حکیم ایرانشاه بن ابی الخیر

• حکیم ایرانشاه بن ابی الخیر

وفات 511قمری  حکیم و شاعر معاصر سلطان محمد سلجوقی بود ومثنوی بهمن نامه را به بحر متقارب حدود سال 500 قمری به نام محمد و محمود سلجوقی به سلک نظم درآورد.

کوش نامه

***

در شکر باری تعالی

تو را ای خردمند روشنروان

زبان کرد یزدان از این سان روان

خرد داد و جان داد و پاکیزه هوش

دل روشن و چشم بینای و گوش

که او را به پاکی ستایش کنی

شب و روز پیشش نیایش کنی

بیاموزی آن را که آگاه نیست

دلش را بدین بارگه راه نیست

چو دلها که بینی همه روشن است

بسا دل که در بند آهرمن است

شناسد خداوند خود را ستور

چرا بود باید دل و دیده کور

نگارنده ی ماه و مهر و سپهر

چنان دان که پیداتر از ماه و مهر

از آن چت گمان آید او برتر است

وز آن کت نشان آید او دیگر است

نشان است هستیش را هرچه هست

چه بیننده چشم و چه گیرنده دست

چه باران و باد و چه ابر بهار

چه خندان گُل و لاله ی جویبار

همه دیدنی آفریده ست و بس

ندید آفریننده را هیچ کس

برین جهان هر زمان بر فزون

پدید آوریده ز کاف و ز نون

نه در آفرینش کسی یار او

نه رنجی مر او را ز کردار او

زمانی نبوده ست بی او زمان

مکان آفرین است و او بی مکان

گُل و برگ گُل بین که خاشاک خشک

ببار آید و ناف آهو به مشک

نه بر بازی آورد ما را پدید

نه کرسی ز بهر نشست آفرید

جهان کرد او، بی نیاز از جهان

نهان نیست کز بیم دشمن نهان

یکی آشکارا و نادیدنی ست

نشانش شب تیره و روشنی ست

ز تیره شبان، روز روشن کند

ز باران، رخ خاک گلشن کند

بهاران همه گل کند جویبار

خزان برف بندد همه کوهسار

ز هر دانه ده خوشه آرد برون

که هر خوشه صد دانه دارد فزون

ز سنگ آتش آرد چو از ابر آب

هم آب آرد از سنگ و برف از سحاب

ز باران صدف پر ز گوهر کند

چنان کز نی سبز شکّر کند

کند مایه ور سنگ و خاشاک جوی

مر این را به رنگ و مر آن را به بوی

مر این سنگ را لعل و یاقوت نام

مر آن چوب را نام شد عود خام

طبایع پذیر و ستاره شناس

ز یزدان ندارند هرگز سپاس

طبایع چه داند همی نیک و بد

ستاره نداند روان و خرد

چه کار آید از زهره و از زحل

به دریا بود حوت و برخوان حمل

تو را فلسفه سوی نیران کشید

به کام پلنگان و شیران کشید

مخار از بنه گردن اژدها

که گر دم زند زو نیابی رها

نبوده ست هرگز که یزدان نبود

نباشد که نبود نشاید ستود

تو را با چرا و چگونه چه کار

مکن با خداوند خود کارزاز

فزون آمد از باز، تیهو به رنگ

ولیکن مر او را ندادند چنگ

ز بلبل به تن زاغ برتر فزود

ولیکن چو بلبل نداند سرود

چه کار آمد از غرم پاکیزه رنگ

که باشد شکار هِـزبر و پلنگ

تو را بی هنر، کشور و لشکر است

مرا باهنر، بخشش اندکتر است

جهان آفرین این چنین آفرید

از آغاز گشت این شگفتی پدید

همه پنج روز است چون بنگریم

تن آسان و رنجور هم بگذریم

سبکبار بهتر به هر دو سرای

سبکبار بهتر پسندد خدای

***

در ستایش دانش

بدین سر همه دانش آموز و بس

که جز دانشت نیست فریادرس

به دانش به یزدان توانی رسید

چو دانش جهان آفرین نافرید

درختی ست دانش به پروین سرش

همه راستکاری ست بار و برش

که سرمایه ی مرد دانش بود

دل دانشی پر ز رامش بود

ز دانش گریزان بود اهرمن

ز دانش فروزان بود انجمن

اگر دانش از خود بدانستمی

به مینو رسیدن توانستمی

خردپرور و هوش آموزگار

رسیدن بدین هر سه زی کردگار

چنین گفت شاگرد را سند باد

که شاگرد شو تا شوی اوستاد

چه گفته ست پیغمبر پاکدین

که دانش بجوی ار بیابی به چین

***

در ستایش خرد

چو همراه دانش نباشد خرد

نه نیک آید از دانش تو نه بد

وز آن پس دلی شسته باید ز راز

رسیده بدو راز یزدان فراز

هنر کرده در زیر او بیخ سخت

زده شاخ چون نوبهاران درخت

خرد رهبر و هوش و آرام، یار

رسیده بدو، نیک آموزگار

هوا دور از او گشته و خشم و کین

که را دیده ای با دلی این چنین؟

نبینی کرا از خرد مایه نیست

سپردن بدو گنج پیرایه نیست

سپاه خرد را سخن پیشرو

که زاید همی از سخن نو بنو

خرد کرد اندر سخنها پدید

سخن دان تو بند خرد را کلید

سخن کز ره دانش آید برون

چو خرسند هرگز بود بر فزون

خرد هدیه ی کردگار است نیز

مرا بازگو کز خرد به چه چیز

خرد جوشن آمد تن مرد را

خرد داروی آمد همه درد را

خرد دور دارد ز تو کار دیو

خرد بشکند تیز بازار دیو

خرد دور آمد میان دو تن

روان است یکی و دگر دم زدن

***

در بی ثباتی عمر

نماید همی کاین جهان یک دم است

اگر شادکامی و گر خود غم است

به یک دم زدن نیست خواهی شدن

به نیکی به آید همی دم زدن

تو چندان به کاخ اندری کدخدای

کجا با تو دارد روانِ تو پای

چو جان گرامی رها شد ز تنگ

نیابی به کاخ خود اندر درنگ

تن مایگی از جهان کن پسند

دل اندر سرای سپنجی مبند

ز ورزیدن گنج و مایه چه سود

کجا مایه عمر است و گیتی ربود

روان را ز بهر کسان سوختن

چرا بایدم دشمن اندوختن

اگر از خرد اندکی دارمی

به عمری جهان هیچ نگذارمی

سی خسروان را بدیدیم نیز

که رفتند و زیدر نبردند چیز

به شمشیر خرسندی ای نیکمرد

بزن گردنِ آز و گِردش مگرد

به پشمین، تن تیره گون را بپوش

که کشکینِ بی بیم بهتر ز نوش

نهان کردن و پس بماندن بجای

همانا نفرمود ما را خدای

تو پنهان کنی خواسته زیر خاک

بِهْ از تو کسی دیگر اندر هلاک

چو گیتی شود راست بر نیکبخت

برآردش چون نوبهاران درخت

به شاخ و شکوفه بیارایدش

گل کامگاری ببار آیدش

کند شاخ و برگش چنان آبدار

که از بوی و رنگش بخندد بهار

شود هرچه پیرامنش سرخ و زرد

کند سرْش بر گنبد لاجورد

گر از بار او بهره یابد کسی

به گیتی از او نام ماند بسی

وگر کس نیابی از او بهره مند

به گیتی نماندش نام بلند

همان ناگهان باد و سرمای سرد

کند برگ و بارش چو دینار زرد

تهیدست ماند، نه برگ و نه بار

به تاراج داده همه روزگار

گه بازگشتن به جای دگر

فزونی ست هم رنج و هم دردسر

به گاه شدن زین سپنجی سرای

پشیمان شود گر گذارد بجای

تو را خورد و پوشش چو آمد بجای

فزون برد نتوان همی زین سرای

مکن گِردْ دردِ دل و بارِ تن

ببخش و بخور، پند بشنو ز من

نه فرّختری تو ز فرّخ همای

چه کرده ست روزی مر او را خدای

مریز آبروی گرانمایه نیز

به پیش که و مه تو از بهر چیز

بسنده کن آنچ ایزد آراسته ست

وگر تو نخواهی خود او خواسته ست

تو خواهی بسنده کن و خواه نه

سوی خواست او مر تو را راه نه

***

در نعت النّبی صلّی الله علیه

سرِ داد پیغمبر پاکدین

اگر خواستی گنج روی زمین

بر او آشکارا شدی بی گمان

بر او زر بباریدی از آسمان

کسی کاو نهاد از برِ عرش پای

همان برتر از قاب قوسینش جای

عنان کش بود پیش او جبرئیل

ببیند بهشت و می سلسبیل

بخندد به روی اندرش گرگ و شیر

بغلتد به خاک اژدهای دلیر

به شمشیر دین آشکاره کند

فرشته به رویش نظاره کند

برآید برآرد به فرمانش ابر

نیایش کند پیش او شیر و ببر

به یک شب دو گیتی ببیند تمام

به گوشش درآید ز یزدان سلام

به انگشت مه را کند بر دو نیم

چرا تنگ باشد بر او زرّ و سیم

جهان را بدان گرسنه خود بخواست

چو دانست کاین جای؛ جای فناست

از آغاز چون آدمی آفرید

شد از شکل نام محمد پدید

سرش میم و دو دست حی لامحال

شکم میم و دیگر دو پایش چو دال

شنیدی که یزدانش چون پیش خواند

نه زر ماند از او باز و نه سیم ماند

همان دخترش کرد با او گله

که از آسن دستم شده آبله

تو گر مردمی آز کوتاه کن

به پیغمبر خویشتن راه کن

ز هر چیز ورزی، فزونی بده

به دادن سپاسی به کس برمنه

ز ما آفرین برچنان نیکبخت

فزونتر زباران و برگ درخت

***

اشاره به نظم بهمن نامه

یکی داستان گفته بودم ز پیش

چنانچون شنیدم ز کمّ و ز بیش

چنان داستانی ز رنگ و ز بوی

همه پادشاهی بهمن در اوی

به شعرش چو گنجی بیاراستم

به نقشش چو باغی بپیراستم

به نام شهنشاه والا گهر

پدر بر پدر خسرو و تاجور

به دست جگر گوشه ای دادمش

به درگاه خسرو فرستادمش

نهانی فرستادمش نزد شاه

ز بیم بداندیش، با نیکخواه

چو بردند در پیش تخت بلند

بخواندند و دیدند و آمد پسند

به من خلعت خسروی داد شاه

مرا جامه و زر فرستاد شاه

ز دیبا شد ایوان من چون بهار

ز دینار شد کار من چون نگار

ز رازم چو آگاه شد انجمن

ز کردار شاه و ز گفتار من

وز آن فرّ و آن خسروی بارگاه

وز آن زینت اندر میان سپاه

وز آن زینت و بخشش و داد او

وز آن همت و ز آن دل راد او

به نامش شب تیره برخاستم

ز یزدان همه کام او خواستم

یکی فال گفتم که این تاج و گاه

نه زو بازگردد نه تا دیرگاه

همانا درست آمد این فال من

که برتر شده ست از چهل سال من

کنون کام و آیین و آرام او

پراگنده اندر جهان نام او

جهان را جز او هیچ دیگر مباد

جز او هیچ خسرو به لشکر مباد

نیاز مرا جودِ خسرو بسوخت

دلم باز چون آتشی برفروخت

بجوشید طبعم چو دریا ز باد

همی آمدم بیت بی رنج یاد

***

در سبب نظم کوش نامه

زمانه چو کارم دلارای کرد

دلم داستانی دگر رای کرد

یکی مهتری داشتم من به شهر

که از دانش و مردمی داشت بهر

جوانی که هر کس که او را بدید

همی نام یزدان بر او بر دمید

به بالا چو سرو و به تن چون تَهَمْ

به رخساره چون شیر و چون می بهم

سر آل یاسین و آل عبا

بنیزه ی علی، بوعلی مجتبا

مرا گفت اگر رای داری براین

یکی داستان دارم از شاه چین

که هر کس که آن را بخواند به هوش

بسی بهره بردارد از کار کوش

بدیدم من این نامه ی سودمند

سراسر همه دانش و رای و پند

بهاری، ولیکن ز باران دژم

نگاری، ولیکن رسیده ستم

مگر یابم از کردگار جهان

به گیتی از این بیش چندین زمان

که از دانش این بهره پیش آورم

همه نامه در بیت خویش آورم

چو باغ بهاری بیارایمش

ز زنگارگون رنگ بزدایمش

***

در مدح پادشاه اسلام

به نام شهنشاه گیتی گشای

فریدون به دانش، سکندر به رای

گیومرث نامِ منوچهر چهر

سیاوخش دیدارِ هوشنگ مهر

فرامرز گردن، فریبرز یال

تهمتن دلِ زال تن، سام یال

چو موبد به دین و چو کسری به داد

ز تخم پشنگ و به خوی قباد

به نیرو چو پیل و به زَهره چو ببر

به کوشش چو دریا، به بهره چو ابر

ببیند همه بودنیها به رای

چو کیخسرو از جام گیتی نمای

بدوزد به یک تیر با شیر، گور

چو آهوی پی خسته، بهرام گور

ستاره سپاه بزرگان او

شهاب است شمشیر ترکان او

ز گاهِ گیومرث تا گاهِ ما

نبوده ست برتر کس از شاهِ ما

ز رویین دزم چند رانی سخن

که گشت آن سخن باستانی کهن

پرستنده ی تخت این شهریار

به مردی فزون است از اسفندیار

که از شاهد ز چون برآورد خاک

حصاری و کوهی چنان هولناک

سر کوه بر برج پرواز داشت

مگر با ستاره یکی راز داشت

نه دز بود کآن چرخ را باره بود

بدو اندورن مرد خونخواره بود

سپاهی مر او را چو دیو رجیم

جهان از تف تیغشان پر ز بیم

به شب در سپاهان نیارست خفت

سپاهی و شهری به نزدیک جفت

همی شاه یک سال رزم آزمود

که با کوه پتیاره چاره نبود

ز بالا چو سنگ اندر آمد همی

هلاک یکی لشکر آمد همی

به زور خدای آن چنان هول جای

درآورد شاه دلاور ز جای

گرفتار شد خواجه ی بدگمان

برون کردش از پوست هم در زمان

از آن بادساران نماندند کس

زهی شیردل، شاه فریادرس

جهان ایمنی یافت از رنجشان

فرو خورد خاک زمین گنجشان

سپاهان ز فرّش بنازد همی

که شاه اندر او گاه سازد همی

به تن شاد باد و به دل شادباد

همه بار شمشیر او داد باد

هنوز از لبش شیر بوید همی

سخن جز به گفتن نگوید همی

چو می گرددش سال خود چون بود

فلک زیر پایش چو هامون بود

که نه زار دستور هم راز نه

همه رای او با هم آواز نه

ز بیمش بدرّد دل شیرِ جنگ

ز دادش ننازد به ماهی نهنگ

دو چندان که شاهان روی زمین

کشیدند صف پیش جویای کین

بدین اندکی سال خسرو کشید

که روزی، شکن بر سپاهش ندید

ملکشاه را چشم روشن شود

چو شاه جوان زیر جوشن شود

بنازد دل و جان بنازد همی

به میدان چو شاه اسب تازد همی

به بزم اندرون ماه گردون کش است

به رزم اندرون شاه دشمن کش است

جهان روشن از مایه ی بخت اوست

زمین ایمن از پایه ی تخت اوست

شنیدی که بر لشکر تازیان

چه آمد ز کردار خسرو زیان

اگر بازگویم یکی دفتر است

ولیکن مرا رای از این دیگر است

چو بر مرد بیدین سرآمد زمان

گریزان شد آن کس که بُد بدگمان

از ایران یکی سوی ایشان شتافت

نهانی چنان کش نشان کس نیافت

شه تازیانش بپذرفت و گفت

که گشتم به چیز و به جان با تو جفت

اگر شهریارت بخواهد ز من

سپر دارم از پیش تو خویشتن

ندانست بیمایه کآن گفت و گوی

چه مایه گزند آردش پیش روی

ندانست کز آفتاب بلند

چگونه گریزد تن مستمند

چو آگاه شد شاه شد خواستار

نیامدش گفتار شاه استوار

بپچید گردن ز فرمان و پند

نیامدش پند کسان سودمند

ندانست کآن کس که گردن کشید

همی چادر سرخ در تن کشید

همی گفت او زینهار من است

سپاه شهنشه شکار من است

خروشید کوس از در شهریار

که شاها ز دشمن بر آور دمار

تبیره همی گفت کز بهر دین

به گردن برآور گران گرز کین

ببستند بر کینه ی تازیان

دلیران و گردان خسرو میان

به گردون بر آمد یکی تیره گرد

چو تند اژدها شاه شد رهنورد

چو آگاهی آمد به شاه عرب

که آمد شهنشاه والانسب

بجوشید تازی چو مور و ملخ

سیه گشت هامون و دریا و شخ

ز نیزه جهان گشت چون بیشه ای

دل هر سواری در اندیشه ای

چنان تازیان حمله کردند تیز

که گفتی برآمد یکی رستخیز

بر آن بادپایان چو پرّنده زاغ

دمان و دنان پیش دریا و راغ

همی هرکسی خویشتن را ستود

ز راز زمانه کس آگه نبود

تو گفتی به مردی ندارندشان

سواران خسرو شکارندشان

جهانجوی برداشت از سر کلاه

بجای نماز آمد او دادخواه

همی گفت کای پاک برتر خدای

تویی آفریننده و رهنمای

همه ساله دانی که از بهر دین

منم برکشیده چنین تیغ کین

تو دادی مرا پادشاهی و تخت

کنون هم تو آسان کن این کار سخت

چنان کز زبانش سخن شد رها

پدید آمد از آسمان اژدها

یکی اژدها همچو کوهی سیاه

بترسید از او شهریار و سپاه

سوی خسرو آورد روی از هوا

پراندیشه شد شاه فرمانروا

همانا یکی راز کردش پدید

که از دشمنت جان بخواهم کشید

وز آن پس سوی دشمن آورد روی

دو لشکر کشیده دو دیده در اوی

تو گفتی ذنب جفت مریخ شد

به گیتی چنین روز تاریخ شد

هم اندر زمان نامداری ز راه

سر دشمن آورد نزدیک شاه

برآمد یکی غلغل و تیره گرد

دل تازیان کرد از آن پر ز درد

سواران تازی گریزان شدند

چو برگ از سر شاخ ریزان شدند

همه دشت پر کُشته و خسته شد

تو گفتی پی اسبشان بسته شد

ز پس تیرباران و از پیش آب

به خوردن دل ماهیان را شتاب

بر آن دشت تا سالیان گرگ و شیر

از آن تازیان خورد یابند سیر

که کینه ز فرّ شهنشاه بود

کرا اژدها هوش بدخواه بود

شمردن نبایست از آن دیگران

که سالارِ دور است و شاهِ قران

هر آن کس که باشد به دل دشمنش

چو شاه عرب باد بی سر تنش

من اندر جهان بر مهان سرورم

که شاه جهان را ستایشگرم

چنان داستانی بگفتم ز پیش

به نام جهاندار پاکیزه کیش

پراگنده گشته ست گرد جهان

نشاید همی جز کنار مهان

بخوانید و بر شه ستایش کنید

ز یزدان بر او بر نیایش کنید

همین نامه را تاجدار وی است

که گردنده گردون به کام وی است

همان نامه کش نام شاه آور است

به گوینده بر آفرین درخور است

چنین داستان تا سرآید جهان

ز من یادگار است نزد مهان

تو دریایی ای شاه و من دُرّ جوی

نهاده به دریا به امّید روی

اگر درّ یابم یکی زین میان

همانا نیاید به دریا زیان

چنان بخششم ده که شاهان دهند

به فرزانه و نیکخواهان دهند

که من بنده و نیکخواه توام

ستاینده ی تاج و گاه توام

ز یزدان همی خواهمت روز و شب

به نفرین دشمن گشاده دولب

***

داستان کوش و مانوش

در این داستان ژرف بنگر کنون

چو برخواند از پیش تو رهنمون

ببین تا به گیتی چه کرده ست کوش

سر مرزبانان فولادپوش

دو چشم آسمانگون و چهره چو خون

به بالا و پیکر ز پیلی فزون

***

نیرنگ كوش با رومیان

از امروز تا سیصد و اند سال

از ایران پدید آید آن بی همال

