیست مرد عافیتی

کش نظر بر سلامت افتاده ست

لذت روز وصلش آن کس راست

که شبی با ملامت افتاده ست

***

یا رب آن ماه تمام، آن من است

که بقد سرو خرامان من است

با سر زلف پریشان، همه روز

در پی کار پریشان من است

عمر جاوید طمع میدارم

که لبش چشمه ی حیوان من است

آن لب، آنلب، که شکر بنده اوست

کس چه داند، چه بدندان من است

غمزه او، همه کفر است و لیک

کفر او، بهتر از ایمان من است

از سک کوی ویم نیست دریغ

سخنش، کز همه در جان من است

من که دیوانگیم از سر اوست

زلف او سلسله جنبان من است

جرم زنجیر وی است اینکه زغم

پیرهن بر تن، زندان من است

اینکه در پای صد اندوهم گشت

هم دلی بی سر و سامان من است

این همه هست و همی گوید اثیر

«یا رب، آن ماه تمام آن من است»

***

این زبان کاندرین دهان من است

سبب محنت و زیان من است

در دهانم همیشه هست نهان

و آشکارا کن نهان من است

من بدو خرمم، که در همه حال

اصل سرمایه ی دکان من است

بر ضمیر دل و تفکر من

بر همه خلق تر جمان من است

سخن مختصر بگویم، هان

خلق را بنده- رایگان من است

ملک الموت هرکسی پیداست

ملک الموت من، زبان من است

***

ای اختری، که شاه کواکب غلام توست

این رجعت تو، حاصل صد انتقام توست

قدرت بلند باد، که بر قدر روزگار

اقبال تو بهینه لباس کرام توست

شاید، اگر نهیم بشکرانه درمیان

چشمی که بی جمال تو بر ماغرام توست

گر، زنده میشویم پس از مرک و افتراق

شاید که باوصال تو، مارا قیام توست

سهل است زندگیم غرض زندگی توست

از فتنه در ضمان امان و سلام توست

***

بازار تو را کرانه ئی نیست

آزار تو را بهانه ئی نیست

آمد ز دهن دلم ز آتش

بی قصه تو زبانه ئی نیست

تا بوده هزار بار بالین

در کوی تو آستانه ئی نیست

در کوی تو ناز حسن سوز است

بی ماتم هیچ خانه ئی نیست

***

کس به عشق تو دستیارم نیست

دل بهجر تو پایدارم نیست

من نگویم که دیده نیست مرا

هست بی روی تو نگارم نیست

بیکی دل چه مایه رنج کشم

ای دریغا که صد هزارم نیست

***

طبیب درد بیدرمان کدام است

رفیق راه بی پایان کدام است

همی دانم وثاق اوست جانی

اگر دانستمی کان جان کدام است

گر این عقل است پس دایوانگی چیست

ور این جان است پس جانان کدام است

کسی کاورا بجان جوید نگوید

که با می زحمت دندان کدام است

نمیداند کسی درمان این درد

طبیب عشق را دکان کدام است

اثیرا دم مزن او خود شناسد

که سرکش کیست سرگردان کدام است

رخسار آن نگارین یارب چه شاهداست

و آن زلف وخال مشکین یارب چه شاهداست

مخمور نرگسش را در بزم نیکوئی

سنبل حریف و نسرین یارب چه شاهداست

ترکانه چشم مستش بگشاده است کفر

وز غارت دل و دین یارب چه شاهداست

وان نکته های چابک الحق چه دلبراست

وان خنده های شیرین یارب چه شاهداست

ورد اثیر از این بسزا نیست پیش نه

«رخسار آن نگارین یارب چه شاهداست»