هر آن شاه کآید به فرمان او

بماند بدو افسر و جان او

اگر سوی روم آورد لشکری

جز از من بود روم را مهتری

مبادا که با او بود کارزار

کز آن پادشاهی بر آرد دمار

مر او را دهید آنچه خواهد ز گنج

مگر بازگردد بی آزار و رنج

از این گونه چون داستان کرد یاد

بپیچید و مُهر از برش برنهاد

بر آن مهُر بر چهره ی دارنوش

نگارید سالار بسیار هوش

نویسنده را داد دینار چند

زبانش به سوگندها کرد بند

که این راز از او مرد و زن نشنود

وگر چند پرسند از آن نگرود

همان گه سبویی بیاورد زود

نهاد اندر او پوست آهو چو دود

سرش را به ارزیز کرد استوار

چو مُهر درم کرد بروی بکار

وز آن آفتابه که از گنج شام

بیاورده بر خسرو خویشکام

بدان مهر و آن سان که در گنج بود

همانا کز آن گنج بی رنج بود

ز بازارگانان یکی نیکمرد

که با او بُدی شاه را خواب و خورد

بخواند و مر او را بسی پند داد

پس از پند، بسیار سوگند داد

که رازم نگویی تو هرگز به کس

تو دانی از این راز و یزدان و بس

پس آن آفتابه همان با سبوی

بدو داد و گفت ای یل نامجوی

از ایدر تو را رفت باید به روم

ببودن فراوان در آن مرز و بوم

به شهری که مانوش دارد نشست

بد اندیش مردی چلیپاپرست

یکی شهر پر مردم و نای و نوش

که بودی نشستنگه دارنوش

چو دروازه ی شهر منزل بود

به جایی فرود آی کآن گِل بود

بیارام یک شب ز بیرون شهر

وز آسایش راه بردار بهر

تنی چند از رازت آگاه کن

چو زندان بیژن یکی چاه کن

پس از پهلوی چاه ده گز بکن

مر این گنج را اندر آن چَه فگن

چنان ساز کز پس نهی آن سبوی

ز پیش آفتابه که این است روی

سر چاه از آن خاک و گل پست کن

پس، آن چند تن را به می مست کن

در افگن به می زهر ناسازگار

سرآور بر آن چند تن روزگار

به دریا درانداز تا ماهیان

خورش سیر یابند از آن ماهیان

چو شب روز گردد به شهر اندر آی

دکان ساز و پس روزگاری بپای

چو گردد همه راز چاه آشکار

سر خویشتن گیر و بربند بار

شب و روز با کاروان راه کن

مرا ز آن سخن یکسر آگاه کن

که چون بازگردی بدین بارگاه

تو را پهلوانی دهم بر سپاه

ز مایه ببخشمت گنجی فزون

ز کام تو هرگز نیایم برون

بر او کرد بازارگان آفرین

به رخساره بپسود روی زمین

بدو گفت کای شهریار دلیر

مبادا دل روزگار از تو سیر

همی بگذرد ز آسمان نام تو

برآرم به فرمان تو کام تو

یکی نامور خلعتش داد و رفت

ز بغداد تا روم ره برگرفت

چنان ساخت کز ره نماز دگر

به دروازه ی شهر مانوش بر

به نزدیک دروازه آمد فرود

درخت از پس و پیش با آب رود

ز بازارگانی کرا بود بهر

یکایک به پیش آمدندش ز شهر

که برخیز و امشب به شهر اندر آی

که با دزد وارون نداری تو پای

چنین داد پاسخ که فردا پگاه

از اختر ببینم یکی راز و راه

برافزون روز اندر آیم به شهر

مگر سود یابم از این مایه بهر

دل روز روشن چو شب چاک زد

کَننده به دریا فگندند پنج

چو روز از دل شب برآورد گرد

به شهر اندر آمد جهاندیده مرد

به گیتی ز رازش کس آگاه نه

ز رازش کس آگاه جز شاه نه

ز گوهر بسی پیش مانوش برد

که دیدار گوهر دل و هوش برد

بماند اندر آن شهر خرّم دو سال

فزون آمدش هر گه از مایه مال

وز آن گِل همی کند رنجور مرد

چنین تا برآورد از آن چاه گرد

یکایک بدان آفتابه رسید

بدید و به درگاه قیصر دوید

که گنجی بدیدم ز بیرون شهر

مرا گر دهد شاه از آن مایه بهر

سر چاه بگرفت دستور شاه

درم برکشیدند از آن ژرف چاه

کَشنده درم پیش خسرو کشید

چو قیصر نگه کرد و آن مُهر دید

نشان و تن و چهره ی دارنوش

بدید و ز شادی بر آمد بجوش

به دستور گفت این نیای من است

نهان کرده گنج از برای من است

درم پیش قیصر فرو ریختند

سراسر همه بر هم آمیختند

چو دستور بگشاد مُهر سبوی

یکی پوست آهو بر آمد از اوی

بخندید مانوش و گفت این چه چیز

همانا یکی گنجنامه ست نیز

چو بگشاد آن پوست و آن چهره دید

بترسید و لب را به دندان گزید

زمانی همی گفت با خویشتن

که این چیست ماننده ی اهرمن

همانا طلسمی ست از بهر شهر

کز این شهر بدخواه را نیست بهر

چو آن راز، دستور بروی بخواند

بترسید مانوش و خیره بماند

به دستور گفت ای فرومایه مرد

که آهنگ خواند بدین مرز کرد

نگه کن یکی تا کی آید برون

چه مایه ست از آن سالیان تا کنون

چنین داد پاسخ که سیصد گذشت

کنون چرخ بر سیصد و هفت گشت

مگر گاه آن باشد ای شهریار

که آید پدید اندر این روزگار

از آن راز کشور پر آوازه گشت

همان روز بازارگان بازگشت

به نزدیک خسرو شد و مژده داد

از آن مژده شد شاه فرخنده شاد

همان گه سپه را ز کشور بخواند

چنان کاندر ایران سواری نماند

فراز آمدش لشکری بیشمار

همانا فزون بُد ز سیصد هزار

همه گیل و دیلم گروها گروه

همه بسته درهم بکردار کوه

همه تشنه بر خون دشمن دلیر

همه رزم را همچو ارغنده شیر

سرِ ماه هنگام بانگ خروس

ز درگاه برخاست آواز کوس

بتوفید مهر و بنالید ماه

ز بانگ تبیره، ز گرد سپاه

ز بس جوشن و تیغ و زوبین کین

چو یک رنگ گشت آسمان و زمین

روان لشکری در بیابان و کوه

که کوه و بیابان ز رنجش ستوه

ز منزل چو برداشتی پیشرو

به جایش فرود آمدی شاه گو

به طرطوس یکسر فرود آمدند

جهانی به تاراج برهم زدند

بفرمود تا برگشادند دست

همه کشور و مرز کردند پست

به روم اندر افتاد یکسر خروش

که آمد همان گفته ی دارنوش

***

نامه نوشتن کوش به سوی مانوش

به مانوش پس نامه فرمود کی

نبیسنده برداشت باریک نی

سرنامه از شاه گردان و کین

سر تازیان شاه ایران زمین

نیا، خسرو گرد گیتی گشای

نداردْش کوه گران پیش پای

به نزدیک مانوش سالار روم

سر مرزبانان آن مرز و بوم

سپاس از خداوند کیوان و هور

که او داد فیروزی و فرّ و زور

بدان تا بدان را ز بن برکنیم

تن بت پرستان به خاک افگنیم

بتان را همه زیر پای آوریم

ره پاک یزدان بجای آوریم

چو کار سیاهان سرآمد کنون

ز نوبی و زنگی براندیم خون

جهان از بداندیش خود بستدیم

همان تازیان را بهم برزدیم

همانا چنان است از اختر پدید

که از رومیان کینه باید کشید

کنون آگهت کردم از کار خویش

تو را بد رسد گر نیایی به پیش

چو در نامه کوتاه شد داوری

بر آن نامه خسرو زد انگشتری

فرستاده ای مهربان برگزید

که دانست گفتار رومی شنید

نوند شتابان به هامون و کوه

برفت و نیامد ز رفتن ستوه

***

رسیدن نامه ی کوش به مانوش و فرستادن نامه به سوی کوش

چنین تا به درگاه مانوش شد

همه رنج راهش فراموش شد

چو مانوش برخواند گفتار شاه

ز اندیشه شد رنگ رویش چو کاه

فرستاده را گفت کاین شاه نو

اگرچه بزرگ است و جنگی و گو

شمردن نباید مرا ز آن شمار

که کرده ست زنگی و تازی شکار

گر آهنگ آن بارگاه آورم

چو ریگ بیابان سپاه آورم

بفرمود کاو را فرود آورید

به پیشش می و جام و رود آورید

به دلش اندر اندیشه آمد پدید

یکی پاکدل ز انجمن برگزید

بدو گفت نزد فرستاده شو

سخن خواه از او هر زمان نوبنو

نشان رخ خسرو از وی بجوی

چنانچون بگوید مرا بازگوی

فرستاده رفت و نشان باز جُست

چنان یافت کز پوست آهو درست

چو مانوش را شد درست این گمان

بیاورد دستور را در زمان

بدو گفت گفتار شاهانِ پیش

همانا نباشد در آن کمّ و بیش

همان شاه با جنگ و جوش آمده ست

که از دانش دارنوش آمده ست

تو را رفت باید کنون بی سپاه

بدیدن مر این شاه را پیشگاه

نشان و تن و چهره و کار او

همان ساز و آیین و کردار او

سپاهش ببینی که چون است و چند

چو دانی که با او نباشم بسند

ز من هرچه خواهد بجای آوری

همه گفتنی زیر پای آوری

مگر من به پیشش نیایم به راه

دگر هرچه خواهد ز ما گو بخواه

فرستاده را چیز بسیار داد

فراوان درم داد و دینار داد

یکی پاسخ نامه فرمود زود

فراوان در آن مهربانی نمود

چنین گفت کای شاه رزم آزمای

نفرمودمان کینه جستن خدای

نه تاراج فرمود و خون ریختن

نه اندر جهان شورش انگیختن

وگرنه به گنج و به مردان کار

نتابم ز کس روی در کارزار

یکی گر شود کشته از لشکرم

بتر زآن که ویران شود کشورم

ز گفتار من گر نیایدت رنج

بمانی بجای این همه کام و گنج

چنانچون گذشتند ما بگذریم

از ایدر چه بردند تا ما بریم

بی آزاری و نیکنامی گزین

ز گیتی بسنده کن ایران زمین

جهاندیده دستور را بی سپاه

فرستادم اینک بدان بارگاه

زرای تو آگاه گردد درست

بجای آورد هرچه خواهی تو چُست

که گیتی نیرزد به پرخاش و جنگ

بدین مایه ما را بدو بر درنگ

چو دست نویسنده نامه نوشت

به دستور فرمود تا برنشست

***

گفتگوی صلح با فرستاده ی مانوش

از او آگهی رفت نزدیک شاه

فرستاد پیشش پذیره سپاه

ز زندان بفرمود تا چند تن

بیاورد دژخیم با خویشتن

به درگاه پیش سیاهان فگند

بدان تا بیابند از ایشان گزند

همی هر سیاهی یکی بردرید

چو دستور روم آن چنان هول دید

بلرزید بر خویشتن چون درخت

همی رفت بیهوش تا پیش تخت

چو چشمش برآن تاج و گاه اوفتاد

ز یزدان به زیر لب او کرد یاد

زبانش ز خشکی همی خیره گشت

روانش ز اندیشه ها تیره گشت

نه بر شه توانست کرد آفرین

نه ز اندیشه بپسود روی زمین

نشاندش پرستنده در پیش گاه

نکرد اندر او شاه ایران نگاه

بدان تا دلش یافت آرام و هوش

بسی آفرین کرد بر دارنوش

بدو گفت خسرو که ای نیکمرد

تو را قیصر از بهر چه رنجه کرد

چنین داد پاسخ که ای شهریار

به کام تو بادا همه روزگار

بدان آمدم من بدین بارگاه

که تا بهره یابم ز دیدار شاه

ببینم که تا شاه آزاده خوی

چه دارد به دل در ز روم آرزوی

چو دیدم من این خسروی تاج و تخت

زبانم به کام اندرون گشت سخت

بدو گفت مانوش را بی گمان

سر آید همی روزگار و زمان

چرا او نیامد بجای تو پیش

مگر چیره بیند همی تیغ خویش

از آن، مشت خویش آیدش بس گران

که بر رخ نخورده ست از دیگران

اگر او نیاید من آیم برش

یکی برگراییم یال و برش

بدو گفت دستور کای شاه کی

دلیر و سرافراز و فرخنده پی

شود روم ویران گر آیی به روم

شود فرّهی دور از آن مرز و بوم

ز شاه جهان این نیاید پسند

که بر بیگناهان بیاید گزند

نه از رومیان روزی آمد گناه

نه مانوش مست است از آزار شاه

اگر شاه را آرزو خواسته ست

همه جنگ و پرخاش برخاسته ست

فرستد همی شاه را پای رنج

همه هرچه دارد نهان کرده گنج

همی خواهش افزود دستور مرد

چنین تا دل شاه خشنود کرد

بدو گفت کاکنون ز بهر تو را

ببخشودم این شاه و شهر تو را

دو ساله فرستاد بایدش باز

چو هنگام کسرای گردنفراز

سر تاجداران، انوشین روان

پناه گوان، افسر خسروان

از آن خایه ی زرّ سیصد هزار

فرستد مر این بارگه را نثار

به مثقال هر یک فزون از چهل

که خورشید گردد ز رنجش خجل

دگر سی تن از نامداران روم

بزرگان شهر و سواران بوم

گروگان فرستد بدین بارگاه

بدان تا نگردد به گرد گناه

مهین تر برادرش خواهم نوا

کجا هست بر روم فرمانروا

دگر مسجد مؤمنان هرکه هست

همان جا که مانوش دارد نشست

کند بازش آن گه از آن به که بود

که او کرد ویران چنان کِم شنود

بر او بر بکار آورد زرّ و چیز

بدان سان که ویران نگردد بنیز

مسلمان هر آن کس که هست اندر اوی

کس او را نیازارد از هیچ روی

وگرنه همه دیر یـاهای روم

که هست اندر ایران و آن مرز و بوم

سراسر همه زیر پای آورم

همه کینه ها را بجای آورم

بر این گونه ها باز گردم ز راه

وگرنه به روم اندر آرم سپاه

بدو گفت دستور فرمان کنم

همه هرچه فرمان دهی آن کنم

چو یکسر بجای آورم کام شاه

بماند بدین نیکوی نام شاه

اگر شاه فرمان کند با رهی

فرستم به مانوش از این آگهی

بدو داد خسرو همان گاه دست

به سوگند، دستور شه را ببست

که چون راست گردد همه کام شاه

از ایدر فروتر نیارد سپاه

به ایران زمین بازگردد به کام

وز آن راه دیگر نیاید به شام

***

پیام فرستاده به مانوش

سه ماهش زمان داد، دستور زود

نوندی برافگند برسان دود

که شاه جهان گشت خشنو به باز

تو از ساختن هرچه باید بساز

از آن پس که خواهش نمودم بسی

بسی خواستم یاری از هر کسی

چو خواهی که دیدار شاه زمین

ببینی بر آن پوست آهو ببین

چنان آمد این شاه با فرّ و هوش

چنانچون نگاریده ی دارنوش

هزار آفرین باد بر جان شاه

بر آن دانش و هوش و فرمان شاه

که گر وی نکردی از این آگهی

ز مردم شدی روی کشور تهی

که از کوه تا کوه لشکرگه است

ز نیزه صبا بر هوا گمره است

***

صلح و باجگزاری مانوش

به یک هفته آمد به روم آن نوند

چو از نامه بگشاد مانوش بند

بخواند و فگند آستین بر زمین

نهاد از بر آستین بر جبین

همی گفت کای کردگار سپهر

تو افگندی اندر دل شاه مهر

تو کردی مر او را بدین مایه رام

وگرنه براندی بدین مرزکام

وز آن پس چو دستورش اندر رسید

همه باز گفت آنچه گفت و شنید

به دستور فرمود تا کرد ساز

به یک ماه گِرد آمد آن ساو و باز

بسی چیز دیگر بر آن برفزود

غلامان و اسبان چنان کِم شنود

گزین کرد سی تن ز گردان شهر

کسی را که بود از بزرگیش بهر

فرستادشان تا بر آرد به راه

که باشید یکسر نوا نزد شاه

چو سرکش بر شاه ایران رسید

به رومی بر او آفرین گسترید

بر شاه بگذاشت آن خواسته

غلامان و اسبان آراسته

از آن شاد شد شاه پیروز بخت

همان گه ز طرطوس بربست رخت

به نیرنگ چون بستد آن ساو و باز

به بغداد شد شاه نیرنگ ساز

نشست از بر تخت با کام، کی

بینداخت رنج و بر افراخت می

به شاهان شد اندیشه از کار او

ولیکن نه آگه ز کردار او

دل هر کس از شاه ترسنده گشت

به تن هر کسی شاه را بنده گشت

***

دانش پرستی کوش

چو از دانشِ سرکش نیک پی

یکایک شد آگاه فرخنده کی

خوش آمدش دیدار و کردار او

شکیبا نبودی به دیدار او

جوانی خردمند خورشید فش

به دیدار خوب و به گفتار خوش

نگه کرد تا شاه گیتی چه چیز

به دل دوست دارد، به دیدار نیز

برِ شاه گیتی ندید آن جوان

گرامی تر از نامه ی خسروان

شب و روز دفتر بُدی یار او

همه دانش آموختن کار او

فرستاد نزد برادر پیام

که ای شاه فرخنده ی نیکنام

چو جان داردم شاه ایران همی

برافروزدم زین دلیران همی

شب و روز با او بُوَم همنشست

اگر دفتر از پیش، اگر می به دست

همی هر زمان پیشش افزون شوم

رهایی نیابم که بیرون شوم

چو چیزی فرستی تو دانش فرست

که شاه جهان هست دانش پرست

***

فرستادن مانوش نه پاره کتاب پیش کوش

ز کردار شه گشت مانوش شاد

به دستور خویش این سخن برگشاد

فرستاد نُه پاره دفتر به شاه

که هر یک سوی دانشی برد راه

چو دریای دانش مر آن هر یکی

فزون آمدی هر یکی بر یکی

از آن نُه، دو اندر پزشکی نمود

که اندر جهان آن پزشکی نبود

یکی انکست عرش را بود نام

که دانا ز خواندن شود شادکام

دگر علم بقراط اندر فصول

که مردم ز خواندن نگردد ملول

چهارم کتابی که خوانی علل

که آن را نیابی به گیتی بدل

بَلیناس گفته ست و گفتار اوی

همی جان فزاید به دیدار اوی

وز اخبار شاهان فرستاد پنج

که هر کس ز گیتی چه دیده ست رنج

همه داستانهای شاهان روم

ز کردارشان اندر این مرز و بوم

***

پادشاهی اِفریقس

یکی پادشاهی افریقس است

که پند همه خسروان او بس است

پدرش ابرهه شاه والانسب

اگر دولت ارش رانی لقب

همه باختر زیر فرمان اوی

رمان دیو از تیغ برّان اوی

به مغرب برآورد شهری تمام

که دستورش افریقیه کرد نام

روان بود فرمانش سالی دویست

تو گفتی جز او در جهان شاه نیست

***

داستان دقیانُس

همان داستانی دگر یار اوی

ز کردار دقیانُس و کار اوی

وز آن هفت تن همنشست وندیم

که بودند اصحاب کهف ورقیم

یکی کوه بینی رسیده به ابر

همه جای شیر و پلنگان و ببر

به نزدیک طرطوس رُسته چنان

چو دیوار پیوسته با آسمان

چو سرداب جایی بیابان و کوه

که از دیدنش دیو گردد ستوه

یکی غار تاریک نا دلفروز

کجا شب همانش، همان است روز

سوی روشنایی کشد باز راه

یکی نردبانی ز سنگ سیاه

تراشیده هشتاد پایه فزون

که داند به گیتی که چندست و چون

به بالا درآیی به کهف اندر آی

یکی کاخ پیش آیدت دلشای

بدو اندرون سیزده با سگی

بر آن سیزده بر نجنبد رگی

روان رفته و مانده تنشان بجای

چگونه شگفت است کار خدای!