***

خیزید و می آرید که هنگام بهار است

رخسار عروسان چمن همچونگاراست

آن شاخ که بُدعور کنون ملحم پوش است

و آن دست که بد ساده کنون سرّعذاراست

در دامن گلزار صبا مدخنه سوز است

در چهره ی نیلوفر حوض آینه داراست

گل باز قبا پوش شد و لاله گله دار

این چیست همه خلعت سلطان بهاراست

مرد از می صافی نه نشیند به چنین وقت

هر سر که زجام هوسی جفت خماراست

خرم دل آنکس که دلی دارد و یاری

بیچاره اثیر است که بس بی دل و یار است

***

یا رب آن روح ممثل چه خوش است

بر گلش زلف مسلسل چه خوش است

وان دو صف رسته لولوی عدن

بدو یاقوت مکلل چه خوش است

غدر رنگینش با خرقه نکوست

ناز شیرینش با دل چه خوش است

یا رب آن عهد دروغش که بدو

نتوان بود موصل چه خوش است

وان مراعات مزور که بدان

نتوان کرد معول چه خوش است

با اثیر است همین گوید و بس

یارب این روح ممثل چه خوش است

***

با دل بد عهد تو گاو گل سر دامن است

گنبد نیلوفری در یک پیراهن است

یک نفس آخر بدار گر نه چو چرخ بلند

گرد جهان گشتنت بهر ستم گردن است

معدن گوهر شده است بی تو دو چشمم ولیک

آن لب یاقوت رنگ گوئی از این معدن است

مرغ دلان را بسی صید کنی تا بشکل

زلف توچون پای دام خال توچون ارزن است

طره میگون تو تیره کند آب من

نزد من احوال او همچو رخت روشن است

شد دل او هم سوار دررخم او گرچه دید

کان شب خورشید نعل همچو فلک توسن است

از تو در آویختم همچو قبای تو زانک

خون من وجیب تو هر دو در آن کردن است

مشتری وصل تو گر بفروشی منم

نقدم اشک و حسب، جنسم جان و تن است

طنز کنی کای اثیر هم سخن آورده ئی

بیش تو شرمی مدار کاین سخنت با من است

***

آن چشم مست بین که خرد در خمار اوست

و آن لعل چون شکر که روانها شکار اوست

عمری است تا چو شمع بامید یک سخن

موقوف پرور دهن تنگ بار اوست

تا کی بخنده ئی سردندان کند سپید

صد جان، برلب آمده در انتظار اوست

زرین رخ مرا که ز خون گشت پر نگار

عذری که ظاهر است رخ چون نگار اوست

معشوق دل غم و می و جانانه ی من او

ما هر دو در میانه و او در کنار اوست

هرگز باختیار بلا خواست هیچکس؟

در جان من نگر که بلا اختیار اوست

گفتم اثیر را بکش و رستی از بلاش

دل گفت: این حدیث ازاو خواه کاراوست

***

ازفلک آن ماه کون آمده است

یا پری از پرده برون آمده است

صبر من از هیچ کم آیداز آنک

حسن وی از بیش فزون آمده است

چاه نگونسار زنخدانش را

چشمه ی حیوان ز درون آمده است

آب کره بسته به بین غبغبش

گوی از آن چاه برون آمده است

دام گل و دانه جانش بهم

من چه دهم شرح که چون آمده است

مرغ دلم در همه عالم کجاست

کاو، نه در آن دام زبون آمده است

آنکه شکارش چو اثیری بود

دانکه چه بربندو فسون آمده است

***

کار ستمت بجان رسیده است

این کارد باستخوان رسیده است

آهی که جهان بهم برآرد

از دل بسر زبان رسیده است

در وعده تو نمی رسم من

دریاب که وقت آن رسیده است

بر چهره به بین قطار اشکم

از بهر تو کاروان رسیده است

خون آلودست آهم آری

یا تیر تو برنشان رسیده است

ناگفته دل اثیر یارب

شعله بدردهان رسیده است

***

یا رب آن روی است با آن زیب و کشّی یا مه است

چشمه آب حیاتش در زنخدان یا چه است

از رخ آئینه فامش نیم عکسی بیش نیست

اینکه بر پیشانی خورشید و رخسار مه است

زلف کوتاهش جهانی جان بغارت برد دوش

تا چه خواهد کرد اکنون دست جورش کوته است

غمزه او تیر بر دل میزند یارب چنانک

عاشقانرا پوست بر تن نیست ممکن کاگه است

عقل و جان را کم کند هرکس که بااوهمدم است

خویشتن را گُم کند هر دل که با او همره است

دی تقاضای شب وصلش همیکردم، پگاه

گفت: این تا حشر افکن روز عالم بیگه است

وصل او هرگز بدست کس نیاید، کیمیاست

یا ز عشرت خاکپای عز دین خسرو شه است

***

یک امروزت سر من چاکرت هست

چگوئی این لطافت در سرت هست

مرا گر داده ئی صدبار دانم

کزان باری هزار دیگرت هست

بدین معنی تو باکس برنیائی

که از من نازنین تر دربرت هست

گدائی هم بباید چشم بدرا

چو از شاهان هزاران چاکرت هست

چه میگویم تو و جان اینت سودا

کسی باور ندارد باورت هست

نه زین جانهای زهر آلود صد جان

در آن مرجان شکر پیکرت هست

اثیر اینک بدست کافرش ده

اگر دُردی دگر در ساغرت هست

***

محرم عشق را حکایت نیست

همره راز تو روایت نیست

گرچه آهنگ خون من داری

آه را زهره شکایت نیست

نوک مژگانت ناوکی آهینحت

هیچکس را از او سعایت نیست

روی تو هر صفی نزد که بر او

سرنگون صد هزار رایت نیست

نتوانم نشاند فتنه تو

بر جهانی مرا ولایت نیست

زخم حمله چه بر اثیر زدن

گرچه قصد است بی عنایت نیست

***

هنگامه ی خورشید ز رخسار تو بشکست

بازارچه سرو ز رفتار تو بشکست

هر تعبیه لطف که در تازه گلی بود

قدرش زرخ زر تو برتار تو بشکست

هر رونق و ناموس که هر لعل و گهرداشت

با قاعدد لعل گهربار تو بشکست

برچید دکان عقل و بپرداخت وطن صبر

ساز حیل هردو چودرکار تو بشکست

زلف تو ز ما بس که تراش دل و دین کرد

تا تیشه او تیز ز پیکار تو بشکست

بس پرده مصحف که چلیپای تو بدرید

بس حرمت سجاده که زنار تو بشکست

هر کیسه دل طره طرار تو بشکافت

صد لشکر جان غمزه خونخوار تو بشکست

هر کیسه دل طره طرار تو بشکافت

صد لشکر جان غمره خونخوار تو بشکست

بازار بتان تا بکنون داشت رواجی

واکنون که اثیر است خریدار تو شکست

***

هیچ، دردی بتو ای مایه درمان مرساد

هیچ، گردی بتو ای چشمه حیوان مرساد

روشن است اینکه تو ماهی و سمند تو سپهر

به چنین ماه سپهر، آفت دوران مرساد

بنده ی آن دهنم، از بن دندان که بدو

هیچکس را بجز از من، سر دندان مرساد

یا رب آن لب، چو، به عشاق سبکدل برسند

غبن باشد به رقیبان گران جان مرساد

آنچه در عشق، بجان من سر گشته رسید

اثر آن ز دهان بر لب و دندان مرساد

یوسف حسنی و من سوخته ی یعقوبم

من و غم خانه، تورا نکبت زندان مرساد

چه بود گرخم زلف تو بپای تو، رسد

بر دل من غم هجر تو بپایان مرساد

گرچه در عالم جان والی بیدادگری

قصه ی درد اثیر از تو بسلطان مرساد

***

یاد میدار که از مات نمی آید یاد

ای امید من و عهد تو سراسر همه باد

نکنی یک طرف از قصه ی من هرگز گوش

نه زِیم یک نفس از غصه تو هرگز شاد

یاوری نیست، که با خصم تو بردارم تیغ

داوری نیست، که از هجر تو بستانم داد

تو نگفتی که وصالم برساند بخودت

راستی نیک رسانید که چشمت مرساد

گفتی ار، فاش کنی عشق پری، جان نبری

نبرم، خود نبرم حسن تو جاوید زیاد

گر غرض خون من است از سر اینک سروطشت

ور نه این طشت سه سال است که ازبام افتاد

من بر این تهمت اگر کشته شوم باکی نیست

همه سرسبزی کمتر سک دربان تو باد

عافیت خواستی از من خیرالله جزاک

او همان شب بعدم رفت که خیر تو بزاد

گله ی وصل تو با هجر تو میگفتم دوش

که ستد عمرو از او هیچ بجز غم نگشاد

عشق ما مظلمه ی کس بقیامت نبرد

گر ز تو عمر ستد در عوضش عشق بداد

در میان روی بمن کرد خیالت که اثیر

زین سخن بگذر و این واقعه بگذارز، یاد

***

چو لب افق بخندید و دم صبا بر آمد

بمبارکی و شادی غمش از درم درآمد

چو رکاب او تهی شد ز سرای پرده جان

نعرات انعم الله صبا، حکم بر آمد

ز پی نثار و تحفه دل و دیده پیش بردم

نه نثار لایق افتاد و نه تحفه در خور آمد

دو غزاله بود فربه دل و دیدگان ولیکن

چو بقد او نمودم قد هر دو لاغر آمد

گر اجازتی بیابم شکسته بسته جانی

بدهم غرامتی آن نه قیامتی بر آمد

ز دل تهی بر آن در، بگشاد کار عاشق

چو بداد سر بر شوت ز دو کون برتر آمد

به میانجی دو کشور برسید دل بدلبر

چو یگانه شد بغیرت ملک دو کشور آمد

ز وجود زنده ی ما چه دهند کاندرین ره

سر صد هزار سرور ثمن یک افسر آمد

به بهشت این تمنی که رسد جز آن شکرفی

که شرار دوزخ اورا چو شراب کوثر آمد

باثیر کی نماید غم او جمال او را

دم پرده در حریفی دل راز پرور آمد

***

من خاک چنان با دم، گاو زلف تو جنباند

در آتشم از آبی کاندام، تو را ماند

مه در گرو خوبی، از عکس بنا گوشت

ششدر بفره خواهد اول بر او راند

توفیر دل و دیده، از روی تو این باشد

کاین بیند و خون گریه آن خواهد و نتواند

چشمت چو مرا بیند، گوید که به ننشینی

تا غمزه خونخوارم جائیت به ننشاند

زینسان که به بیدادی، تو دست بر آوردی

جز یارب مظلومان، دست تو که پیچاند

دردت چو نهان دارم، کز تخته رخسارم

هرکس که مرا بیند چون آب فرو خواند

گویند نمیداند حال تو اثیر، آن بت

من صنعت او دانم میریزد و میداند

***

تدبیر دل مرا نمیخواهد

جز صحبت ناسزا نمیخواهد

از محتشمی که هست معشوقم

پیوند من گدا نمیخواهد

هر گه که ز مفلسان سخن گوید

دانم که مرا چرا نمیخواهد

من عاشق زاهدم و لیکن او

زر میخواهد دعا نمیخواهد

ای مرد بهانه است زر، کاو خود

در اصل وجود ما نمیخواهد

جان پیشکشم بود که بپذیرد

گر قالب کم بها نمیخواهد

قصه چکنم اثیر، یار اینک

امید ببُر تو را نمیخواهد

***

هرکه دل بر سرو بالائی نهد

بر سر هر آرزو پائی نهد

جمله برخیزد ز راه خویشتن

آنکه سر در راه سودائی نهد

دل بپردازد زهر رائی که هست

پس بیارد بر دل آرائی نهد

برنگین جان معمائی کند

پس براو موم تمنائی نهد

در حریم گوهر دل، هر شبی

از سرشک دیده دریائی نهد

در بدن هرچند شیدائی کند

پیرهن را نام شیدائی نهد

تن بسوزد سوخته خاکی کند

چشم را بر روی زیبائی نهد

زیر هر برگ از گل رخسار او

خود بخود باغ تماشائی نهد

وز خطا او بر سر منشور عشق

رسم توقیعی بطغرائی نهد

طیلسان عقل در پا افکند

زاهدی را نام رسوائی نهد

لاتکف بر نقد امروزی کشد

لامکن در پای فردائی نهد

ناتوانی می نهد او را ولیک

دست بر کتف توانائی نهد

***

هرکه در دامن تو آویزد

نه چنان افتد او که برخیزد

عشق تو صد هزار صف شکند

که یکی گرد برنیانگیزد

بالبت کش خدای توبه دهاد

هیچ گویم که باز نستیزد

طمع توبه، خود که یارد داشت

چو از او دیدنی همی ریزد

جان سرگشته رحبه می طلبد

تا ز جودت دو اسبه بگریزد

هرکه حال اثیر بنیوشد

از سر کوی تو، به پرهیزد

***

بی غم عشق تو دل بکار نیاید

جان نبود آب و گل بکار نیاید

عقل برافشاند کیسه لیک ز تقصیر

در رخ تو جز خجل بکار نیاید

شمع دلت خوانم ای عزیزتر، از جان

نام تو شمع چگل بکار نیاید

سوی تو هر عشق نامه ئی که نوشتم

نقش جز از خون دل بکار نیاید

ناوک دلدوز برکشی که فلان را

گل شکر معتدل بکار نیاید

تا چو توئی بشکند مصاف ضعیفی

هیچ ایاز و قزل بکار نیاید

بیغم تو یک نفس که شاد بر آرم

گر کنی از من بحل بکارنیاید

***

دوستی یکدل و دمساز نماند

مونس محرم و همراز نماند

تاز ده بر هدف سینه ما

چرخ را هیچ یک انداز نماند

گر یکی راست زبانی چوعیار

که چو زر در دهن کز بماند

گرچه ز آسایش در روی زمین

نای کردار جز آواز نماند

هم نماند غم و محنت باکس

جاودان چون طرب و نازنماند

***

خوی تو باجور روزگار بسازد

حسن تو با لطف کردگار بسازد

وعده وصلت بکوش هوش فروخوان

تا برود کار انتظار بسازد

بر پی بوی گلی ز باغ رخ تو

با الم صد هزار خار بسازد

روی تو دیدم ز خوی خویش خبرده

تا دل کار اوفتاده کار بسازد

سوخت مرا طبع روزگار مباد آنک

خوی تو با طبع روزگار بسازد

همچو اثیر آنکه درفتاد بدامت

تا به ابد برگ اضطرار بسازد

***

خیمه در کوی یار خواهم زد

در آن غمگسار خواهم زد

با جنیبت گشان نوبت وصل

پای بر روزگار خواهم زد

اولین تازیانه ئی که زنم

بر سر انتظار خواهم زد

با رخ خویش و خط اولکدی

در خزان و بهار خواهم زد

باز بر بام عالم از نخوت

علمی آشکار خواهم زد

خاک در چشم باد خواهم ریخت

آب بر روی نار خواهم زد

پشت پای کمال در ره عشق

بر رخ فخر و عار خواهم زد

دو جهان را چو بشکنم با خود

همه در کارزار خواهم زد

هر اثر کز اثیر خواهد ماند

جز سخن بر کنار خواهم زد

***

همچو بالای تو سروی بچمن می نرسد

در خور لعل تو دُری ز عدن می نرسد

چکنم قصه هجران بکه گویم که مرا

یک زبان است و ز افغان بدهن می نرسد

هر زمان زلف تو دارد بسر ما سیهی

سپهی کش ز شکن هیچ شکن می نرسد

با نصابم ز خیال تو که چشمش مرساد

گر نصیبی ز وصال تو به من می نرسد

هر زمان طنز کنی کان دل بیمار تو کو

راست خواهی، دل آنجاست که تن می نرسد

گشتگان تو چنان ز آتش دل میسوزند

کز هزاران تن یک تن بکفن می نرسد

بر سیمین تو اندوه کشان دارد لیک

کین از آن قوم در اندوه بمن می نرسد

خون من میخور و میگو که اثیر آن من است

باری آن گفتِ زبانی، بدهن می نرسد

***

دل به عشق تو جانسپاری کرد

صبر هم نیز حق گذاری کرد

صبر و دل دست چون بهم دادند

هم. نیارست پایداری کرد

تاب در کار ما همی افتاد

هم برآمد چو بخت، یاری کرد

بخت ما را نخوانده پیش آمد

راستی را بزرگواری کرد

این منم لا الله الا الله

که مرا بخت خواستگاری کرد

ای دل اکنون بساط مجلس انس

یارم آن لفظ گفت یاری کرد

که رقیبی کران شد از پس کار

بخت فرخنده پیشکاری کرد

بر در او چو زر نداشت اثیر

زود بر آب چشم زاری کرد

***

وقت بیاید که دور غم بسر آید

صبح وصال از شب امید برآید

عمر عزیز از سر وداع بر آرد

آن دو سه روز فراق هم بسر آید

بردر این سخت خفته صبر کنم صبر

آخر اگر مرده نیست هم بدر آید

باز من، اکنون که در گریز گه افتاد

مرغ دلی شرط نیست تا ببر آید

هست ز ایام یک نظر طمعم بس

وین قدر ایام را چه در نظر آید

سخت بیفتادم از زمانه چه گویم

من نیم آنکس که با زمانه برآید

عمر و مراد، ای عزیز هر دو عزیزاند

این بده اربایدت کزان خبر آید

تیر بلا کز گمان حادثه بجهد

پوست ندارد مگر که برجگر آید

***

روزی که جفاهای تو بر یاد من آید

دل نوش کند غصه و از خویشتن آید

چون صفّ بلا، راست کنی از سر تسلیم

مرد آن بود آری، که نه کمتر ززن آید

گر تیغ بیالاید عشقت بمن این فخر

حاشا که ز صد پیرهنم یک کفن آید

تا چند زبان گرد بدارم که لب توست

چیزی که ز ایام بدندان من آید

من گرد سر کوی تو از بهرتو گردم

بلبل ز پی گل بکنار چمن آید

بشکست دلم زان شکن زلف مبادا

کز چشم بدان برشکن او شکن آید

***

رخ او دیده را بصر بخشد

لب او کام را شکر بخشد

دو گروهی بر افتد از شب و روز

اگر اقطاع حسن بر بخشد

حلقه زلف ذره پرور او

جان آزاده را کمر بخشد

در ره او هم از گله داری است

هر که مردانه وار سر بخشد

باده مستی است عشق او که مپرس

هر زمانم غم دگر بخشد

خاک کویش ز اشک چهره مرا

بس که چون رنگ سیم و زر بخشد

بی نظیر جهان شود چو اثیر

هر که را عشق او نظر بخشد

***

نه صفای تو در بصر گنجد

نه صفات تو در خبر گنجد

بر بساط قمارخانه حسن

تا رخش هست کی قمر گنجد

در جُلاب روان رنجوران

تا لبت هست کی شکر گنجد

هرکه شد مرغ چینه لب تو

مرغ جانش نه زیر پر گنجد

تنگنائی است وصل تو که دراو

نیست ممکن که عشق و سر گنجد

همه جرمی بکن که دریابد

همه نازی بکن که در گنجد

***

آنرا که چنان سلسله ها بافته باشد

هر سلسله زندان دلی تافته باشد

هرجا که بجوئید زجانهای عزیزان

در هر شکن آرامگهی یافته باشد

صد بار بگفتم مکن ای دل مرو آنجا

کان ره نه به پای چو توئی بافته باشد

بر گنبد طرار منه چشم که ناکاه

تا در نگری جیب تو بشکافته باشد

صد نامه سر بسته بخوانی و ندانی

کانجا سخن از کاغذ سر تافته باشد

در راه سر گمشده ئی کم چو اثیر است

آنکس که بتو هم بتو بشتافته باشد

***

روی تو، ممالک جهان ارزد

وصل تو، حیات جاودان ارزد

زان لعل که صد هزار دل دارد

یک بوسه بصد هزار جان ارزد

نام چو منی همی بری خه خه

این نام بدین لب و دهان ارزد

جان، بندگی تو را کمر در بست

انصاف بده که رایگان ارزد

چشم افکندم بدان گل عارض

تا خود به هزار بوستان ارزد

دل گفت اثیر اگر بصر داری

نیکو بنگر که بیش از آن ارزد

***

گه بود ماه که با روی تو از کوه بر آید

چه زند سرو که با قد تو بالا بنماید

هر کجا بوی تو آمد ز صبا گرد نخیزد

هر کجا روی تو آمد ز سحر صبح نیاید

غمت آورد بدر صبر. خرد گفت که حقا

اگر او اوست که من دانم ز و جور نشاید

گفتی ار بر سر این مهر بپائی بخوری بر

باش اینجا، سخنی هست اگر عمر بپاید

صبر زندان فراق تو شکستن نتواند

ور بدندان همه آن است که زنجیر نماید

روی کس نبود وصل تو، یا بخت من این است

که شب حامله جز هجر همی هیچ نزاید

بار این حادثه من خسته، بمنزل برسانم

گر در آن سر که جفاهای تو باشد مگر آید

گفته بودی بخورم خون دلت مصلحت این است

گوشمالیش بدین جور که او کرد بباید

شاید ای دوست همین آید از آن خو که تو داری

ور جز این آید از آن خو که تو را هست نشاید

گرده گیر آن همه لیکن، پس از این خوی بدتو

کاین برآید بفر دوست رساند چه سر آید

عشوه میداد وصال تو که روزی بتوانم

عقل میگفت اثیرا مشنو هرزه سُراید

***

گر نقاب از دورخ براندازد

عالم از عافیت بپردازد

عرصه روزگار تنک آید

باره ی حسن اگر برون تازد

بفلک بر، زنور عارض او

ماه با آفتاب بگدازد

عقل بر گوشه بساط عدم

همه نقد وجود دربازد

بر زمین بر، زرشک قامت او

سرو همچون هلال بکرازد

گر غمش سر بجان فرود آرد

دل ز شادی کله براندازد

وصلش اخسیکتی امیدمدار

که وفا با جمال کم سازد

آنکه با روزگار ناز کند

چون توئی را چگونه بنوازد

***

نام تو، بهر زبان در افتاد

شوری به همه جهان در افتاد

در حیرت عارض تو خورشید

از طارم آسمان در افتاد

هنگام نظاره تو حورا

از کنگره ی جنان در افتاد

راز تو نهان چگونه دارم

کاین قصه بهر زبان در افتاد

عشق تو خریده شد بجانی

یارب که چه رایگان در افتاد

انصاف بده چنان همائی

سگ را بیک استخوان در افتاد

ما را چو اثیر خویش خواندی

سیلاب به خانمان در افتاد

***

حسن رویش دیده پرخون میکند

عقل واقف نیست تا چون میکند

آب میگیرد ز رویش چشم و پس

عکس او آن آب گلگون میکند

دست حسنش ماه را گیسو کشان

از بساط چرخ بیرون میکند

جمله تلقین رخ و زلفین اوست

چرخ هر بیداد کاکنون میکند

عین بیدادی است در دور غمش

هرکه آه از جور کردون میکند

عقل را چون ابلهان در شیشه کرد

چشم او یا رب چه افسون میکند

ظلم جزعش آشکارست آن بگوی

لعل متواریش هم خون میکند

از جهان هر چند جورش بر من است

گو بکن زیرا که موزون میکند

گفت زر و سیم، گفتم روی و اشک

گفت این وجهم چو قارون میکند

نیک ادائی رفت اثیرا کم مپیچ

تا مراعات تو افزون میکند

***

از تو هر آنچه برمن درویش میرود

راضی شدم چو برهمه، زین بیش میرود

منشین بجور در پس افلاک چون مهت

بر سر گرفته غاشیه در پیش میرود

ای تشنه جمال تو چشمم، بیاد آر

کابت همه بجوی بداندیش میرود

از تشنکیش در عجبم خاصه کاین زمان

بر رخ دو جویم از جگر ریش میرود

در دولت غم تو به محنت غنی شدم

نیک است اینکه با من درویش میرود

کی کام خوش کنم بوصال تو چون تورا

همراه نیم نوش دو صد نیش میرود

کیش تو چیست جور و کنون بر موافقت

دور فلک چو تیر بر آن کیش میرود

در کوی تو زمانه مرا گفت گوش دار

پایت بقصد خون سر خویش میرود

دل گفت: رو که دست نیالاید او بما

مهتاب او بگشتن بَرخیش میرود

***

جهان پیرباز از دست نیسان خرقه می پوشد

مبارک بادش ار بر دُرد خواران زهد نفروشد

قبای سبزه می بینی صبا کسوت همی دوزد

ردای سرو میدانی چمن خلعت همی پوشد

شکوفه زیر لب بر ساغر خیری همی خندد

چو می بیند که اسباب طرب نرگس همی نوشد

کشیده تیغ عصیان سرخ بید و شوخ میآید

بخنده گل همی گرید مگر خونش همی جوشد

نسیم از شاخ منبر میکند وز فاخته قاری

خدایش یار بادا، گر برای دین همی کوشد

زبان از نوحه بر بندد سحر گه بلبل عاشق

اگر یک آه خون آلود این بیچاره بنیوشد

ولیکن ز آن همی ترسم که بلبل چون فروماند

بدرگاه شه آید و ز اثیر خسته بخروشد

***

با سرو قدت چمن بسوزد

وز مشک خطت ختن بسوزد

جائی است جهان تو که آنجا

شهبال عقاب ظن بسوزد

عشاق تو را ز شعله دل

بر تن همه پیرهن بسوزد

هر صبح ز آه آتشینم

چون صبح همه دهن بسوزد

در زاویه دماغ عشقت

ننشسته همه وطن بسوزد

از تاب تو در تبم که ناچار

چون دل بفروخت تن بسوزد

دام بکهیت بر نیاید

ور خرمن صد چو من بسوزد

در زلف تو جان ماست ترسم

کاو را رخ شعله زن بسوزد

کز بهر خلاص شوی هندو

رسمی است که خویشتن بسوزد

هر کاو چو اثیر گشته توست

از تف دلش کفن بسوزد

***

دهان تنگ آن دلبر نشان طبع من دارد

که در یک نقطه و همی جهانی در وطن دارد

گهرها در شکم دارد لب یاقوت فام او

وزاو سربسته هر نکته شکرها در شکن دارد

چنان خندد که پنداری صبا بر لؤلؤ شبنم

دهان لاله رعنا فرا روی چمن دارد

نهان چون چشمه خضر است هر کزوی کنف جوید

سر حسرت گرفته چون سکندر در کفن دارد

چون روح القدس معصوم است و زماروی می پوشد

چو حور العین هم جانست و یاقوتی بتن دارد

دمی کزوی صفت گوید چو احمد مهرلاجوید

لبی کزوی عصا جوید چو موسی داغ لن دارد

سخن های فراخ او که در عالم نمی گنجد

شگفت آید بدان تنگی که او جای سخن دارد

به مهمان خانه عصمت نمکدان ملائک را

کسی داند که گوش جان بدان شیرین دهن دارد

کجا رمزی در اندازد قتیلی چون حسین آرد

کجا زهری برافشاند شهیدی چون حسن دارد

خرد شارب همی خواند نشانی را که پنداری

سواد لاله بر عنوان درج یاسمن دارد

نشاط آهوان غمزه ی او خود عجب نبود

که گرد سبزه جان سبز از مشک ختن دارد

جهان را مژده میآرد بشعر آبدار من

بدین شادی دهانش چرخ پر در عدن دارد

همی گوید بحمدالله اثیر امروز در کیهان

طراوت نظم او دارد که بوی عشق من دارد

***

شام از طرب رخت سحر گردد

زهر، از مدد لبت شکر گردد

از عشق غلامی تو هر ماهی

سر تا بقدم همه کمر گردد

خورشید اگرچه داشت ناموسی

در دور تو کارهاش بر گردد

چون دایره گرد نقطه لعلت

در گردم اگر نه بر گردد

دفعش بکنم چو زور وزر باشد

گر طبع تو گرد شور و شر گردد

از تنگدلی بدست حال من

ور مردمیم از این بتر گردد

در عشق تو سیم خشک می باید

تا کار بدان چو زرّ تر گردد

منظور جهان اثیر در عشقت

شب هست که از در نظر گردد

***

لعل تو به نکته دُر چکاند

وین قاعده کس چو تو نداند

در حسن رخت بدست مردی

از ماه خراج ها ستاند

خورشید نمیرسد بگردت

شاید که براق کم دواند

دامن دامن دلم ز دیده

در پای غم تو در فشاند

نزدیک شد که فتنه تو

بر عالم جوی خون براند

در کار تو، اند پادشاهان

عشقت بمن گدا چه ماند

مرسوم مرا که بر لب توست

چون وصل به جمله می براند

دیوان خیال را چه نقصان

گر زود ترک بمن رساند

***

یار دست جور در جان میکند

زانکه کار جان بمرجان میکند

ناوک مژگان کافر مذهبش

رخنه در شمشیر ایمان میکند

حلقه زنجیر زلفش هر شبی

آفتابی را به زندان میکند

هر که او دامن به مهرش باز داد

خون خلقش بر گریبان میکند

کافری های دو زلفش هر دمی

قصد جان صد مسلمان میکند

هر دو عالم برنمیگیرد به جنس

چون بهای بوسه ارزان میکند

نیم صبری بی لب و دندانش دل

از بن سی و دو دندان میکند

***

جان نقش رخ تو بر بصر دارد

تن نیز غم تو بر جگر دارد

من خاک دل خودم که از عزت

خاک قدم تو تاج سر دارد

در خدمت تو زمانه معذور است

کز رحمت خویش بیشتر دارد

هر کاو رخ و زلف آنچنان بیند

کی دل دهدش که دیده بر دارد

پیش تو ز جان خبر نمیدارم

بررس ز خیال گاو خبر دارد

حال دل من ز من چه پرسی

زلف تو جواب خود ز بردارد

گر مینهدت اثیر می بینی

تن نه که از این دو صد دگر دارد

***

وصلش مرا قرین سعادت نمیکند

چون بیند التفات زیادت نمیکند

خوی زمانه دارد از آن در ره وفا

بسیار می بکوشم و عادت نمیکند

بیمار اوست دل نه بدین است نالشم

زان ناله میکند که عیادت نمیکند

گفت ای فلان ز من بسلامی بسنده کن

گردم به این و هم بسعادت نمیکند

بر من سلام کی کند آن کاو نظر کنون

در آسمان ز کبر و سیادت نمیکند

گفتم که زنده می شمرد وصل تو مرا

گفتا خودت نماز ولادت نمیکند

گه گه تعهدی کندم لعل تو و لیک

بی معنی است چون بارادت نمیکند

گفتم که کارم از تو به جان است گفت اثیر

کس گوش سوی زرق و عبادت نمیکند

کافر نمی شوم که دم و عشوه کار اوست

من باورم بلفظ شهادت نمیکند

***

از عشق تو بوی خون همی آید

دم نتوان زد که چون همی آید

هر بار دل آمدی کم از غم هات

این بار غمت فزون همی آید

چشم تو خدنگ بر گمان دارد

مانا که بعزم خون همی آید

بینائی چشم عقلت چندانست

کان جادو در فسون همی آید

دیدم سر زلف تو که باشد دل

جائی که فلک زبون همی آید

دل خانه من ببرد چتوان کرد

و ز دست که از درون همی آید

میزد در جانم آسمان یعنی

کز تو ستمی کنون همی آید

عشق توبه حاجبی برون آمد

گفتا منشین برون همی آید

یک بار اثیر زخم خورد از تو

وین بار به آزمون همی آید

***

دل ز دست غمت بجان نجهد

عقل جز خسته بر کران نجهد

خاک پاشی چو تو ندیدم من

کز کفت باد رایگان نجهد

از لبت هرکه گوهری طلبد

به هزاران هزار کان نجهد

نتواند گریخت از تو دلی

تا به حیلت در آن جهان نجهد

وعده ئی گرده ئی به کشتن من

کوش تا باد در میان نجهد

زلف تو دست بر اثیر نهد

آه کز دست او به جان نجهد

***

باز مرا عشق کهن تازه شد

باز ز من شهر پر آوازه شد

دل ز برم رخت سفر بار کرد

جان ز پیش تا در دروازه شد

رنج دل سوخته از حد گذشت

درد دل ریش زاندازه شد

عشق اثیر ار چه کهن گشته بود

مژده شما را که ز سر تازه شد

***

هر محتشمی پایه عشق تو ندارد

هر پر جگری تاب عتاب تو نیارد

زودآ، که شود درخم چوگان بلاگوی

آن سر که سرش ناخن سودای تو یارد

در باغ امل عشق تو پاداش اجل شد

هرکس در ودهرچه در آنجا که بگارد

بیداد کنی بر من و بیکبار نپرسی

زان کاو چو تو، بیداد کنی بر تو گمارد

یکتا شده ام پشت الف وار و لیکن

پیش تو چه گویم که الف هیچ ندارد

گر زانکه کران بشمری این پایه نگوئی

تا عشق تو مارا ز بزرگان بشمارد

او را چه زیان دارد اگر نقش اثیری

از سنگ فرو ریزد و بر آب نگارد

***

تن بی غم تو جان نمیخواهد

جان بی رخ تو جهان نمیخواهد

کو، کور دلی که بر دل از عشقت

مانند سگ استخوان نمیخواهد

گفتم بکن اینقدر، که جان از تو

جز یک دو نفس امان نمیخواهد

با دیده چگونه ئی که جز نقشی

از کیسه تو زیان نمیخواهد

گفتم بکنم چنین، چه میخواهی

هم چین چو دلت چنان نمیخواهد

جان میدهدت بیک نظرچندین

بندیش که رایکان نمیخواهد

سهل است اثیر چون مراعاتی

از تو به سر زبان نمیخواهد

***

از لب یار شکر می باید

و خطش عنبر تر می باید

نقد بوسه به نهانی ز لبش

بهتر از روی چو زر می باید

در سر عشوه شد آن عمر که بود

وصل را عمر دگر می باید

پایمردی که بگیرد دستم

چون کنم زینش بتر می باید

بدشد از بوک و مگر حال دلم

بهتر از بوک و مگر می باید

دستگیری که ره هجر بود

تیز روتر ز اگر می باید

***

که را هجرت به پرسش کمتر آید

ز خون دل کنارش کم تر آید

نیارم بست در روی غمت در

که چون باد از ره روزن در آید

فرو شد در پیت روزم چه باک است

تو را باید کزین کاری بر آید

بمن خنجر کشی الا توترسی

که یک باری شکارت لاغر آید

عنان جور لختی سست بر گیر

که هر کاو تیز تازد در سر آید

ز آه من حذر کن کان دل آور

اگر زخمی زند کاریگر آید

مرا بد عهد خواندی سهل باشد

تو آن گفتی که از من در خور آید

زنی در یکدیگر زلف و کمت غم

گرم صد کار در یکدیگر آید

تو میگوئی دهانی دارم، الا

ندانم تاکسی را باور آید

گر این گردد درست ای بسا شکفتا

که در پایش در و گوهر در آید

اثیر آب و گل مهرش بدیدی

بیفکن تخم زین آبی بَر آید

***

دست ار، همه بتان بجمال و وفا برند

پس بیوفا جمال تهی را کجا برند؟

گوئی جمال هست و وفا نیست، گو مباش

ما را همین بده که وفا را زما برند

خوبی و، لیک خوی بدت زشت میکند

وآنرا که زشت باشد نازش کجا برند

هم شحنه جفایت از ایشان کشید تیغ

آنها که در جهان ز تو نام وفا برند

اینک توئی و من بچه امید عاشقان

درد سر تکبر و ناز شما برند

والله که چشم عشق بدوزند عاشقان

این غصه گر ز بیم زبان برملا برند

در قصه های تو بنویسند عاشقان

مگذار اثیر تا پس از این غصه ها برند

***

وصل شک نیست که در می باید

و ز میان هجر بدر می باید

نظر نا گذرانست بدوست

لیک از بخت نظر می باید

خدمتی جان بر او بردم گفت

به از این نقد دگر می باید

اگر از وصل سخن میگوئی

سخن اینست که زر می باید

دل مرا بر سر این گفت مترس

پایمزدت منم ار می باید

بس برونق سر و کاری است اثیر

طنز ناساز تو در می باید

***

بهار امسال خوشتر می نماید

چمن چون نقش آذر می نماید

چنان شد عارض بستان که با او

خط خوبان مزور می نماید

زکحلی برگ و سیمای شکوفه

زمین چرخ پر اختر می نماید

گهی، میغ اشک عاشق می فشاند

گهی، گل روی دلبر می نماید

نشسته در پس هر ذره خاک

دوصد عطار و شکر می نماید

ز نرگس باغ را چشمی رسیده است

که لاله مشک و مجمر می نماید

در این موسم اثیر از یار، محروم

ستم ها بین، که داور می نماید

***

هر آنکس را که دلداری چو آن سرو سهی باشد

نه پندارم که جانش را ز تیمار آگهی باشد

رهین منتش هستند در هر گوشه ئی صد دل

وگر نزدیک تر خواهی یکی ز ایشان رهی باشد

خوش افتاده است با بیماری عشقم چو چشم او

مباد آندم کزین بیماریم روز بهی باشد

سزد گرماه نوسازد رکاب از آسمان مرکب

هر آن دلرا که با سوداش کامی همرهی باشد

سخن کوته ندانم کرد، در هنگامه مهرش

کسی کز وی سخن گوید، چه جای کوتهی باشد

دماغی پر سمر دارم، از آن کهتر نوازیها

بگویم با نو، چون مجلس زنا اهلان تهی باشد

شبی در خدمتش بر آسمان، خواهم زدن خیمه

چو جام پرده در جفت سماع خر گهی باشد

اثیرا چون فلک گردت باسم بندگی تمکین

اگر تمکین کنی دور فلک را، ابلهی باشد

***

یکدمت خود غم دلم دارد

گرچه دل غم بغم نینگارد

می نیارد، خجند با غم تو

می کیم چرخ هم نمی یارد

قد من خم نهد سر زلفت

اگر او اوست حد آن دارد

هر تُنک می ز صاف نگریزد

مرد باید که درد بگسارد

تا نگردد اثیر تر دامن

گرد طوفان فتنه می بارد

***

تهمت اشکم چو پیدا میشود

عشق رخ پوشیده رسوا میشود

زودش اندر خاک پنهان میکند

آن نشان بر هرکه پیدا میشود

هر شب از بس دُر که بارد چشم من

دامن آفاق دریا میشود

گه گهی صبرم بدادی یاوری

آه کاکنون رشته یکتا میشود

دوستدار زلف او گشتم چنان

موی بر تن دشمن ما میشود

عشق ما در پرده کی ماند نهان

تا کجا او شد، دل آنجا میشود

یار میگوید ندیدم خوی تو

بی جهان از موج دریا میشود

گو تو کار خویش کن اینک اثیر

این زما از کیسه ما میشود

***

مرغی یگانه بودم یاری بدستم آمد

الحق شگرف صیدی، ناگه بدستم آمد

چون دید از جمالش چشمم گرفته مستی

با غمزه معربد در چشم مستم آمد

تاراج طره او در هرچه بودم افتاد

و آسیب غمزه او در هرچه هستم آمد

زنار بت پرستی بربست دل چونا گه

از روی بت نکوتر یاری بدستم آمد

وقت است اگر بر آرم افغان زدل که برمن

حورا، پیم نیامد زین بت پرستم آمد

بر گوشه بساطش بگرفت اثیر جائی

کزوی نگاه کردم افلاک پستم آمد

***

یارستم پیشه باز، دست جفا می برد

و ز همه یاران سخن، دست بمامی برد

رنگ جفا، راست کرد طره اوتاجهان

وای دماغی کزو بوی وفا می برد

گفت که سر کم ندید از درما عاشقان

نیک بدان کاین سخن سربکجا می برد

نایب زلفین اوست، شحنه مژگان او

هرکه در این روزگار نام جفا می برد

راه فرو بسته ام، بر گذر راه از آنک

قصه بیداد او سوی سما می برد

چند تظلم کنی ای دل رعنا که هست

هرچه اثیرت کنون درد و عنا می برد

***

آتش عشق تو چون زبانه برآرد

دود ز دل، از سر زمانه برآرد

حلقه ی زلفت زهر دری که درآید

دست سیه زود گرد خانه برآرد

پای درآید بسنگ بازی جان را

دست جمالت چو تازیانه برآرد

تا دهنت حلقه ئی ز لطف گشاید

بلعجب چرخ صد بهانه برآرد

فتنه بر آن در فرو شود که رخ تو

دست کشایش بآستانه برآرد

چنگل باز است عشق، ار چه ز اول

شهپر طاووس از آشیانه برآرد

هر نفسی صد هزار مرغ هوس را

خال و خطت گرد دام و دانه بر آرد

عشق تو شعر اثیر را بنهم چرخ

چون نظر صاحب یگانه برآرد

***

دل بر امید وصل تو جان را همی زند

مردانه وار سود و زیان را همی زند

با هجر تو حریف سه یک نقش خوش

وان پاکباز هر دو جهان را همی زند

مائیم و نیم جانی در پای صد بلا

این بار دست پر زده آن را همی زند

الحق به سخت کوشی سستی نمیکند

دل میتوان شناخت که جان را همی زند

***

دردی است در دیار که درمان نمیبرد

هر دل که در فتاد بدو جان نمی برد

گفتم زطیبت او را، چندین عتاب چیست

آهسته آ. بکار که چندان نمی برد

من در نصیحت دل از آنجا که راستی است

بسیار جهد کردم و فرمان نمی برد

درخشم شد از این سخن و گفت شادباش

الحق حدیث های تو تاوان نمی برد

گفتم که سایه، ارفتدم بارخی چو سیب

یکذره ز آفتاب درخشان نمی برد

گفتم بمالم، آب لب میگونش را ولیک

خود، می ز لطف زحمت دندان نمی برد

***

جهان، جان فشاند چو روی تو بیند

نه روی تو، گر خاک گوی تو بیند

نه بیند صبا رنگ گل با رخ تو

وگر نیز، بیند به روی تو بیند

سمن زار جان، چون سحر خوش بخندد

چو خورشید گلرنگ خوی تو بیند

دل و دیده را دایم این کار باشد

که سوی تو پوید بسوی تو بیند

مبیناد رویت اثیر ار نه چشمش

دو عالم به یک تار موی تو بیند

***

باز دل در عشق رائی میزند

سنگ بر قفل بلائی میزند

از ملامت پشت دستی میخورد

بر سلامت پشت پائی میزند

تاراشکم بسته بر قد چوچنگ

خارج پرده نوائی میزند

زیر من زاراست ترسم بگسلد

زانکه او بر نیم نائی میزند

عذر دارد گر ز من بیگانه شد

راه مهر آشنائی میزند

دست حکم او قوی کن تا بقهر

طبع سرکش را قفائی میزند

مطربی جستی درین نه طاق و بس

گرچه گه گه هوی و هائی میزند

بر سر افتاد از جهان نقد اثیر

هم چنان در کان روائی میزند

***

با آنکه بهشیاری همتات نمی افتد

از نخوت و جباری بامات نمی افتد

آئی و رقیبانت آیند ز پیش و پس

آخر شبی این بازی تنهات نمی افتد

بر سر بنهی دستی تا جان من مسکین

چون زلف سرافکنده در پات نمی افتد

شب تیره دمی روشن من خالی و تو فارغ

هان می فتدت در سر این تات نمی افتد

ممکن که بدل داری باشد چو تو در عالم

باری به ستمگاری همتات نمی افتد

***

تو را اگر تو، توئی عالمی شکار بود

به عهد تو علم فتنه آشکار بود

تو یک کنار و دو بوسه ز دل برون کن و بس

خرد بقاعده خود در میان کار بود

به نیم جرعه دلم را خراب کرد غمت

خوش است گرچه سرم در سر خمار بود

نبود سیم و بشد روزگار بر دین سست

که کار خوب به سیم و به روزگار بود

جهان بگیرد حسن تو هیچ میدانی

سپاه عقل بیک بار تارومار بود

براق حسن تو هرجا که دید میدان ساخت

چو یک وفاش در این شغل دستیار بود

بر آن بساط که لعل تو گوهر افشاند

کنار و آستی روح پرنثار بود

تو چون بکاری و از بهر بی نظیری تو

مرا نشاید کم کار چون بکار برد

ندیم عشق تورابا دلم چه حاجت هاست

گهش بغم بکشد گاه غم گسار بود

ز شحنه ستم تو اثیر جان نبرد

مگر که در کنف عدل شهریار بود

***

پایه حسن تو آفتاب ندارد

مایه ی زلف تو مشکناب ندارد

مستی چشم خوش تودید چو نر گس

گفت که دارد خمار و خواب ندارد

ساغر لاله نمونه دهن توست

لیک چه سود است چو نشراب ندارد

نایب رخسار توست آتش لیکن

او همه رنگ است و هیچ آب ندارد

ماه که باشد که در برابر رویت

چهره ز تشویر در نقاب ندارد

عقل که مفتی است در ممالک دوران

مشکل زلف تو را جواب ندارد

چرخ چه گوید که پیش موکب حسنت

غاشیه بر دوش آفتاب ندارد

این همه را باز گوی با غم هجران

تا که مرا بیش در عذاب ندارد

منقطع است آنکه چون اثیر در این ره

رخت خطا بر خر صواب ندارد

***

با که گویم راز چون همدم نماند

درد بگذشت از حد و مرهم نماند

نقش یک همدم بمن ننمود چرخ

وین بتر کز عمر هم یک دم نماند

تر نگشت از دیده گریان من

چرخ را، در دیده گوئی نم نماند

چونکه من قربان بتیغ غم شدم

ای فلک عیدی مکن کت غم نماند

نیست آئین وفا در شهر ما

من بر آنم خود که در عالم نماند

غمگسار از من بسی غمگین تر است

در جهان گوئی دلی خرم نماند

نیم صبری داشت در عالم اثیر

وای او، از دست غم کان هم نماند

***

پسته خندان تو شکر فشاند

سنبل پرتاب تو عنبر فشاند

ناز تو چون باز نوشت آستین

دامن کبر از دو جهان بر فشاند

در قدم عشوه ی تو، بس که دوش

عشق ز رخساره ی من زر فشاند

وز قبل تیره گی چشم من

لعل تو یا رب، که چه گوهر فشاند

از رخ و زلف تو خیالی برست

دست شرف بر شب و اختر فشاند

شعله من دامن کردون بسوخت

لطف تو چون آستی اندر فشاند

بود اثیر آندم و یک جان خشک

بر سر این یکدو غزل برفشاند

***

مشتری غاشیه مهر تو بر دوش کشد

آسمان حلقه پیمان تو در کوش کشد

اثر لطف صدای سخنت در دل کوه

سنگ را داغ بیان از پی مفروش کشد

ماتم خصم تو را غاشیه شقه ابر

مهر زرین گله اندر شب شبپوش کشد

عقل شاگردی رای تو کند ورنه قضاش

در شمار بدل کار فراموش کشد

ماه بر مذهب توقیع تو از خط کلف

برقع غالیه بر سیم بُنا گوش کشد

خصم گوید من و پس چون همه ی بیخردان

دوش حمال کند تا سر مدهوش کشد

صعوه باز خر کی نیست که باوزن دودانگ

لاف مرغی زند و بازی برموش کشد

***

امید وصل غم روز هجر چون شب شمع

ز سوز سینه لبم خشک و دیده تر دارد

امید وصل ز دل پرس و درد هجر زجان

که هر کسی ز غم خویشتن خبر دارد

بذوق جان سخن تلخ تو خوش است زقند

از آنکه بر لب شیرین او گذر دارد

اگرچه بس خوش و شیرین بود شکر لیکن

حلاوت لب تو لذت دگر دارد

***

جور تو گر عنان بجنباند

آسمان در رکاب او راند

بلب آمد هزار جان وقت است

که قبولت بسی بجنباند

گفتی آن وعده یاد میداری

هم بر آنم خدای میداند

***

مرا براین نسزاید که از تو باشم دور

مکن مکن که نئی در هلاک من معذور

چه کرده ام که چنین رفته ئی زمن درخط

چه کرده ام که چنین کرده ئی مرا مهجور

امید من مکسل ز آن دولاله سیراب

خمارمن مشکن زان دونرگس مخمور

در آرزوی تو جانم بلب رسید کنون

دگر چه ماند نگوئی تو برتن رنجور

امید روز بهی چون بود مرا در عشق

نه وصل یار مساعد نه من بهجر صبور

در آرزوی تو دردی که در دل است مقیم

دوای آن نبود جز که دیدن دستور

فلک به چشم تغیر نگاه کرد بمن

بدان نظر که بود لعن در حق مسطور

غم چو طوق گلوگیر شد عجب مشمر

اگر بطاق در افکنده ام حدیث سرور

فلک ز سخت گمانی که هست بر همه کس

همی بتیر نشاید زدن دل مسرور

سبب کمال من آمد قصور حال مرا

بلی عجب نبود زان سوی کمال قصور

منم زیان رده ی شرمسار خشم آلود

بدست چرخ مقامر چو مردم مقهور

دلم بری و نپرسی زهی ز من فارغ

جفا کنی و نترسی زهی بخود مغرور

چو آتشم چه، بطباخی مزاج سخن

ضمیر من ننهد آفتاب را مجرور

مرا چه طرفه بیانی است همچو جان شیرین

ولی حلاوت آن کرده عالمی پر شور

***

تا تولای تو کردم شدم از خود بیزار

باجفای تو خوشم گر تو نگیری آزار

من بگریم تو بخندی چکنم خوش باشم

توو آن خنده شیرین من واین گریه زار

چون گل و خار زبستان تو آمد نه رواست

گل چو جان داشتن و خار رهاکردن خوار

منبر اول تو نهی، دار بآخر توزنی

من چو مشغول توام فارغم از منبرودار

گر تو فریاد رسی دست نیارد بیداد

ور تو زنهار خوری سود ندارد زنهار

عشق گوید برو اینک کفن و اینک تیغ

درد گوید برو اینک سرو اینک دیوار

او عدو پرورد و دوست کند برکت چست

دام اندیشه برافکن سر اقرار برآر

یا، ره دشمنی خود بملامت برگیر

یا حق دوستی من به تمامت بگذار

یا به اسلام درآ، خرقه اسلام بپوش

یا به کبری شو و در بند به پیگر زنار

***

آن زلف مشوش بین در عنبر و بان منگر

و آن قامت دلگش بین در سروروان منگر

بالعل لبش خطی درنام بدخشان کش

آسایش جانداری ز آسایش جان منگر

گوید که جهان و جان تاخیر مکن گو، هان

کان جان و جهان آمد در جان جهان منگر

با شخص فنادشمن بر راه سران منشین

با دیده ی نامحرم در روی بتان منگر

او معنی دل دارد تو صورت و تن بینی

با چشم چنین هی هی در یار چنان منگر

پیش از تو اثیر از ری بیزار شود لیکن

در سوز دلش می بین در قول زبان منگر

گر صاحب تمکینی در حضرت عشق تو

چون همت خسرو کی در کون و مکان منگر

***

دلا فتراک آن جان و جهان گیر

وگرنه ترک من گو دست جان گیر

مرا در مملکت جائی است صافی

بر او سودی نمیگیرم زیان گیر

برآوردم به ننک از عشق نامی

بهر نامم که خواهی در زبان گیر

مرا گوئی جهانی خصم داری

بشو در خون خود جان جهان گیر

سبکپائی نه از فتوی عشق است

تو خود بر من اجل را سرگران گیر

خوشم صبری است یعنی در کمینم

بقوت دست و بازوی کمان گیر

بدین لشکر تو با اوکی برآئی

برو درگاه سلطان ارسلان گیر

***

یک نظر در صورت آن روح روحانی نگر

بسته سنبل پای گل بر سرو بستانی نگر

تا سپهر گوی زن بینی مه چوگان گذار

خیز و در میدانش بریکران چوگانی نگر

میر خوبان است، کاورده است منشور جمال

اینک اینک بر رخش طغرای سلطانی نگر

در شکنج غبغبش چاه ذقن محبوس ماند

یارب آن زندان دل ها، چاه زندانی نگر

دعوی خون گرد بر من، خط او گفتم چرا

گفت کاینک حجتی شرعی و برهانی نگر

زلف و چهرش بر کنار شام بادو نیمروز

با سپاه کفر بر مرز مسلمانی نگر

قاصدا، یک ره به تبریز آی و رخسارش به بین

مصر اعظم دار ملک ماه کنعانی نگر

با گشاد غمزه ی تیرافکنش بر راه او

گشتگان آشکار از زخم پنهانی نگر

در نثار موکب حسنش اثیر از اشک خون

بر سر مژگان گرفته لعل پیگانی نگر

***

دلبری دارم که یارب زینهار

زو چنان زارم که یارب زینهار

او مرا در چشم و من در چشم او

آنچنان خوارم که یارب زینهار

هردمی صد بار بیش از جور یار

بر زبان آرم که یارب زینهار

راست میخواهی چنان در کار او

کورشد کارم که یارب زینهار

گیرم از جورش نیارم زدنفس

اینقدر یارم که یارب زینهار

من نیارم یاریم مغدور از آنک

دلبری دارم که یارب زینهار

***

ای ز تو بر هر دماغی صد هوس

وز وصالت خود نشان نادیده کس

چیست جز غم با دل من هم نشین

کیست جز درد تو با جان هم نفس

تیز بازاری و چون تو شکری

در مه دی هم نمانده بی مکس

تا غمت شحنه است در شهر وجود

فتنه بر تخت است و عدل اندر جرس

یک لقب برناید از دیوان تو

هیچکس را در جهان جز هیچکس

تحفه ئی میخواست عشقت گفتمش

نیست حالی جز به جانم دسترس

خنده ئی زد گفت مرغی چون اثیر

غبن باشد که به پرّد از قفس

مسلمانان فغان از دست چشم کافر مستش

دل آزاد من چون دید سحری کرد و بربستش

خیالت چون نهم بر دل از آن بدعهد بی حاصل

دل من گر بخون دل بگرید جان آن هستش

سیاها، روی مظلومی که خواهد روی گلرنگش

درازا، دست بیدادی که دارد طره پستش

تنم در تب همی سوزد، رباب دل چنان گردش

دلم مرهم نمی گیرد، بتیغ غم چنان خستش

ز زلفش یادگاری خواستم تا مونسم باشد

بقد من اشارت کرد هم در حال بگسستش

صراحی وار دل پر خون ببزم خسرو عادل

روم بر سر نهم دستی ز دست چشم بد مستش

***

گر ز کوی عاشقانی، تا عدم هم خانه باش

خویش خوش رویان شدی، با خویشتن بیگانه باش

گه سرای خاص را، چون عامیان دهلیز کن

گه زبان عام را، چون خاصگان خانه باش

هر که را بر کوش زنجیری بود دیوانه شو

هر که را بر پیشگه شمعی بود پروانه باش

در میان پاکبازان بر بساط انبساط

گر همی خواهی که فرزینی شوی فرزانه باش

راه این درگاه، بر نفی است و اثبات ای اثیر

سالها تو روی گر آری، نه در بت خانه باش

***

تو چه گوئی ار بپرسم زلب شکرفشانش

زچه داد زهرمارا، چه بود جوابش، آتش

زدلم گرفت نسخت مگر آن دهان تنگش

چو ندید کس دهانش بچه میدهد نشانش

زمیانش ار بیابم بخرم بجان کناری

که مرا تو مردمی کن خبری ده ازمیانش

سحری زباغ حسنش نفسی زدم زحیرت

گل و باد و سرو، ترسم که رسدبسی زیانش

من تنگدل که هستم زغمش فراخ روزی

دل تاب خورده دارم بکمند دلستانش

***

در خون دل نشاندم روی ازفراق رویش

قدی چو سرو گردم موی از فراق رویش

جوئی است ز آب خضرش، در چشمه لب من

بر شیب رخ براندم، جوی از فراق رویش

تا آب صبح صادق، رویش بگشت برشب

بر خاک تیره دادم، خوی از فراق رویش

در لاله می، نه بینم رنگ از وصال رنگش

وز گل نمی پذیرم بوی از فراق رویش

بی گوی غبغب او چوگان قد اثیر است

چوگان هربلا را، گوی ازفراق رویش

ای عشق یکزمان زدل من نفورباش

ای دل چو عاشقی به بلاها صبور باش

عشق آتشی است کاب دودیده شراراوست

دادمت پند و گفتمت زین کاردور باش

دیوانه وار بسته زنجیر زلف باش

پروانه وار سوخته نارو نور باش

گاهی بسان آتش سوزان زبانه زن

گاهی میان آتش سوزان بخور باش

ای عاشقی که موی شکافی بکار عشق

ز آهن شکاف غمزه خوبان، حذور باش

***

مهمان تو آمد دل در باغ رضا خوان کش

وین مرغ سخندان را در پای سلیمان کش

در شبروی جانت جاسوس سکندر شو

شبدیز فلک خور را در چشمه حیوان کش

نقل دل مشتاقان از میوه میوه کن

دخل ره سرمستان بر زاده عمران کش

زان معرکه و مجلس چون لاف زدی باری

هم تیغ چو گردان زن هم جام چومردان کش

ناهید مشعبد را در حقه نسیان کن

بهرام معبد را در حربه خذلان کش

یک ساغر محمودی در پای ایاز افکن

دستش به بغل برنه، مستش به شبستان کش

زینی که نهد همت بر کرده ی کردون نه

وان کره ی مه را در، آن چنبر جولان کش

چون آخته شد تیغت بر کردن گردون زن

چوق تافته شد میلت در دیده دوران کش

بالای ممالک را در مهمه دل گم کن

بالای خلافت را در درگه سلطان کش

خواهی که در آن حضرت شاه ازتوسری سازد

این سر که کنون داری پیش سگ دربان کش

نقل زحلی چون گل در کار دو پروین نه

نام گهری چون دل در عقد دو مرجان کش

هم یونس غمگین را از حوت بساحل بر

هم یوسف خود بین را از بخت بزندان کش

سر را به چنان میدان بازیچه چوگان کن

وانگه رقم مردی برگوی گریبان کش

از باغ اثیر آنجا یک بربشکوهی ده

وزچشمه بی چشمان یکقطره بعمان کش

***

در فراقت طاقت من گشت طاق

مستغاث از جور و بیداد ازفراق

جفت اندوه و فغانم روز و شب

تا بماند ستم، من از وصل تو طاق

جز خیال تو ندارم هم نشین

جز غمان تو ندارم هم وثاق

خلق عالم شرح نتوانند داد

آنچه من در سینه دارم از فراق

هرچه ممکن بُد بکردم من ولیک

دولت وصلم نیفتاد اتفاق

***

چند خورم خون خود ازدست دل

شستم از دوست بهفت آب و گل

زین شبش او داند و شمع ختن

زین قبل او داند و ماه چگل

بیدلی ار زانکه بدین چاشنی است

باد دل از من بدو عالم به حل

روز اگر می برود گو برو

نیست غم او همه بر من سجل

فارغم از دل من و طبعی چو آب

ساخته با مدح شه صف گسل

گرهمه سنگ است چو مومش کند

آتش سودای بتی سنگدل

خسرو خسرو فش خسرو نسب

مظفرالدولت والدین قِزل

***

چو من عادت چنین دارم که غم را شادی انگارم

به بیماری چنان کامد تو هم میدار تیمارم

بدرد تازه هر ساعت مرا مشغول خود میکن

از این بیکار کم داری دمی بیکار مگذارم

بیک غم ابلهی باشد که از عشق تو بگریزم

چو یک غم بخشدم حالی غم دیگر طمع دارم

مرا گوئی مراد خویشتن را می شناسی. هی

شناسم، یار بد مهری و دانی عاشق زارم

ز رخسارت گلی برمن، گرامی تر زصدجان است

چو این معنی همی دانی، مکن خوارم منه خارم

بمستی بوسه ئی دوش از لبت بربوده ام اکنون

همین معنی بهشیاری همی خواهم نمی یارم

زخطم پای بندی کن که چون زلف تو درتابم

ز لعلت شربتم فرما که چون جزع تو بیمارم

اثیر خویشتن میخوان مرا تا لاجرم در شعر

عراقین و خراسان میشود اقطاع بازارم

***

می بین که تا چه غایت از تو به درد و تابم

هم رخنه می نجویم هم روی می نتابم