از آن سیزده هفت بودند و سگ

که برداشتند از بر شهر تگ

از ایشان یکی خوبچهره غلام

به هنگام مردی رسیده تمام

ز دقیانُس از روم بگریختند

به دام بلا درنیاویختند

چو در کهف رفتند، یزدان پاک

برآورد از اندامشان جان پاک

چو شد دین عیسی به روم آشکار

بر آن هفت تن، شش دگر گشت یار

ز یزدان پرستان و پاکان دین

که بودند یار مسیح گزین

چو مشتی به کهف اندر افزودشان

یکایک به دارو بیندودشان

که تا کالبدشان نگردد تباه

چنین است کهف و چنین است راه

***

داستان پلاطُس

دگر داستان پلاطُس به روم

که خون مسیح از بنه داشت شوم

ز کردار او بازگویم نشان

یکی قیصری بود بر سرکشان

بدان گه که آشفته شد بر زمین

گروه یهود از مسیح گزین

یکی ناسزا گفت از او هر کسی

ز دیدار ایشان نهان شد بسی

یهودا مر او را بدیشان نمود

که یار مسیح گرانمایه بود

چو در کار عیسی برفت آنچه رفت

سوی آسمان بُرد یزدانش تفت

بماندند از آن پاک تن بر زمین

ده و دو تن از کارزاران کین

که خوانی حواری همی نامشان

ز شمعون برآمد همه کامشان

به کین مسیحا نیاز آمدش

ز هر سو سپاهی فراز آمدش

ده و دو هزار از جهودان بکشت

برفت از جهان نیز و بنمود پشت

بماندند ده تن ز یاران او

گزینان و [ا]ز راز داران او

از ایشان دو تن سوی روم آمدند

نهانی بدان مرز و بوم آمدند

یکی آن گزیده که ادنی ش نام

جوانی هشومند و مردی تمام

وگر نامِ دیگر بجویی ز من

متی مرد و کل آن سر انجمن

سگالش چنین بود با یکدگر

که از ما نباید که دارد خبر

نهان گشت متی و ادنی برفت

به نزد پلاطس خرامید تفت

بدو خویشتن را پزشکی نمود

همی در پزشکی سخن برفزود

پلاطس بفرمود تا پیشکار

یکی انجمن کرد هنگام بار

بزرگان آن شهر کردند گرد

همانا فزون آمد از شصت مرد

چو ادنی ز کار پزشکی سخن

برآورد، خیره بماند انجمن

پراگنده گشتند و درماندند

همی هر کسی جادوش خواندند

چنان گشت ادنی به نزدیک شاه

که هزمان فزودش یکی پایگاه

بزرگان از ادنی بدرد آمدند

یکایک بر شاه گرد آمدند

که ادنی سخن خیره راند همی

پزشکی به دانش نداند همی

نه دارو شناسد نه درمان، نه درد

تو ای شاه، گرد فریبش مگرد

بدو گفت ادنی که شاه بزرگ

سخنهای بیدانشان سترگ

نگیرد، کند بنده را آزمون

به دردی که باشد ز باد و ز خون

بفرمای تا هرچه کرّ است و کور

اگر پای سست است و اندام شور

اگر هست ده ساله بیمار ریش

از این شهر وز کشور آرند پیش

اگر من به یک ماه نیکو کنم

تن خویشتن را بی آهو کنم

وگرنه که یابد ز قیصر گریز

بیکبارگی خون ادنی بریز

برآمد منادیگری گرد شهر

که هر کس که او دارد از رنج بهر

سراسر به درگاه شاه آورید

بدین مایه ور بارگاه آورید

که ادنی همه کرد خواهد درست

به درمان همی درد خواهیم شست

نخواهد ز کس مزد این پاکرای

همی چشم دارد به مزد خدای

به یک هفته آمد به درگاه شاه

ز بیمار بی مر، فزون از سپاه

سرِ ماه از آن لشکر دردمند

بپردخت و برکس نیامد گزند

از ادنی همه روم شد شادکام

به پیش پلاطس برافروخت نام

بدانست کادنی کشیده ست رنج

بسی خلعتش داد و دینار و گنج

پزشک پلاطس شد و همنشست

همی ساخت دیندار با بت پرست

تو را سازگاری رساند به کام

خنک هر که را سازگار است نام

که یکچند بگذشت از این روزگار

جوانی گرامی برِ شهریار

که همزاد او بود و پیوند او

بر او مهرش افزون ز فرزند او

به سکته یکی روز ناگه بمرد

پلاطس به خواری و غم دست برد

همه جامه ی قیصری کرد چاک

پراگند بر تاج و بر تخت خاک

چو بشنید متّی به درگاه شد

چو بیگانه اندر بر شاه شد

به ادنی چنین گفت کای نابکار

غمان از تو بیند همی شهریار

از این سان جوانی تو دادی بباد

وگرنه نبودش به دل مرگ، یاد

چو دانش ندانی و درمان و درد

به گردِ درِ پادشاهان مگرد

بدو گفت ادنی که یافه مگوی

بدین راهِ بیداد خیره مپوی

که جاوید کس زندگانی نجست

هر آن کس که زاید بمیرد درست

بدو گفت متّی که ای بدگمان

به پیری نهاده ست یزدان، زمان

ز خواب و خورش مرد گردد تباه

به دانش توان داشت مردم نگاه

تو را چون نبوده ست دانش تمام

تبه کردی او را و شد کار، خام

چو دانش نیاموزی از دانشی

همی لاجرم خیره مردم کشی

مرا این مسیح پیمبر نمود

تو گفتی که او خود پیمبر نبود

چو خستو شوی تو بدان رهنمای

کنم زنده این را به نام خدای

هم اکنون از این خاک بردارمش

به یک هفته نزدیک شاه آرمش

بدو گفت ادنی که همداستان

شدم با تو یک ره بدین داستان

اگر تو همی مرده زنده کنی

سزا گشت ما را که بنده کنی

نخستین کسی کاندر آید به دین

منم و آن گهی شهریار گزین

دگر پاک دستور و این سروران

به تو بگرویم از کران تا کران

کنارنگ گفتند و قیصر بنیز

که اکنون بهانه نمانده ست چیز

گر این زنده گردد همه بگرویم

به راهی که پویی بر آن ره رویم

ببستند پیمان و متّی برفت

مر آن مرده را از میان برگرفت

سوی کاخ آن تنّ مرده بشست

به درمان به یک هفته کردش درست

به هشتم سوی قیصر آمد دوان

جوان با وی و روی با ارغوان

بدو بگرویدند و بر دین او

گرفتند از او راه و آیین او

همه روم دین مسیحا گرفت

زن و مرده راه سکوبا گرفت

چو خواهد که کاری بباشد خدای

به اندکترین مایه آیه بجای

همی دین فرزند مریم فزود

بدان تا نگونسار گردد جهود

شد این داستان، داستانی دگر

فرستاد زی خسرو دادگر

***

گفتار در شاهی اسطلیناس

یکی شاه بود اسطلیناس نام

زگنج و زدانش رسیده به کام

به شهری که خوانی همی قسطنات

یکی دیر پا کرده پیش فرات

از آن زرّ و گوهر که او برد کار

بدان دیر، تا کس نداند شمار

ستونی دگر شاه فرمانروا

برآورد سیصد گز اندر هوا

سرش چارسو همچو خوان از رخام

در او ساخته گور آن نیکنام

نهاده در او اسطلیناس شاه

بدان تا هوا دارد او را نگاه

طلسمی بکرده ز بالای گور

ز زرّ گرامی ستام و ستور

یکی دست او را عنان است بهر

دگر دست برداشته سوی شهر

بدان سام که مردم بخواند همی

کس او را جز از شه نداند همی

هر آن کس که دیده ست و داند درست

که گوینده زین بس درستی نجست

***

داستان اسکندر در خاور

سر داستانهای شاهان پیش

که خسرو همی داشتی پیش خویش

همه دانش و رای و فرهنگ و سنگ

همه چاره و پند و نیرنگ و رنگ

ز خواندن بیفزایدت رای و هوش

ز دیدن شگفت آیدت روی و گوش

نبشته به یونانی و پهلوی

چنین یافتم گر زمن بشنوی

که چون بر سکندر جهان گشت راست

یکی گرد گیتی همی گشت خواست

ز دارای ایران وز فور هند

بپرداخت گیتی به هندی پرند

سوی خاور آمد جهانجوی شاه

سپاهی که بر باد بربست راه

همی رفت تا پیش دریا رسید

که خورشید گردد از او ناپدید

لب ژرف دریا و مردم گروه

که گردد ز دیدارشان دل ستوه

برهنه سراپای و چرمی سیاه

بسان دل مردم کینه خواه

دهنشان و دندانشان همچو سگ

ز سگ برگذشتند، هنگام تگ

ز زوبینشان بود ساز نبرد

همی یکدگر را دریدند و خورد

سپاه سکندر بدیدند زود

ز زین هر یکی مر یکی را ربود

بخوردند بسیار مرد از سپاه

به زوبین بسی گشت مردم تباه

همی بر دریدند مانند سگ

نماندند گوشت و پی و پوست و رگ

سکندر سوی آسمان کرد روی

همی گفت کای چاره ی چاره جوی

تویی آفریننده ی نیک و بد

تویی پروراننده ی دام و دد

دل من بدین دشمنان شاد کن

سپاه مرا از بد آزاد کن

وز آن پس بفرمود تا چون تگرگ

ز پیکان برایشان ببارید مرگ

سپاهش به ترکش چو دست آختند

زمین از سیاهان بپرداختند

بکشتند چندان که دریا به رنگ

چو خون گشت، تیره شب آمد به تنگ

سپاه سیاهان پراگنده گشت

سکندر از آن جایگه درگذشت

***

اسکندر در برابر پیکر کوشِ پیل دندان، سالار چین

همی راند یک روز و یک شب سیاه

رسیدند نزدیک سنگی سیاه

بتی بر سر سنگ دید از رخام

به نزدیک او شد شه نیکنام

نبشته چنین یافت بر دست اوی

که این پیکر کوش وارونه خوی

شه پیل دندان و سالار چین

خداوند فرمان و تاج و نگین

یکی کامرانی که اندر جهان

نبیند کس آن کاو بُدند از مهان

نراند کس آن کاو بر انده ست نیز

سرانجام بگذشت و بگذاشت چیز

برفت و به دستش همه باد ماند

خراب آمد و گیتی آباد ماند

گر آگاه گردید از کار من

ز فرمان و نیرو و کردار من

ز رای و ز مردی و گنج و سپاه

ز رزم و ز بزم و ز تخت و کلاه

نباید که بندد دل اندر جهان

که نوش آشکار و شرنگ از نهان

سه پانصد به گیتی بماندم درون

همه شهریاران به تیغم زبون

شکسته به دستم همی شد درست

ز خاک پی اسب من زر برست

ز سندان گذر کرد زوبین من

چنین آمدی باد نوشین من

کنونم فروریخت اندامها

چنین بود خواهد سرانجامها

سکندر فرو ریخت از دیده آب

همی گفت گیتی فسانه ست و خواب

اگر صد بمانیم وگر صد هزار

همین بود خواهد سرانجام کار

مرا کاشک زین دانشی راستان

کسی کردی آگاه از این داستان

بدانستمی کار و کردار کوش

که از سنگ دیدیم دیدار کوش

پر اندیشه ز آن جایگه برگرفت

شب و روز یک ماه دیگر برفت

***

اسب چهرگان

سرِ ماه پیش گروهی رسید

کز آن سان دگر آدمی کس ندید

سرِ اسب و آواز مرغان خُرد

سکندر همه دل بدیشان سپرد

بدان تا بداند زبانشان مگر

بسی رنج دید و ندید ایچ بر

نه کس ترجمان یافت اندر میان

دژم گشت از او خسرو رومیان

چو شب تیره شد پیش یزدان بپای

همی گفت کای داور رهنمای

سزد گر بیاموزی آوازشان

مرا، تا شوم آگه از رازشان

ز من بنده گفتار ایشان مپوش

بود کآگهی یابم از کار کوش

چو گسترد بر دشت، خورشید، فر

سراسر زمین گشت همرنگ زر

سکندر بیامد به دیدارشان

همان گاه دریافت گفتارشان

بدانست کایزد گشاده ست راز

فرود آمد از اسب و بردش نماز

همی گفت کای پاک فریادرس

درِ بسته نگشایدم جز تو کس

بپرسید از ایشان ز کار خورش

که چون است و از چیست این پرورش

چنین داد پاسخ کسی ز آن میان

که ما را خورش هست از این ماهیان

ز تخم گیاه و ز میوه خوریم

چو یابیم از این هر سه برنگذریم

بدو گفت کاندر میان گروه

یکی مرد یابیم دانش پژوه

که بشناسد او روز نیک از گزند

بداند شمار سپهر بلند

وُ پیری هشومند با فرّهی

که دارد ز شاهان پیش آگهی

چنین داد پاسخ که ایدر کسی

نیابی که دارد ز دانش بسی

مگر آن که ایدر ز یک روزه راه

یکی دانشی هست همچهر شاه

هشومند پیری مهانش به نام

همانا بیابد از او شاه کام

یکی خانه کرده ست بر تیغ کوه

گزیده جدایی و دور از گروه

ز گنجی فزون آیدش خواسته

همه کار او خوب و آراسته

همه بودنیها بگوید درست

به دانش بر او کس فزونی نجست

سرِ سالِ نو ما همه همگروه

از ایدر بتازیم تا تیغِ کوه

بر آن پیرِ دانا ستایش کنیم

فراوان مر او را نیایش کنیم

هر آنچ اندر آن سال خواهد رسید

سراسر کند پیر، ما را پدید

درستی و بیماری و نیک و بد

فراخی و تنگی که ما را رسد

***

فرود آمدن بر دامن کهسار و گفتگوی اسکندر با مهانش

سکندر دو تن پیش کرد از گروه

بشد تا رسید او به نزدیک کوه

بیابان و کوه اندر او بود و رود

بفرمود تا لشکر آمد فرود

چو بر دامن کوه انبوه شد

خود و چند تن بر سر کوه شد

یکی جای دید از درِ خسروان

درخت برومند و آب روان

یکی خانه از سنگ سخت استوار

برآورده بر تیغ آن کوهسار

تو گفتی که بر ابر ساید همی

وگر زآسمان برتر آید همی

چو فرزانه از پشت خود بنگرید

گروهی همه آدمی چهره دید

فرود آمد و شد پذیره دوان

ز شادی شده روی چون ارغوان

بپرسیدی او هر یکی را به داد

جهانجوی را بوسه بر دست داد

ببرد و نشاندش به زیر درخت

ستایش همی کرد بر شاه سخت

سکندر بدو گفت بنشین ز پای

که ما را به دیدار تو هست رای

بدو گفت شاها، ردا، سرورا

مفرمای پیشت نشستن مرا

ز نام و نشانت مرا آگهی ست

نشستن به پیش تو از ابلهی ست

سکندر ز گفتار او خیره ماند

هیم زیر لب نام یزدان بخواند

بدو گفت کای پیر پاکیزه تن

چه دانی نژاد من و نام من؟

چنین است پاسخ که بی داوری

همانا که تو شاه اسکندری

تویی در جهان شاهِ یزدان شناس

به تو نیست گردد همه ناسپاس

ز فرّ تو داده ست یزدان نشان

که گردند نرم از تو گردنکشان

سه صد سال پیش از تو ای نامدار

ببین چهره ی خویش کرده نگار

به خانه در آمد جهاندیده مرد

یکی پوست آهو برآورد زرد

ز هم باز کرد و بدیشان نمود

نشان سکندر بدان سان که بود

همه کار و کردارش اندر جهان

که پیش آیدش آشکار و نهان

سراسر نبشته بدو اندرون

گذشته بدو سال سیصد فزون

سکندر به یاران نگه کرد و گفت

که هرگز بدین سان که دیده شگفت

تو ای پیر فرزانه بنشین ز پیش

مرا شاد گردان به دیدار خویش

ز بس خواهش سخت و گفتار شاه

مهانش نشست اندر آن پیشگاه

بپرسید از او هر کسی دانشی

ز پاسخ پدید آمدش رامشی

چنان یافتندش به دانش که چیز

نپوشیده بود ایزد از وی بنیز

سکندر بر او آفرین کرد و گفت

که با جان پاکت خرد باد جفت

نبینم چو تو نیز کس در جهان

ز مردان دانا و کارآگهان

بدو گفت کای شاهِ‌ مهمان پیر

ببایدت خوردن همی ناگزیر

چنین داد پاسخ که تو پیشتر

از این میوه ی پخته لختی بخور

بدو گفت فرزانه کای بی همال

بر آمد همانا صد و شصت سال

که من روزه نگشاده ام جز به شب

همان بسته دارم ز گفتار لب

مگر آن که روزی به سال اندرون

مرا جشن کرد ایزد رهنمون

در آن روز یابد تنم پرورش

وز این میوه یابد روانم خورش

کدام است، گفت، آن گرانمایه روز

که باشد تو را زین نشان دلفروز

سوم روز، گفتا، ز اردیبهشت

که یزان ز بخشایش او را سرشت

در این روز آدم بشد زین سرای

به مینو فرستاد جانش خدای

چه دانی بدو گفت، کاین روز بود

همین ماه و روز دل افروز بود

گر این از نبشته بگویی همی

ز خشت گران گل بشویی همی

که هنگام طوفان نبشته نماند

که آن را کسی بر توانست خواند

بخندید فرزانه از گفتِ شاه

بدو گفت کای شاه با فرّ و جاه

تو اندر جهان زین سخن برتری

کز این سان کنی با رهی داوری

جهان را اگر آب بگرفت نیز

نه آن بود کز بُن نماند ایچ چیز

نبشته گر اخنوخ زی او رسید

نگه کرد و گویی که شد ناپدید

ز نادان شگفت آیدم این سخن

نه از شاه گیتی سرِ انجمن

جهان را اگر آب بگرفت بند

به یزدان پرستان نیامد گزند

چنین آفرینش بدان کس نمود

که از آفریننده آگه نبود

کسانی که بر کوه راهون بُدند

اگرچه فزون گویم افزون بُدند

شنیدم که بودند پنجه هزار

ز یزدان پرستان بدان روزگار

سراسر ز یزدان سخن راندند

همی صحف آدم فرو خواندند

به راهون فرود آمده ست این زمان

که آدم فرود آمد از آسمان

نشان دو پای گرامی پدر

پدید است روشن بدان کوه بر

به شهر سر ندیب، وز هندوان

همه ساله مردم بدان کُه دوان

چو کشتی سوی کوه راهون رسید

پیامبر مرآن مردمان را بدید

به دیدار ایشان شد او شادمان

چنین گفت کای نیکدل مردمان

بترسیدم ارباب پروردگار

که یکسر برآرد ز مردم دمار

کنون چون شما را بدیدم بجای

همی داشت باید سپاس از خدای

پس آن استخوانهای آدم که بود

بدیشان سپرد و بدیشان نمود

که هست این به نزد شما زینهار

بپرسد شما را از این کردگار

بدارید در زیر خشکی از آب

نمان تا بتابد بر او آفتاب

وز آن جایگه باز کشتی براند

به جودی رسید و همان جا بماند

یکی کوه کوچک به ما فارقین

دراز است گفتار مردم در این

اگر شاه خواهد بگویم به شاه

هر آنچ از خرد نزد او هست راه

پس آن گه مهانش بدو باز گفت

سخنها کجا با خرد بود جفت

بر او آفرین خواند شاه زمین

همی گفت نشنیدم از کس چنین

وز آن پس بدو گفت کای نیکمرد

تو را رهنمونی به ایدر که کرد

بدین کوه چون آمدی بی سپاه

که بر تو گزندی نیامد ز راه

تو با این چنین مردم غمگسار

چگونه گذاری همی روزگار

سه ماه است تا من به راه اندرم

چه بد دید از این راهِ بد لشکرم!