از تو وفا نخواهم زیرا که خود نداری

بر تو بدل نجویم، زیرا که خود نیابم

چون خاک برندارم چهره ز آستانت

ور فی المثل بریزم هر روز صدره آبم

گر، داریم زخواری چون خاک کوی باشم

خاک تو کحل چشمم کوی تو جای خوابم

بی تو جهان روشن دیدن کجا توانم

چون در جهان نباشد بی رویت آفتابم

بهر سهیل دلها یعنی خیالت آرد

هر شب برسم تحفه دیده عقیق نابم

کوه است بار هجرم کاهی تن ضعیفم

دانی که من بر این تن آن بار بر نتابم

وین قصه ی تظلم بر هجر عرضه کردم

تا بر چه موجب آید از لفظ تو جوابم

گفتا، که نوبت من وانکه اثیر زنده

غم گفت بس مانده آنرا همی شتابم

***

باز در دست چرخ بد سازم

پایمال جهان طنازم

هجر، بر دوخت دیده ی طربم

عشق بدرید پرده رازم

نیست پای گریز، می باشم

نیست دست ستیز، میسازم

گر بر آرم بزار ناله دمی

چرخ شوری کند برآوازم

دهر پر فتنه انس می جویم

راه پر حادثه است، می تازم

بیم جان است سست میکوشم

دست خون است وید همی بازم

***

از همه عالم خریدار توام

باورم کن عاشق زار توام

پای بر کار دل من می نهی

گرچه میدانی که بر کار توام

چند گوئی دامنم خواهی گرفت

پس بگیرم عاشق زار توام

دوش در هنگامه زلفت شکافت

جیب دعوی چشم طرار توام

طیلسان خواجکی بر هم درید

بر میان عشق زنار توام

گر ندارم کیسه بیع و شری

خاکروب گرد بازار توام

ای بخاک افکنده آزرمی بدار

نیست باری، ترک آزار توام

***

پیمان شکنا بر سر پیمانت نمی بینم

طغرای وفا بر سر فرمانت نمی بینم

از تو کله ها دارم در خون دل آغشته

تا عرضه کنم بر تو خندانت نمی بینم

از غایت حسن تو در غیرت چشم خود

پیدات نمی یابم پنهانت نمی بینم

گرچه ز تو میگویم در گفت نمی آئی

ورچه بتوام زنده چون جانت نمی بینم

تا خود چه سواری تو کزغایت چالاکی

جز بر دل و بر دیده جولانت نمی بینم

در خوبی و چالاکی چون شعر اثیری تو

الا دل تنک او میدانت نمی بینم

***

درد هجران تو را داغ جگر ساخته ام

گرد میدان تو را کحل بصر ساخته ام

نبود نام توای یار نه نزدیک و نه دور

تو زمن هیچ و من از تو همه بر ساخته ام

پرده کژ مده، ای هستی من بُرده ی تو

گرچه با زخمه سر کژّ تو در ساخته ام

خطی آمد ز تو در خون من و من چو قلم

پیش از آن خط قدم از تارک سر ساخته ام

طوق زر کردی رفتم مگر از راه جمال

دست در گردمیان تو کمر ساخته ام

سرو بالائی و سوسن برو و گل عارض و من

ز تو بستان تماشای نظر ساخته ام

ای بسا شب که تو در خلوت و من تا بسحر

از قد خفته خود حلقه در ساخته ام

حلقه حلقه ست در داج فلک آه اثیر

زان گل حلقه آئینه در ساخته ام

***

دوش با دوست محاکات بجان میگردم

نکته را راه به هنجار زیان میگردم

غیرت عشق چنان پرده همیداشت که من

نقش اسرار زخود نیز نهان میگردم

چون جهان نزل جنان بود من از پیروزی

منزل همت از آنسوی جهان میگردم

نظر از هرچه فلک دید، زمین میخواندم

خرد از هرچه خبر داشت، عیان میگردم

تامرابو، که هم از من بخرد یار به هیچ

سود و سرمایه بر آن بیع زیان میکردم

بحروفی که همی بست سر حلقه دُرج

خاتم غیب در انگشت بیان میکردم

او چو خورشید مرا کان گهر کردی و من

دامن او صدف گوهر کان میکردم

تا بآماج رسد تیر سحر یعنی آه

گاه تیر از قد خود گاه کمان میکردم

دم بدادند مرا دام طرازان حواس

زآنکه پرواز نه در اوج مکان میکردم

***

دلبری دارم که جان میخواهد از من، چون کنم

از سر جان برنشاید خواست ای تن، چون کنم

گوهر مهرش چو کان در دل نهان کردم ولیک

با چنین دریای مروارید معدن، چون کنم

چشم سوزن کرد بر من عالم از بس کافری

ای مسلمانان وطن در چشم سوزن، چون کنم

خانه ی من برد و پس در خانه ی خود تن بزد

چاره چه، با آن جهان آشوب تن زن، چون کنم

اختیاری نیست داغ درد را لیک از جهان

چون دل مسکین در او کرده است مسکن، چون کنم

یا، دل من پیش او دارید تا رحمی کند

یا، طریقی پیش من بنهید تا من، چون کنم

ترهمی آید غزل در شیوه ی شعر اثیر

کشتگان عشق را زین شیوه شیون چون کنم

***

همه عارض تو بینم، چو نظر بر آب دارم

همه چهره ی تو بوسم، چو بکف شراب دارم

بدعا لب توخواهم، پس از آن چو اشک ریزم

رخ خویشتن برنگ لب تو خضاب دارم

تو نقاب رسته دُرّ ز عقیق ناب داری

من خسته دل در اشگی، ز عقیق ناب دارم

بدو زلف باز چنگل چه نکو بطم گرفتی

چو زاشک دیده دیدی، که وطن درآب دارم

همگان ز آتش تو، شده اند کرم و روشن

من تنگ روزی از وی، نه تبش نه تاب دارم

پو بدیدنی مجرد، دل و دین نهاده باشم

نه تو و نه منت تو، مه و آفتاب دارم

به نقاب در نشستی، که نهان و مه به بینی

من از آن نهان خود را ز تو در نقاب دارم

چو عذاب تو عتاب است و جفای تو جدائی

دل از این جفا ندارم سر آن عذاب دارم

ز سر فسوس گفتی که اثیر هیچ داری

اگرم بجان امانی بدهی، جواب دارم

ز تحمل که باشد ز تو کهنه عاشقان را

گله نیست یار بد عهد، دلی خراب دارم

***

مه را وجود گفتن با روی او نیارم

تشبیه شام بستن بر موی او نیارم

گفتم که خوانمش جان دل گفت آن تودانی

من باری این دلیری با خوی او نیارم

خواند مر اسک خود وین طرفه تر که هرگز

از بیم او چمیدن در کوی او نیارم

دریا کشم بساغر لیکن چو با وی افتم

گربط شوم گذشتن از جوی او نیارم

صد بار آب رویم رویش ببرد والله

این بار اگر برد جان برروی او نیارم

خواهم که گوی باشم، چو گان حکم اورا

چون بنگرم به بینم بازوی او نیارم

چون اوست کعبه دل من جمله روی کردم

وان روی تو توانم جز سوی او نیارم

گر باد صبح گردم هرجا که رهنوردم

جز خاک او نبوسم جز بوی او نیارم

***

از دل گره غم تو بگشادم

سودای تو از دماغ بنهادم

برمن دگری گزیده ئی شاید

او را بتو و تو را باو دادم

عمری است که خاک تو همی بوسم

معلومم شد کنون که بربادم

یک چند زجور تو برآسایم

گر دولت عافیت دهد دادم

بل تا، زره سپهر باز افتد

روزی دو سه کاروان فریادم

من بنده بخت فرخ خویشم

کز دست غم تو کرد آزادم

عمری بگذاشتم که یکساعت

در عشق تو کس ندید دل شادم

والله که کنون چنین همی دانم

کاین دم ز مشیمه جهان زادم

بگماشت خدای رامردی را

تا محنت تو ببرد از یادم

حالی باری ز ظالمان جستم

هر چند بکافری در افتادم

ای طبع اثیر برهمی میزن

کز دل گره غم تو بگشادم

***

دوش در عیش و عشرتی بودم

کز طرب تا بروز نغنودم

یا ربود و شراب و شمعی و من

زحمت اندر میانه، من بودم

با وصالش غمی فرو گفتم

وز جمالش دمی، بر آسودم

گاه کام نشاط خوش کردم

گاه جام طرب به پیمودم

گره هجر و بند گیسوی یار

هر دو با هم بلطف بگشودم

دست با چرخ در کمر گردم

پای بر ماه و مشتری سودم

خواجه گیها، زمانه در سر داشت

لیک من، بندگیش فرمودم

چار بوسم زیار را تب بود

پنج دیگر ز راه بربودم

ده به بخشید بعد از آنم لیک

بستدم بر لبش، به بخشودم

با چنین عیش ظلم باشد اگر

گویم از بخت خود نه خشنودم

***

بی تو با یک دل، غم دل مانده ام

دست بر سر، پای در گل مانده ام

هر کسی را، یادلی یا دلبری است

من چرا، بی دلبر و دل مانده ام

دست گیریدم، که سخت افتاده ام

چاره سازیدم، که مشکل مانده ام

یار با هر ناقصی شاد است و بس

من بغمخواری چو کامل مانده ام

صد دعا، در سینه دارد آن مگیر

من بدین یک نفس حاصل مانده ام

دخل و خرجی نیست بس وافر که من

در غم باقی و فاضل مانده ام

چون کنم آسان گذارم چون اثیر

تا در این ده روزه منزل مانده ام

***

هرغم که دهد عشق تو من خار ندارم

بی تو علم الله که جز این کار ندارم

دور از شب زلفین تو مرگ دل من باد

آنروز، کش از درد تو، تیمار ندارم

از عشق تو خوارم، نه که خود عزم من آنست

من خواری عشق تو، چنین خوار ندارم

از دیده چه شک باشد، اگر خون نفشانم

وز ناله چه عذر آرم اگر، زار ندارم

گوئی که زر خشک همی با مر داری

برگشتم از این یارب زنهار ندارم

هان روی چو زر خواهی هان سنگ و ترازو

در کیسه نه زین باری بسیار ندارم

بل تا چو کمر دست در آرم به میانت

من نیر مسلمانم و زنار ندارم

گفتی که اثیرا قدر این کار نداری

گر راست همی خواهی نهمار ندارم

***

یا رب این من، غریب کم خطرم

که چو بخت اندر آمدی، زدرم

خه، تو، یاری زخوب خوبتری

وای من، کز غمت ز بد بترم

همه تن چشم اگرچه چون نرگس

در گل عارض تو می نگرم

هم ز خود باورم همی نکند

خبرت هست، سخت بی خبرم

راست خواهی، نظاره رخ تو

ببرید از وجود خود نظرم

می نماید که بخت بیدار است

تا من خیره سر، بخواب درم

کمری بر نه بسته ام می بین

که بقامت، چو حلقه و کمرم

شرح این قصه باز من بدهم

که چه آورده هجر تو بسرم

ای بسا شب، که بود بی رویت

روی بر خاک تیره، تا سحرم

وقت آن است اگر بخواهد خواست

خشک خشک تو عذر چشم ترم

در برم کیسه تنک وز، رخ و زلف

پر گل و مشک کن، کنار و برم

چون اثیرم ببندگی بردار

تا طراز جهان شود اثرم

***

از نو، رقمی بر دل درویش کشیدم

خط، بر خرد عافیت اندیش کشیدم

سودای تونا خوانده درآمد ز درجان

در خانه دلی بود مرا، پیش کشیدم

تا راز تو در سرخی رخساره بپوشم

بس خون که بچشم از جگر ریش کشیدم

دیدم که همه بی رقم درد تو صفرند

منهم رقم درد تو بر خویش کشیدم

صد بار، ز بیداد تو رختی که ندارم

از عالم هستی بعدم پیش کشیدم

با محرم و نا اهل چو نحل از قبل تو

هم نوش فدا کردم و هم نیش کشیدم

از غایت جور تو، اثیرا سخنی ماند

آن نیز بپیش تو جفا کیش کشیدم

***

کو محرمی که قصه تو در میان نهم

گوش سخن بگیرم و در یک کران نهم

صد، به نیوش وصل بیک رمز سر بمُهر

از دست دل برآرم و در دست جان نهم

یک ره، اجازت کرمم ده ز بندگی

تا محنتی ز صحبت او بر کسان نهم

خوش کن بوعده ئی، دل من، گو خلاف باش

تا چشم انتظار، به عمری در آن نهم

دست خوش توام بزبان خوشم بدار

تا من بلطف، نام تو اندر زبان نهم

***

بی شب زلف تو سیه روزم

خسته روزگار کین توزم

محرم بزم خوبی تو منم

که بیک آه می بر افروزم

تا تو را حسن نیک میسازد

چشم بددور، خوش همی سوزم

مرهمی نه، که بخت دلریشم

چینه ئی ده، که بس نوآموزم

خرمی را بنقد شب خوش باش

تا چه از راز نسیه روزم

***

چون با غم تو قرار گیرم

از هر دو جهان کنار گیرم

با بخت ز جیب سر بر آرم

چون دامن آن نکار گیرم

وز مرتبه دست خود ببوسم

کان طره مشکبار گیرم

بی محنتش ار، دمی بر آرم

حقا، که نه در شمار گیرم

نی زهره آنکه سنگ تشنیع

در شیشه روزگار گیرم

نی صبر، که بر کران نشینم

نی کام، که در کنار گیرم

چشمم همه خونشد و ندارم

آن چشم، که اعتبار گیرم

آن است صلاح من، که حالی

دنبال صلاح کار گیرم

پیروز شوم، اگر در این شغل

مردی چو اثیر، یار گیرم

نی نی فکند اثیر کردی

خاک در شهر یار گیرم

***

ره صد رهگذرت میدارم

چشم و دل بر اثرت میدارم

با همه بی خبری، هرچه کنی

لحظه لحظه، خبرت میدارم

تا سگ خویشتنم نامیدی

یزک بام و درت میدارم

در جهان دوستر از جان چه بود

من ازآن، دوست ترت میدارم

نقد کردم، ز رخ گوهر اشک

سر طوق و کمرت میدارم

چون خوری خون دل من بگذار

تا بخون جگرت میدارم

مردم چشم منی، در همه عمر

در حجاب نظرت میدارم

گفتیم خوار همی دار اثیر

خوار بادم اگرت میدارم

***

با آنکه در میان دل آتش همی زنم

چون عود، در میان نفس خوش همی زنم

بر من زمانه همچو قفس گشت جرمم آنک

بلبل نهاد، زخمه دلکش همی زنم

گویم مگر، برون جهم از روزن عدم

پروانه وار، بال در آتش همی زنم

مرکب زتازیانه چو طفلان وآنگهی

لاف از سرای پرده و مفرش همی زنم

کردون مرا بمن بنمودست این دغل

بر اعتماد ناقد اغمش همی زنم

بر پشت پای چشم بیفکنده ام هنوز

زین روز لاف بال منقش همی زنم

***

کارم از عشق بجان است، چه تدبیر کنم

یار در پرده نهان است، چه تدبیر کنم

راز می پوشم، تا کس به نداند لیکن

اشک و رخساره نشان است چه تدبیر کنم

وصل را صبر بکار است، صبوری را دل

که نه این است و نه آنست چه تدبیر کنم

بر کران مانده ام از یاد تو، در اشک غمت

در میان دل و جان است چه تدبیر کنم

زین کران دست بفریاد توان برد، ولیک

پای غیرت بمیان است چه تدبیر کنم

پاسبان همه کس دل بود و دردمن اوست

بر رمه گرگ شبان است چه تدبیر کنم

یارگر سست رکاب است همش دریابم

عمر گر سست عنان است چه تدبیر کنم

یار من خصم خموشی است، چه دستان گیرم

دشمن زارو فغان است چه تدبیر کنم

بشب آرد اگر او، دوست شبی روز اثیر

همچو خورشید عیان است چه تدبیر کنم

***

شب دوش با دوست می خورده ام

بگو نوش، کز دست وی خورده ام

بخصل سبک باج جان برده ام

بد او، کران، ملک ری خورده ام

من و مجلس خاک در کل عمر

چنین می، کجا تا که کی خورده ام

ز کوثر نم، از خلد خود دیده ام

ز آتش تف، از ورد خوی خورده ام

نگیرد خمار و نگیرد تبم

بیکبار، تا ترک می خورده ام

بهار دلم، آب رز دان کزو

به تیغ سلم خون دی خورده ام

ز مستی، که بوده است آگه نیم

که کی خفته ام چند می خورده ام

خمیده چو چنگم خروشان چو نی

چنان بر تن چنگ و نی خورده ام

***

خیز تا دست طرب یکدم، بجام می زنیم

دوستگانی بر رخ ماه مبارک پی زنیم

پای در میدان عشق لعبتان عُز نهیم

دست بر فتراک مهر لعبتان ری زنیم

ما که از پروانه ایم آخر، مگر می آتش است

هرچه بادا باد، بل با خویشتن بر وی زنیم

لشگری میسازد او باش خرابات آنگهی

قصد تاج خان کنیم ورای ملک کی زنیم

قوت دلهای نازک، در گل ما تعبیه است

حسبة لله سنگی بر سر این کی زنیم

گر بر این آهنگ زیرش مستی ما بگسلد

هستی یکسر زخمه ئی بربم و بر لاشی زنیم

او قدح ها در کشد، زین باده و لب نسترد

ما ببوئی جرعه ی صد سال هوئی هی زنیم

تا دمی دیگر، دم عالم فرو خواهد شدن

ماز صحبت گر دمی داریم با هم کی زنیم

گر دمی دیوانه با ما، دم زند همچون اثیر

آهی از دل بر کشیم و آتش اندر نی زنیم

***

آنم که زین بر اسب تمنا نهاده ام

تا لاجرم، چو باد سوار و پیاده ام

افتاده ام چو مشک بر آتش بجرم آنک

در بر هزار نافه خاطر گشاده ام

لرزنده ام ز جنبش هر باد و برحقم

زیرا چو شمع مجلس شاهان ستاده ام

مفلس شدم ز سیم، بماند این یک از هنر

صد کنج در خزانه خاطر نهاده ام

زان کنج دست نقب زمان کوته است از آنک

سی سال شصت بار زکاتش بداده ام

منگر به خامشیم که بر سنگ تجربت

چون مشک سوده ام، نه چو کافور ساده ام

طوفان صاعقه است مرا، در جگر چو ابر

بر طارم فلک، نه گزاف ایستاده ام

الحق، تغابنی است که با این همه نری

مغبون کند، بشعبده ایام ماده ام

دزدم برهنه کرد بدان سان که گوئیا

این لحظه از مشیمه مادر بزاده ام

ای آنکه، دست گیری افتاده رسم توست

وقت است، دست گیر که سخت اوفتاده ام

***

در فراق تو سوخت این جگرم

تا چو بخت اندر آمدی، ز درم

کرده صد چشم گرچه چون نرگس

در گل عارض تو می نگرم

هم ز خود باورم کسی نکند

خبرت هست، سخت بی خبرم

می نماید که بخت بیدار است

یا من خیره سر، بخواب درم

ای بسا شب، که بود بی رویت

روی بر خاک راه چون سحرم

وقت آنست اگر بخواهد خواست

خشک چنگ تو عذر چشم ترم

***

به حق آنکه جز از تو، کسی گزیده نیم

که در فراق تو یک لحظه آرمیده نیم

بریده شد رک جانم ز تیغ فرقت تو

تو آن نگر که هنوز ازتو، دل بریده نیم

مباد بر رسن گیسوی تو دست نسیم

اگر چو چنبر ابروت قد خمیده نیم

فلک ز دانه خال تو بی نصیبم کن

اگر ز چنبر تو چون مرغ دل رمیده نیم

وداع دیده کنم، گر بدیگری نگرد

کجا غلام توام، من غلام دیده نیم

ز غمزه تو مبادم امان جان اثیر

اگر چو چشم تو بی چشم تو شمیده نیم

***

بهر کژم که نهی نقش خویش می بینم

نه آن حریفم لیکن که مهره برچینم

گرفت دستخوشم، عشوه وصال تو لیک

بدست نامد خوش خوش ز پای ننشینم

بر آن دلم که نبینم بچشم روی صلاح

که من صلاح دل خود در این نمی بینم

بخون خانم تر میکند غمت شمیشر

نکرده خشک نمد زین، زعارت و، تینم

اگر بتیغ دو رویت سخن رود با من

متاب روی، که در روی میشود اینم

اثیر رفت و شبی با تو کام تلخ نکرد

بلب رسید در این غصه جان شیرینم

***

میروم از غم عشق تو چنان بیخبرم

که ندانم بکجا یا بچه اندیشه درم

همچو روی تو همه کار من آراسته بود

وه، که چون موی تو اکنون همه زیروزبرم

تیغ هجران تو گر زخم چنین خواهد زد

هیچ شک نیست، کزین واقعه من جان نبرم

این منم، کز بر تو دور شدم، شرمم باد

چکنم، عاجز فرمان قضا و قدرم

بخت خوش داشت هر، روز وصال غم تو

تا ز شبهای فراق تو چه آید بسرم

***

وه که امروز بحال دگرم

تو چه دانی که نداری خبرم

از همه خرمئی دور از تو

تا ز تو دور ترم، دور ترم

نه تو را، رای که بر من نگری

نه مرا زهره که در تو نگرم

***

ساقی من از خمار شبانه مشوشم

وقت است اگر بباده باقی کنی خوشم

آن آب هم طویله آتش بمن رسان

باشم که یکزمان زنی آبی بر آتشم

الا بدست باده دوشین دواش نیست

زهری که من ز دست جفای تو میچشم

***

پر دردم و بمانده ز درمان خویشتن

گم کرده در هوای تو درمان خویشتن

حال مرا ز درد تو سیری نمیکند

سیر آمدم بجان تو از جان نخویشتن

چون گوی شد دل من و زلفین پرخم است

گوی مرا ربود بچوگان خویشتن

ای برزده بدامن بیداد دست چرخ

از دست تو دریده گریبان خویشتن

بیرحمی است پیشه دوران واز توهم

رسم دگر میار بدوران خویشتن

زلف تورا که صاحب ملک ستمگریست

ظلم آیتی است، آمده در شان خویشتن

***

خه خه آن سوسن سیرابش بین

هی هی آن سنبل پر تابش بین

چستی سرو چمانش دیدی

مستی نرگس پر خوابش بین

خنده ئی زد صدف لعل گشاد

رشته ی لولوی خوشابش بین

دیده ئی آینه چهره ی روح

عکس خورشید جهان تابش بین

پسته بسته دهان آنگه نقل

از می آلوده دو عنابش بین

دلبران را رسن مشک بس است

چنبر غالیه ی نابش بین

تازه کن نور دو قندیل بصر

رکعت طاق دو محرابش بین

چکنم قصه، ز سر تا بقدم

فتنه را ساخته اسبابش بین

گر ندیدی تن بی توش اثیر

کمر لاغر بی تابش بین

***

ای سعی کرده عشق تو در خون و جان من

تیر بلای تو، نه بشست و کمان من

این دوستی بود، که چو من سوخته دلی

بگذاری و بسازی، با دشمنان من

از آن جمال و چهره ی زیبا که آن توست

نا بوده جز خیال تو، در دیده آن من

ترسم که غوطه ئی خورد آن هم در سرشک

دریا شده است دیده ی گوهرفشان من

زین فرقت دراز، که نام و نشانش کم

دانی چگونه گشت تن ناتوان من

در جامه هیچ دیده ببیند خیال تو

جز ناله هیچ گوش نیابد نشان من

در من زبان طعنه چرا میکنی دراز

گردان بمدح صدر زمانه، زبانه من

***

ای بر گشاده دست به بیداد عاشقان

بر چرخ میرود ز تو فریاد عاشقان

سلطان محنت تو، خرابی همی کند

در دل، کدام دل، ستم آباد عاشقان

هان، تا من غریب فراموش کی شوم

روزی که آیدت بجفا، یاد عاشقان

با عاشقان هر آنچه بتر میکند غمت

گوئی که در بدی است، به افتاد عاشقان

بگسست روز عمر جهانی و هم چنان

یک زخمه کم مکن، تو ز بیداد عاشقان

در زلف تو نشان ایادی خواجه نیست

چون بنده میکنی دل آزاد عاشقان

***

ای جهان را، یادگار از طغرل و الب ارسلان

آسمان داد و دینی آفتاب دودمان

بوسه داده نعل یکران تو طوق ماه نو

سجده برده پیش دیوان تو، طاق ابروان

تا هزاران قرن دیگر هم، نیارد روزگار

مسند شاهنشهی را چون تو یک صاحب قران

افسر الب ارسلان را، منتی بر سر نهاد

بخت، یعنی کت نهادم بر سر شاه ارسلان

چون به چشم مشتری تختت به بیند روزگار

خیره گردد زان شکوه پیر و اقبال جوان

گوید ای بخت شهنشاهی و تاج قیصری

مژده تان بادا، ز عمر شه به فر جاودان

***

چیست، شرط عاشقان با بینوائی ساختن

سلطنت را خاک نعلین گدائی ساختن

نرد خدمت باختن، با یار و پس در دست او

خوش حریفی پیشه کردن بادغائی ساختن

تک سواره پادشاه کشور جان شو چو خضر

بر سکندر نه صداع پادشائی ساختن

کی فرود آید دلی، کان برتر از کیهان بود

هر دو روزه آلت کیهان خدائی ساختن

گر کیای خاص در گاهی، مجردوار باش

گرکیا خارج بود، رخت کیائی ساختن

طبع را در یوز کی میکن، کزو روشن شود

چشم دل را توتیای روشنائی ساختن

دل چو در پیراهن تسلیم شد یاد آیدش

خرقه سالوسی و دلق ریائی ساختن

با وجود خاکپای، خاک پاشان شرط نیست

دیده را با وحشت بی توتیائی ساختن

درد حاصل کن که ممکن نیست بی اکسیر درد

از مس اخسیکتی سیم سنائی ساختن

***

این چرخ دغا پیشه دست خوش خوی تو

در ششدره حیرت، خورشید زروی تو

از حسن گه جانها، ما را چه نشان پرسی

اینک خط و خال او، اینک خم موی تو

ز اندیشه جان و دل در کوکبه حسنت

آه من غمگین را، ره نیست بسوی تو

کردن ننهد کردن جز برخط عشق تو

جولان نکند فتنه، جز بر سر کوی تو

گوئی ز که می بینی، حال بدخویش آخر

گر طره نخواهی شد، از روی نکوی تو

زینسان که زبی آبی، تو دیده برون شستی

قسم لب ما مانده، یک قطره زخوی تو

از سنگ همی یابد با چرخ سبوی ما

با اینهمه چون گویم، هم سنگ و سبوی تو

گفتی که بسی رنگت از پهلوی ما خیزد

بیچاره اثیر اینک بنشست ببوی تو

***

از رهی روی بگردان و برو

دامن مهر بر افشان و برو

مکن آن عشق، ز سر تازه بپای

مبر آن عهد به پایان و برو

که تو را گفت که سرگردان باد

کزفلان روی بگردان و برو

سر بزن خسته دلان را مگذار

هم چنین بی سروسامان و برو

***

ای در دل و جان سواری تو

شیران جهان شکان شکاری تو

در پای در آرد عافیت را

بیداد بدستیاری تو

وی دشمن جان من جهانی

جرمم همه دوستداری تو

عهدی است میان ما و لیکن

موقوف بر استواری تو

کاری است بزرگ عشق خاصه

در نوبت خرد کاری تو

***

باز دل را تازه شد درد کهن با یار نو

بوالعجب شکلی است این درد کهن دلدار نو

گنبد نیلوفری ما را بتو خاری نهاد

ای گل دل ها فدای ضربت این خار نو

کار نو در پیش می باید گرفتن بعد از این

بار نو گردی بتا باید گرفتن کار نو

گرچه دل بس نازنین و نازتو بس دلکش است

دیر باید تا برآید دل بطبع بار نو

از تجمل ها همین دل کهنه داری ای اثیر

کم ز تو قیر مطّر آبی در این بازار نو

***

سیم اگر پیش سمن لافی زد از سیمای او

سر و باری گیست تا گوید که من، بالای او

بر سر آنست مه، کز آسمان یک شب فتد

با سری در محنت سودای او، در پای او

گیسوی ده پای او، هر تا کزو بار افکنی

هست مأوای دلی در عاشقی یکتای او

خویشتن قربان کنم، کزرای بیند چون بمن

زنده بودن شرط نبود بر خلاف رای او

ای بدان سر تا قدم دل شو، که با آن طول و عرض

در سویدا می نگنجد محمل سودای او

جان بده بر روی او گر، عاشقی پروانه وار

کمتر از شمعی بدان روی جهان آرای او

نرگس مینا قدم کن، گر تماشا بایدت

در سرا بستان شمساد سمن فرسای او

تا نه بینی کز طرب چون پاکبازی میکند

سنبل خوش سایه بر گلنار نور افزای او

مردم دیده است و دانم دیده هرمردمی

برپری میگردد از عکس رخ زیبای او

***

داد دلم نمیدهد زلف ستم پرست تو

دست تظلم ای پسر، در که زنم زدست تو

بسکه ز راه عربده، در دل هوشیار من

تیر تمام کش کشد، نرگس نیم مست تو

از تو شکسته ام چو گل تابکی ای مه چگل

در حق من شکسته دل، هر نفسی شکست تو

گه بامید خوانده ام، گه بعتاب رانده ام

بر در دل بمانده ام، عاجز و پای بست تو

زنده بلی بلی زنم، نام نهاد دشمنم

بس که بلی همی زنم، در عقب الست تو

خواسته ام بدست آن، با تو که خنجر اجل

هم به نشاندم ز سر، آرزوی نشست تو

بو که شبی جدا کند طالع من رها کند

میل سوی وفا کند طبع جفا پرست تو

کام اثیر در جهان، باد جهان بکام تو

دولت تند رام تو چرخ بلند پست تو

***

ای شکرخای شده گوش از تو

رخ ماه آمده شب پوش از تو

از لطافت چو خیالی که شبی

پر نکردست کس آغوش از تو

شام را غالیه در زلف ز تست

ماه را غاشیه بر دوش از تو

ملک سلطان سپرم گر ببرم

بدو بوسه من مدهوش از تو

سبز پوشان فلک مست شدند

موی مشکین زبر و دوش از تو

چون تو ساقی شدیم ساغر گفت

کآب حیوان زمن و نوش از تو

گریه میزد چو سخن میگفتی

عقل در بارگه گوش از تو

چون فرو ماند دل و هوش اثیر

عاریت خواست دل و هوش از تو

***

ای مرهم هر سینه مجروح لب تو

فرسوده قدم های دلم در طلب تو

گُم کرد سر رشته تدبیر دلم باز

در طره ی سر گمشده بلعجب تو

چون تار طراز است شب و روز تن من

تا برطرف روز تنیده است شب تو

چون لاله دلم چهره بخون شست چو بگرفت

سبزه طرف چشمه ی حیوان لب تو

من بنده نویسد بتو سلطان کواکب

تا خسرو خوبان جهانشد لقب تو

ای حور پریزاده بر این حسن و طراوت

از آدمیان نیست همانا نسبت تو

در ساخته ام با غم تو، روی همین است

چون جز ز غم من نفزاید طرب تو

بیداد سه ساله که اثیر از همدان برد

تقدیر الهی بُد و باقی سبب تو

***

ای همه شیران اسیر دام تو

تو سنان خویشتن بین رام تو

باز مالیده که مرد افکنی

کعبتین تیغ گردان جام تو

هم عنانی کرده در راه قبول

آفرین بخت، با دشنام تو

مردم چشم روان، رخسار تو

حلقه ی گوش خرد، پیغام تو

از علمداران دیوان وجود

فتنه بر کار است در ایام تو

در غمت خوش خوش فروشدروزمن

گو فرو شو تا برآید کام تو

نردبان ناکرده از سر، کی رسد

پای هر تر دامنی بر بام یو

صد هزاران صید داری چون اثیر

خود چه مرغ است او بنزد دام تو

***

ای شکار آویز دل فتراک تو

روح گردی بربساط پاک تو

آب حیوان با همه باد قبول

بر سر آتش نشست از خاک تو

باز گیرد سر، ز بالین عدم

رفتگان را سر، زبالین پاک تو

صد هزاران جان معصومان دوان

در رکاب طره چالاک تو

مرغ سدره، خویشتن بسمل کند

بر امید صحبت فتراک تو

دل زده خود را، ز حیرت همچوتیر

بر سنان غمزه بی باک تو

عالم دل، جز وی از اقطاع تست

گلشن جان، بعضی از املاک تو

باز گیرد سر، ز بالین عدم

رفتگان را لعل چون تریاک تو

هر دو عالم در قبای هستی اند

بر طفیل خلعت لولاک تو

خوش لبان دارد زمانه لیک نیست

کس بدندان اثیر الاک تو

***

گوهر دیده کرده ام، پیشکش جمال تو

اطلس رخ کشیده ام، در قدم خیال تو

جان و خرد در آستین، بر طمعی همی درم

بو، که عنایتی کند، در حق من وصال تو

در تو کجا رسد کسی، تا برسد بپای تو

مرغ تو کی شود دلی، گر نپرد ببال تو

نیست اثیر مرد تو، خاصه کنون که برفلک

ماه تمام در خط است، از خط چون هلال تو

موت و حیات عاشقان، معنی جزع و لعل تست

دانه و دام زیر گان، صورت زلف و خال تو

من بتو مایل و تو خود، هر نفسی ملول تر

وه، که خجل نمی شود، میل من از ملال تو

دامن من ز اشک خون، چون شفق است لاله گون

کافسر آفتاب شد سنبل شب مثال تو

دانه و دل ز زیرکی پست نشست چون بدید

از همه زیر گان کسی تا شده در جوال تو

حادثه تو عام شد، خاصه که خاص میکند

حضرت خسرو جهان، مملکت جمال تو

عشق اثیر جد شمر وصل لبت محال دان

وه. که بهم چه خوش بود جد من و محال تو

***

ما مانده ایم و جانی، در دست غم بمانده

از عمر بیش رفته، از صبر کم بمانده

در دل شرر فتاده بر مغز تف رسیده

از روی آب رفته در دیده نم بمانده

از سر گذشت کردون سر برخط حوادث

نالان و اشک ریزان همچون قلم بمانده

با این دو روزه هستی، بنشسته تن ولیکن

از لذت فراغت دل با عدم بمانده

کاری چو گنج قارون، رخ در نشیب داده

دردی چو کوه قارن، ثابت قدم بمانده

دست که چید گلها، از شاخ شادمانی

امروز تا ببازد، در خار غم بمانده

الا دو دم نمانده از تف عمر با ما

صد داغ و درد حسرت با آن دو دم بمانده

روزی بقای عالم در شب فتاد و آنگه

امید را دماغی بربوک هم بمانده

گیتی نمای طبعت، زنگار خورد اثیرا

در بند مرد زنگی از طوس و جم بمانده

***

ای مرا چون جان گرامی جام جانپرور بخواه

چون رخ و اشک من و خود، باده احمر بخواه

لعل جان آشوب بگشا، بهر جان دارو بیار

زلف جان آویز بشکن جام جان پرور بخواه

همچو زلفت سر گرانم، ساعتی دیگر بپای

همچو چشمت نیم مستم، ساغر دیگر بخواه

باده احمر تو را، از دست غم بیرون کند

چاکر او باش و کین، از گنبد اخضر بخواه

روز بارست ارسلان سلطان می را، زود باش

از حباب و جام، هم اورنگ و هم افسر بخواه

چون زبرپوش فلک، پوشید باغ و خانه زیب

درد سرمشمر، کله دیوی سبک با سر بخواه

نگهت از گل عاریت کن لذت از شکر بگیر

زینت از فردوس بستان، صفوت از کوثر بخواه

چرخ را گو، چتر خورشید و دف کردان بده

ماه را گو، بربط ناهید خیناگر بخواه

مجلسی بر ساز و آنگه بر غزل های اثیر

باده ی چون آفتاب از ترک مه پیکر بخواه

***

ای غمت در جان من آویخته

نه، که خود با جان من آمیخته

یاد رویت، در نگارستان دل

صد هزاران، مهر و مه انگیخته

غمزه خونخواره ی بی آب تو

آب چشم و خون دلها ریخته

خاکپاشان دو عالم را هوات

آب، بر رخ خاک، برسر بیخته

دوری روی تو، دور از روی تو

کار من چون زلف بر هم ریخته

باد سردم هر دم، از نوک مژه

صد هزاران نکته اشک آویخته

هرکه را با خویشتن خوانده غمت

چون اثیر از خویشتن بگریخته

***

توسن بسر عنان بمن ده

وان لعل شکر فشان بمن ده

این چهره چوزعفران نگه کن

آن لعل شکر نشان بمن ده

پنهان ز رقیب، نیم بوسی

پیش آر سرو، نهان بمن ده

وامی است مرا، بر آن لب خوش

رهنی بسر زیان بمن ده

یک شب، تو بخواه این حوالت

آن بسته دُر دهان بمن ده

دشنام تو مدحت اثیر است

راضی شدم از تو، آن بمن ده

***

گره مشک، بر سمن چه زنی

لشگر زنگ، برختن چه زنی

چون ز لعل تو، بوسه ئی طلبم

بر شکر لولوء عدن چه زنی

صد گریبان دریده است از تو

چاک، برطرف پیرهن چه زنی

چون تو گوئی، که جان نفس نزنم

من چه گویم، که بوسه تن چه زنی

بر لب اوست خط اجره ی تو

دست بر زلف پرشکن چه زنی

عاشقی ای اثیر و یارت اوست

همه دانند لاولن چه زنی

پسرا، هست روز آن که تو روی در وفا کنی

ز من ار پند بشنوی، ره وحشت رها کنی

نه چنان پای در گلم، که ز تو مهر بگسلم

چو خبر داری از دلم، بوفا گر صفا کنی

بکند چشم آشنا، همه شب در سرشک خون

اگرش با خیال خود، نفسی آشنا کنی

دو جهان نهد سر بدین، سرای بو که تا مگر

قدمی بر سمک نهی، گذری بر سما کنی

ز رخ تو آفتاب و مه، بحدق برند جمله ره

تو در این موکب وسپه، نکنی تا یکجا کنی

طمع بوسه است و بس، زلب تو اثیر را

بسر تو، گر که اینقدر طمع او ادا کنی

***

دگر بار ای دل سنگین فتادی

عنان در دست بد عهدی نهادی

ز در دم نیش ها دررک شکستی

ز چشمم چشمه ها بر رخ گشادی

فرامش کرده آن کزعشق صدبار

بمردی باز، و، وز مادر بزادی

ندارد مهله چندان از شب غم

که گرید بر وداع روز شادی

در این مقصوره پنهان میکنی یار

همان باری که صد بارش بدادی

نباشد عیب شاگردیت در شعر

که در صنعت بغایت اوستادی

اثیر امروز در پا اوفتاده است

تو ظالم در پی او چون فتادی

***

دیدی چگونه ما را، بگذاشتی و رفتی

بی موجبی دل از ما، برداشتی و رفتی

بس عهدها که کردم، بس وعده ها که دادی

وان ماجرا نرفته، انکاشتی و رفتی

راهی است بر گشادم، خوش خوش بچشم کردن

تا روی در کشیدی، از آشتی و رفتی

رخ در سفر نهادی، ناگاه عالمی را

چون زلف خود پریشان، بگذاشتی و رفتی

گفتی تو را بدارم چون جان و دیده، بنشین

گفتم چگونه داری، ناداشتی و رفتی

چشمم که آب خوردی از روی گل عذارت

ناگه، به خار هجران انباشتی و رفتی

تخمی است هجررویت، بارش هلاک جانم

تا خود چگونه روید، تو گاشتی و رفتی

در دام جز اثیرت تر دامنی دو بودند

او را بدست ایشان، بگذاشتی و رفتی

***

والله که به بیباکی، ناموس جهان بردی

حقا که به چالاکی، آرام روان بردی

آورد بر این زلفت، چون کان می کردون

رو، رو که بدان چوگان گوی از همگان بردی

جان بود که میگفتم بند سر زلفینش

رغم من مسکین را، هم دست بدان بردی

تا خود سر زلفینت، بگشوده همی بینم

هین ای دل زندانی بگریز که جان بردی

دشنام دهان از من چون بر گذری گویم

یارب من و آن، کاخر نامم بزبان بردی

کم بار دهی بازم بر درگه بار خود

این رسم چنین دانم، زان تنگ دهان بردی

گفتی فرهت ندهم، صد نقش گر آوردی

و آخر به سبکدستی، چیزی ز میان بردی

در هر سخنی پیچم، در تو چو یقین دیدم

روی از تو نه پیچانم بر من چو گمان بردی

گفتی که اثیر از ما، در صبر گریز، آری

حال رمه دانستم، چون نام شبان بردی

***

دل ببری، تن بزنی، اینت بلائی که توئی

شوخ رگی، سخت دلی سست وفائی که توئی

چرخ بدان بوالعجبی دهر بدین حیله گری

بوی نبردند چنین، رنگ نمائی که توئی

برد بغارت غم تو، جان و تن و دین و دلم

چشم بدان دور، زهی جمله ربائی که توئی

خود دهدت دل کله ئی، نقش چو من یکدله ئی

اینت دوروئی، دوزبانی، دو هوائی که توئی

یک ره این صحبت ما، با تو بپایان نرسد

راستی از دیک فلک، چرب ربائی که توئی

بوسه بها جان طلبی این ببری آن ندهی

شرم ز روی تو، زهی نیک ادائی که توئی

بخت بخواهم که کند، راه بگوئی که منم

داد نیارد که نهد، کام بجائی که توئی

دستخوش حکم توام، سست حریفی که منم

بررصد همچومنی، سخت دغائی که توئی

آتش بیدادی تو، گرد بر آورد ز من

داد، کی آید زچنان، آب و هوائی که توئی

جمله مرغان جهان، صید اثیرند ولی

یارب زنهار، ز تو سخت بلائی که توئی

***

ای پشیمان شده ز دلداری

عهد نو کرده با جگرخواری

هست معزول عافیت تا تو

در عمل کار حسن پر گاری

دل من برده ئی بآسانی

غم تو میخورم بدشواری

عشوه میده که گوش میدارم

ناز میکن که جای آنداری

سر زلفین خود بگیر و بکش

نه اثیری که این نمی آری

***

من تنگدل و تو تنگ خوئی

من خوب سخن، تو خوبروئی

با من بکن آن که لطف یزدان

با روی تو کرد، از نکوئی

برتنگ دلی من به بخشای

کز، دل همه گرد غم بشوئی

آخر بکنار من رسی باز

چون گرد همه اثیر پوئی

***

ای عهد تو جمله نانمازی

مهر تو چو صبر من مجازی

در پای هزار محنت افکند

عشق تو مرا، بدست بازی

از زلف تو وام گرد گوئی

شبهای فراق من، درازی

یک موی نمی سزد، که تا فرق

از محنت من پزیر بازی

زلف تو برآمد، آسمان گفت

هندوی تو من، به ترکتازی

***

جانم فدای توست، که جانان من توئی

شمع وثاق و تازه گلستان من توئی

هستند شاهدان شکر لب بعهد تو

لیکن از آنمیانه بدندان من توئی

جان بر سر غم تو نهم، وزمن این سخن

بی حرمتی است جان، چه بود، جان من توئی

در عشق تو بخدمت سلطان برآمدم

ای مه، سعادت تو که سلطان من توئی

آنکس که گفت اثیر، بزنگان چه میکنی

زین نکته غافل است، که زنگان من توئی

***

تو که از درد سری آه کنی

چه حدیثی سر این راه کنی

شمع آن مجلس اگر زانکه توئی

گشته ناگشته چرا آه کنی

افسری برنهدت عشق چو نای

گر سر مرتبه کوتاه کنی

چه در این خانه اگرمات شوی

خویشتن بر دو جهان جاه کنی

بی سر و پای همی تاز بچرخ

بو که، رخ در رخ آن ماه کنی

نعره زن درشب هجران چوخروس

خفته ئی را مگر آگاه کنی

پای بر تارک خود نه، چو اثیر

تا گذر بر فلک جاه کنی

دیده ی مور است، یا دهان که تو داری

پاره ی موی است، یا میان که تو داری

جز به سخن های دلفریب نشانی

می نتوان داد از آن، دهان که تو داری

چون تو بمیدان دل سوار بر آئی

خاصه به چالاکئی چنان که تو داری

سست رکابی است، عقل خیره بماند

واله آن دست و آن عنان که تو داری

عشوه دها، عمر بستدی و ندادی

زانچه تو دانی بدان زبان که تو داری

شرم ز روی تو زین معامله، الحق

سود که من کردم و زیان که تو داری

طنز کنی هر زمان، که از تو چه دارم

آه، از آنشوخ دیده گان که تو داری

گوش همی دار، از آ که راحت دلهاست

آن دل گم گشته، درغمان که تو داری

اینت مسلمان شود محال میاندیش

دل بربائی و کس مدان که تو داری

خود کم من گیر باز گفته نیاید

پیش وزیر آن خدایگان که تو داری

***

ای دل آخر تا کی این دیوانگی

هر زمانی با منت بیگانگی

خود گرفتم، یار شمع مجلس است

بر تو واجب نیست، این پروانگی

دام او را، مرغ کشتی بس بود

مرغ او را کرد خواهی دانگی

کی شود معشوق دست آموز تو

او چنان وحشی، تو زینسان خانگی

آفتابی بر فلک خرمن زده است

ذره این جا کیست از بیمایگی

تهمت زنجیر او، بردر زده است

حلقه وار از حلقه فرزانگی

تهمت زنجیر با دیوانگان

خود عجب حرفی است، از دیوانگی

بسکه افسونها بگوشت کرد اثیر

در زبان این و آن افسانگی

***

کژ نهادی کُله، چه سرداری

بجز آن کم ز پای برداری

خدمت جان بر تو آوردم

بجز این خدمت دگر داری

بمنت سر کجا فرود آید

چون تو درخود هزار سرداری

بی تو از خود خبر نمی یابم

من چگویم تو هم خبرداری

بد همی داریم، چه شاید کرد

اگرم زین بسی بتر داری

زر همی باید ای اثیر مخسب

گرچه ازرخ وجوه زر داری

***

زلف چون بر عذار میفکنی

لیل را در نهار میفکنی

چون لبت مست لطف میگردد

باده را در خمار میفکنی

جانی آویخته است برفتراک

تا نظر بر شکار میفکنی

هر کجا مهر در میان آمد

خویشتن بر کنار میفکنی

خرما با تو کی دود که بجور

اسب بر روزگار میفکنی

همچو سوزن، اگرچه سرتیزی

بخیه بر روی کار میفکنی

صف ناموس تو شکست آرد

زانکه در چنگ یار میفکنی

***

در کار تو از دست بشد عهد جوانی

من سوخته زین غصه، نماندم، تو بمانی

با آنکه من از عشق تو رسوای جهانم

هم راضیم اندی، که تو زیبای جهانی

رحم آر، چو دیدی که منم این نه، حبیبم

شکرانه آنرا که نه آنی که چنانی

نی نی برو از تنگدلان یاد میاور

آن ناز تو را بس که توخود تنگدهانی

هجردهن تنک تواکنون که ضروری است

بگذار بما تنگ دل ما به نشانی

صد عهد به بستی و هم آنگه بشکستی

ما را به از این بود بعهد تو گمانی

گفتی گل رخساره ی من خاص تو باشد

دیدی که چو سوسن بسزا جمله زبانی

بردی دل بیچاره اثیر از سر شوخی

خوش باش که گر جان ببری، هم دل و جانی

ای کزان چشمه جان بخش و دولب جان منی

کوری جمله حسودان جهان، آن منی

جان اگر همچو دلم پای تو آرد برکاب

زان عنان باز نتابم، که تو جانان منی

لب و دندان تو را، سجده برم چون پروین

کز جهان ای مه تابان، تو بدندان منی

چشم من ابر بهار است، که می گرید زار

تا تو در فصل زمستان گل خندان منی

زان دوزلفین پریشان، که جهان فتنه اوست

مایه فتنه احوال پریشان منی

***

ای به هلاک جان من، عشق تو را کفایتی

رخصت خون خلق را، حسن تو محکم آیتی

شحنه خاص توست غم، وز کف ریش خشک او

جان ببرم بشرط آن، کز تو بود حمایتی

گوش تو تنک بار تر، از دهنت چو بشنود

غصه ی هر حکایتی، قصه ی هر شکایتی

گشت مسلمت جهان از پی فتنه هر زمان

گرد میار لشگری، بر مفراز رایتی

از تو حکایتی شدم، گرد جهان تو همچنان

بر سر غفلت خودی، اینت نکو عنایتی

ساختنی است با منت، گر سر علم دیده ئی

در سر نیم آه من سوختن ولایتی

هم بتو در گریختم از ستم تو، وای من

گر نبری تو رحمتی یا نکنی حمایتی

جز غم تو چه خورده ام ار تو کنی تقربی

در حق تو چه گفته ام بی هوست حکایتی

گرچه دراز در کشد کار من و توهم بود

عشق مرا فذالکی حسن تو را نهایتی

***

بر گل چو مثال عنبر انگیزی

در روم ززنگ لشگر انگیزی

گه سنبل بسته را بشورانی

تا، آفت شور دیگر انگیزی

گه نرگس مست را، بخوابانی

تا فتنه خفته را بر انگیزی

گه سحردهی به چشم جادویش

گه بیضه ی عاج عنبر انگیزی

گه رنج آری، بچهره ی نازک

گه بر ره آب، آذر انگیزی

چون عرض دهی ز لعل خود لولو

حالی ز وجود ما، زر انگیزی

این طرفه که شکر حدیث آری

وانگه ز حدیث شکرانگیزی

از حلقه گوش در نطاق شب

بر صبح هلال لاغر انگیزی

در چنبر مه، چو مار در جبین آری

بر مهره ی مه مزور انگیزی

در چشمه چشم ها سرشک آب

اغلب ز چه نکون بر انگیزی

آب انگیزی ز چشم ها لیکن

از چشم اثیر آذر انگیزی

***

دلا آن به که با جان در نبندی

مرا با دلبر دیگر نبندی

رهی آنگه که این جا نیست شاید

که پایت درد باشد سر نبندی

ز باطل دعوی خود شرم داری

کناه جور بر داور نبندی

تو را عشق از میان خانه دردی است

چه سود، ار در ببندی ورنبندی

نه چشمم بر خیالت از لب اوست

سزد گر آب در شکر نبندی

بدین روزم ببین تاز آب دیده

ره خوابم همه شب بر نبندی

اثیرا هیچ نگشاید ز یارت

بدیدی جای خود هم درنبندی

***

رخ تو فتنه جهان بودی

گر نه، از دیده نهان بودی

دل و دین رفت در سر غم تو

کاش باری امید جان بودی

ز رخت یادگار خواستمی

گرنه اشکم چو ارغوان بودی

دل، به خستی بجان ز دست غمت

گرنه رویم چو زعفران بودی

میزبانی است تازه وعده تو

گرنه در لقمه استخوان بودی

عشوه ئی میدهی که آن توام

کی چنین بودی، ار چنان بودی

خوردمی، بر زخاک کوی تو دوش

گر نه فریاد پاسبان بودی

در رکابم فلک پیاده شدی

چون قبول تو هم عنان بودی

از مقیمان آستان غمت

فخر گردی گر آسمان بودی

زان لطافت که در دل است تو را

کاشکی هیچ در زبان بودی

سرما گر به هیچ ارزیدی

خاک آن فرخ آستان بودی

دوش گفتی اثیر از آن من است

نه چنین بودی ار چنان بودی

***

جانا، همه آیت نکوئی

درشان تو آمده است گوئی

یک گل چو رخت بدست ناید

گر در چمن جهان بجوئی

حسنت ببرد زبان سوسن

گر لاف زند بتازه روئی

دارم طمع وفا ز تو نه

کاین قاعده نیست در نکوئی

گوئی بگشم تو را نگشتی

لیکن چه کنی که این نگوئی

روزی دو، اثیر را امان ده

کان غمزه عاشق است گوئی

***

روز تو اقبال و فرخ نیستی

گ تماشاگاهش آن رخ نیستی

هم خریداری فتادی قند را

گر لب او نوش پاسخ نیستی

ورنه حسنش داغ یوسف داردی

در جهان اسم تناسخ نیستی

ماه نخشب خود سبق بردی زخور

گر رخ آن ماه خلخ نیستی

ور ز رویش فال نگرفتی طرب

بزم شاه شرق فرخ نیستی

***

چون گشت رخ چمن دل آرای

وقت است به عیش کن دلا، رای

بفزود جمال باغ، در ده

آن انده کاه شادی افزای

آراسته شد ز گل در و دشت

برخیز و صبوح را بیارای

آرایش جان می است و معشوق

یکساعت از این دو، برمیاسای

خط هوس از میانه بردار

گوی طرب از وجود بربای

پیش از تو ببین چه آس کشتند

در دور سپهر عمر فرسای

***

گرد ماه از زلف عنبر می نهی

پیش جان از لعل شکر می نهی

حلقه در گوش دو زنجیر توام

از چه ام چون حلقه بر در می نهی

بر گل روی تو عشق آورده ام

هر دمم زان خار دیگر می نهی

چهره ی زردم بخون گردی نگار

سکه ها نیکو بر این زرمی نهی

با قد جلدی که در پرواز عشق

سست بالان را بد اندر می نهی

***

مشک می رنگ، بر سمن چه زنی

شب دیرند، بر بدن چه زنی

با سپه زنگ سرکشی چه کنی

خیمه بر دامن ختن چه زنی

تو مهی ای پسر برهنه بهی

بر تن از ابر پیرهن چه زنی

باده، ده موسم است سرچه کشی

بوسه ده فرصت است تن چه زنی

بر رخ و عارضش رسید اثیر

شعر در وصف یاسمن چه زنی

***

بدین جمال اگر تو را وفاستی

همه جهان به مملکت تو راستی

وگر، به، سکه بودمی، شدی بدل

که خطبه طرب بنام ماستی

خیالت اینکه حلقه باز میزند

ور آمدی ز در گر آشناستی

بخواست دل بدام و بند و دل که جان

فدای اوست کاشکی بخواستی

جواب چرخ بیوفا بدادمی

اگر دل تو، بر سر وفاستی

و گر به بندکی قبول یافتی

به بخت تو اثیر باد، ساستی

***

بتن بودم امروز چون ناتوانی

شدم با رفیقی سوی بوستانی

زهر سو که کردم سوی لاله زاری

بهر سو که کردم نظر گلستانی

درختان بستان عروسان و هریک

گشاد از زمین لاله گون بر، بیانی

ز نیلوفری آسمان گوی بسبزی

چو صحرا شده روی بر آبدانی

چو دیدم من این صفه های عجایب

یقین شد مرا صورت هر گمانی

از این باغ بهتر چه باشد بعالم

که هم هست مستغنی از باغبانی

***

صبحدم آن روی چون نگارچه شوئی

ابر نئی روی لاله زار چه شوئی

آب حیات است غبغب تو فسرده

پس تو بدین آب خاکسار چه شوئی

جوشن شمشاد لاله بوی چه بندی

صدره نسرین کامکار چه شوئی

آتش روی تو در پناه خم زلف

هست بزنهار زینهار چه شوئی

مشک ز ثاثیر نم بباد دهد بوی

پس تو دو زلفین مشکبار چه شوئی

گیسوی شام سیاهگار چه سائی

چهره ی صبح سفید کار چه شوئی

ترک تتاری مزاج مشک شناسی

مشک تتاری به پود و تار چه شوئی

آتش این سینه شو که زود نمیرد

آتش آن روی آبدار چه شوئی

روی تو مینوست آشکار چه داری

گیر که میدادی آشکار چه شوئی

نم زد و چشم اثیر بر، که دو چشمه است

زلف بهر آب بد گوار چه شوئی

***

سوزی است مرا در دل دانی که چسان سوزی

سوزی که وجود من برباد دهد روزی

در هم زده کار من، چون خط معمائی

سر گم شده حال من، چون نکته مرموزی

چون شاخ پر از آتش، می نالم و میسوزم

دیده قدح اشکی، دل مجمر پر سوزی

گویند که با آن دل، شاد است فلان نی نی

چون شاد توان بودن در دست غم اندوزی

خوش خوش ندب عمرم، شد باخته با او

خصلی ننهاد ستم، روزی ز دل افروزی

دریای غمش گشتم، تا کس نخرید از من

با ننگ چنان قربان، ده عید به نوروزی

پیران خرد بر وی، سی سال سبق خوانده

در مکتب عشق اکنون، طفلی است نوآموزی

زان دوست عجب دارم، کاو گفت اثیرا دل

ای مرد کدامین دل، خصمی است جفاتوزی

***

بس کاین دل زار ریش کردی

گفتم زینهار بیش کردی

دل شیشه نازک و غمت سنگ

آسان شکند چوریش کردی

فرمان هوای خویشتن را

بر تیر جفا چو کیش کردی

وین طرفه که در کنام شیران

خونریز به چشم میش کردی

خورشیدی و در دل نژندم

خاصیت ماه و جیش کردی

اول همه نوش عرضه کردم

پس زود به غم سریش کردی

این جان سریش باز کرده

پس زود ز غم سپریش کردی

خون میخور و با جفاش میسازد

کاین کار بدست خویش کردی

دوش از طرب خیال بر سر

بر باد خرد پریش کردی

چون پیش اثیر خود رسیدی

بی باکی و عشوه بیش کردی

***

کره مشک بر سمن چه زنی

لشکر زنگ بر ختن چه زنی

چون ز لعل تو بوسه ئی طلبم

بر شکر لولو عدن چه زنی

صد کریبان دریده است از تو

چاک بر طرف پیرهن چه زنی

چون تو گوئی که جان نفس نزنم

من چه گویم که بوسه تن چه زنی

بر لب اوست خط اجره ی تو

دست بر زلف پرشکن چه زنی

عاشقی ای اثیر و یارت اوست

همه دانند لا ولن چه زنی

***

ای قاعده ی بزرگواری

از حزم تو برده استواری

با طوق کفایت تو تقدیر

بر طاق نهد فلک سواری

اندر صف کار سازی ملک

یک مردنه ئی که صد هزاری

برنامه ی عقل بسم و صدری

در جامه شرع پود و تاری

معروف مهان سرفرازی

مشهور شهان نامداری

مدحی خواندم ظهیر دین را

سر تاسر محض جانسپاری

چون عهد تو در، درست مهری

چون علم تو در، کران عیاری

آیا که زرنگ و بوی تشریف

من برچه ام و تو در چه کاری

تا حشر بنای دولتت باد

چون طاق فلک بپایداری

***

ای بنده ی لب تو، لب آبدار می

گلگونه کرده عکس رخت بر عذار می

تخت هوس نهاده رخت بر بساط گل

رخت خرد فکنده لبت، در جوارمی

چون صبح جامه چاک زده، غنچه حباب

پیش نسیم زلف تو، بر جویبار می

در هم شکن شماری، ز نگاری فلک

چون از فتنه موج برآرد بحار می

عالم سیاه گردان بر ذوالخمار غم

دست طرب چو لعل کند ذوالفقار می

بگرفت ملک شادی و برداشت رسم غم

اینست کمترین اثر گیر و دار می

***

ای دل بی رحم تو را، مایه ی شادی غم ما

این چه بلا بود قضا، من ز کجا نوز کجا

تا که ز من جور و جفا، شرم نداری ز خدا

                         اینت بلائی که توئی، یارب زنهار تورا

                       یا رب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

نگار جادو سخنی، سوار لشکرشکنی

آفت هر جان و تنی، فتنه دور ز منی

چون غمزه بر غمزه زنی، گشته بهم برفکنی

                            اینت بلائی که توئی، یا رب زنهار ز تو

                           یارب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

گرچه توئی سرو سهی، بچهره خورشید و مهی

چوپای در مهد نهی، ز دور نادیده رهی

دل بربائی ز رهی، برزنی و عشوه دهی

                          اینت بلائی که توئی، یارب زنهار ز تو

                          یارب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

برکنی از عشوه سرم، خون کنی از غم جگرم