ندیدیم یزدان پرست ایچ کس

بدین کُه تو را دیدم امروز و بس

بدو گفت شاها تو پاسخ نیوش

بده داد و از راستی بر مجوش

تو را آز و افزونی ایدر کشید

ره آز بی رنج نتوان برید

تو اندر جهان نام جویی و کام

گریزان من از هر دو، از کام و نام

من ایزدپرستم، تو گیتی پرست

نگه کن کنون تا که برده ست دست

بدان دور گشتم من از هر گروه

گزیدم ز گیتی یکی تیغ کوه

وز این کوه کن پرسش و پرورش

پسندیده این پوشش و این خورش

که روزی بباید شدن زین سپنج

نخواهم که باشد روانم به رنج

به ره گر بیالاید اندام من

بدان سر بماند ز من کام من

گر اندامها باز پرسند راز

دراز است کار، ای شه سرفراز

بدو گفت یزدان تو را ره نمود

به دین و به دانش چنان بر فزود

بدان تا بیاموزد از تو کسی

به دین اندر آری تو بیدین بسی

چو بی بر بود دانش تو چنین

چو گنجی بود مانده زیر زمین

چنین داد پاسخ بدو مرد داد

که ما چون دهیم آن که یزدان نداد

به دانش کرا برگزیده ست و دین

فزون از من است، ای شه بافرین

گر او را نداده ست از این هر دو چیز

چگونه توانیم دادنش نیز

سکندر بدو گفت کای نیکخوی

ز تخم و نژادت مرا بازگوی

بگو تا بدین کوه چون آمدی

چو از زاد بومت برون آمدی

***

سرگذشت جمشید و بازماندگانش به روایت مهانش

چنین داد پاسخ که یزدان پاک

مرا اندر آورد بی ترس و باک

من از تخم جمشیدم ای شاهزاد

نمانده ست جز من کسی زآن نژاد

بدان روزگاران چو گردان سپهر

ز جمشید ببرید پیوند و مهر

جهان شد به فرمان ضحّاک دیو

ز هر سو برآمد ز دیوان غریو

ز گیتی ز یزدان پرستان نشان

گسسته شد از بیم جادوفشان

رخ بخت جمشید بیرنگ شد

بر او بر زهر سو جهان تنگ شد

زن خویش را با دو فرزند خویش

فرستاد با خویش و پیوند خویش

به جایی که ارغونش خوانی زچین

همه بیشه بینی سراسر زمین

حریر است ارغون میان اندرش

که نتوان پریدن عقاب از برش

زنش دختر شاه چین بود نیز

بدو داد گنجی ز هرگونه چیز

به هنگام رفتن سپه را بگفت

که این راز دارید یکسر نهفت

مرا هر دو فرزند چون دیده اند

به مردی و دانش پسندیده اند

ولیکن ز فارک نیاید پدید

یکی شاه کاو کین تواند کشید

ز نونک پدید آید آن شهریار

که از دیو چهره برآرد دمار

ز ضحاک جادو کشد کین من

جهان تازه گرداند از دین من

پرستش مر او را کنید از جهان

که گردون بسی راز دارد نهان

چو بشنید فارک زجم این سخُن

یکی رای شایسته افگند بن

به جم گفت کای شهریار زمین

گر این داستان بود خواهد چنین

مرا پادشاهی نخواهد رسید

چنین آمد از چرخ گردان پدید

به یزدان پرستی مرا ره نمای

چو بی بهره ام زین سپنجی سرای

ز شاهی چو نونک همی برخورد

بود کآن جهانی ز من نگذرد

ز فارک چو بشنید جم این سخن

بر او تازه تر شد جهان کهن

سه دفتر بدو داد شاه بلند

سراسر همه پر ز علم و ز پند

همه صحف پیغمبران خدای

نبشته به خط شه پاکرای

بدو گفت کاین هر سه را کار بند

چو خواهی که باشی تو دور از گزند

از این هر سه گر کاربندی یکی

به یزدان رساند تو را بی شکی

به ارغون فرستادشان ز آن سپس

بدان تا نبینندشان هیچ کس

***

جنگ جمشید و مهراج

وز آن جایگه جم سپه برگرفت

بتندی سوی رزم مهراج رفت

هر آن گه که وارون شود بخت مرد

به چاره که نیکو تواندش کرد

به زندان ضحاک پنجاه سال

بماند آن گزین خسرو بی همال

به فرجام بنگر که دژخیم کرد

مر او را به ارّه به دو نیم کرد

به ارغون به نونک رسید آگهی

که از شاه شد روی گیتی تهی

نوندی فرستاد نزد پدر

که ما را ز گیتی چه آمد بسر

گرفتار شد شاه گیتی به جنگ

بدین سان به ما بر جهان گشت تنگ

همی پیش وز پس ندانیم راه

نهاده دو دیده به فرمان شاه

بیایم، بباشم، چه درمان کنم؟

مرا هرچه فرمان دهی آن کنم

از این بد چو آگاه شد شاه چین

تو گفتی برانداخت او را زمین

ز پیوند جمشید ترسید باز

که ضحّاکش آگاه گردد ز راز

بد آید از آن مارفش بر سرش

نماند بدو شاهی و کشورش

به دختر فرستاد پیغام، شاه

که نزدیک من کس مجویید راه

همان به که در بیشه پنهان شوید

که بر دست ضحّاک بی جان شوید

نخواهم که بیند شما را کسی

که این راز از آن پس نماند بسی

بباشید یک هفته بر جای خویش

که من هرچه باید فرستمت پیش

***

جنگ ماهنگ و مهراج، و آگاهی مهراج از کار جمشیدیان

در آن بیشه آن مردمان روز و شب

گریزان، خلیده دل و خشک لب

ببودند یکچند، تا شاه چین

سوی رزم مهراج شد پر ز کین

به مهراجیان اندر آمد شکست

از آن نامداران سواری نرست

پسرش اندر آن رزمگه کشته شد

سر تخت مهراج برگشته شد

از آن درد یکچند بیمار گشت

به چشم همه سرکشان خوار گشت

سگالش همی کرد تا چون کند

که خنجر ز ماهنگ پر خون کند

ز کارآگهانش کسی بازگفت

که دخترش جمشید را بود جفت

دو فرزند دارد از او همچو ماه

نهان گشته هر سه در ایوان شاه

نه بینند هر سه به روز آفتاب

نه از بیم ضحاک یابند خواب

چو مهراج بشنید برجست زود

به گوینده بر مهربانی فزود

بدادش بسی جامه و سیم و زر

چه اسب و ستام و کلاه و کمر

بدو گفت کاکنون رسیدم به کام

خورش خواست و رامشگر و رود و جام

به ضحّاک جادو یکی نامه کرد

فروغ دروغ از سر خامه کرد

اگرچه نکوهیده باشد دروغ

رهاننده باشد چو گیرد فزوغ

دروغ از بنه هیچ نتوان شنود

خنک هر که کم گفت اگر کم شنود

***

نامه فرستادن مهراج به دست رسول به نزد ضحاک

سرِ نامه از بنده ی شهریار

جهان را چو خورشید، پروردگار

سپهر روان زیر فرمان او

همه درد نیکو به درمان او

من آن دردمندم که گر شاه زوش

ندارد به گفتار این بنده گوش

ز من بی زمانه برآید دمار

گرفتار باشد بدین شهریار

به بنده چو از شاه فرمان رسید

که جمشید گشت از جهان ناپدید

بدان کشور اندر مر او را بجوی

به جُستن نهادم بدین مرز روی

به دریای چین با سپاهی بزرگ

پدید آمد آن تیره روزه سترگ

بدانستم و پیش بردم سپاه

شکی بود بر لشکرم چندگاه

ندانستم او را که پیروز کیست

بدان از جهان خویش و پیوند کیست

چو روزش سر آمد گرفتار شد

به دست چو من بنده ای خوار شد

فرستادم او را به درگاه شاه

به کار اندرش ژرف کردم نگاه

بترسیدم و باز جستم ز راز

به ماهنگ چینی گنه گشت باز

که پنهانش لشکر فرستاده بود

همان دخترش را بدو داده بود

دو فرزند دار از آن دیو چهر

برایشان فکنده ست ماهنگ مهر

چو کارآگهان آگهی یافتند

بدین مژده زی بنده بشتافتند

فرستادم او را فرستاده ای

از این هوشمندی و آزاده ای

که گر بنده ی شاه و فرمانبری

همی دشمنش را چرا پروری

اگر دستِ من شاه را دشمن است

ببرّم، نگویم که دست من است

اگر شاه را هیچ داری تو دوست

مپرور مر او را که بدخواه اوست

چو با دشمنش دوستی افگنی

چنان دان که خود شاه را دشمنی

برهمن نکو گفت و پندی نکوست

نشاید تو را دوست دشمن، به دوست

دو فرزند جمشید پیش تواند

اگرچه همان خون و خویش تواند

چو از شاه آزار دارند و کین

نشاید که بینند روی زمین

فرستاد باید به نزدیک من

فرستم به دست یکی انجمن

به نزدیک شاه جهان پیش از آن

که خود گردد آگه ز کار جهان

مرا و تو را زین بد آید به روی

بدین، ذرّه رنگ و بهانه مجوی

من از مهربانی همی گویم این

نخواهم که ویران شود مرز چین

بدین کار اگر تو درنگ آوری

جهان بر دل خویش تنگ آوری

بدین رفته باشی ز فرمان شاه

درست آید آن گاه بر تو گناه

فرستاده چون نزد او شد به چین

بدانست کآگاه گشتم از این

خود آن نامه ی من بپایان نخواند

فرستاده را نیز چون سگ براند

مرا و شهنشاه را زشت گفت

که از دوست و دشمن بباید نهفت

ز گفتارهای بد اندیش مرد

جز این یک سخن باز نتوانش کرد

که گفته ست ما را ز ضحاک باک

نیامد، ندارم من او به خاک

ندانم کسی برتر از خویشتن

که فرمان دهد بر من و مرز من

برآشفتم از خیره پیغام او

وزآن ناسزا جنگ و دشنام او

همان گه سپاهی گران ساختم

همه گنج خانه بپرداختم

به فرزند مهتر سپردم سپاه

فرستادم او را به پیگار شاه

بکشتند چندان بر آن دشت کین

که خون سرخ کرد آب دریای چین

چو هنگام فیروزی آمد پدید

همان باد مر چینیان را دمید

شکسته شد آن لشکر نامور

به خاک اندر آمد گرامی پسر

به مرگش، زمانه دل من بسوخت

ز مغزم یکی آتشی برفروخت

از آن نامور لشکرم اندکی

نیامد به هند اندر از صد یکی

همه خانه ها مویه و ماتم است

بجای می و شادکامی غم است

شنیدم کنون کآن بداندیش مرد

یکی لشکری بیکران گرد کرد

به روی من آورد روی سپاه

تویی شاه و درماندگان را پناه

مرا گر به لشکر تو نیرو کنی

همه پادشاهی بی آهو کنی

که پرگست اگر پیشتر آن سترگ

بدین کشور آرد سپاهی بزرگ

نماند به هند اندرون رنگ و بوی

به رنگ طبر خون شود آب جوی

هزار آفرین بر شهنشاه باد

از او دست بدخواه کوتاه باد

فرستاد با نامه یک سال باز

به درگاه ضحاک گردن فراز

به شش مه بریدند یک ساله راه

به بیت المقدس به نزدیک شاه

***

کشته شدن ماهنگ پادشاه چین در جنگ با مهراج

چو نامه بدادند، بر خواند زود

فرستاد هر جا که لشکرش بود

به درگاه خواند او سپاهی گران

گزین کرد پانصد هزاران سران

فرستاد نزدیک مهراج شاه

چو مهراج دید آن گزیده سپاه

بر آراست لشکر، سوی چین کشید

ز ماهنگ وز لشکرش کین کشید

میان دو لشکر بسی بود رزم

تهی کرده گردان سر از خواب و بزم

پس از کابل و زابل آمد سپاه

فراوان مدد پیش مهراج شاه

چو با شاه چین شد زمانه درشت

مر او را به خون پسر باز کُشت

چو کُشتی تو همچون خودی را نژند

چنان دان که کشتندت، ای مستمند

همه گنج ماهنگ برداشت پاک

وز آن شهرِ خرّم برآورد خاک

زن و بچه و گنج او هر چه بود

فرستاد نزدیک ضحّاک زود

وز آن جا سوی شهر خود بازگشت

زمانه چنو خواست دمساز گشت

جهان را چنین است آیین و کار

گهی دشمن است و گهی دوستدار

گهی با تو و گاه با تو نبود

گهی نیکخو، گاه بدخواه بود

چو شد نونک و فارک آگاه از این

برفتند و بگذاشتند آن زمین

گریزان برفتند یک ماهه راه

به جُستن بدان بیشه آمد سپاه

کسی را ندیدند و گشتند باز

جهان را دگرگونه تر بود ساز

چو آگاهی آمد به ضحاک از این

که شد کشته دارای ماچین و چین

***

فرستادن ضحاک، برادر خویش، کوش را به فرمانروایی چین برای کشتن جمشیدیان

برادرش را، کوش،‌در پیش خواند

وز این داستان چند با او براند

بدو گفت تا آن گهی کآفتاب

ببینی که برخیزد از روی آب

کرایابی از تخم جمشیدیان

به دو نیم کن در زمانش میان

بشد کوش و بگرفت ما چین و چین

به فرمان او شد سراسر زمین

همی رفت تا چشمه ی آفتاب

سپاهی به رفتن گرفتن شتاب

کس او را برابر نیامد به جنگ

چو برگشت، کرد او به خمدان درنگ

بفرمود کآباد کردند شهر

چنان کز بهشت است گفتیش بهر

ز جمشیدیان هر کرا یافت بوی

نهادی بدان جایگه کوش، روی

به هر سو که کوش و سپاهش شتافت

ز جمشیدیان کودکی را نیافت

کرا هست پاینده یزدان پاک

ز ضحّاک، وز کوش وی را چه باک

***

فارک و بازماندگانش

به نوک چنین گفت فارک که من

چرا رنجه دارم همی خویشتن

مرا پادشاهی نخواهد رسید

ز دشمن چرا بیم باید کشید

چرا جایگاهی نباشم نهان

نگیرم یکی گوشه ای از جهان؟

همه درد را مایه بیم است و بس

بدان بیم بتّر ندیده ست کس

همه دردها تن گدازد نژند

مگر بیم کآرد روان را گزند

به جایی شوم کِم نیابند نیز

که جان خوشتر از پادشاهی و چیز

دژم گشت نونک ز گفتار اوی

بدو گفت کای شاه آزاده خوی

نخواهم که رانی از این در سخن

چرا جُست خواهی جدایی ز من؟

همی داغ دیگر نهی بر دلم

ز من بگسلی، من ز جان بگسلم

گر از من زمانی تو گردی نهان

جز از تو که باشد مرا در جهان؟

وگر ز آسمانی درآید گزند

چه ایدر، چه بر تیغ کوه بلند

نه بینی همانا ز یزدان گریز

نه با چرخ گردان توانی ستیز

فراوان بگفت و بنالید سخت

بدو ننگرست و بر آراست رخت

ره روم برداشت و شد تا به روم

نهان شد ز کوش و ز ضحّاک شوم

بیاموخت پرهیز فرزند را

همان دوده ی خویش و پیوند را

بدیشان چنین گفت کای مردمان

سر آورد یزدان به ما بر غمان

به بیگانه شهر ایمنی و سپنج

به از پادشاهی که با بیم و گنج

بباشید شادان دل و تندرست

مدارید پند مرا خوار و سست

مگویید کس را که ما خود که ایم

بدین مرز و کشور ز بهر چه ایم

به یزدان پرستی همی روزگار

بسر برد باید که این است کار

جهان چون گذاری، همی بگذرد

خرد دور از آن کس که انده خورد

کرا آرزو جفت و پیوند گشت

به غم خوردن جفت، خرسند گشت

چو فرزند آمد، نباید که بیش

بگردد به پیرامن جفت خویش

به دانش برد رنج بهتر که آز

نگیردش اندازه اندر نیاز

اگر بر جهان پیشدستی کند

نورزدش، ایزد هرستی کند

از آن به که بفریبد او را جهان

وز آن پس کند زیر خاکش نهان

نه ایدر بود جاودانه بجای

نه ز آن سر دهندش بهشت خدای

شب و روز از این سان همی داد پند

چنین تا برآمد بر این سال چند

ز گیتی برون رفت شاه جهان

پراگنده شد تخمش اندر جهان

من از تخم اویم بر این کوهسار

چه بهتر ز خرسندی ای شهریار

فریدون فرّخ نیای من است

کنون سنگ و خاشاک جای من است

بدان سر مرا به پسندد خدای

ز شاهان که بر تخت دارند جای

که صد سال و هشتاد سال است بیش

که من دور گشتم ز خویشان خویش

ز روم آمدم تا به مرز یمن

بدین سان که بینی تو بی انجمن

وز آن جا کشیدم بدین کوهسار

برآوردم این خانه از سنگ خار

همی تا ببار آمد این نو درخت

مرا از خورش سختیی بود سخت

پرستش بُدی پیشه ی من به روز

چو پنهان شدی هور گیتی فروز

گیا بود و بیخ گیا خوردنم

وز آن هر زمان سست گشتی تنم

کنون چون برآور شد این میوه دار

خورش داد از او مر مرا کردگار

سپاسم ز یزدان که او داد راه

همو داردم شهریارا، نگاه

بخوردند از آن میوه شاه و سران

سکندر همی گفت با دیگران

همانا که این خود نه میوه ست خشک

که طعم شکر دارد و بوی مشک

***

پرسش اسکندر درباره ی کوش

بدو گفت کای مایه ی سنگ و هوش

تو هیچ آگهی داری از کار کوش؟

که من چون همی آمدم با سپاه

به ره بر یکی سنگ دیدم سیاه

بر او پیکری زشت کرده بپای

نبشته ست بر دست او رهنمای

که این پیکر کوش، شاه جهان

بر او آشکارا شده هر نهان

به گیتی ز شاهان برآورده نام

رسیده فزون از سه پانصد به کام

به گیتی نبیند کس، آن کاو بدید

که داند رسیدن بدان کاو رسید؟

در آن آرزویم کزآن داستان

شوم آگه، ای مایه ی راستان

اگر هیچ آگاهی از کار اوی

یکی رنجه شو، مر مرا بازگوی

***

پاسخ مهانش

مهانش شنید و سرافگند پیش

از اندیشه ی او دلش گشت ریش

پس آن گاه سرکرد بر آسمان

همی گفت کای کردگار جهان

نشاید همی گر نه زین سان کنی

که گردنکشان را هراسان کنی

نباید تو ای شاه گیتی گشای

که بندی دل اندر سپنجی سرای

اگر دَه بمانیم اگر ده هزار

وگر بنده باشیم و گر شهریار

چو مرگ آید آن روزگار اندکی ست

همان بنده و شاه گیتی یکی ست

مر این کوش را آتبین پرورید

چو در بیشه ی چین مر او را بدید

همه سرگذشتش به پیش من است

اگرچه نه از خون و خویش من است

کنون شاه را بخشم این داستان

بسی دفتر دیگر از باستان

که من آرزو خواهم از کردگار

که بر من سر آرد کنون روزگار

که گشتم بر این کوهساران غمی

نبینم پس از تو دگر آدمی

امیدم چنین است کاین آرزو

بیابم به فرمان، تو ای نیکخو

چو یزدان سرآرد به من بر زمان

بدین خانه اندر کنیدم نهان

بگفت این و کرد آنگهی آبدست

بشد پیش یزدان به زانو نشست

دو رخساره را بر زمین بر نهاد

نیایش همی کرد تا جان بداد

سکندر ز گفتار او خیره ماند

همی آب دیده به رخ بر براند

بشستند و کردند بروی نماز

در خانه ی تنگ کردند باز

مر آن خانه را دخمه ای ساختند

مر او را به خاک اندر انداختند

همین کرد خواهد به هر کس جهان

همین است جای کهان و مهان

وز آن جا بسی دفتر آورد شاه

همی کرد هر یک به هر یک نگاه

یکی دفتر از پوست آهو بیافت

چو دستور خسرو به خواندن شتافت

***

آغاز سرگذشت کوش پیل دندان

سرِ داستان آفرینِ خدای

که او کرد گردونِ بپای

جهان کرد روشن به خورشید و ماه

برآور روز از شبان سیاه

به شش روز از این سان جهان آفرید

به سنگ اندر آتش نهان آفرید

بهار آفرید از پس ماه دی

شکر شد به فرمانش پیدا ز نی

جهان را به نزدیک او جاه نیست

ز رازش همانا کس آگاه نیست

که چون کوش را بر نشاند به گاه

نهد بر سر پیل دندان کلاه؟

از این کار مر هر که را آگهی ست

دل اندر جهان بستن از ابلهی ست

که آن کام کاندر جهان کوش راند

نه کس راند و نه نیز چندان بماند

کرا دید در پنج سیصد به سال

همه سال با شادکامی و مال

سرانجام خاکش فرو خورد خوار

همین است راه و همین است کار

چو رازش بخوانی بمانی شگفت

خردمند از این، پند شاید گرفت

جهاندیده گوید چنان کِم شنید

که ضحاک چون کوش را برکشید

سوی چین فرستادش از باختر

بدو داد خاور زمین سربسر

بدو گفت هر جا که یابی نشان

ز فرزند جمشید از آن بیهشان

چنان کن کز ایشان بر آری دمار

که هستند دژخیم و بد روزگار

بدان گه که کردم من او را تباه

چنین گفت ما را ز پیش سپاه

که آید یکی شهریاری پدید

که کین من از تو بخواهد کشید

چنان کرد باید که اندر جهان

نماند کس از تخمه ی گمرهان

مکن کودک خُرد از ایشان رها

که مار است از آغاز کرد، اژدها

چو دشمن به دشمن ندارد کسی

به فرجام از او رنج بیند بسی

ز دشمن نیاید تو را دوستی

وگر باوی از خون و از پوستی

زبانی فریبنده دارد نخست

ولیکن دلش باز جویی درست

زبان چرب و شیرین، دل از دشمنی

بگسترده چون دام، آهرمنی

اگر دست یابد بفرسایدت

وگر لابه سازی نبخشایدت

چو آمد به چین کوش و با او سپاه

نشان جست از ایشان همی چندگاه

همه بیشه و کوه و دریا بجُست

از ایشان ندید او نشانی درست

***

آوارگی جمشیدیان و زاده شدن آتبین

ز بیم بداندیش کوش، آن گروه

گریزان همه ساله در دشت و کوه

گهی چون پلنگان به کُه در دوان

گهی چون نهنگان به دریا روان

بدین رنج و سختی همی زیستند

زمان تا زمان زار بگریستند

چو بگذشت ششصد بدین سالیان

برون رفت نونک به مرگ از میان

مر او را پسر پیش از او مرده بود

از او تخت، گردون تهی کرده بود

مهارو بُدی نام فرزند او

بر او شادمان خویش و پیوند او

زنش کودک آورد چون او بمرد

همان گه مر او را به دایه سپرد

چو نونک بدید، آتبین کرد نام

زن و مرد گشته بدو شادکام

چو جان گرامی همی داشتش

یکی روز بی کام نگذاشتش

ندانست کس کآن نه فرزند اوست

نبیره ست اگر خویش و پیوند اوست

چو نالنده شد، مردمان را بخواند

بسی ز آتبین داستانها براند

که بر من سرآید همی سال و ماه

شما را کنون آتبین است شاه

پرستش کنید آتبین را چنان

که کردید ما را به چیز و به جان

که از پشت او باشد آن شهریار

که از مارپیکر برآرد دمار

کند گیتی از دیو و جادو تهی

نهد بر سر خویش تاج شهی

جهان را بیاراید از داد و دین

بخواهد ز ضحّاک ناباک کین

سپاه آتبین را پرستش نمود

همی بود در بیشه زآن سو که بود

***

زاده شدن کوش پیل دندان یا کوش پیلگون

چو از هیچ سو کوش دشمن ندید

سپه را سوی پیلگوشان کشید

بکشت و بیاورد از ایشان بسی

ببخشید از آن بهره بر هر کسی

از ایشان یکی دختری یافت کوش

به خوشّی چو جان و به پاکی چو هوش

به غمزه همی جادوی بابِلی

به رخساره همچون گُلِ زابلی

به بالا چو سروی و ماه از برش

خجل گشته کافور و بان از برش

دل شاه از آن ماه شد پر ز جوش

به پیوند او شد همه رای و هوش

سرِ سال از او کودک آمد پدید

که چون او جهان آفرین نافرید

دو دندان خوک و دو گوش آنِ پیل

سر و موی سرخ و دو دیده چو نیل

میان دو کتفش نشانی سیاه

سیه چون تن مردم پر گناه

مر او را بدید و بترسید سخت

به زن گفت کای بدرگِ شوربخت

همی آدمی زاید از مرد و زن

تو چون زاده ای بچّه ی اهرمن؟

دل خویش از آن مایه رنجور کرد

بزد تیغ، وز تن سرش دور کرد

چنین است کردار و کار جهان

که او رازها دارد اندر نهان

به هرگاه رازی پدید آورد

ز شاهی، گرازی پدید آورد

نهانی پس آن بچّه را برگرفت

سوی بیشه ی چین ره اندر گرفت

بینداخت او را و خود گشت باز

ز مردم نهان ماند یک چند راز

همه کار نابوده، ماند نهان

چو بود، آشکارا شود در جهان

هر آن راز کآمد میان دو تن

دگر روز یابیش بر انجمن

***

یافتن آتبین کوش را

دگر روز چون آتبین با سپاه

ز بهر شکار آمد آن جایگاه

از آن بیشه آواز کودک شنید

به نزدیک او تاخت، او را بدید

فرو ماند خیره ز دیدار اوی

روانش پر اندیشه از کار اوی

همی هر زمان گفت با خویشتن

که این نیست جز بچّه ی اهرمن

پرستنده را گفت تا برگرفت

به سوی سراپرده ره برگرفت

بینداخت و افگند در پیش سگ

گریزان شد از وی سگ تیزتگ

برِ شیر افگند و شیرش نخورد

رخ آتبین گشت از آن هول زرد

بر آتش نهادند و آتش نسوخت

رخ هرکس از خیرگی برفروخت

کرا پاک دادار دارد نگاه

به شمشیر و آتش نگردد تباه

بفرمود کاو را به در افگنند

وگرنه سرش را ز تن برکنند

زنش گفت: ای نامور شهریار

ستیزه مکن خیره با کردگار

بود کاندر این کار، رازی بود

که او در جهان سرفرازی بود

به من بخش تا همچو جان دارمش

یکی دایه ی مهربان آرمش

نیرزد بدو گفت پروردنش

نبینی چو خوکان سر و گردنش؟

***

پرورش کوش

ز بس لابه کاو کرد، دادش بدوی

زنش سوی پروردن آورد روی

گهی کوش و گه پیل دندانش خواند

که هر دو همی جز به پیشش نماند

به فرهنگ دادش چو شد هفت سال

برآورد کودک همه شاخ و یال

برآمد دو سال و نیاموخت هیچ

همی کرد تیر و کمان را بسیچ

یکی خویشکامی برآمد درشت

همی زد همه کودکان را به مشت

مر او را همه کس همی خواند دیو

از او گشت فرهنگ دان با غریو

سوی آتبین رفت استاد او

بنالید از آن رنج و بیداد او

بدو آتبین گفت کای نیکمرد

سرخویشتن گیر و گِردش مگرد

که او دیو زاد است و دژخیم و تند

به فرهنگ باشد دل دیو کُند

بمانید تا چون بود کار او

بود کار در خورد دیدار او

دل سخت و خوی بد و روی زشت

چنان دان که دارد ز دوزخ سرشت

چو کودک ز ده ساله برتر گذشت

به تیر و کمان کرد آهنگ دشت

ز نخچیر و دام و دد و هرچه دید

پیاده دوان اندر ایشان رسید

گرفتش همی پای و زد بر زمین

ز کارش همی خیره ماند آتبین

شکارش همه شیر بود و پلنگ

پلنگش چو روباه بودی به چنگ

چو شد پانزده ساله گشت ارجمند

برآمد بسان درختی بلند

چنان شد به مردی همی در سپاه

نشد پیش او کس به آوردگاه

ز تیرش نشد مرغ پرّان رها

ز تیغش نیامد رها اژدها

همی گشت از این گونه چرخ بلند

نشد کوش سیر از کمان و کمند

به کار سواری همی برد رنج

چو سالش برافزون شد از سی و پنج

***

رسیدن ایرانیان و چینیان بهم

یکی روز ناگاه سالار چین

یکی تاختن کرد بر آتبین

ز بیرون بیشه بدو باز خورد

برآمد ز ناگه ده و دار و بَرد

فزون آمد از چینیان ده هزار

ز ایرانیان بود سیصد سوار

یکی رزم ناگاه پیوسته شد

تنی چند از ایران سپه خسته شد

چو دید آن چنان آتبین از سپاه

بُنه سوی بیشه گسی کرد شاه

بجوشید و برگستوان برفگند

چو باد اندر آمد به اسب سمند

خروشید کای نامداران جنگ

یک امروزتان کرد باید درنگ

که گر سستی آرید در کارزار

نیابید از این دشمنان زینهار

وگر پیش دشمن بدارید پای

نباید بریدن امید از خدای

کز اوی است پیروزی و دستگاه

به لشکر که را کرد باید نگاه؟

که ایشان گنهکار و بدگوهرند

به فرمان ضحاک جادو سرند

بسا لشکر گشن از اندک سپاه

گریزند ناگاه از رزمگاه

بگفت این وز باد، اسب سمند

بر آن لشکر دشمنان برفگند

اگر گرز زد، مرد را کرد پست

وگر تیغ زد، سر بیفگند و دست

***

جنگ کوش پیل دندان با چینیان

چو شاه آتبین را چنان دید کوش

برآورد مانند تندر خروش

کمان داشت و ده چوبه تیر خدنگ

نبودش سلیحی جز این خود به چنگ

بدان دَه بیفگند دَه نامدار

ز چینی دلیران خنجرگزار

غمی شد ز ترکش چو تیرش نماند

ز لشکر یکی خیره سر را بخواند

همه بستدش جوشن و خود و ترگ

چو بر ساخت خود را ز بیگانه برگ

خروشان به اسب اندر آورد پای

به یک حمله برداشت لشکر ز جای

تو گفتی یکی پیل سرمست بود

همه دشت پای و سر و دست بود

چو ایران سپه کوششِ کوش دید

مر او را بدان کین و آن جوش دید

همه حمله کردند و برداشتند

سپه را و از رود بگذاشتند

پرندش ز خون بر زمین جوی کرد

سمندش سرسرکشان گوی کرد

به هرکس که گرزش برآمد درشت

همی جان به تن درش بنمود پشت

هوا گشته بی جان ز پیکان او

زمین گشته مرجان ز میدان او

هر آن کس که او را ز ناگه بدید

دلش همچو دیوانه درهم رمید

گریزان همی برد نام خدای

نیامد دلش ماهیان بازجای

در آن حمله افزون ز پانصد دلیر

بکشتند و شد آتبین شاه، چیز

از آن ننگ سالار چین شد درشت

همی جان به تن درش بنمود پشت

چنین گفت کای نامداران جنگ

همی بر تن خویش کردید ننگ

از این مایه لشکر چه دارید باک

که بی تیغ شایند گشتن به خاک

برامد کنون سال سیصد درست

که این دشمنان را همی شاه جُست

همی باز گردید، چون یافتیم

ز چین ما بدین کار بشتافتیم

چه گویید فردا به نزدیک شاه

اگر بازگردید از ایران سپاه

ز گفتار او لشکر آمد بجوش

برآمد ز کوس و تبیره خروش

کشیدند شمشیر کین از نیام

نه جای درنگ و نه جای پیام

هوا پر شد از جان گردان کین

ز خون گشت سیراب روی زمین

تنی چند از ایران سپه کشته شد

سر هر یک از رزم برگشته شد

چنین بود تا شب سپه تاز گشت

پس آن هر دو لشکر ز هم بازگشت

فرود آمد آن جا سپهدار چین

به سوی سراپرده رفت آتبین

***

نواختن آتبین کوش پیل دندان را

فرستاد و مرکوش را پیش خواند

ببوسید و نزدیک خویشش نشاند

بدو گفت کای نیک فرزند من

گرامیتر از خویش و پیوند من

تو آن کردی امروز با دشمنم

که خشنود گشت از تو جان و تنم

ببخشید چندانش از خواسته

که شد کار کوش از سر آراسته

بسی اسب بخشید و تیغ و سپر

کلاه و قبا و کیانی کمر

چنین گفت با مردمان آتبین

که امشب دژم بود سالار چین

هم امشب سوی بیشه باید کشید

به بیشه ز دشمن شدن ناپدید

نباید که فردا چو جنگ آورند

همه نام ما زیر ننگ آورند

بدو کوش گفتا جز این است رای