شبی چو باران بگرم، ور نخرامی زدرم

غصه ز تو چند خورم، محنت تو چند برم

                         اینت بلائی که توئی، یارب زنهار ز تو

                         یارب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

شیفته زار توام، عاشق رخسار توام

گشته و بیمار توام، بدل گرفتار توام

بجان. خریدار توام، بیا. که در کار توام

                          اینت بلائی که توئی، یارب زنهار ز تو

                          یارب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

باشد شرمیت یقین، از من رنجور حزین

زغمزه بگشای کمین، مگر از این غمزه کین

اثیر خود را به از این، ز دوستداران بگزین

                         اینت بلائی که توئی، یارب زنهار زتو

                         یارب زنهار ز تو سخت بلائی که توئی

***

شبگیر و تنها میروی ای شمع دلها تا کجا

دانم بر ما میروی اینک تو با ما تا کجا

دیبای رخ پرداخته، زلفین مشکین آخته

برتبت و چین تاخته، زان مشک و دیبا تا کجا

با ماه عنابی شفق، یا خط کافوری ورق

عارض چو گل غرق عرق، ای سر و بالا تا کجا

ناهید طوق غبغبت، مه در نقاب عقربت

هر دم بخط گویان لبت، اهلا و سهلا تا کجا

عنبر بود صاحب خبر، صهبا فضول پرده در

تو طوق عنبر بر قمر با جام صهبا تا کجا

در عقد زلف کافرت، پنهان رخ دین پرورت

دین کرده عاجز بر درت، کفر اشکارا تا کجا

بر چرخ چونی تا زمان، چرخ از عقب مه در عنان

جان بر اثر هی هی زنان، کای جان جانها تا کجا

چهرت بهشت جان بود، مهرت بجان ارزان بود

جانی و جان پنهان بود، ای جان پیدا تاکجا

گل با کله شه رخ زنی، تا بر اثیرت افکنی

لعب آوری جولان کنی، چابک سوارا تا کجا

***

زهی چتر قمر طرف کلاهت

بغلطاق سحر زلف سیاهت

غلامی را قبا کوتاه کرده

هزاران خسرو صاحب کلاهت

اگر زلفت بجنباند نسیمی

شود بر جان خون آلود آهت

به بزم اختران شو تا به بینی

فلک مسند نهد بر پیشگاهت

بخدمت برمیان بندند جانها

چو دیگر بندگان خورشید و ماهت

بمعصومان درافتد غلغل اینک

چو عصمت را بیاراید گناهت

جهان خاص گردد خاصه اکنون

که میر خوب رویان، خواند شاهت

***

هرکه عشقت خرید جان بفروخت

و آن خریدن بدو جهان بفروخت

در هوای تو دل قفس بشکست

ز قفس بگذر آشیان بفروخت

هر که نام تو خواست برد نخست

بر مراد و ادب زبان بفروخت

وانکه یک روز شد معامل تو

تا بس دیر خانمان بفروخت

از تو دیده خیال یافت نشان

دل خود را بر آن نشان بفروخت

جان اگر بر تو صرف شد سهل است

هرکه جانان خرید جان بفروخت

بتو در بست دل بهیچ مرا

سبکی را چنین گران بفروخت

آری ارزان خریده بود متاع

چون در افتاد رایگان بفروخت

وانگهی گفت چون اثیری را

کس بدین مایه سوزیان بفروخت

***

نیم شبان دلبرک نیم مست

بهر صبوحی زبرم چست جست

زلف کما بیشتر از جام خورد

صدره بسا بیشتر از زلف دست

بانگ برآورد بشادی که کو

آنکه طلسم در غم او شکست

بستد از او جام ببالین من

تنگ به برآمد و پیشم نشست

هر دو یکی کرد دل و دوستی

جامه آسایش و جای نشست

گفت بشارت، که باقبال صبح

عالم از آرایش ظلمت برست

صبحدمان ای بت خورشید چهر

می خوری و خواب کنی، خیر هست

قصد مکن تا مژه بر هم زنی

چونکه شوم چون مژه ات می پرست

کس چه گمان برد که ریش اثیر

مرهم از آن دست پذیرد که، خست

***

بر آن کس که کمتر ز سگ باد پیشت

چرا شیر طاقی کند چشم میشت

رخت، عهد دلها، از آن داد فتوی

بفرمان من غمزه جور کیشت

بصد ساله ره، خون عاشق بریزی

حقیقت تو ماهی و عشاق خیشت

امیر بتانی تو چون شحنه بد

چه بیگانه در جور کردن چه خویشت

بشکرانه جان، سازم آماج تیری

که بر نام من سر برآرد زکیشت

بر این خسته دل نوک مژگان همی زن

که شد نوش من بارد از نوک نیشت

بخوردن اگر رخصتی هست، دردت

ز مردن اگر چاره ئی نیست پیشت

تو خود در جهان من می نکنجی مرا بین

که بنشانده ام در دل تنک ریشت

به بیش و کم من کجا سر در آری

که چون من سر از پیش صد هست بیشت

اثیر از تو بیمار در پرده افتد

چو در چشم باشد بعشاق خویشت

***

جشن فرخنده نوروز جهان افروز است

هر دلی بر سپه نور طرب پیروز است

آفتاب ار به حمل آمد و بفروخت جهان

آفتابی که بجامی است جهان افروز است

پشت بر کار جهان آر، که راه این راه است

روی در روی نشاط آر، که روز این روز است

با کمان فلک فتنه مشو، راست چو زه

زان کجا، ناوکش از مرد خرد کین توز است

دست بر باز چه هنگام گشاد باشه است

بیشه بر شیر چه ایام شکار یوز است

هر حسامی که جهان آب دهد جان شکن است

هر سنانی که فلک تیز کند دلدوز است

ساقیا عالم خاکی گذران است چو باد

در ده آبی که در او شعله انده سوز است

چون سرانداز کند در سپه غم گوئی

خنجر شاه سر انداز مدیح اندوز است

***

رو که میدان جهان میدان توست

گوی خوبی در خم چوکان توست

زمرد کردون و لعل آفتاب

در رکاب خلعت مرجان توست

لولوی و یاقوت را در بحر و کان

خطبه بر نام و لب و دندان توست

اینت سلطانی که در اقلیم عشق

هر که بر کاری است از دیوان توست

افسرمه خاک بوس کفش توست

گوهر جان سنگ ریزه ی کان توست

جان بخدمت میفرستد در پذیر

گر گل است ار خار از بستان توست

شد بسر، پیمانه عمر اثیر

هم چنان او بر سر پیمان توست

***

قطعات

***

ای بمدح تو منتظم کرده

فکرتم خاطر پریشان را

پس بپای تو دُر فشانده همی

زیور نظم گوهر افشان را

گرچه خامی بود صفت کردن

به ضیا کوکب درخشان را

هیچ سرمایه در نیفزاید

گهری معدن بدخشان را

رونقی بیشتر بکف نشود

بدو پروانه شمع رخشان را

لیکن آخر چو عاشقان وی اند

داد باید جمال ایشان را

***

لغز

بر دَوَد چون سمندراز آتش

بگذرد چون سفینه از دریا

هر دو دست وی از جنوب و شمال

هر دو پای وی از نسیم و صبا

رنگ در کوه و شیر در بیشه

بال در بحر و غول در صحرا

چو ببالا برآید از پستی

هست ماننده ی دعای ریا

بر شود حالی و فرود آید

راست ماننده ی دغا و قضا

این عجب تر که گر ز جابلقا

گویم او را، چو برنشینم، ها

نرسیده هنوزها، به الف

کاو رسیده بود به جابلسا

هرچه در مدح او تو را گفتم

همه بر عکس گفتم و عمدا

تا برابن استرم سوار مپرس

که چه آید برویم از اعدا

اولا، استری است سست و نکون

حاصل او شماتت اعدا

آگه از حال هاجر و هاروت

زاده در عهد آدم و حوا

از بن رود نیل خورده خصیل

بر سر کوه قاف کرده چرا

نه کس از من پذیردش به صله

نه کس از من ستاندش بدعا

بدترین عیب او بخواهم گفت

چند دارم نهان، زبهر چرا

هر کجا نرخری بدید ز دور

کوی سوی او همی کند عمدا

گه به تعریض مردمان گویند

که چه نیک اوفتد سزا سزا

خواهد که چون سپند در آتش وطن کند

مرغابی آنزمان که بود در میان آب

اهل بهشت حمله بدوزخ نهند روی

گر ز مهریر حشر بدینسان کشد عذاب

***

ایا دقیق نظر دلبری که گاه سخا

تو آنی ار بچکانی همی ز آتش آب

به پیش دست سخی تواز خجالت و شرم

بجای قطره باران عرق چکد زسحاب

***

دو کس بزاویه ئی در نشسته مخموریم

به یاد باده ی دوشینه هردومست وخراب

مصاف عشرت ما بشکند زمانه اگر

تو نشکنی بتفضل خمارما بشراب

***

ای شمع آسمانی پروانه جمالت

هر دیده ئی و مهری از خاتم مثالت

جمشید کیست، مرغی در آشیان ملکت

خورشید چیست، ماهی برخیمه کمالت

هر شب برسم تحفه، از مجلس کواکب

مه در طبق در آرد، نو باوه جلالت

با رنگ لب حسامت، سر تا قدم زبان شد

اسرار گفت خواهد، با جان بدسگالت

***

ای خامه ی تو منهی سر ازل شده

محتاج کشته ام قَد ری کاغذم فرست

لیک از بریده ئی طمع از مدح نیک من

فرمان توراست هرچه فرستی بدم فرست

کار عدو بدست مراد تو داده شد

خواهی دهم عطاده و خواهی صدم فرست

***

ای شاه ز ساغر نوالت

ایام ز نیم جرعه مستست

بیمار بقات تا قیامت

بر ملک در فنا به بست است

در حصن حمایت تو عالم

ز آسیب زوال باز و بست است

زانسوی خط عنایت تو

ممکن نشود که هیچ هست است

عزمت که درست با دو مطلق

دندان قضا بسر شکست است

رمحت که درخش خصم سوزاست

از مقدمه ظفر به جست است

فرخنده مثال شاه کاو را

بر عالم روح و جسم دست است

بر چرخ نشانده بنده را زانک

زیر قدم زمانه پست است

ای حضرت شهریار عالم

نوش همه عالمش کبست است

این وقعه که رفت جرم او نیست

جرم فلک ستم پرست است

من کیستم از دعای خسرو

خورشید به رای این به بست است

***

ای جهانداری که خاطر قدراوجت راندید

گرچه در پرواز معنی، بال ادراکش بسوخت

نام صد دینار و اطلس بنده چون بشنید دوش

چهره ی دینار گونم همچو اطلس برفروخت

ریش رعنا کرد و در بازار مالیخولیا

رفت از آن دستار بخرید واز آن دراعه دوخت

خاطرش دیدیم هر دم بر سر راه امید

وعده ی خوش میفزود وعده ی تر میفروخت

چون سر از خاک امل برداشت روز باک بود

کاین چنین شادی جهان ازوی تنومندی ندوخت

***

در جهان هفت خصال است پسند حکما

که از آن هفت فراترعددی با من نیست

چو بمطعوم در آئی بسوی گوشت گرای

که بدن را به ازاو هیچ غذا ممکن نیست

وانکه را، هست نپوشد سلب فاخر پاک

من بگویم که خردنیست اگرموهن نیست

مال تو گر بسر آید منه انبار، بده

ضامن رزق عوض باز دهد خائن نیست

باده ی ناب همی نوش و به ادمان کم کوش

زانکه از خاصیتش هیچ دراو مامن نیست

ور حریفی طلبی زیرک و آزاده طلب

در مزاج تواگر بخل و حسد مزمن نیست

***

شاها مَثل رخ تو و روح

چون باغ ودماغ و باد و باده است

آن حامله تیغ حیض پالای

صد ملک بیک شکم بزاده است

رضوان در هشت باغ باقی

وز خاک جناب تو گشاده است

کردون که سه طفل را پدراوست

در عقد جلالت تو ماده است

بالله که فروغ شمع دانش

در نکته حرف تو نهاده است

در خدمت ساقیان بزمت

مه نو خط آفتاب ساده است

بی بزم تو بنده چند روز است

کز مرکب خرمی پیاده است

از شمع مهابت تو اینک

سرسوخته در لکن نهاده است

در چاشنی سخن ندیده است

کاثار نه از ایاغ و باده است

گر شاه کناه او به بخشد

شاید که بعذر داد، داده است

***

پشت بر کار جهان آر که راه این راه است

روی در روی نشاط آر که روز این روز است

ساقیا عالم خاکی گذران است چو باد

در ده آبی که در او آتش آتش سوزاست

***

بواهبی که بر ارباب عقل و اهل یقین

بفیض نور خرد راه کشف پیموده است

که در فراق جناب رفیع تو شب وروز

برید فکر و خیال رهی نیاسوده است

***

هر که را دردل از خرد خبراست

صنعت ذات او همه هنر است

هنری باش و هرچه خواهی باش

نه بزرگی بمادر و پدر است

نافه مشک را به بین بمثل

کز لباس بدیع معتبر است

مردم بی خرد ز روی قیاس

بر آن کس که صاحب بصر است

گرچه از جنس مردم است به شخص

به حقیقت ز جنس گاو و خر است

***

احــوال ناتــوانی ایــام خویشتن

در مجلس رفیع تو گفتن ثواب نیست

داریم دلبری که چو روی و چو موی او

گلبرگ نوشکفته و مشک بتاب نیست

در بند خواب او همه حیران بمانده ایم

او نیم مست گشته و ما را شراب نیست

***

ای وزیری که گوش هوش تو را

از پس پرده ی قضا خبر است

دیده ی فطنت تو می بیند

هرچه ایام را به پرده در است

پرده های رواق کردونت

شده محرم چو پرده های دراست

غیب همخوابه فراست توست

گرچه خاتون پرده ی قدر است

خوش نوائی است صیت تو لیکن

زخمه اکنون ز پرده دگراست

پرده از روی کار باز مگیر

که در او چشم خورده ی دگراست

کنه پرده دار بی معنی است

که بر این پرده طعنه را گذر است

نقش آن خام قلتپان دیدن

دیده را همچو پرده بصر است

پرده نام و ننگ من بدرید

نیست این پرده دار، پرده دراست

***

عذری دارم بترک مدحت

چون نسبت عالی تو واضح

جائی است کمال تو که فکرت

قاصر نظر است از آن مطامح

در دیده ی وهم من نیائی

و اینجا مثلی است نیک صالح

کوته کامی چشم ناظر

بی خوردی حجم نجم لایح

در جنب جهان چه خوانمت پس

پیدای نهان چو مشک فایح

ای واسطه صلاح دولت

قدماً نظمت لک المصالح

در نوبت خانیان مفسد

محروم بود امین صالح

***

گله هجر تو با وصل تو میکردم دوش

گر بشد عمر مرا هیچ بجزغم نگشاد

زان میان روی بمن کرد خیالت که اثیر

زین سخن بگذر و این واقعه بگذار زیاد

وصل ما مظلمه کس بقیامت نبرد

گر ز تو جان بستد در عوضش عشوه بداد

***

من گرد سر کوی تو از بهرتو گردم

بلبل ز پی گل بکنار چمن آید

بشکست دلم در شکن زلف مبادا

کز چشم بدی برشکن او شکن آید

***

نیست آئین وفا در شهر ما

من بر آنم خود که در عالم نماند

غمگسار از من بسی غمگین تر است

در جهان گوئی دلی خرم نماند

***

بخدائی که رخت عزت او

در سرای کهن نمی گنجد

از عدم ذره بی اجازت او

در خم کاف کن نمی گنجد

کانچه اندر ضمیر شوق من است

در دهان سخن نمی گنجد

***

بروزگار خودم بعد از این امید نماند

که گشت عودمن از گشت روزگار چوبید

سپید چشم و سیه فام میگذارم عمر

ز دستکاری شاه سیاه و صبح سفید

کلاه دولت من چون بیوفتاد از سر

زمانه، خاک فشان گو بر افسر جمشید

جوین بیوه زنان چون خورم که همت من

ورای قرصه ماه است و گرده خورشید

مرا به خنجر بهرام بر نیاید کام

کنون نیاز چه دارم به بربط ناهید

***

ای خسروی که بر درذهن توروح قدس

خود را بخیلتاشی تعریف میدهد

خادم نه ناقدی است که در رشته سخن

یکسان چو آسمان سره و زیف میدهد

باوی بصرف تهنیت امروز نقدهاست

وان جمله را کمال تو تزییف میدهد

زین شیوه خود نفس نتوان زد که قدر تو

تشریف را ز مرتبه تشریف میدهد

***

نهاد طبع لطیفت چه گوهری است کزو

هزار دریا در لحظه ئی همی زاید

روان، بمجلس مانوس او بیاراید

بصر، بطلعت میمون او بیاساید

خرد چسان کمر عشق برمیان بندد

عروس فکرت او چون نقاب بگشاید

بر اسب فکرت چون رای او سوار شود

ز نفس ناقه گوی کمال برباید

بیادگار ز من شعر خواست بیتی چند

نوشتم ار چه، از آن بهترک همی باید

در اینمقام خرده خرده ئی همی گیرد

که از حلاوت آن جان همی بیفزاید

کران نباشد غواص درّ بحر سخن

صدف بساحل عمان برد نکو ناید

ولیک از سر آن در گذشتم از پی آن

همی گذر نتوان کرد از آنچه فرماید

ستوده خاطر فرمانبر اثیرالدین

چو آتشی است که آب حیات ازاوزاید

در خزانه علم است فکرتش گوئی

که هر زمان بکلید کلام بگشاید

هزار کوکب معنی ز چرخ خاطر او

بنفس ناطقه هر لحظه روی بنماید

بلطف طبع ز روی کرم مرا بستود

از آنکه طبع کرم از کرم بیاساید

چو بنگریدم دروی زنکته های بدیع

مرا چه گفت خرد: نظم ازاین نمط باید

زشرق شمع مرا فکرت آفتابی شد

کز آسمان خرد، میغ جهل بزداید

هم از بحار غم فضل او بباغ دلم

نمیرسید کز او روح نامی افزاید

کنون ز شاخ هنر طوبئی بشد بالم

شکار نکته ز شاهین نظم برباید

عجب نباشد اگر دُر برم بسوی عدن

که جزو جزو سوی کل خویش بگراید

یقین بدان که بمعیار علم کیل سخن

خرد بسنجد هرکس که باد پیماید

***

زهی دست بیضات چون تیغ خورشید

جهان را شده نیک از او حالت بد

قلم وار دادی زبان خرد را

چو دفتر نشان کردم این بر دل خود

نه همچون دوات سیه کاسه مانم

سپیدی چرا میکنم همچو کاغذ

***

شها زهره گر جز ببزمت سراید

دف و بر بطش هر دو ناساز گردند

وگر آفتابت سپر کش نگردد

در او ذره ها ناوک انداز گردند

اثیر است و اقبال هر دو بدین در

چگوئی در آیند یا باز گردند؟

***

جمشید رکابا توئی آن شاه که امرت

از سنگ سیه ناقه صالح بدر آرد

گر گلبن فردوس خورد آب خلافت

برجای گل تازه، شتر خار بر آرد

او، بار بیک رقص شتر بگسلد از هم

هر کار که بدخواه تو در یکدگر آرد

ماهارکشی دور فتد در بنه چرخ

تا چون شترش کی بقطار تودر آرد

بر هر که رود کین شتر در دل دوران

از تیغ تو ناکاه کمیتش بسر آرد

همچون شتر جمز رود ابر سبکپای

تا باز ز فتح تو بعالم خبر آرد

تو ملک جهان جوی که در خانه همت

هرکس شتر خویش ببالای در آرد

در شغل خلافت چه برد خصم شتردل

احسنت پلاسی و مهاری بسر آرد

گه گه فلک از نفس شتر حذف کند پا

تا محمل اعدای تو در پشت سر آرد

این دیده ی نار است بداندیش تودارد

کز قد شتر کردن کژ در نظر آرد

بر شهپر جبرئیل چمد چون شتر حاج

هر کاو سوی درگاه توراه سفر آرد

منزلگه عیسی سزد و مرحله خضر

آنجا که شتربان توروزی مقر آرد

با بخشش تو هر که کند یاد دو عالم

از بهر شتر غالیه گون آنجور آرد

ور فی المثل از جرعه بزم توشودمست

جمّال شتر جانب خانه بجر آرد

در مرتبه تا کعب کمال تو نباشد

کردون شتر خو که زکوهان قمر آرد

هر کاو بغذا مغزشتر خورده نباشد

آلت ز پی شیشه ز دودن بتر آرد

کشتی زشتر وصف طبیعی است ولیکن

با شیر ژیان دست کجا در کمر آرد

پای شتر آمد کف بدخواه تو دررزم

ز آنجا که بر او نیزه گذارد سپر آرد

باز این دم مشکین ز حیات است اثیرا

کس بر شتری اینهمه خون جگر آرد

حساد فرومایه بسی داری و اشتر

بیماری مرک از مگس مختصر آرد

زان قوم کران خوی که با بار قمطره

نادان بود آنکس که شتر در شمر آرد

از عقل که باشد خرفی کاو شتر نر

بی فایده در کارگه شیشه گر آرد

صد خنده زند خرکه گه علت قولنج

دانا به بر لفج شتر گل شکر آرد

ای آنکه بیک دم زدن از بکر تفکر

صد مرغ شترمرغ بیانت بپر آرد

زان طبع که پیرایه ده کل وجود است

شاید که نصیب شتری اینقدر آرد

یک نکته هم از باب شتر لایق حال است

تا بنده بر این نکته حکایت بسر آرد

ایشاه درین فصل شتر موی بیفکند

ترسم شتر من به غلط موی بر آرد

شاها در عید است و مدام از پی قربان

در شرط بود کاین شتر و آن نفر آرد

شایسته نحر است عدو چون شتر کور

چندانش امان ده که ز گل پای بر آرد

من کعب غزال آرم و خلعت برم و زر

تا جان کند آن بیش که روشن کدر آرد

***

بخدائی که روی بند عدم

امرش از چهره جهان بگشاد

باد لطفش بباغ رحمت در

بید امید را زبان بگشاد

عقد های جواهر و اعراض

از دل کان کن فکان بگشاد

هیبتش عقل را زبان بربست

رحمتش عجز را دهان بگشاد

ساخت میتین و تیغ صبح و بدان

چشمه مهر از آسمان بگشاد

کمر کوه را مرصع کرد

چون جواهر زبندگان بگشاد

تربیت کرد نفس ناطقه را

تا بدو کشور بیان بگشاد

بوی لطفش چو رنگ بط آمیخت

نبض خون از دل روان بگشاد

از پی انس و جان بدست اجل

بند ترکیب انس و جان بگشاد

که مرا فرقت شما هر دم

عقدی از جزع درفشان بگشاد

نعره ها میزنم که سوزش آن

چرخ را خون ز دیدگان بگشاد

ناله ها میکنم که جوزا را

کمر سیم از میان بگشاد

***

خسرو دشمن شکن که صورت فتحش

در سر تیغ جهانگشای توان دید

با سخطش، صولت عقاب توان یافت

در نظرش، سایه همای توان دید

هندوی شب را ز گرد طره چترش

بر صدف ماه مشک سای توان دید

زین سوی مدح وی است هرچه بتبجیل

از سر ادراک عقل ورای توان دید

چون بفلک بر شوی ز قامت قدرش

گر نتوان دید پشت پای توان دید

در تتق ملک حرف حبر فلک را

زان دل و طبع لطیفه زای توان دید

پرده گی غیت را بدیده ی فکرش

در نفسی صد هزار جای توان دید

جمله بتفهیم شهریار جهان است

هر هنری کز من گدای توان دید

در دل خیناگر است مطربی ار چند

صورت زخمه ز چنگ و نای توان دید

گوهر بختی برد خزانه و لیکن

دبدبه بر درگه درای توان دید

بندگی آنجا رسد که چهره مستی

هم بمی لعل جان فزای توان دید

آینه ی بیوه گان هم آن بنماید

هرچه بجام جهان نمای توان دید

***

ای بجائی که پیش صورت تو

خانه بشکست نقشبند خرد

در نبندد شکسته بند قضا

هرکه را دست کین توشکرد

جامه ئی داد خازن تو مرا

که کس از من به نیم جونخرد

ور ندوزم مشبک است کزو

هفت عضوم برون همی نگرد

زه جیبش چو چنگ ناله کند

لقمه از حلقم ار فرو گذرد

ور بسرفم در آن میان ناگاه

چو انار کفیده باز دَرَد

مرد باید که در میانه او

نه بسرفد، نه دم زند، نه خورد

بیش از وصف او قلیل و کثیر

نتواند زبان که برشمرد

زانکه گر هیچ دم زنم تادیر

تا باقصای کاشغر ببرد

داد باشد ز خازن تو مرا

با رهی این معاملت سپرد

بال این قطعه را بباید بست

پیش از آن، کز دهان من بپرد

***

ای یازده امهات و نه باب

نازاده خلف تر از تو فرزند

قهر تو دورخ نهاده بر زهر

لطف تو سه ضربه داده برقند

شیراجم از تو آسمان صید

شیر علم از تو آسمان رند

خورشید ز خلعتت قبا پوش

جمشید بخدمتت کمر بند

از شکر تو طبع مُل جگر خوار

وز شکر تو کام گل شکرخند

زد وار سر سپهر بیمغز

تا گرز تو سایه بروی افکند

بشکسته بصد هزار پرده

در بسته بصد هزار پیوند

آن کز نظرت بخصم پیوست

برداشت ز کار و بار تو بند

زان شاخ یگانگی فروکاشت

بیخ دو دلی ز سینه برکند

ای مصطنع سخات قلزم

وی بر بنه وقات الوند

فرخنده مثال تو که او راست

روم از در روم تا خط جند

پیوست بر آنکه جبهتش را

با خاک در تو بود پیوند

سوگند بتاج و تارک ماه

اعنی، به رکاب شاه سوگند

کاین بنده بچشم سرچمیدی

نی تا سر آب و تا سمرقند

که وقت بشول او نبودی

در زنگان کوشت پاره ئی چند

آه دو ضعیف در پی او

کس نپسندد تو نیز مپسند

هر تف جگر کزین علل خاست

زایل نشود بقرص ریوند

خصم تو بحالتی گرفتار

بس تنگ چو پرده ی نهاوند

***

مدح رضا ابن محمود

رسید، کان مروت بقعر گوهر جود

رضا بن دین دریای مکرمت محمود

سخی کفی که سر بُعد چار عنصر را

دو نیر است یک انگشت او بمعنی جود

برای ختم مروت پس از ولادت او

بمهر کرد طبیعت مشیمه های ولود

زهی ضمیر منیرت نجوم را مصعد

زهی مکان رفیعت سپهر را مسجود

خدای کرد بهنگامی پیمبر خود

ستوده سیرت او در نهاد تو موجود

ز امر و نهی کتابی است پیش او مرقوم

زحل و عقد سجلی است نزد او مشهود

تو را محل عنایت بمجلس مخدوم

در انتقام شفاعت بحضرت معبود

مرا سعود فلک ره نموده اند بتو

که باد طالع تو حاصل قران سعود

تو باد رحمتی و صدر پاشه دریاست

بسعی باد ز دریا وفا شود مقصود

بپای مختصران نیست پای دانش تو

دراز گوش چه داند ز نغمه داود

به حسن عهد ز خواجه صلات من بستان

که حسن عهد خود از چون توئی بود معهود

مرا گرفته شمار از وجود راه عدم

اگر تو خلعت من ناری از عدم بوجود

همیشه تا که سجودی بود عقبت رکوع

در تو باد چو قبله نشانگاه سجود

***

باد معلوم رای تو که مرا

شهپر شب همی نرنجاند

خواهم اندر شرابخانه خاص

آنچه بیدار را بخواباند

***

چرخ با اهل هنر دوست نگردد هرگز

شهریارا، چو ادب یافت ز عدل توجهان

کرد کاری که نه نیکوست نگردد هرگز

چرخ دربان تو گشته است و جهان دارد عزم

که از این قاعده تا اوست نگردد هرگز

گر مرا دوست ندارد چو من او را چه عجب

چرخ با اهل هنر دوست نگردد هرگز

***

الا ای برید روان، باد صبح

کت از خلد عار آید و گلشنش

چو آئی بدرگاه قاضی القضات

دعاهای بی حد رسان از منش

بگو، ای فلک با همه ارتفاع

فروتر از ایوان تو مسکنش

گر از خواجگان نظم عقدی دهند

به تعیین تو باشی میان افکنش

ز تشریف صاحب بگویم که من

بفریادم از صاحب مخزنش

تو خود حله کیسه بر قدر حور

ببغداد خلد برین معدنش

ز آغاز جبریل آمخته گار

بفرجام ادریس با  کرزنش

نه زال زرش دوخته ست از پلنگ

نه داود پرداخته ز آهنش

سه ماه است حاشا که تا میکشم

تو صاحب گریبان و من دامنش

بفرسود و بدرید تا در بر آنک

که من خود بپوشیده ام بر تنش

سخنور خراسانئی چون اثیر

که بهر تو زنگان شود مسکنش

ز صدر تو باید که صاحب بود

تقاضای رسم صلت کردنش

سبب چه در آزردن دوستان

بدی گفت دشمن بکون زنش

خوداین کرد ازآن بود درشرق وغرب

که میداشت ایام می کردنش

دریغا دل آویز سوزی چنین

که گیتی عوض کرد با شیونش

خدایا گر از بر برفت این شجر

ز جنس حطب مشمر و مشکنش

در آن پاک آهسته زنگی گرفت

به صیقل رضا کن کنون روشنش

***

از چشمه عذب خلق گشتی

شوریده ز چشم شور مخلوق

با اینهمه خوشتری بچشمم

زین بیماری به چشم معشوق

***

چهار چیز که اصل فراغت است و منال

نیرزد آن به چهار دگر در آخر حال

گنه بشرم ملامت عمل به خجلت عزل

بقا به تلخی مرگ و طمع بذل سؤال

***

چو دولت قدم کرده از سررسیدم

بعالی جناب تو مخدوم مفضل

مرا ازوحل پای در گل که درمان

نهاد از سر منع دستیم بر دل

بدینسان تو مداح نو را پسندی

همش دست بر دل همش پای در گل

***

افضل الدین ما صناعت طب

نیک داند همی کثیر و قلیل

چون رود در وثاق بیماری

ختم یاسین همی رود بدومیل

او ز در پای نا نهاده برون

که در آید ز بام عزرائیل

***

مدتی تا در این جهان بودیم

هرزه گفتیم و باد پیمودیم

مردمان در عمارت افزایند

ما همه در خسارت افزودیم

ای بسا کز برای سود و زیان

شب نخفتیم و روز ناسودیم

ملکا، گرچه ما ز بدبختی

خود نکردیم هرچه فرمودیم

تو ببخشا و رحم کن بر ما

گرچه بر خویش ما نبخشودیم

***

مرا گر ز آب حیوان جرعه ریزند

چه عیب آید که در پای تو دردم

چو اطلس بر سر شاهان نشسته

نه قصب آمد که در پای تو بُر دَم

گر آهن بودم از سختی شکستم

ور آتش بودم از سردی فسر دَم

ز تو مهری امانت بود بر من

بمهر خویش در هجران سُپردم

اگر زحمت نمودم تا بامروز

شبت خوش باد کان زحمت ببُردم

***

لغز- چیستان

چیست آن معشوقه ای کاو نه زخاص است و نه عام

با حریفان سر بسر یکسان بود در ابتسام

گاه باشد چشم او در جامه های شعر زرد

گاه باشد فرش او بر فرشهای سیم خام

گاه در تیمار یاران گاه در تیمار خود

خوش همی خندد مقیم و زار می گرید مدام

در پناه وصل او یک رنگ باشد روز و شب

با جمال روی او یکسان نماید صبح و شام

هر کجا دیدار او باشد خجل باشد ضیا

هر کجا رخسار او باشد نهان گردد ظلام

هست او را سوختن در مذهب صوفی هلال

نیست او را کشتن اندر ملت تازی حرام

در فنون انتفاع و در صنوف فایده

ابتر او چون صحیح و ناقص او چون تمام

***

از غایت حسن تو و زغیرت چشم خود

پیدات نمی یابم پنهانت نمی بینم

گرچه زتومیگویم در گفت نمی آئی

ورچه بتو می بینم چون جانت نمی بینم

***

تعرضی مرسان ای زمانه عرض مرا

که مر تو را دگری هست و من همان دارم

گزند عالم پیر از بقاش دور که من

همه امید به اقبال این جوان دارم

***

چرخ دولابی ام افکنده چویوسف درچاه

وای سیاره ی او کز نظر آرد رسنم

آب ناخورده از این برکه نیلوفر گون

همچو نیلوفر تا حلق چرا در لجنم

روی پرواز نمی بینم از این تنگ قفس

که زمین وار فرو رفته بقصد ز منم

بلعجب تیز هوائی است در اقلیم هنر

که به بستان هنر خار کند یا سمنم

ای دریغا که چو گل عمر سبکپای برفت

که نخندید چو اقبال گلی در چمنم

گر در این غصه بمیرم عجبم می ناید

یعلم الله که من اندر عجب از زیستنم

***

خوش کن بوعده ای دل من، گوخلاف باش

تا چشم انتظار بعمری برآن نهم

دست خوش توام، بزبان خوشم بدار

تا من بعمد نام تو بر هر زبان نهم

***

بدرد تازه هر ساعت مرا مشغول خود میکن

نه زین پیکار کم داری و نه بیکار بگذارم

بیک غم ابلهی باشد که از عشق تو بگریزم

چو یک غم بخشی ام جانا غمی دیگر طمع دارم

***

 خسروا، بر بساط همت توست

قدم طبع آسمان سایم

چون وطن بر ستانه ی تو کنم

سر چرخ برین سزد جایم

شکر یزدان که عقد مدحت توست

گوهر نظم عالم آرایم

پهن بگشای چشم و نغز ببین

تا کیم، من، چکار را شایم

از تو در سایه ی هما آمد

طوطی خاطر شکر خایم

فلکم، بی گزاف میرانم

عالمم، نی بهر زه می لایم

تو بهاری و من چمن، چه شود

گر مقرر کنی سر و پایم

چونکه شایسته خزانه توست

هر گهر کا ز ضمیر می زایم

بتو، از جنس اصطناع صداع

آنچه بنمودنی است بنمایم

با سخای تو، دی همی گفتم

که چه تقدیر میکند رایم

آنکه دفع خزان بارد را

در حریم لباچه ئی آیم

گفت سهل است من به نیمچه ئی

رتبت و جاه تو بیفزایم

گفتمش در مصاف دشمن و دوست

چون علم نیمه ئی بیارایم

نیمه را، نیمگان فرود آیند

من تمامم تمام فرمایم

باغبان بهشت مدح تو باد

وهم چالاک سحر پیمایم

***

شاها سموم فاقه نهالی من بسوخت

آبیم ده ز لطف که پرورده ی توام

گر عالمم خراب کند غصه کی بود

چون ز آب و خاک نطق بر آورده ی توام

در دست چرخ ناکس چون من بسی است لیک

زان است غبن من که به کس کرده ی توام

***

شها چو حلقه بگوش ستانه تو شدم

روا مدار که چون حلقه از برون درم

به نیم چشم نهانک چو دزد در جلاد

ز دور در رخ دربان شاه می نگرم

در این میانه فرو مانده ام که چون اورا

بیک اشارت از این گفت و گوی بازخرم

***

ای ز بزم تو با لطایف خلق

پیشه ی گوش و دل شکر رفتن

از پی گوش و گردن مدحت

عقل شاگرد من بدر سفتن

بنده بر در بماند فرمان چیست

سخنی باز میتوان گفت

نه چنان لنگری است کز سبکیش

همچو دریا بباید آشفتن

گر بخدمت رسد بجای آرد

شرط کم گفتن و سبک خفتن

***

دعا گوی دولت اثیر آنکه وقتی

بخدمت رسیده است درجیش سلطان

مبارک ضمیر تو اشعار او را

پسندیده و گرده تحسین فراوان

بسش داده تعریف و تشریف با تو

علای دول پادشاه کهستان

علی الجمله بر خاک این آستان است

ز نظم آستین پر گهرهای الوان

بخدمت رسیده و لیکن ندارد

دل بار جارش سر منع در بان

***

چون بدیدم بدیده ی تحقیق

که جهان منزل عناست کنون

راد مردان نیک محضر را

روی در برقع فناست کنون

آسمان چون حریف نا منصف

به ره عشوه و دغاست کنون

دل فکاراست همچو دانه برآنک

زیر این سبز آسیاست کنون

طبع بیمار من ز نشتر آز

شکر، یزدان درست خاست کنون

وز عقاقیر خانه ی توبه

نوشداروی صدق خواست کنون

وز زبان جهان خدیو خدای

مادح حضرت خداست کنون

لهجه ئی خوش نواتر از زخمه

بلبل باغ مصطفاست کنون

عزت خاره و قصب بر من

چون فزون شد خرد نکاست کنون

سر آزاده و تن آزاد

هیچ کز پشم و پنبه راست کنون

مدتی خدمت ثنا گردم

نوبت خدمت دعاست کنون

***

ای در زده بدامن بیداد چرخ دست

از دست تو دریده گریبان خویشتن

بیرسمی است پیشه دوران و از توهم

رسمی دگر مبادبرون زان خویشتن

***

از تو ننالم به هیچکس که به دشمن

شرط نباشد بدوستان گله کردن

یک دلی اندرجهان کجاست که با او

یک گله بتوان ز یار ده گله کردن

***

دل گواهی میدهد این کعبه اقبال را

کرد معمار فلک دایم بمعموری ضمان

پیش این دیوان اگر تقدیر دستوری دهد

سجده آرد طاق کسری نه که طاق آسمان

ظل او غمخوار گان را چون ادم بزم طرب

صحن او ترسندگان را چون حرم حصن امان

پاسبانی بر سرش بر پاس هر بامی فضا

پیشگاری بر درش در پیش هر کاری زمان

جز رقیبان هنر در وی نبوده دیده کس

جز امینان خرد بر وی نبوده قهرمان

کوته از بالای اوج منظرش دست یقین

قاصر از پهنای بسط مطرحش پای گمان

از پی جانداری سلطان عالی هیکلش

شحنه جوشن وران چرخ بردارد کمان

دور باش عکس اولاحول دیو آمد که هست

هفت نقش منفعل از چار قطر او زمان

مطرب طبع است خاکپای او در خاصیت

راست چون خاکی که باشد مدفن زر جهان

خسته محنت حریم او پسند ملتجا

هاتف دولت صدای او گزیند ترجمان

دولت فربه ز فر اوست راعی عجاف

سایه لاغر زیاد او مراعی آسمان

مالک او گر نبودی مسند قاضی القضات

در جناب او سعادت کی نشستی یکزمان

یا رب اقبالی ده او را بر حضور اولیا

چون اجل امید بند و چون سخن جاویدمان

***

خطاست پیش خرد در همه فنون هنر

عطارد ار قلمی راند جز بفتوی من

گرت بود هوس دلبران پرده لطف

بیا که جلوه کنانند وقت اتقی من

بسان طفل نوآموز پیر عقل آنگه

نوشته درس حقایق همه ز املی من

بنو بهار حقایق میان روضه فضل

شکوفه دار معانی است شاخ طوبی من

قیاس شعری من چون قیاس برهانی است

برآنک محض صواب است عین دعوی من

بصیرتم چو گشاده است چشم عقل از آنک

نقاب زرق بگیرد ز روی تقوی من

بسر مه سخنم کس نمیرسد زان است

ز من زمانه تغافل طریق دعوی من

مرا به نظم ستودند چون ز رقت حال

حکایتی است سخنهای من ز شکوی من

هنوز سطوت الفاظ من ندانستند

دریغ آنکه ندیدند روی دعوی من

***

ز انبوهی جان و دل و ز کوکبه حسنت

آه من مسکین را، ره نیست بسوی تو

از جنت و از ماوی، ما را چه نشان پرسی

اینک لب و خال و خط وینک خم موی تو

***

صلحی رود میان تموز و خزان چنانک

تا حشر دور چرخ نگرداندش تباه

در جمله خسروی است قزل ارسلان که عقل

از وی بدیگری نبرد راه اشتباه

کارت کزین دو فرقد و یک آفتاب باد

تا نفخ صور رسته ملک جهان سه ماه

این بدر خسروانه بماناد تا ابد

هم بر سرور جاهت و هم بر سریر جاه

***

وحی صریحی ز آسمان سعادت

آیت حق در نظام شان معانی

مسند تو وقف پیشگاه حقایق

جای خرد طرف آستان معانی

بر فلک رای تو مدار مدارج

بی فلک از رای تو معان معانی

پر صور و باهزار دیده جهان بین

مثل تو نادیده یک جهان معانی

چرخ کمان کفایت تو بزه کرد

نقش صوردوخت بر نشان معانی

بلبل مدح توام که خامه ی طوطی

یافت ز طبع تو بوستان معانی

ای نفست بلبل سبای ازل را

همچو صبا پیک رایگان معانی

شوهر بلقیس این قصیده نشاید

جز تو سلیمان انس و جان معانی

خسرو ملک بلاغتی تو و داعی

هست ز دست تو مرزبان معانی

سعد باقبال تو قرین معانی است

بادیه پیما شود، قران معانی

***

در رزم بر فلک زنی ار پر دلی کند

آنجا که سرکشان بزمین درکشند پای

بندند بر خراج بحار آنکه هر بهار

گرددزابرهم چو صدف گون گهر نمای

این خود بهانه ئی است بگریدفلک همی

با صد هزار دیده ز تیغت به های های

***

هر که لفظی بهم آرد نشود همسر من

بازوی ملک نیامیخت چو تو شمشیری

خامه و هم نیانگیخت چو تو تمثالی

از سرا پرده ی جاه تو هوا دهلیزی

وز ترازوی وقار تو زمین مثقالی

زخمه ی گرز، و،صلیل سرتیغت زعراق

بخراسان وری افتاد ظفر را حالی

زاده بخت جوان تو جهان کهن است

طفل دیدی که تولد کند ازوی زالی

صفدرا، چرخ بهر مرتبه درپای آرد

در هوای سخن، ار باز گشایم بالی

هر که لفظی بهم آرد نشود همسرمن

کل کجا، دیلم گردد بکلاه شالی

گر جهودی شود از حاشیه متنی حشو!

من مسیحم نکشم غاشیه دجالی

تا که بر ماه نگارم رقم مدحت شاه

همتم داشت زبان بند چوماهی سالی

بی دل من که بود غالب ساغر ز مئی

بی رخ گل که بود بلبل عاشق لالی

قلم پرتو خورشید نگارد لیلی

سایه شهپر سیمرغ بر آرد زالی

من نه آنم که شوم بهردوزرپاره قلب

حلقه در گوش لئیمان چودف قوالی

شاخ طوبی چو سر پنجه دعوی بفراخت

بازوی بال نیارد که بر آرد بالی

آیت معنی تیغ تو روایت کندا

هر زبان قلمی کاو بنگارد قالی

***

اثیر رفت و بحضرت سپرد گنج سخن

سماک قدرا، افلاک قدر تا، توئی آنک

به تیغ قادر بیچون قضای مقدوری

دماغ چرخ که پر بادکبر سلطنت است

به پیش امر تو تن در دهد به مأموری

سواد طره توقیع تو بر آتش رشک

سیاه چرده کند مشک را، ز محروری

بجام کین تو هر احمقی که مست شود

قضاش زهر دهد از فقاع مخموری

فسرده ای است حسود تو در مثل بدنش

کنند مشربه ی آفتاب یا حوری

ز سور مرتبت او نشان دهند و لیک

فسانه ایست در افواه عامیان سوری

زجامه خانه عدلت سرای شش سوی کون

چو کعبه جلوه کند در لباس معموری

نوید خوان تو را شاهد شکر لب شهد

قدم برون نهد از پرده های زنبوری

زجام مدح توهرحرف کاوتهی دست است

به نزد شمع خرد دعوتی است کافوری

کلاه نسبت آدم مشرف از سر توست

چنانک از سر زر نسبت نشابوری

ز سایه سخطت ظلمت وقایه شب

فکنده دیده خورشید را بشبکوری

بر آستانه قدر تو آسمان برسد

قضاش گفت مرنجان قدم که معذوری

اگر اثیر کسی شد بفر تو چه عجب

ز صمغ عطر شود در درخت قیصوری

نه یوسفی بایالت رسد ز محبوسی

نه موسئی به نبوت رسد ز مزدوری

نه کوکبی کند آن سنگ ریزه یاقوتی

نه آتشی کند آن آهن فلاجوری

منم که مهره ی نظمم به بخت شاه نشاند

فحول را همه بر بوریای مغموری

منم که برتر و خشک جهان فتاد امروز

ز مطلع سخنم آفتاب مشهوری

چو خانه زادضمیر من آمداین خورشید

نه لایق است سر و کار من به بی نوری

مرا زمانه در این هفت ماه مالش داد

بدین وجوب جفا بی زری و بی زوری

ز غرچه گیری آن کرد روزگار بمن

که زخم خنجر سنجر بملکت غوری

معیشتی نه که با عزت قناعت آن

بهر دری نروم چون گدای شهزوری

غلامکی نه که سر موزه خلاب آلود

در آستین بنهم چون ظهیر شمکوری

در این دیار مخالف عجب بماندستم

ز بار گیر و هیون و زبرک مهجوری

ببارگاه ره مدحتم چنین نزدیک

بجامه خانه ره خلعتم بدین دوری

بدست کرده ام این دست بسته را یعنی

عظیم چابک بر دستبوس دستوری

کرانه میکنم از تابش تو چون خفاش

که من ننورم و تو شاه چشمه نوری

ایا، نمونه کردون رفیع حضرت شاه

که حامل شرف بارگاه منصوری

بهر قدم که به پوید بعدل مطلوبی

بهر زبان که به جنبد بشکر مذکوری

به آنچه هست زتوفیرشکر راضی شو

بد آنچه رفت ز تقصیر خود چه مشکوری

درود بشنو و بدرود باش و خرم زی

که با وداع تو ره چون برم برنجوری

همیشه تا که کند کشت زار ارکان را

رونده چرخ فلاسنگ تاب، ناظوری

ز عکس صاعقه تیغ گشت عمر عدو

چنان بسوز که گردد ز باد مقهوری

اثیر رفت و بحضرت گذاشت گنج سخن

خنک شهی که بر این گنج یافت گنجوری

***

ای فکرت تو بکام کرده

بالای زمانه در زبانی

مرگ از کف خنجر تو جسته

با صد حیلت زنیم جانی

تا صدر جهان پیربنشست

چون بخت تو به نشین جوانی

زنجیر گسل بنات حزمت

نیلی بندد بر آسمانی

از بازوی هیبت توزخمی

وز تعبیه بلا جهانی

هر زال کجا تواند آویخت

با روستمی به دوکدانی

از عالم مدح تو چه بیند

فکری بدریچه بیانی

بر بام جهان کجا توان شد

با نیم شکسته نردبانی

ای بیع گه هنر در تو

در وجه کسی نه آشیانی

گر منزل روح پیشت آرد

هر روز بتازه کاروانی

دانی که گران بها نباشد

بلبل طبعی بر آستانی

از بهر وثاق کهنه ی چند

بر من سبکی کند کرانی

حقا که اگر بهشتی ارزد

درد سر خام قلتپانی

تا خاک بود کران رکابی

تا باد بود سبک عنانی

از آتش و آب خنجر تو

بادا اثری بهر مکانی

***

ای گهرپاک کز خزاین افلاک

بر سر بازار آخشیج فتادی

آب جواهر بلون چهره ببردی

داد طراوت به حسن و ملح بدادی

در دل یاقوت خون زغبن گره شد

چون تونقاب مشیمه باز گشادی

در شرف خاندان فضل فزودی

گر صدف دودمان ملک نزادی

روشنی سینه ها چو اختردینی

تا گذران جهان چو صورت دادی

درج ظهور تو گشاده ولایت

چشم جهان خیره ش ز پرتوزادی

از ورق تر فشاند شاخ ز نزهت

رقص طرب در گرفت بادرشادی

راستی الحق نگین خاتم دوران

جز تو نشائی که دُر پاک نهادی

زین پدرو مادر چوابر وچودریا

گرچه یتیم آمدی یتیم مبادی

***

مفردات

***

درامثال عجم گویند خسرو هم نکوداند

که روز اول و آخر نکودارند مهمان را

***

در انتظار عراقی لطایف خوش تو

بسا لطایف رازی که داد غصه مرا

***

از کف ترکی چو ماه باده خورده باده خواه

چشمه ی لب بی گیاه گوشه خور بی حجاب

جان بستاند ز دل جزع وی اندر جفا

دل برباید ز جان لعل وی اندر عتاب

***

شادم به غم تو گرچه شادی

در مذهب عاشقان حرام است

***

گرچه سوگند آن خوری کاکنون نکوتر دارمت

من نیم ز آنها بحمدالله که باور دارمت

***

توحید چو آفتاب عریان شدنست

وز شبپره طبعان نه هراسان شدنست

***

فصل بهار وصل بتان اصل خرمی است

هرکس که زین دو شاد نباشد نه آدمی است

***

با دوستان وجود کنی آنچه می کنند

ور بوستان به تو بت نو در بهار داد

***

جز کف رادت به یک قرابه تلخ

مشکل او را کسی جواب نداد

***

به دانه ایست خالت افتاده در زنخدان

باید که گوش داری ز آسیب روزگارش

***

از زلف تو صد هزار منزل

تا روی تو وسمه خطرناک

***

یاد لب تو در شب تاریک میکنم

اندیشه بین که باز چه باریک میکنم

***

ز نان و آب که اصل حیات آدمی اند

ملال گیرد چون بگذرد ز اندازه

***

کس چه داند که میانی و دهانی داری

گر نبندی کمر ای دلبر و لب نگشائی

***

ای صورت تو آیت زیبائی و خوشی

وی قامت تو غایت رعنائی و کشی

صورت نیافت عقل تو عقل مصوری

گر نقش جان ندید تو جان منقشی

***

طنز کنی هر زمان که از تو چه دارم

آه از آن شوخ دیدگان که توداری

***

سوزی است مرا در دل اما نه چنان سوزی

سوزی که وجود من بر باد دهد روزی

***

ترجیعات

مدح سلطان ارسلان طغرل

(1)

ای کمین گاه فلک ابروی تو

آبروی آفتاب از روی تو

جای جانها گوشه شب پوش تو

دام دلها حلقه گیسوی تو

رنگکی دارد بهشت آباد و باغ

بر نتابد با دو آب و بوی تو

چون برابر گونه ئی باشد بجهد

ملک هر دو عالم و یک موی تو

سوی خود میخوانیم یک باره بگوی

تا کدامین سوست آخر سوی تو

کس نداند تا چه ترکی میرود

با جهان از طره ی هندوی تو

کرد خلقی را چوغنچه چشم بند

یک فسون از نرگس جادوی تو

ز آتش دل پیه چشمم آب گشت

چربشم این است در پهلوی تو

بر سر کوی غمت برپا اثیر

های و هوئی میزند بر بوی تو

کم نگردد رونق حسن تو هیچ

کز سفر آید سگی در کوی تو

نیستم نومید کآخر عدل شاه

بر کشد کوش دل بدخوی تو

شهریاری کآسمانش بنده گشت

روی بخت ازروی او پرخنده گشت

***

(2)

زلف برگیر از پس گوش ای پسر

کژ منه ما را چو شب پوش ای پسر

از ره چشمم چو در جان آمدی

پیش کش بستان دل و هوش ای پسر

هم چنین پیشم کمر بسته چو شمع

یکزمان بنشین و می نوش ای پسر

شاهد حال است خالت کزرهی

بوسه ئی پذرفته ئی دوش ای پسر

بوسه بخشیدی و وقت آمد بده

بیش از اینم عشوه مفروش ای پسر

هم چو بحر از باد مآشوب ای غلام

هم چو ابر از رعد مخروش ای پسر

یا چو روز رفته بیرون شو ز چشم

یا، در آی امشب به آغوش ای پسر

از پی من، نی ز بهر مدح شاه

در رضای طبع من کوش ای پسر

خسروی کافاق زیر رای اوست

افسر خورشید خاکپای اوست

***

(3)

روی در روی جفا آورده ئی

هرچه بتوران کرد با من کرده ئی

از بن و بارم چو گل پرکنده ئی

در پی جورم چو گل بسپرده ئی

جانم آوردی بلب رحمی بیار

این نه بس رسمی است جان کاورده ئی

هر که را زنهاری خود خوانده ئی

تا نه بس زنهاری خود خورده ئی

شد دریده پرده من در جهان

تا توازمن همچوجان در پرده ئی

یا مکن با من درشتی ور کنی

نرم شو چون گویمت می خورده ئی

گر سرم چون کلک برداری رواست

نامم از دیوان چرا بسترده ئی

نان در انبانم منه شرمی بدار

بس بوداین کآبرویم برده ئی

می نیازاری چو خسرو گویدت

کان فلانی را چرا آزرده ئی

آنکه عدلش هر کجا لشکر کشد

صبح هم ترسد که خنجر برکشد

***

(4)

چرخ، یار ارسلان طغرل است

کار کار ارسلان طغرل است

از در ایجاد تا خط عدم

گیر و دار ارسلان طغرل است

هر دلی کز داغ خذلان فارغ است

دوستدار ارسلان طغرل است

این همه ناموس عقل خواجه فش

پیشگار ارسلان طغرل است

چرخ گردان باکمر شمشیرنعش

چتر دار ارسلان طغرل است

بارگاه فتح و ایوان ظفر

در جوار ارسلان طغرل است

قصه بگذار آرزوی هردو کون

در کنار ارسلان طغرل است

شعر من سر بر نُهم کردون کشید

کاختیار ارسلان طغرل است

نه سپهر از اختر مسعود اوست

هفت دریا جرعه یک جود اوست

***

(5)

ای به رتبت ز آسمان پیش آمده

نوبت تو با ابد خویش آمده

چون سپاه کاینات افتاده عرض

رایت قدر تو در پیش آمده

در ره قهر تو در بازار عدل

بر قفای چرخ بد کیش آمده

سینه خصم تو چون روی فسان

زاین کمان چرخ نگون ریش آمده

در دل گل میرود اندیشه وار

هر که بر ملکت بداندیش آمده

در برغارت گریهای کفت

کان فر به کیسه درویش آمده

قهر و لطفت نحل را دریافته

نوش او همسایه نیش آمده

گفته با دشمن زبان تیغ تو

آنچه ز مه برسرخیش آمده

هرچه منقوش است بر لوح وجود

آیتی بوده تو معنیش آمده

صیقل آئینه ی دل روی توست

نافه ی جان خلق عنبر بوی توست

***

(6)

داد قربت خسرو اعظم مرا

برکشید از جمله ی عالم مرا

چون فلک بر چرخ گردان جای داد

رای سلطان بنی آدم مرا

عقل کل برماجرای غیب داشت

بر طفیل مدح او محرم مرا

آفاب رای او برجی گزید

از ورای گنبد اعظم مرا

تا قیامت پرده ی احسان او

کرد متواری ز چشم غم مرا

بخت مهماندار از صدر بقا

مرحبائی میزند هر دم مرا

دفتر من چون بمدحش ابلق است

کم نماید اشهب و ادهم مرا

گرچه با مُهر قبول شهریار

حلقه در گوش است ملک جم مرا

فتنه آنم که پیش تخت شاه

چون برآرد اطلس معلم مرا

تا مرا سودای مدحش در سر است

همچو تیغش یک زبان پر گوهر است

***

(7)

ای جنابت چون سپهر افراشته

چرخ ارکان چون توئی ناداشته

در وغا روز هزیمت شیر چرخ

ز اژدهای رایتت بر کاشته

هرچه در این سفره ی آب است و خاک

تیغ ناهار تو را یک چاشته

بر جبین آستانت معتکف

ابرو این فتنه علم افراشته

نوبری نی چون تو در بستان طبع

زانچ دهقانان کردون کاشته

فکرت تو در نُه اقلیم سپهر

منهیانی معتبر بگماشته

پیش ذهنت لاشه اوهام را

در گل بیچارگی بگذاشته

قدر تو از راه استقلال جود

هر دو عالم را به هیچ انگاشته

بر نگین خاتم پیروزه رنگ

نیست الا نام تو، بنگاشته

خصم تو یک قطره از دریای توست

لقمه ی تیغ نهنگ آسای توست

***

(8)

خسروا دولت قرین بادا تو را

بارگه چرخ برین بادا تو را

هرچه در نه حلقه ی افلاک هست

تا ابد زیر نگین بادا تو را

عقل کلی در میان حل و عقد

قهرمانی پیش بین بادا تو را

تا بحشر آن خنجر هندو نسب

پاسبان ملک و دین بادا تو را

پاسبان و نوبتی بر بام و در

رای هندو خان چین بادا تو را

سایبان فتح، یعنی بال چتر

شهپر روح الامین بادا تو را

هرچه آبی هست در مغز عدوت

مشرب شمشیر کین بادا تو را

تا بود گرد آخور گردون بپای

رخش دولت زیر زین بادا تو را

کمترین ملکی که در فرمان بود

عرصه ی روی زمین بادا تو را

***

مدح سلطان مظفرالدین قزل ارسلان

(1)

ای بنده ی لب تو لب آبدار می

گلگونه کرد عکس رخت برعذار می

تخت هوس نهاده رخت بربساط گل

رخت خرد فکنده لبت در جوار می

چون صبح جامه چاک زده غنچه حباب

پیش نسیم زلف تو بر جویبار می

برخیزد از مقرنس سقف فلک نشان

صد نرگسه ز شعله ی انجم شرارمی

در هم شکن شماری زنگاری فلک

چون از قسیمه موج برآرد بحارمی

عالم سیاه کردان بر ذوالخمار غم

دست طرب چو لعل کند ذوالفقارمی

عکس می است شعله ی مجلس فروزعید

روز طرب بباده برافروز روز عید

***

(2)

دست زمان نقاب گشاد از جمال عید

دلاله عروس طرب شد دلال عید

چشم سیه سپید زمانه بدید و گفت:

با او گسسته عین کمال از جمال عید

خالی است عید بر لب ایام تا بحشر

خط زوال دست بریده ز خال عید

سعد فلک چو آینه چشم است جمله تن

بر بوی عکس از رخ مسعود فال عید

بر ارغنون بلبله ی ارغوان نمای

حال طرب خوش است که خوش بادحال عید

گر نو بهار عشرت خسرو دهد مثال

بستان روزگار بگیرد نهال عید

عین کمال عید رخ اوست دور باد

عین کمال فتنه، ز عین کمال عید

چرخ ظفر مظفر دین عالم کرم

در شان خستگان عنا مرهم کرم

***

(3)

دریا گه سخا زغلامان دست اوست

در روی مهر طبع کرم پای بست اوست

دُردی کشی است ازشکر، شکراو، از آنک

در مجلس نوال شده مست مست اوست

دیری است تا که مسند شاهی نهاده چشم

بر پای انتظار به بوی نشست اوست

جای بلند پایه وجود فراخ او

هرچند نسبت همه خلق است هست اوست

میدان دهر اگرچه فراخ است تنک اوست

ایوان چرخ اگرچه بلند است پست اوست

تیری همی نه بینم در جعبه سخن

کان در مصاف گاه نه بامرد شست اوست

همچون کمان پنبه زنان بشکلی است خصم

ور خودز آهن است نه مردان شست اوست

صدرش چوپای مرد فتوح است روزگار

گر زان ستانه لاف زند حق بدست اوست

ماهی که آفتاب سزد دورباش او

بهرام تند طبع سزد خیل تاش او

***

(4)

کان، دایم از سخاش بخروار زر کشد

جان، دایم از بیانش بدامن گهر کشد

سیمرغ مشرقی است به پرواز رایتش

زان طول و عرض گیتی درزیر پر کشد

هم کفته فلک شکند هم عمود صبح

گر حلم او زمانه به معیار بر کشد

بر در گه کمالش شبدیز آسمان

هرمه دو بار کردن در طوق زر کشد

پیش کمال او که جهانی است پایدار

فانی جهان، هر آنچه کشد مختصر کشد

اقبال گرنه بوسه دهد آستان او

دست تصرف اجلش دربدر کشد

عزمش بپشت باد برافکنده راحله

یعنی که بار اسب سبکبار خرکشد

***

(1)