که از ما چو پردخته بینند جای

شود خیره دشمن بیاید ز پی

نه لشکر بماند نه سالار کی

اگر شاه لشکر سپارد به من

گزیده سواران این انجمن

برایشان من امشب شبیخون کنم

ز دشمن در و دشت پر خون کنم

که دشمن همه خفته باشند پاک

ندارد کس از ما به دل ترس و باک

ز گفتار او آتبین خیره ماند

بسی آفرین بر تن کوش خواند

***

شبیخون کردن کوش پیل دندان در شب تیره

سپه را بدو داد هنگام خواب

به رفتن گرفتند گردان شتاب

چو یک نیمه از شب گذر، کوش

بزد نای رویین، برآمد خروش

دلیران به شمیر بردند دست

ز خواب گران چینیان نیمه مست

یکی بر ره بیشه آورد تگ

یکی را ز سستی نجنبید رگ

یکی راست ناکرده بر تن قبای

رسید اندر او نیزه ی جانگزای

یکی نانشسته به اسب نبرد

همی تیغ برّان به تن باز خورد

شبی بود با هول و با گیر و دار

نشد هیچ نرم آتش کارزار

چو شد روز سالار چین بنگرید

همه دشت پر کشته و خسته دید

بترسید و یکسر سپه را نیافت

بشد بر پی اش کوش و اندر شتافت

به لشکرگه چینیان بازگشت

سپاهش از آن ساز با ساز گشت

همه خواسته بر گرفت و بداد

بر او آتبین آفرین کرد یاد

یکایک ببوسید رویش به مهر

هنر گفت بهتر یلان را ز چهر

بدادش بسی جامه و سیم و زر

هم اسب و ستام و کلاه و کمر

بدان مایه لشکرش سالار کرد

ز ساز آن سپه را بی آزار کرد

همان روز آن جا بُنه برنهاد

همی رفت در بیشه مانند باد

چو ببرید از آن بیشه دو روز راه

به شادی فرود آمد او با سپاه

تنی چند از این مردم پیش بین

فرستادشان بر درخت آتبین

بدان تا گر آید ز دشمن سپاه

ببینند، آگاهی آرند به شاه

***

خشم گرفتن شاه چین بر سپاه

وز آن روی چون لشکر آمد به چین

دل شاه چین گشت از ایشان به کین

بدو کرد سالار لشکر گله

که دشمن بچنگ آمد و شد یله

که سستی نمودند لشکر به رزم

شب آمد، همه خواب جستند و بزم

چو دشمن در آن رزم سستی بدید

شبانگاه بر ما شبیخون کشید

دژم شد ز گفتار سالار، کوش

دلش گشت با لشکر چین بجوش

براند آن سپه را ز درگاه خویش

همی خواندشان سست و بدخواه خویش

***

فرستادن شاه چین، نیواسب را به جنگ ایرانیان

وز آن لشکر خویش کآورده بود

که ضحّاک با او برون کرده بود

گزین کرد شمشیر زن سی هزار

سواران کین و دلیران کار

به نیواسب داد او سپاه گران

که فرزند او بود و تاج سران

جوانی که تا بود گردان سپهر

نیامد پدید آن چنان ماهچهر

نپیوسته با گل بنفشه هنوز

ز قدش همی سرو نو گشت کوز

سوی بیشه آورد نیواسب روی

شب و روز بودند بر جست و جوی

همه بیشه و دشت و دریا و کوه

بجستند وز جُستن آمد ستوه

یکی روز پس دیده بان از درخت

خروشید کای شاه فرخنده بخت

ز دشمن همه بیشه پر لشکر است

بسازید کاین لشکری دیگر است

شنیدند ایرانیان آن خروش

شدند از پی رزم، پولادپوش

از آن رزم چون دستگه یافتند

بدین رزم چون شیر بشتافتند

چنان گشته بودند از آن رزم، چیر

که بر کبک، شاهین و بر غرم شیر

به دشمن نهادند یکباره روی

سری رزمخواه و دلی جنگجوی

رسیدند نزدیک رودی روان

که از موج او همچو کوه نوان

چو ابراز خروش و چو دریا ز جوش

چو کشتی، سواران پولادپوش

میانش نهنگ نهان گیر و مار

کنارش همه ببر و شیر و شکار

چنین گفت با لشکرش آتبین

که ای نامداران و گردان کین

نه باید گذر کرد ما را به رود

نه از پشت باره کس آید فرود

همان جایگه برکشیدند صف

همه نیزه و تیغ و زوبین به کف

چو نیواسب با لشکر آن جا رسید

لب رود از انبوه دشمن ندید

خروشید کای مردمان سپاه

گریزنده روز و شب از بیم شاه

بسان دده دشت و صحرا و کوه

گزیده نهانی ز مردم گروه

به دریا اگر سنگ خاره شوید

وگر بر هوا چون ستاره شوید

ز خورشید نتوان شدن کس نهان

که خورشیدسان است شاه جهان

ببینید هر کس کنون کار خویش

بیابید پاداش کردار خویش

ز گفتار نیواسب و چندان خروش

همی آتبین تنگدل گشت و کوش

برآورد هر کس کمان را به زه

برافگند انگشت برزه گره

به یک بار چندان ببارید تیر

که چون گِل شد از خون لبِ آبگیر

برآشفت نیواسب از ایرانیان

فگند اسب از آن کینه اندر میان

سپاه از پسش، همچو مرغ از شتاب

همی خویشتن را فگند اندر آب

بدان تا شود خیره دشمن به جنگ

وز آن پس بگیرد بر او راه تنگ

چو یک نیمه لشکر بر آمد ز آب

گرفتند بر جنگ جُستن شتاب

برآمد از ایران سپه جنگ و جوش

ز یک روی شاه وز یک روی کوش

بدان دشمنان خویشتن بر زدند

گهی بر سر و گاه بر بر زدند

فگندند از آن لشکر نامدار

بر آن حلمه اندر سواری هزار

چکاچاک شمشیر و بانگ سمند

همی زهره ی شیر غرّان بکند

سر گرز گردان شده سر شکاف

شده حفده ی تیر پولادباف

دل مرد سمّ ستوران پسود

سرِ نیزه جان دلیران ربود

چنان برشکستند بر هم سپاه

که سوی گذر کس ندانست راه

ز زخم سواران هول از شتاب

همی هر کسی اوفتاد اندر آب

گروهی به شمشیر کردند چاک

گروهی به آن اندرون شد هلاک

به صد چاره نیواسب از آن سو گذشت

غریوان همی گشت برگرد دشت

ز لشکر یکی نیمه افزون ندید

دژم گشت و باد از جگر برکشید

وز آن پس دو لشکر فرود آمدند

ز بیشه همه پیشِ رود آمدند

سواران هر دو سپه روز و شب

بمانده دهن تشنه و خشک لب

نه کس را دلِ آن که آید فرود

نه زَهره که اسب اندر آرد به رود

برابر بماندند یک ماه بیش

دل از درد تیره تن از رنج ریش

ز دشمن چو نیواسب دید آن درنگ

همی جُست هرگونه درمان جنگ

***

چاره گری آتبین

گذرگاه بگرفته بود آتبین

پر اندیشه گشت از سپهدار چین

چنین گفت با کوش و با لشکری

که ما را دگرگونه شد داوری

چو کشتی فروان شود ساخته

شود بیشه از مرد پرداخته

ز چین لشکر آید دگر بی گمان

ز ناگه سر آرند بر ما زمان

و دیگر که ما را خورش گشت تنگ

فزون زین نبینیم روی درنگ

هم امشب بباید شدن ناگهان

بدان سان که ماند پی ما نهان

جهان چو بپوشید شَعر سیاه

بُنه برنهادند ایران سپاه

بماندند با کوش و با آتبین

سواری دو صد از یلان گزین

به لشکرگه آتش برافروختند

چو شد بار دیگر همی ریختند

چو یک نیمه از شب گذر کرد، شاه

شتابان بشد بر پی آن سپاه

چو روز آمد و کوه در زر گرفت

زمین چادر زرد در سر گرفت

یکایك به نیواسب شد آگهی

که شد روی بیشه ز دشمن تهی

بخندید و گفت این سگالش مگر

چنان کرده باشد که بار دگر

شب تیره برداشت از پیش رود

به جای کمین، لشکر آرد فرود

بدان تا چو من بگذرانم سپاه

بیارند و بر ما بگیرند راه

تنی چند از آن سو فرستاد پس

بجستند بیشه، ندیدند کس

چو شد رفتن دشمن او را درست

گذر کرد بر رود، نیو از نخست

سپاه از پس او برآمد ز آب

گرفتند بر کینه جستن شتاب

همی تاخت با نامور سه هزار

گزیده سواران خنجر گزار

به نزدیک کوهی به دشمن رسید

طلایه چو از دور لشکر بدید

همی تاخت تا پیش شاه آتبین

که بیشه گرفت از سواران چین

چنین داد پاسخ که یزدان پاک

بر این رزم از ایشان برآرد هلاک

***

جنگ کوش پیل دندان و نیواسب

نگه کرد در کار گردان سپهر

که چون گشت خواهد همی ماه و مهر

چنان سخت پیروز دید اخترش

که شیری شود هر یک از لشکرش

ز شادی تو گفتی برآمد ز جای

همی گفت کای داد دِه یک خدای

دل رادمردان تو آری به راه

تن نیکبختان تو داری نگاه

سپاس از تو دارم بدین نیکوی

که همواره پشت و پناهم توی

کیانی کمر بر میان تنگ کرد

بتندی سوی دشمن آهنگ کرد

گزین کرد مردی دویست از سپاه

پسندیده ی رزم و آوردگاه

فرستاد با کوش از پیش خویش

همی تاختند آن دلیران ز پیش

چو از راه نزدیک ایشان رسید

طلایه تنی چند را کشته دید

برآشفت و برچینیان حمله کرد

برآورد غیو و برانگیخت گرد

چو شیر دژ آگاه و چون پیل مست

به یک زخم گُردی همی کرد پست

چو نیواسب آن دید از دست کوش

خروشید ماننده ی شیرزوش

همی تا سوی پیل دندان رسید

تنی چند را بر زمین خوابنید

چو زخمش بدیدند ایران سپاه

یله کرد هرکس همی جایگاه

بهم برفگند آن سواران کین

ز خون لاله گون کرد روی زمین

برآشفت کوش از سواران خویش

چنین گفت با نامداران خویش

که این شیر دل مرد هم یک تن است

نه نیواسب و نه پیل در جوشن است

شما را نیاید همی شرم و ننگ

که پیشش نگیرد همی کس درنگ

بگفت این و مانند آذرگشسب

همی تاخت تا پیش نیواسب اسب

زمانی بران سان برآویختند

که از خاک و از خون گِل انگیختند

چو نیواسب از او این دلیری بدید

یکی خشک پولاد را برکشید

بر آمد ز زین و گران شد رکیب

به نیرو بینداخت نیو از نهیب

سنان را ز دانش به سر بازداشت

که گردون ز کارش بسی راز داشت

درآمد بزد گرز بر مغفرش

به زخمی برون کرد مغز از سرش

به خاک اندر افتاد و زو رفت هوش

سپاهش چو حلقه شد از گرد کوش

ز کینه بر او برگشادند دست

تو گفتی زمین پای اسبش ببست

بکشتند در زیر رانش سمند

به تن برنیامد مر او را گزند

دلیران ایران بدو تاختند

ز کینه سنانها برافراختند

بکشتند چندان ز گردان چین

ز خون سرخ شد خاک روی زمین

رها گشت کوش و ز کشتن برست

برآسود و اسبی دگر برنشست

بینداخت از کینه مغفر ز سر

برآهخت گرزگران از کمر

به دشمن برهنه چو بنمود روی

همی هر که دیدش بپرسید از اوی

ز زشتی همی دیو بردش گمان

ز دستش بیفتاد تیر و کمان

همی گفت هر کس که جز دیو نیست

که پیشش سوار و پیاده یکی ست

سرِ خوک دارد تنِ دیو زوش

به پیلانش ماند دو دندان و گوش

گریزان شد آن لشکر شیردل

از آن پیلِ پیکر سرِ جان گسل

همی تاخت کوش و سپاهش ز پس

به شمشیر کشتند از ایشان و بس

***

فتح کردن کوش پیل دندان بر لشکر چینیان

بماندند از آن نامور سه هزار

سواری که بود از در کارزار

تنی چند خسته نمرده تمام

به لشکر رسیدند هنگام شام

ز لشکرگهِ چینیان غلغلی

برآمد که آشفته شد هر دلی

شبی بود با هول چون رستخیز

همی کس ندانست راه گریز

تگرگ آمد و تند برخاست باد

سوار و پیاده بهم برفتاد

همی برد زاری و بانگ و خروش

تگ از تازی اسبان، وز مرد هوش

خلیده به پیش اندرون نوک خار

گریزنده را تیر از زخم خار

همی هر که آمد به نزدیکِ رود

ز پشت تگاور بیامد فرود

سوار و پیاده همی ز آن شتاب

بزد خویشتن را فگند اندر آب

فزون بود رود روان ده هزار

ز چینی سواران خنجر گزار

شب آمد نهنگ دلاور نخفت

ز مردم کشیدند به نزدیک جفت

وز این سوی آگاه گشت آتبین

ز نیواسب و کارسواران چین

چنان بر پی کوش لشکر بتاخت

که از بادپایان همی باد ساخت

چو آمد به لشکرگه چینیان

ندیدند از ایشان کس اندر میان

سراپرده و خیمه دیدند و ساز

همان جامه و فرش گسترده باز

نهاد آتبین روی را بر زمین

همی خواند بر کردگار آفرین

همی گفت کای برتر از ماه و مهر

به کام دل من تو راندی سپهر

توانا تویی، ما همه ناتوان

به فرمان تو چرخ گردان روان

چه گوید سپاس تو ایرانیان

که از تخم جادو یکی مرزبان

……………………………

……………………………

دلم کین ضحّاک لختی بخواست

غم شاه جمشید لختی بکاست

سواری فرستاد برسان دود

بدان تا بیارد بنه هرچه بود

بدو گفت کاین جای فرّختراست

نشستن بدین جایگه در خور است

پس آن خواسته بر سپه بخش کرد

رخ لشکرش یک بیک رخش کرد

به شادی و بازی و می برد دست

همی بود با کوش شادان و مست

بدو داد هرچ آنِ نیواسب بود

اگر تاج، اگر تخت، اگر اسب بود

***

سوگ نیواسب در چین

وز آن روی لشکر چو آمد به چین

یکایک نهادند سر بر زمین

که شاها ز دوزخ یکی دیو رست

بیامد همه سروران را بکشت

هر آن کس که از ما مر او را بدید

دلش بی گمان ز تن برپرید

که رویش یکی هول بُد جانگزای

ز بیمش همی سست شد دست و پای

نه شمشیر برّان بر او کرد کار

نه تیر و نه زوبین زهرآبدار

ز گفتارشان شاه چین شد دژم

برآمد همه شهر و برزن بهم

خروش آمد از کوی، وز بارگاه

به درگاه شاه آمد از چین سپاه

بپرسیدشان خسرو سرکشان

که این دیو دوزخ چه دارد نشان؟

چنین گفت گوینده را دیو زوش

همانا که از پیل بستد دو گوش

بگسترد بر روی پهن و دراز

لبانش هیون داد و دندان گراز

دو دندان پیشین چو دندان پیل

رخان تیره و دیدگان همچو نیل

بدو تاخت نیواسب مانند کوه

ندیدندش دیگر به پیش گروه

از ایشان چو بشنید سالار چین

ز تخت اندر آمد نگون بر زمین

به بر جامه ی خسروی چاک زد

ز سر تاج بگرفت و بر خاک زد

بگسترد خاکستر و بر نشست

همی زد ز دردش به سر بر دو دست

غریوان و زاری کنان روز و شب

همی بود یک هفته بسته دو لب

خروش زنان شبستان شاه

جهان کرد گریان ز ماهی به ماه

به فندق گل سرخ کرده فگار

ز شنگرف بر عاج کرده نگار

فگنده همه شاخ سنبل ز پای

گرفته همه مشک تبّت سرای

ز نرگس رسیده صدف را ستم

ز مرجان کشیده به لؤلؤ بقم

کشیده در ایوان و درگاه شاه

پرستنده طوقی ز قیر سیاه

به دنبال و گیسو کدام اسب بود؟

که سوگ سرافراز نیواسب بود

خیالی شد از درد او شاه چین

نیاسود و ننهاد سر بر زمین

همانا چنین است درد جگر

جگر کرد دانند، نام پسر

همی درد بر دل گذارد همی

جهان رنجها را سر آرد همی

مگر درد فرزند هرک آزمود

خنک آن که فرزندش از بُن نبود

***

کین نیواسب

یکی دانشی مرد، دستور شاه

پدر گشته بر دست جم بر تباه

کجا نام دستور به مرد بود

ز خون پدر در دلش درد بود

چنین گفت کای نامبردار شاه

همی خویشتن کرد خواهی تباه

نشاید به تو دشمن آن کرد بیش

کجا کرد خواهی تو شاها به خویش

همی رفت بایدت با سرکشان

ز نیواسب هر جای جُستن نشان

اگر زنده باشد ستانیش باز

وگر رکسش سوی رزم باز

همانا روان را زمان بودنی ست

ز گریه تن مرد را سود نیست

سخنهای دستور بشنید شاه

بخورد و بیاسود یکچند شاه

ز چین و ز ما چین سپه پیش خواند

تو گویی که جایی سواری نماند

یکی لشکر آمد کجا دشت و کوه

شد از نعل اسبان ایشان ستوه

ز لشکر، زمین كوه و باره نمود

ز نیزه، هوا چون ستاره نمود

از ایشان گزین کرد هفتاد بار

هزاران دلیران خنجر گزار

درِ ساز و گنج درم برگشاد

سپه را همه ساز و روزی بداد

سپیده دم، از نای رویین غریو

برآمد ز تن دور شد هوش دیو

سراسر بماندند رخت و بنه

همی تاخت تا بیشه ی ترعنه

به جان و سر شاه ضحاک، گفت

که ما را نبیند کس اندر نهفت

جز آن گه که کین گرامی پسر

بخواهم من از آتبین سربسر

وگر زنده باشد سپاردش باز

نباشیم با آتبین کینه ساز

***

آگاه شدن آتبین از آمدن لشکر

وز آن سوی رود از پس کارزار

فرستاده بود آتبین ده سوار

نشانده همه بر درخت بلند

که ناگه ز دشمن نیاید گزند

یکایک چو دیدند ناگه سپاه

سوی آتبین بر گرفتند راه

که روی هوا سرخ و زرد و بنفش

ز تابیدن رنگهای درفش

هوا سربسر بود نالد همی

زمین از گرانی بنالد همی

همانا که خود شاه چین آمده ست

کجا چین و ماچین به کین آمده ست

بیاراست پس آتبین با گروه

فرستاد یکسر بنه سوی کوه

لب رود بگرفت و راه سپاه

کشیدند دیده همه سوی راه

***

برخورد دو سپاه

شه چین چو با لشکر آن جا رسید

چنان ساخته آتبین را بدید

هم از پشت شبرنگش آواز داد

که ای بدکنش ریمن بدنژاد

در این بیشه چندی توانید بود

چو آمد زمانه، ز چاره چه سود

سوی ره شتابد ز سوراخ مار

چو از وی برآرد زمانه دمار

چو بر آتبین افگنم چشم خویش

برانم بر او بی گمان خشم خویش

به جان برادر که شاه من است

به هر کار پشت و پناه من است

که زنده نمانم ز جمشیدیان

سواری که بندد به کینه میان

شما را همه پیش این شوربخت

بیاویزم از شاخهای درخت

کُشم هر گُره را به پادافرهی

فرستم به شهری سر هر مهی

چنین گفته بود آتبین با سپاه

که بر پاسخ او ببندند راه

بود کز شتاب اندر آید به آب

که از کار دیو است کار شتاب

چو لختی از این سو بیاید سپاه

برایشان بگیریم هر گونه راه

که اسبانشان خسته و مانده اند

ز چین روز و شب بیرکان رانده اند

بود کایزد پاک پرورگار

دگر بار از ایشان بر آرد دمار

شه چین از ایشان چو پاسخ نیافت

بر آشفت و سوی گذر گه شتافت

بدو گفت گوینده کای شهریار

در این روز تنگ است ما را شمار

به یکباره صد مرد نتوان شکست

فرو باید آمد بر این پهن دشت

یک امشب گر ایدر درنگ آوری

از آن به که نامت به ننگ آوری

که دشمن بسی کرده باشد بنه

به شب رفت خواهد همی یک تنه

به شبگیر ما بگذرانیم رود

از آن سو نیاییم از اسبان فرود

بسازیم بر پی چو تیر از کمان

بیابیم بر دشمنان بی گمان

هر آن گه که شد آتبین خود اسیر

بدوزیم پشت سپاهی به تیر

وگر بر لب رود گیرد درنگ

به کشتی توانی شدن سوی جنگ

چو گفتار گوینده بشنید شاه

همان جا فرود آورید آن سپاه

***

رای زدن آتبین با کوش

شب تیره گیتی چو یکسان نمود

برفت آتبین با سپاهش چو دود

به لشکرگه آمد به نزدیک کوه

بخواند آن زمان کوش را از گروه

چو بنشست با او در آمد به راز

که هست این سپاهی گران رزمساز

نگویی مرا تا چه چاره کنم؟

بدین کین بلا را کرانه کنم؟

بدین ساز و مردان و اسبان جنگ

بترسم که نامم شود زیر ننگ

بدو کوش گفت ای سرافراز شاه

میندیش از این بیکرانه سپاه

که ما پشت را سوی کوه آوریم

همه لشکرش را ستوه آوریم

اگر هرچه در روی گیتی سپاه

بیاید، نیابد بدین کوه راه

مگر کآسمانی بود کار ما

بخوابد سربخت بیدار ما

چو فرمان پدید آمد از آسمان

به کوه و به ماهون سرآید زمان

همانا که بر ما شمرده ست دَم

نباشد به یک دم زدن بیش و کم

دل آتبین گشت خرسند و خوش

ز گفتار آن شیردل پیرفش

فراوانش بستود و کردش گُسی

سوی خیمه ی خویش شد هر کسی

از اندرز جمشید شاه آتبین

پر اندیشه بودی همه سال از این

کجا گفت فرزند خود را به راز

ز دشمن به پرهیز باشید باز

چنان بود باید شما را نهان

که گویند کس نیست اندر جهان

چو آرد به روی شما روی بخت

نبیره ی مرا بر نشاند به تخت

ز ضحاکیان کس نماند بجای

شما را دهد پادشاهی خدای

***

جنگ کوش پیل دندان با چینیان و پیروزی آتبین

دگر روز آگاه شد شاه چین

شتابان بشد بر پی آتبین

به نزدیکی آورد لشکر فرود

سواری فرستاد از آن سوی رود

بدان پاسبانان بیارد بنه

بیابند سالار با یک تنه

وز آن سو طلایه فرستاد شاه

دلیران چین سه هزار از سپاه

رسیدند نزدیک ایرانیان

سرسرکش آواز داد از میان

که ای مستمندان جز از زینهار

نخواهید از این شاه، بیچاره وار

که بخشایش شاه از آن برتر است

که خون جوانانش اندر خوراست

بدین رزم زنده نمانید کس

نیابید از این بیش فریادرس

مگر آن که نیواسب را کشته بود

فرستید بسته برِ شاه زود

چو خون کُشنده بریزد به کین

بیارامد و بگذرد ز آتبین

وگرنه ز جانها بشویید دست

خنک آن که زین کوهپایه برست

به پاسخ برآورد گُردی غریو

که ای ناسپاسان و یاران دیو

نباشد ز دادار، نومید کس

که فریادرس کردگار است و بس

وگر کشته گردیم یکسر رواست

تن جانور بی گمان مرگ راست

چو کشته شود مرد در کارزار

از آن به که دشمن دهد زینهار

طلایه در این بود کز دور کوش

خروشان همی تاخت چون شیرزوش

سیه را برافگند برگستوان

تو گفتی که شد کوه قاور روان

به ایرانیان گفت چندین سخُن

چه باید همی خیره افگند بُن

به شمشیر کوشید با دشمنان

نه خیره به دشنام همچون زنان

بگفت این و بر چینیان حمله برد

کرا گرز زد هم بدین نوبمرد

به اندک زمان مرد بفگند سی

ز چینی و ایرانی و پارسی

چو گرزش بسی مغزد مغفر شکست

سوی دسته ی تیغ یازید دست

ز دشمن دگر باره چندی بکشت

که بر دسته ی تیغش افسرد مشت

یکایک خروش آمد از پیش و پس

که این را کراننده دیو است و بس

که نیواسب را کشت با سرکشان

دهد زخمش از دیو وارون نشان

طلایه بترسید و بنمود پشت

پس پشتشان کوش و زخم درشت

به یک حمله از جای برکندشان

به لشکرگه چین درافگندشان

چو آگاه شد لشکر و شاه چین

همه برنشستند گردان کین

بپیوست رزمی که گردون ندید

زمین از یلان جوی جز خون ندید

به گردون گردان چو پرواز کرد

ستاره همی با زمین راز کرد

نهان شد ز گرد سپه ماه و مهر

همی مرگ بارید گفتی سپهر

ز خون رنگ لاله به ماهی رسید

ز خاک آسمان را سیاهی رسید

ز چینی در و دشت پُر کشته بود

وز ایران تنی ده تبه گشته بود

جهان چون نهان کرد دیدار خویش

به یک سو بپوشید دیدار خویش

ز هم بازگشتند هر دو گروه

یکی سوی رود و دگر سوی کوه

***

جنگ شاه چین با ایرانیان و شکست چینیان

شه چین سپه را نکوهش نمود

که این سستی و بیمتان از چه بود؟

از این مایه مردم چه دارید باک؟

که کشتن توان این سگان را به خاک

سپاهش بدو گفت کای شهریار

بترسیم از این دیو چهره سوار

که سوزنده آتش چنان سور نیست

به گیتی چنان شورش انگیز نیست

اگر داد خواهیم دیوی ست رشت

ز ما هر سواری به زخمی بکشت

اگر او نبودی به ایران سپاه

به یک حمله گشتی سپاهش تباه

چو سر بر زند، گفت، تابنده مهر

نه لشکرش مانم نه آن دیو چهر

چو شد پیل دندان سوی آتبین

بگفت آنچه کرد او به گردان چین

فزون کشته ام گفت مردی هزار

ز چینی سواران خنجر گزار

ولیکن سیاه است چون من سبید

که کشتی برایشان نیاید بدید

سپیده چو بنماید از چرخ روی

بپوشد جهان زیر حاوس موی

بساریم و ناریمش ار بیش باز

که فردا پگاه آید آن کینه ساز

همانا یکی رزم باشد درشت

تو ای شاه ما را نگهدار پشت

بدو آتبین گفت کای مهربان

به کام تو بادا سپهر روان

تو فرزندی و نیکخواه منی

تو پشت و پناه سپاه منی

به تو پای دارد همی لشکرم

گرامیتر از دیده ای بر سرم

چو رنج تو را من ندارم سزا

بیابی ز یزدان، چو یابی جزا

چو شاهی دهد مر مرا روزگار

کنم در جهان مر تو را کامگار

مرا نام باشد ز شاهی و گنج

تو را لشکر و مُهر و فرمان و گنج

چو با شادکامی دلش گشت جفت

زمین بوس کرد و برفت و بخفت

سپیده چو بر کوه پرتاب زد

جهان از بر قیر سیماب زد

دو لشکر بجوشید و آمد به دشت

ز گرد آسمان و زمین تیره گشت

در افتاد بانگ تبیره به کوه

همی کر شدی گوش هر دو گروه

خروشیدن نای رویین ز خاک

ستاره همی کرد گفتی هلاک

چو شد راست صفهای هر دو سپاه

همی کرد هر یک به دشمن نگاه

شه چین همی خواست تا آن گروه

به نزدیک دشت آید از پیش کوه

نداد آتبین کوهپایه ز دست

ز برگستوان کوه دیگر ببست

ز کارش چو آگاه شد شاه چین

سپه را بر افگند بر آتبین

برآمد چکاچاک گرز گران

به خاک اندر آمد سر سروران

بنالید کوه و بتوفید دشت

خروش بلا ز آسمان درگذشت

جهان چون شب داج تاریک شد

اجل با تن مرد نزدیک شد

به پرّیدن آمد دل بددلان

به جوشیدن آمد روان یلان

ز قلب آتبین چون نگه کرد و کوش

که شد لشکر چین چنان سخت کوش

همی بر سپاه وی آمد شکست

همان گه سوی گرز بردند دست

فگندند بر دشمنان بادپای

چنان برگرفتند لشکر ز جای

که قلب شه چین بهم برزدند

گهی بر سر و گاه بر بر زدند

ز پانصد قرون گشت چینی تباه

رسید آن هزیمت به نزدیک شاه

برآشفت وز خشم بیرون زد اسب

به تیزی بیامد چو آذرگشسب

بر آویخت با لشکر آتبین

به نیزه تنی چند زد بر زمین

گریزان شد از وی هر آن کس بدید

سپه باز پس گشت و درهم رمید

شه چینیان چون به صف بازگشت

از او هر دو لشکر پرآواز گشت

دگر باره از پیل دندان، سپاه

گریزان همی رفت تا پیش شاه

***

نکوهش شاه چین سپاه خویش را

بر آشفت و با لشکر خویش گفت

که درد و غمان با شما باد جفت

همه دشمنان را بَرَم سوی کوه

چو سوی صف آیم همه همگروه

ز دشمن گریزان، شما چون رمه

همه توده گردیده پیشم همه

چو در جنگ زهره چنین داشتید

ز نیواسب وز من چه کین داشتید؟

همی بود بایست برجای خویش

به نزدیک جفت دلارای خویش

زنان شبستان بهند از شما

بدین داستانی نهند از شما

کنارنگ گفتند کای شهریار

به تندی زبان را تو رنجه مدار

هماورد ما گربُدی آدمی

از این رزم هرگز که گشتی غمی؟

چو آن دیو دوزخ برآرد غریو

بلرزد همی هفت اندام دیو

درختی ست گویی هر انگشت او

بدرد دل از چهره ی زشت او

چو او را ببینیم در دشت جنگ

بیفتد همی تیغ و زوبین ز چنگ

نه با اسب او اسب جوشد همی

بپرّد روان چون خروشد همی

نمایید، گفت، از سپاهش به من

نشان سلیح و کلاهش به من

که من چون مر او را ببینم ز دور

کنم کرکسان را بر این دشت سور

یکی گفت آن کس که پیش سپاه

سواری افگنده ست و کرده تباه

ز خون جوشن و تیغ او لاله رنگ

دهان و لبانش چو کام نهنگ

بر آن دشت کاو اسب تازد همی

تو گویی همی گوی بازد همی

به چشمش نیاید همی رزم هیچ

به بازی و ناورد دارد بسیچ

***

جنگ تن به تن شاه چین با کوش پیل دندان

چو از دور خسرو مر او را بدید

همی تاخت تا تنگ بر وی رسید

نگه کرد در چهر و دندان او

در اندام، لرزنده شد جان او

دلش در تن از بیم لرزنده شد

مگر مرده بود آن گهی زنده شد

پشیمان شد از تاختن پیش اوی

ندید ایچ برگشتن از پیش روی

به ناکام با وی برآویخت شاه

نظاره شد از هر دو رویه سپاه

گهی نیزه و تیغ بر هم زدند

گه از خستگی یک زمان دم زدند

گهی نیزه زد مر پسر را پدر

گهی تیغ زد مر پدر را پسر

شگفت است یکباره کار سپهر

که برّد ز باب وز فرزند مهر

نه این آگه از کار فرزند خویش

نه آن آگه از باب و پیوند خویش

جهان را چو سرگشته شد سر ز خواب

به چشمه فرو شد همی آفتاب

ز هم بازگشتند هر دو غمی

رسیده به نیروی هر دو کمی

سوی آتبین رفت از آن رزم، کوش

بدو گفت کای شاه با فرّ و هوش

سواری هماورد من شد به جنگ

کز آن سان به دریا نکوشد نهنگ

بکوشیدم اندر میان سپاه

که کردن توانم مر او را تباه

نیامد بر او زخم من کارگر

نه بر جوشنش کرد نیزه گذر

امیدم چنان است از این روزگار

که فردا دهد دادِ من کردگار

سر تیغم او را بخاک آورد

زمانش به دام بلا آورد

بر او آتبین آفرین کرد و گفت

که با نیکمردان هنر باد جفت

وز آن روی شد در سراپرده شاه

نشستند گردانش در پیش گاه

ز کوشش چنان رنجه گشته تنش

که بر تن گران بود پیراهنش

چنین گفت کاین دیو چهره سوار

بر آویخت با من در این کارزار

دل شیر دارد تن پیل مست

نهیبش تو گویی دو دستم ببست

سپه را نکوهش نمودم بسی

به تیزی سخن برفزودم همی

کز این مایه لشکر چه باید گریز؟

ز مردیش دیدم کنون رستخیز

گر ایشان چنین اند هر یک به جنگ

دهند اندر این رزم ما را درنگ

نمانیم دیر اندر این کارزار

ندانم چه پیش آورد کردگار؟!