ای پایه شرف ز فلک بر گذاشته

مدح تو را زمانه بدل برنگاشته

هر روز شاه شرق براین چتر آبگون

در ظل رایت تو علم برفراشته

مثال تو یک خلف پدر و مادر وجود

در صد هزار دُر نه بزاده نه کاشته

در سایه ی جناب تو فضل فلک زده

عیسی چنانک باید خرم گذاشته

در انتظار نوبت میمون تو هنر

صد دیده در تقلب عالم گماشته

وز، دیگ سینه ی عدو و کاسه دماغ

شمشیر صبح فام تو را، وجه چاشته

پر گوهر آستین ضمیرم بمدح تو

لیکن قبای قافیه دامن نداشته

لفظ الهی از ره اطلاق مشکل است

اینجا دگر نه معنی لاهوت حاصل است

***

(2)

یازان شده است دست معالی بسوی تو

تازان شده است پای بزرگی بکوی تو

روی تو بسته کرده در غم بر اهل فضل

ای اهل فضل را همه شادی بروی تو

در عدت امید نشسته است تخت ملک

با صد هزار چشم که بیند بسوی تو

باد کرم نمی وزد الا ز طبع تو

آب سخن نمی رود الا بجوی تو

مل جرعه ئی چشید و خجل شد بلطف تو

گل شمه ئی گشید و خجل شد ز بوی تو

آمد سحاب تا بسخا جلوه ئی کند

از شرم آب شد چو، نگه کرد سوی تو

آنجا که زخم تیغ کند جوی خون روان

ناید دوست ز آب دغا جز سبوی تو

***

(3)

در مدح تو به عجز مقرّ شد ضمیر من

با آنکه عاجز است جهان از نظیر من

با آن همه که چهره ی دعوی سیاه کرد

خورشید را خجالت رای منیر من

من در کمند عجز اسیرم بمدح تو

بوده مبارزان معانی اسیر من

در ملک نظم و نثر نشان هاست بیشمار

بر دیده ی زمانه ز پای سریر من

کاری است ذکر تو، بدست زبان من

راهی است مدح تو، نه بپای ضمیر من

تو آفتاب فضلی و اندر خطر بود

باقوت تو اختر شعر خطیر من

بر تارک اثیر نهم پای فخر اگر

گوئی ز روی بنده نوازی، کاثیر من؟

عمرت جود ور چرخ ز آثام دور باد

از تاج و تخت تو بد ایام دور باد

***

(4)

ای شاه شاهزاده سپهرت غلام باد

کام جهان ز توست جهانت بکام باد

آن دست مال بخش که جانها نثار اوست

همواره در بهار طرب سوی جام باد

جام از سرشک دیده ی انگور در کفت

وز گریه چشم حاسد تو لعل فام باد

پیراهن خلاف تو را بر تن عدو

همواره زه چو خنجر و دامن چو دام باد

گر عقد مملکت نکند واسطه تو را

دهر این چنین که هست گسسته نظام باد

شاها، جهان ابلق اگر چند توسن است

چون دید زین دولت تو خوش لگام باد

میمون همای مدح تو را همچو من هزار

در زیر پرّ تربیت و اهتمام باد

***

مدح فخرالدین عربشاه پادشاه کهستان

(1)

ای بخوبی پای بوس عارضت ماه آمده

دست نقص از دامن حسن تو کوتاه آمده

تیر چرخ از ترکش جزع تو یک بیلک شده

لطف جان از خرمن لعل تو یک کاه آمده

دلبربائیهای زلفت را چه دانم گفت لیک

جانفزائیهای لعلت سخت دلخواه آمده

هر شب از بهر خیالت مردم چشمم باشک

حجره را آبی زده پس بر سر راه آمده

در تک چاه بلا افتاده هم بر آب کار

هر که در کوی تو یک کام از سر چاه آمده

وآنکه آهی کرده از دست تو، سر در باخته

زین سبب خون من اندر کردن آه آمده

یک عجم بگرفته ظلم شاه عشقت تا دلم

دادخواهان پیش فخرالدین عربشاه آمده

دُر دریای نبوت لعل کان خاندان

آفتاب نور گستر ز آسمان خاندان

***

(2)

نام بی سرمایگان بر گوشه ی دفتر نویس

خرج و دخل سعیشان بر کیسه لاغر نویس

چو رسانی قوت مشتی قحط فرسود نیاز

راتب من بر دو یاقوت روان پرور نویس

آمد و شد بر سر کوی تو کار پای نیست

چون بدین سان خدمتی نازک بود بر سر نویس

جان عیسی روی دربار فراقت پست گشت

هر کجا ز اینگونه بیکاری بود بر خر نویس

مایه ی نیک اختری در خاک این درگاه جوی

بعد از آن نقش بلا بر دیده اخگر نویس

تا که هفت اقلیم حسن آید تو را زیر نگین

نام و القاب علاءالدوله بر دفتر نویس

لطف و قهرش، صورتی شد، روزگار آمد پدید

خلق و فعلش، خنده ئی زد، نوبهار آمد پدید

***

(3)

ابر عمانی چمن ها را در افشان میکند

تا دهان باغ را پر زّر رخشان میکند

دامن خورشید یک چشمه زاشک شعشعه

دامن کهسار پر لعل بدخشان میکند

هر شبی قندیل زر اندود این نیلی رواق

باغ بزم آرای را پر شمع رخشان میکند

از طبق سازد نثار ابر طاس سر نگون

موکب اقبال گل را گوهر افشان میکند

تا کمان کش میکند این بازوی قوس قزح

سبزه جوشن مینماید غنچه پیکان میکند

لاله را آتش زده بر سر ز کال اندر کیاه

با دو روزه عمر تدبیر زمستان میکند

باد مشاطه، چو بفشاند سر زلف بهار

همچو خلق شاه عطرش مشک ارزان میکند

آنکه در صدر نسب سلطان ساداتش نهند

در سپاه جاه سرخیل سعاداتش نهند

***

(4)

اقتدارش، رایت خورشید بر کردون زده است

بارگاهش، خیمه جمشید بر هامون زده است

خاک درگاهش، چو عقد گلستان از باد صبح

آتش اندر آبروی لولوی مکنون زده است

طرف حکم اوست، هر دُرّ شب افروزی که صنع

تا قیامت بر ستام ابلق کردون زده است

زّر احسانش که موزون نیست در معیار وهم

در سرا ضرب ضمیر من، زر موزون زده است

از پی کامش، هوا بر کارگاه اعتدال

مهره ئی بر روی این دیبای سقلاطون زده است

هرکه معجون خلاف او، سرشته است آسمان

زهر داروی فنا حالی، بر آن معجون زده است

تا جهانتازی نماید مدحش، این جا طبع من

اَبرش خورشید را نعل از هلال نون زده است

از ریاست پای در صدر ریاست می نهد

سلطنت را بوسه بر دست سیاست می نهد

***

(5)

جاهش، اندر بد و چون همزانوی هستی نشست

آسمان صف النعالی جست و در پستی نشست

چون سخارا، جفت دست بیدریغش دید، کان

مایه طاق آورده در کنج تهی دستی نشست

از پی صید نهنگان حوادث، تیغ او

عادت آبی ز سر بنهاده، با پستی نشست

ای جلالت کدخدای اصل بوده چون حدوث

بر سبیل آن زمان، در حجره هستی نشست

تا بدست هوشیاری، چون خرد برخاستی

باده را صد دشمنی، بر صورت مستی نشست

صورت جاه و جمال و بذل و باس و لطف و قهر

چون تو اندر بالش اقبال بنشستی، نشست

آب پیکر ملک را چون پای بگشادی برفت

خواب هیئات، فتنه را چون دست بر بستی نشست

گرد قهرت، دیده ی خورشید تاری میکند

زانکه روزکار، تیغت، روزگاری میکند

***

(6)

چون تو توسن را، لکام حکم تو بر کام باد

عرصه مقصود گامت را، بزیر گام باد

هم کلاه جاه تو، بر تارک افلاک باد

هم قبای عمر تو، بر قامت ایام باد

تا کنار عاشقی جای دل آرامی بود

بر کنار ملک و دین، تیغ تو جان آرام باد

هر که را، روی تو آمد رؤیت موعود نیست

هر که را رای تو باشد، رایت اسلام باد

وانکه با کینت ز دست هم عنانی دم زند

حلقه ی دور رکابش، بر قدم ها دام باد

تاج اگر میراث دارد فی المثل، همچون خروس

بانگش اندر فال عمر خویش، بی هنگام باد

کو مجالی تاز اوصاف تو، گوهر پاشمی

ور قبولی یابمی جان و خرد در پاشمی

***

(7)

هر که اقبالش، در ملک سلیمان میزند

مهر مهرت بر نگین خاتم جان میزند

آسمان بر هر که گام از خط او بیرون نهاد

از پی خوش کردن کام تو، دندان میزند

عزم تو، هرجا که بگشاید دری بر روی ملک

چرخ مسمار ابد، بر دست دربان میزند

شعله تیغ شریعت ساز ملحد سوز تو

آتش اندر رخت چرخ آخشیجان میزند

هر که روزی با خلافت، ماه بر کوهان زده است

تا قیامت روزگارش داغ بر ران میزند

آهن سرداست کینت نیست جان کندن دریغ

زانکه بتک بیهده بر روی سندان میزند

***

تأسف از درگذشت صدر اجل و سپردن سه پسر او

بهاءالدین- جمال الدین- حسام الدین به سلطان الب ارسلان غازی

(1)

سری کجاست که تیغ اجل بدو نرسید

تنی که راست؟ که حکم ازل بدو نرسید

خزانه ایست خلل یافته، سرای حدوث

قدم سراست، که هرگز خلل بدو نرسید

حدوث، صاحب حکم دو مملکت نشود

محال باشد، هر دو محل بدو نرسید

صفای گلبن اقبال دیده ئی بیند

که همچو دیده ی عبهر سبل بدو نرسید

چنان ز آب و گل طبع دامن اندر چین

کزین مرقعه لوث اجل بدو نرسید

چو نار، خون دلت مقصد چرا گردد

اگر چو آبی گرد امل بدو نرسید

تنت مشاهده زرق نزد ما باشد

که هیچ رفق دگر زین عمل بدو نرسید

سرت، ز نقد هوس کیسه گر بپردازد

برای یک سر، پنجه دغل بدو نرسید

بفخر صدر اجل، گردنی توان افراخت

که زخم سیلی دست اجل، بدو نرسید

به بین بصدر اجل، برده بالش اقبال

کسی که جزوی، صدر اجل بدو نرسید

به نم، چگونه رسد گشت چون سحاب نماند

ز دیو چون برهد ملک، چون شهاب نماند

***

(2)

کدام طبع، کزین می. خراب می نشود

کدام بحرف کزین تف، سراب می نشود

سپید کرد هزاران هزار دیده فلک

کزین نهیب یکی جفت خواب می نشود

پرنده تیغ اجل، بر نشان نمی آید

برنده تیغ اجل، در قراب می نشود

مهی کجاست، که رویش بر آب می تابد

سهی که دید که، زلفش بتاب می نشود

خطاب قهر عدم، کل من علیها فان

دل تو مستمع این خطاب، می نشود

بکاهدان فنا، چون خران فریفته ئی

بزیر کاه چه دانی، که آب می نشود

میان باد، که آباد طبع، ملکی نیست

کزین هزار هزار اضطراب می نشود

چگونه ذره مسلم شود، زریزه خاک

که با جلالت خویش آفتاب می نشود

نصاب عمر ز سرمایه فنا مطلب

کم از کم است فنا، با نصاب می نشود

شهاب چرخ وزارت شد او، که میگوید

که ماه صدر نشین چون شهاب می نشود

بخلوت عدم، از بارگاه عز وجود

گرفت عاقبتی، همچو نام خود محمود

***

(3)

نه این دم است، که خود را خموش باید داشت

زناله کوش فلک، پر خروش باید داشت

امان، زرازق رزاق پای، باید خواست

فغان، ز اغبر دستان فروش باید داشت

زمانه سخت رکابی همی کند، به جفا

عنان آه، چرا سست کوش باید داشت

پیاله بر سر ساقی شکستن، اولیتر

فداق را چو همی زهر نوش باید داشت

فلک به تعزیت ما کبود پیرهن است

برش بآه جگر، لعل پوش باید داشت

قضا اگر بزند ره، بر امشب و فردا

بدل همان سمر، دی ودوش باید داشت

ز چرخ، جانی عبرت پذیر باید جست

ز دهر، سمعی عبرت نیوش باید داشت

بهاء دین را این رمز کوش باید کرد

جمال دین را این نکته کوش باید داشت

بوقت حادثه در ارتکاب صبر و جزع

هر آنچه جانب شرع است، کوش باید داشت

مدار تعبیه ملک نطع خالی کرد

پی ولای امیر الجیوش باید داشت

گذشت، در کنف عصمت خدا بادا

حسام دولت و دین را، بسی بقا بادا

***

(4)

فلک، متابع فرمان الب غازی باد

طریق شعله تیغش، عدو گدازی باد

فلک چو مهره ی اجرام را فرو بازد

عدوش پاکزن رهن عمر بازی باد

مدام سلسله جاه او، بر غم عدو

چوزلف دوست همه کشّی ودرازی باد

گرفته ملک سلیمان و این خجسته وزیر

هزار آصف، هنگام کار سازی باد

بر آستینش طراز سعادت فلک است

چو سعد پیشه رایش جهان طرازی باد

خدایکانا از عشق نام میمونت

طراز سکه خورشید مهر رازی باد

ز چشمه تیغ یمانی آب داده ی تو

نم حدیقه ی شرع رسول تازی باد

سلاله کان وزارت، در تو را رهی اند

همیشه پیشه و خلقت رهی نوازی باد

بلطف پرورشان، با روان صدر سعید

همیشه گوید اقبال لب غازی باد

***

رباعیات

گررشک برد فرشته برپاکی ما

گردیو کند، ننگ ز بی باکی ما

ایمان بسلامت، بدر مرگ بریم

احسنت، زهی، چستی و چالاکی ما

***

سالی است که پای در گلی نیست مرا

در سر هوس رخ گسلی نیست مرا

از عشق بتان، پار زیان کرد دلم

هر سال بتازگی دلی نیست مرا

***

محکوم قضا، که بنده خوانند اورا

بر بالش حکم، کی نشانند اورا

گر چرخ نمیرود بکام تو، مرنج

کاو نیز چنان رود، که رانند اورا

***

زان شب که نهاد روی بر بالش ما

هر شب بفلک همی رسد نالش ما

ای یک شبه وصل از پی یکساله فراق

بازآی، اگر تمام شد لایش ما

***

تا دورم از آن دو زلف مشکین بتاب

از آتش دل، ز دیده میریزم آب

اکنون چکنم که بخت برگشته من

گفتار بنامه کرد و دیدار بخواب

***

ای داروی جان خستگانت، درلب

گردون زتو سرگشته و خورشید، به تب

روز از رخ تو، چو شعله ئی وام کند

تا حشر شود، دریده پیراهن شب

***

بر ما رقم خطا پرستی همه هست

ناکامی عشق و تنگدستی همه هست

با این همه در میانه مقصود توئی

جای گله نیست، چون تو هستی همه هست

***

تن دردادم به درد عاشق فکنت

دل بنهادم، بفرقت دل  شکنت

یا دور فلک، باز رهاند ز خودم

یا آه سحر باز رساند به منت

***

بر عرض تو، گر عارضه ئی چیرشدست

صحت برسد کنون، که بس دیرشدست

تو جان جهانی و جهان زنده بتو

آخر نه جهان، ز جان خود سیر شدست

***

تا عاقله ی ما دل دیوانه ی ماست

یک درد نشان ده، که نه همخانه ماست

هر درد که ساغر جهان حصه کند

چون درنگری، نصیب پیمانه ماست

***

گردون بلند قدر، همتای تو نیست

دریای گزاف بخش همپای تو نیست

چندانکه نگه کنیم، این جای تو نیست

پیراهن ملک، جز ببالای تو نیست

***

پیراهن دل، محنت و اندوه بس است

غم های بسی گرانتر، از کوه بس است

دل تاب یک اندوه تو دارد لیکن

اندوه در آن است، که اندوه بس است

***

چون دایره ی لب تو، در هم پیوست

بنگر که چه تنگ عرصه ئی داشت بدست

کان نقطه عنبرین، که نه نیست نه هست

در دایره جا نیافت در گوشه نشست

***

هرچند ز تو بما رسد فریاد است

در توست که ملک چشم و جان آباد است

بادی که بقهر تو وزد، طوفان است

طوفان که عنایت تو باشد، باد است

***

تا شربت عاشقی چشیدم زغمت

هر بد که گمان بری کشیدم زغمت

قصه چکنم، بجان رسیدم زغمت

آن به که نگویم، آنچه دیدم زغمت

***

در نامه ی تو، قلم چو گردن بفراشت

گفتم بنویسمت، سرشکم نگذاشت

حال دل مشتاق نه آن صورت داشت

کان را بسر قلم، توانست نگاشت

***

در رهگذر باد، چراغی که توراست

ترسم که بمیرد، از فراغی که توراست

بوی جگر سوخته عالم بگرفت

گر نشنیدی زهی، دماغی که توراست

***

تقدیر هر آنچه کردنی بود بکرد

خواهی بطرب نشین و خواهی که بدرد

دیگر نشود حکمت دارنده فرد

ما را غم بیهوده چرا باید خورد

***

یکدل چه کند، هزار جانبازی کرد

خون گشت زدرد تو ودمسازی کرد

بسیار بکوشید، نهان داشت غمت

بوی جگر سوخته، غمازی کرد

***

دل دوش دم از هوای دلبر میزد

هرجا که رسید، حلقه بردر میزد

همچون مگس، از حسرت آن تنگ شکر

فریاد کنان، دو دست بر سر میزد

***

چندانکه مجال وهم انسان باشد

بر بنده، سخن گذاری آسان باشد

با اینهمه، چون ببارگاه تو رسد

ران ملخ و خوان سلیمان باشد

***

دردا، که ز عمر مایه ی سود نماند

یک دوست، کزو دلی بیاسود نماند

چون کیسه ی ایام بجستم در او

یا نقد وفا نبود، یا بود، نماند

***

تقدیر هر آنچه کردنی بود بکرد

خواهی بطرب باش ازاو خواه بدرد

دیگر نگشود چشم داننده خرد

بیهوده چرا غم جهان باید خورد

***

حاشا که ز دل، مهر تو آسان برود

وان عشق گران خریده، ارزان برود

ای از بر من نرفته، مهر تو مرا

با شیر فرو شده ست، با جان برود

***

خاک قدم تو، آب خورشید برد

باد سخطت، کلاه جمشید برد

هر دست، که چو گان قبول تو گرفت

از کل وجود، گوی امید برد

***

این، بسکه زچشم من گهر خواهد چید

آن، کز قدمت نثار برخواهد چید

یک خنده، ز دست لب شیرین روزی

تا حشر، هنوز جان شکر خواهد چید

***

دست تو، کزو گنج گهر می زاید

بحری است، که یک دم از سخاناساید

وز باد، سماع اگر بجنبد شاید

کز جنبش باد، بحر در موج آید

***

در بند تو بیوفاست دل چه توان کرد

بر روی تو مبتلاست دل، چه توان کرد

اقبال دو کون عرض کردیم بر او

جز محنت دل نخواست دل، چه توان کرد

***

صد پاره وجود را، فرو بیخته اند

تا مثل تو، صورتی برانگیخته اند

سبحان الله، ز فرق سر تا پایت

در قالب آرزوی من ریخته اند

***

امشب منم و وصال آن سرو بلند

می را، ز لبش چاشنی ئی داده بقند

ای شب، اگرت هزار کار است مرو

وی صبح، گرت هزار شادی است مخند

***

ایزد، دلکی مهر فزایت بدهاد

به زین نظری باین گدایت بدهاد

خوبی و خوشی و دلفریبی و جمال

داری همه، جزوفا، خدایت بدهاد

***

آن سرو خرامان به چمن، بازرسید

و آن جان سفر کرده به تن بازرسید

ضایع نشد این آه شب و گریه روز

دولت نظری کرد و بمن بازرسید

***

ما را خط تو داد وفاداری داد

سودای سر زلف تو، بیداری داد

و آن خواب بماند نیز گرد لب او

در هجر تو، دوشم خط بیزاری داد

***

بر شاخ شکر، لعل تو دُرها پرورد

بر چهره ی من، مهر توزرها پرورد

ز عُمان عقیق موج، یعنی چشمم

از بهر نثار تو، گهرها پرورد

***

بر من چو فراق آن بهشتی گذرد

روزم، بفغان شبم، بزشتی گذرد

دور از تو، چنان اشک ز چشمم خیزد

کز تار کم، آسمان بکشتی گذرد

***

چون بی رخ دلبر است ایام بهار

عیشم بچه دل باید و شادی بچه کار

در باغ بجای سبزه، گو میغ بر آ

از ابر بجای قطره گو سنگ ببار

***

امروز مئی در کف و یاری در پیش

دستی بزن، از حدیث فردا مندیش

وان روز، که چشم تر کنی، ای درویش

دررحمت او نگر، نه در کرده خویش

***

روزم همه چون شب آمد، از درد فراق

لفظم همه یارب آمد، از درد فراق

و آن جان، که لبالب آمد از درد فراق

دریاب، که بر لب آمد از درد فراق

***

هر شب ز دل و چشم خود ای شمع چگل

چون شمع کنم، در آب و آتش منزل

در آرزوی روی تو ای مهر گسل

دل را سرجان نماند و جان را منزل

***

در خواب شبی، هم نفس یار شدم

با وی نفسی محرم اسرار شدم

روئی که بدان روی نهادم بطرب

بر روی زمین بود، چو بیدار شدم

***

آنم که برد رشک بر امروز، دی ام

جانم، خردم، دلم ندانم که چی ام

چون پرسیدی با تو بگویم که کی ام

سلطان سخن اثیر اخسیکتی ام

***

تا دست به چشم شوخ و تنگش داریم

کفری سر زلف مشک رنگش داریم

مائیم دلی و نیم جانی ز غمش

و آن نیز برای صلح و جنگش داریم

***

جوینده آن خاطر عاطر مائیم

دیوانه ی آن دو چشم ساحر مائیم

در خاطر ما همه توئی، لیک تورا

چیزی که نمیرسد به خاطرمائیم

***

دل، بر تو بدل نمی گزیند چه کنم

جز باغم تو نمی نشیند چه کنم

وین دیده که امروز تورا می بیند

فردا که مبادا که نبیند، چه کنم

***

غمگین دلکی، ز راه دور آوردم

او، می نامد، منش بزور آوردم

آنجاش، ز دست کافری بر بودم

وین جاش بپای خود بگور آوردم

***

بنشین و ز دل هوای خوبان بنشان

کاین قوم، ز مردمی ندارند نشان

یاری که در او، وفا نبینی مطلب

شاخی که در او میوه نباشد مفشان

***

عشق تو، کز و چاک زدم پیراهن

بگرفت مرا، چو پیرهن پیرامن

تا سر ز گریبانش برآوردم من

من باز ندانم ز گریبان دامن

***

من بودم و دوش، یار سیمین تن من

جمعی  ز نشاط و عیش، پیرامن من

آنها، همه صبحدم پراکنده شدند

جز خون جگر، که ماند در دامن من

***

سودای میان تهی، ز دل بیرون کن

از ناز بکاه و بر نیاز افزون کن

استاد تو عشق است، چو آنجا برسی

او خود بزبان حال گوید، چون کن

***

حسن نباید که بود بیش از این

عشق نباید که بود پیش بین

آن لب و خط بین نو که گوئی فتاد

رهگذر مورچه بر انگبین

***

چشمم که همیشه جوی خون آید از او

همواره مرا، بخت نگون آید از او

زان ترس بگریم، که خیال رخ تو

با اشک مبادا، که برون آید از او

***

دل بسته اوست چون جدا مانده از او

جان زنده بماناد، که وامانده از او

دل ماند مرا، از او غلط می گویم

آن دل بنمانده است که جا مانده از او

***

لطفی است ز لعل دلستان آخر تو

یا طاق بقای بر زبان آخر تو

گر نیست تمیزی که ببینی ما را

روزی به غلط بگوی کان آخر تو

***

تا از بر من برفتی ای بینائی

ز اندیشه هجر تو شدم شیدائی

تا تو بسلامت ای صنم باز آئی

ما و غم و کنج خانه و تنهائی

***

گر دل ندهی، از تو شکایت کنمی

دانم که شکایت، به چه غایت کنمی

گر پرده دری نباشد اندر حق تو

زآنها که تو کرده ئی، حکایت کنمی

***

گر با من دُرد خواره داری سرمی

قارون شوی امشب چو من از گوهرمی

دل یک تنه و لشکر غم بیعدد است

لابد مددی بیابد از ساغر می

***

نی گفت که پای در گلم بود بسی

با آنکه بریدند سرم در هوسی

نی دم که از آن بخود دمم زعشق کسی

معذورم دار، اگر بنالم نفسی

***

ای خالق ذوالجلال وای بار خدای

بیشم مدوان در بدر و جای بجای

یا خانه امید مرا در دربند

یا قفل مهمات مرا در بگشای

***

گه طعمه ی مور اژدهائی سازی

گه از پر پشه ئی همائی سازی

برهم شکنی کاسه صد کسری را

تا دسته ی کوزه ای گدائی سازی

***

شبها، ز تو من دور  و تو یار دگری

من در غم تو، تو غمگسار دگری

سودای تو تا بروز هم خوابه ی من

تو خفته به ناز در کنار دگری

***

از جان که نداشت هیچ سودم، تو بهی

در دل که فرو گذاشت زودم، تو بهی

از دیده که نقش تو نمودم تو بهی

دیدم همه را و آزمودم تو بهی

***

با صحبت جان بوصل جانان نرسی

بر مور نشسته بر سلیمان نرسی

این قصه بپایان نرسد از محنت

تا پیشتر از قصه بپایان نرسی

***

ای خاک چو کان دل توانگر داری

تا در شکم آن عزیز گوهر داری

ترسم که بحشر هم ز دستش ندهی

گر هیچ ندانی که چه در بر داری

***

گویند این دو بیت را در مرض موت گفته و لبیک حق را اجابت فرموده است:

چو از سوگ من باز گردند قومی

نهاده به خاک اندر اخسیکتی را

بیامرز یارب مر آن را که گوید:

بیامرز یارب مر اخسیکتی را