چنین پاسخ آورد هر یک به شاه

که این دو چو شیرند زایران سپاه

یکی دیو چهر و دگر آتبین

که کوشش نمایند هنگام کین

ز باد تگ اسب این هر دوان

به تن در بلرزد سپه را روان

وگرنه ندارد سپاه دگر

به نزدیک ما، شهریارا، خطر

***

اندیشه ی شاه چین درباره ی فرزند دیو چهره اش

ز هر گونه گفتار، گوینده گفت

شه چین از اندیشه ی این نخفت

روانش همیشه در اندیشه بود

از آن بچّه کافگنده در بیشه بود

دلش ز آن، نشان داد هرگه درست

ورا راز گردون همی بازجست

که این دیو چهره ز پشت من است

که گفتم نژادش ز آهرمن است

جز آن نیست کافگندمش زار و خوار

در آن بیشه در پیش مردارخوار

چو بردادِ یزدان نکردم پسند

هم از وی رسانید بر من گزند

همه شب همی بود پیچان چو مار

گه اندر شگفتی گه اندر شمار

که چند است کآن کودک آمد پدید؟

که این روز زین سان کمر برکشید

چهل سال، سالش نباشد فزون

یکی بود همچو[ن] کُه بیستون

***

رای زدن شاه چین با بزرگان

چو مهر از سر کوه بنمود چهر

نهان گشت ماه از درخشنده مهر

بزرگان و دستور را پیش خواند

وزاین در فراوان سخنها براند

که کاری شگفت آمدستم به روی

از آن پیل دندان وارونه خوی

بدانید کآن سال کز چین سپاه

سوی پیلگوشان کشیدم به راه

به تاراج و کشتن چو بشتافتم

یکی خوبرخ دختری یافتم

خجل گشته خورشید و ماه از رخش

شکر یکبارگی پاسخش

پرستش بیاموختند نخست

دلم راه پیمان او بازجست

سر سال شد کودکی را درست

چو دیدمش، گشتم بر او بر درشت

سرو گوش او چون سر پیل بود

دو چشم از کبودیش چون نیل بود

چو دندان پیلان دو دندانش پیش

ز دیدار و چهرش دلم گشت ریش

شب تیره تا روز نگذاشتم

نهانی ز مردمش برداشتم

سوی بیشه بردم فگندمش خوار

بدان تا بدرّدش مردارخوار

بریدم سر مادرش را به تیغ

دریغ آن چنان خوبچهره، دریغ

کنون چون براندیشم از روزگار

جز آن نیست آن دیو چهره سوار

که یزدان مر او را نگهداشته ست

بر این سان به من برْش بگماشته است

بدان تا جهانی بدانند باز

که در کار یزدان نهان است راز

دد و دام و ماهی و مرغ از نهاد

بپرورد مر بچّه را چون بزاد

چو من بچّه را دشمن انگاشتم

بیفگندم و خوار بگذاشتم

ز کارم بیازرد پروردگار

چنین پیشم آورد فرجام کار

به کام اندر آمد سرِ شست او

گرامی پسر کُشته بردست او

مرا با خداوند پرخاش نیست

گنه را جز این هیچ پاداش نیست

نشانی دگر داشت بر کتف راست

که جز من نداند کسی کآن کجاست

نشان است مانند مُهری سیاه

نکرده ست کس در نشانش نگاه

من این راز برکس نکردم پدید

نه از من کس این گفته هرگز شنید

***

پژوهش شاه چین برای شناسایی فرزند

یکی نامور خواهم از انجمن

که او را دهم جوشن و اسب من

زبان پارسی دارد و پهلوی

ندارد سر تندی و بدخوی

شود پیش او از میان سپاه

بخواهد مر او را به آوردگاه

درنگ آورد چون به پیش آیدش

به گفتار شیرین چو خویش آیدش

مدارا کند پس بخواهد نشان

چو دارد نشان بچّه ی سرکشان

چو باد آید از پشت مرکب فرود

رساند بدو از زبانم درود

بگوید که هستی تو فرزند من

گرامی تر از هرچه پیوند من

چو من بر تو بیداد کردم پدید

ز تو نیز بیداد بر من رسید

چو در تو نگه کردم پدید

ز تو نیز بیداد بر من رسید

چو در تو نگه کردم و چهرتو

ز تندی بشستم دل از مهر تو

ز شرم بزرگانت برداشتم

فگندمت بردشت و بگذاشتم

گنهکار گشتم سوی کردگار

گناهم پشیمانی آورد بار

تو را گر نیفگندمی من به خاک

نگشتی ز نیواسب جان را هلاک

کنون کرد پاداش من کردگار

که نیواسب شد کشته در کارزار

ز مرگش چنان سوگوارم هنوز

که از دیده خوناب بارم هنوز

نه خوردم، نه خفتم زمانی به کام

چنانم که مرغی گرفتار دام

دریغا گرامی یل شهریار

ستون سپاه و گزین تبار

کنون روزگار وی اندر گذشت

مرا پشت از اندوه آن کوژ گشت

زمان تا زمانم سرآید زمان

چنین آمد از گردش آسمان

جز از تو مرا نیست فرزند هیچ

به شادی و خوبی سوی ره بسیچ

گر از تخت چون بگسلد پای من

جز از تو نگیرد کسی جای من

چو اندر رسیدی، در آیی به گاه

سپارم تو را تخت و تاج و كلاه

به یزدان كنم نیز سوگند یاد

به ماه و به مهر و به تخت و به داد

كه از كام و رای تو من نگذرم

سپارم به تو لشکر و کشورم

چرا بندگی کرد باید تو را

کسی را که خود بنده شاید تو را

بود چون نشستی تو بر تخت چین

هزارانت بنده به از آتبین

تو تا بوده ای همچو گرگ و پلنگ

نکردی در آباد جایی درنگ

بیابان همی بینی و دشت و کوه

که از دیدنش دیو گردد ستوه

چو گلشن ببینی و خرّم سرای

می و رود و رامشگر خوش سرای

شبستان و خوبان آراسته

به رخساره چون ماه ناکاسته

به پیوند ایشان شوی مست و شاد

به باغ و به ایوان خرّم نهاد

ببینی تو این مایه ور شهر خویش

بیابی تو از کام دل بهر خویش

دریغ آیدت آن چنان زندگی

که در بیشه کردی بدین بندگی

چو گرگان گهی گرسنه گاه سیر

چو مرغان گهی بر هوا گاه زیر

ز هرگونه گویدش گفتار گرم

مگر گرددش دل به گفتار، نرم

به گفتار شیرین ز سوراخ مار

برون آورد مردم هوشیار

گر آید برِ ما ز آوردگاه

شود دور یکباره ز ایران سپاه

شکسته شود پشت ایرانیان

سواری نبندد كمر بر میان

یکایک ببندیمشان دست و پای

فرستیمشان پیش گیتی خدای

***

گفتگوی فرستاده ی شاه چین با کوش

چو دستور، گفتار خسرو شنید

برآمد ز جای، آفرین گسترید

چنین گفت کز دانش ورای شاه

چنین زیبد و جز چنین نیست راه

شگفتی یکی داستان بینم این

کجا چرخ رانده ست بر شاه چین

کنون من به فرّ جهانجوی شاه

مرا او را بیارم بدین بارگاه

بزرگان و دستور گشتند شاد

بر او هر کسی آفرین کرد یاد

بدو داد شاه اسب و بر گستوان

همان ساز رزم و سلیح گران

بپوشید به مرد و پس برنشست

خروشان همی رفت نیزه به دست

یکایک چو پیش طلایه رسید

خروشی چو شیر ژیان برکشید

که آن پیل دندان وارونه مرد

بگویید کآید به دشت نبرد

که امروز چون دی نگردد رها

به کام اندر آردش تند اژدها

سوار از طلایه بشد همچو باد

شنیده همی کرد بر کوش یاد

برآشفت و بر گستوان برفگند

کمان خواست و شمشیر و گرز و کمند

نهاد از سپه سوی به مرد روی

بغرّید چون شد به نزدیک اوی

که دی جان رهانیدی از چنگ من

شوی کشته امروز در جنگ من

بدو گفت نرم ای دلاور سوار

که با تو ندارم سرِ کارزار

مرا شاه خاور فرستاد پیش

که از تو بدانم یکی کمّ و بیش

نشانی همی جویم از تو نخست

اگر یابم از تو نشانی درست

چنان دان که کوتاه شد داوری

همه بندگانیم و تو مهتری

به کام تو و ما شود روزگار

شوی بر جهان سربسر کامگار

چو گفتار به مرد بشنید کوش

عنانش گران شد، بدو داد گوش

بتندی به روی وی آورد روی

که از من چه خواهی نشانی بگوی

بدو گفت به مرد تندی مکن

چو نرمی نمایم بلندی مکن

همان مردی و یال دارم که تو

همان گرز و گوپال دارم که تو

نه در آفرینش ز من برتری

نه در گوهر از آدمی بگذری

اگر هیچ دانی نشانی دگر

جز این آفرینش به روی تو بر

نشانی که از مادر آورده ای

بدان آفرینش بپرورده ای

بگو، کاندر آن بوی بینی و رنگ

وگر خود نداری بجای است جنگ

چنین داد پاسخ که بر کتف راست

نشانی ست کافزون نیاید نه کاست

یکی مُهر همچون نگینی سیاه

نشانی دگر زین فزونتر مخواه

***

آگاه شدن کوش پیل دندان از نسب خویش

ز گفتار او گشت به مردشاد

فرود آمد از اسب مانند باد

فراوان ببوسید پیشش زمین

چنین گفت کای شاه ایران و چین

تو فرزند شاهی و ما کهتریم

زمین جز به فرمان تو نسپریم

ز راز تو آگه نبودیم کس

پدر بودت آگاه و یزدان و بس

چو دی با تو آن تنگدل شهریار

هماورد شد در صف کارزار

برافگند دیدار بر چهر تو

برآورد جوش از دلش مهر تو

به من گفت رو، زو نشان خواه و بس

که جز من نشانش ندیده ست کس

چو با تو بگوید نشانِ درست

فراوان دِه از من درودش نخست

بگویش که هر کس که با کردگار

ستیزه نماید، بد آیدْش کار

چو خستو نیاید به کردار او

بود درد و غم او و آزار او

چو بیداد بود آن که بر تو رسید

که تا از تو آن رنج بایست دید

نه ما را ز افگندن تو گناه

نه بر تو نکوهش بود نیز راه

همین است کردار گردان سپهر

اگر داد و بیداد، اگر کین و مهر

تو را چهره یزدان چنین آفرید

مرا دیو وارون بدین ره کشید

که چندان به من بر گران شد عنان

که تا روز روشن ندادم زمان

ز شرم بزرگان و از نام و ننگ

به بیشه فگندمْت پیش پلنگ

هم از بهر من داشت یزدان نگاه

تو را تا شدی مرد و زیبای گاه

به پادافره آنچه بر تو رسید

دلم دردِ نیواسب فرّخ کشید

برار از یزدان چو بشتافتم

ببین تا چه پاداش از او یافتم

کنون آن همه رنجها درگذشت

بدو نیک باد است، چون در گذشت

تو را تا بدیدم دلم گشت خَوش

تو نیز ای سرافراز، گردن مکش

که چون شاه خاور بود باب تو

به بیشه چه باید خور و خواب تو

***

خواندن شاه چین کوش پیل دندان را به نزد خویش

بیا تا برآیی هم اکنون به تخت

چنانچون بود مرد فرخنده بخت

پدر شاه چین و برادر پدر

شهنشاه روی زمین سربسر

تو همچون دد و دام در مرغزار

خورش کرده همواره خون شکار

به پیش کسی کرده خود را بپای

که نپسندد از تو بدان سر، خدای

که آن بدگهر، شاه را دشمن است

نژاد و نیای وی آهرمن است

که جمشید را داد یزدان جهان

روان کرد فرمان او برمهان

همی داشتش سالیانی هزار

نه مرگ و نه درداندر آن روزگار

شد اندر دل خویشتن بدگمان

که من دور کردم ز مردم غمان

به گیتی چو من دور کردم، که کرد

غم و رنج و سختی بد و مرگ و درد

چو از خویشتن دید کار خدای

سر تخت او اندر آمد ز پای

به دست شهنشه گرفتار شد

تن پر گناهش نگونسار شد

چنان تنگ روزی شدندش نژاد

که یزدانشان پوشش افزون نداد

پراگنده گشتند گرد جهان

همه ساله در کوه و بیشه نهان

ز فرّ تو چون مر تو را یافتند

به رزم شهنشاه بشتافتند

ببینی چو آیی برون از میان

دگر هفته بازار ایرانیان

همان به که خود شهریاری کنی

کجا با گهنکار یاری کنی

همان به که در خانه ی زرنگار

نشینی، نه در بیشه و کوهسار

همان به که با باده و بوی خَوش

خرامان به باغ اندر آیی و کش

به زیر پیت نرگس و یاسمین

فراز سرت شاخ شمشاد چین

به پیش اندرون ریدکان سرای

ز پس رود و رامشگر خوش سرای

چپ و راست خوبان آراسته

سراپای پر نور و پر خواسته

خردمند بر تخت نگزید سنگ

همان آشتی به پسندد ز جنگ

همانا تو را با پدر جنگ نیست

میان تو و شاه فرسنگ نیست

بیا تا ببینی تو فردا ز بخت

سپاه و بزرگی و شاهی و تخت

چه باشی میان گناهی گروه

گهی سوی بیشه گهی سوی کوه

سخنهای به مرد بشنید کوش

برآمد دل مهربانش بجوش

سخن چون بود چرب و شیرین و گرم

دل سنگ خارا کند مومِ نرم

سخن چون به نرمی فزون آورند

ز سوراخ ماران برون آورند

چنین آمد از موبد هوشیار

به چربی برآید ز سوراخ، مار

***

پاسخ کوش درباره ی پیوستن به شاه چین

سخنهای شیرین و امید بخت

جوان را یکایک فرو بست سخت

به دستور شاه آن زمان گفت کوش

که بر من کنون راز خسرو مپوش

نباشم من ایمن ز پاداش شاه

که بر دست من شد برادر تباه

بترسم کز آن کُشته یاد آیدش

روان من از خشم باد آیدش

دلش را کشد دیو وارون بدان

که برگیرد آیین ورای بدان

به پاد افره از من برآرد دمار

کس آگاه نه از دل شهریار

بدو گفت به مرد کای شاهزاد

از این کارت اندیشه در دل مباد

گناه از نخست از وی آمد پدید

از آن گه که یزدان تو را آفرید

چنان آفرینش نبودش پسند

تو را برد و در بیشه ی چین فگند

وز آن پس فرستاد چندان سپاه

بدان تا کند بیگناهت تباه

تو نیواسب را هیچ نشناختی

نه خود بر پی اسب او تاختی

گر او بر تو خود دسترس یافتی

همانا به خون تو بشتافتی

دو تن چون به کُشتی ببندد میان

به خاک اندر آید یکی بی گمان

چو باشند دو نامور هم نبرد

یکی را بر آرد زمانه به گرد

از این کار هرگز تو را باک نیست

و دیگر که فرزند ضحاک نیست

نه باب تو دارد جز از تو پسر

بترسد که تاج کیانی مگر

پس از مرگ ایشان به دشمن رسد

بر آن بد کزان کار بر من رسد

اگر شاه چین بر تو آرد گزند

به دشمن دهد تاج و تخت بلند

کرا گفت یابی تو از روزگار

از این پادشاهی برآرد دمار

نه دیوانه گشته ست شاه بزرگ

که سوی گله راند از کوه، گرگ

تویی دیده ی شهریار بلند

به انگشت کس دیده ی خود نکند

چو فرمان دهی بازگردم به راه

بگیرم به سوگند، من دست شاه

که هرگز نیندیشد از کار تو

نیارد به روی تو از کار تو

به سوگند چون شاه را بندگشت

به مرگ پسر خوار و خرسند گشت

چو بند گران است سوگند مرد

به سوگند داننده یاری نکرد

تو نیز ای سرافراز فرزندِ کوش

به دل جستن شاه لختی بکوش

مگر ز آن نبیره ی سواران جم

یکی مار گردد به دست تو کم

دل شاه گردد به تو رام و شاد

نیایدش دیگر ز نیواسب یاد

بدو کوش گفت ای سرِ راستان

شنیدم سراسر ز تو داستان

همه هرچه گفتی بجای آورم

سر آتبین زیر پای آورم

ولیکن تو سوگند کن یاد نیز

که از من نداری نهان هیچ چیز

بگویی به شاه آنچه گفتی به من

به پیمانش بسته کنی جان و تن

جهاندیده به مرد سوگند خورد

به خورشید و بر گنبد لاجورد

به ماه و به مهر و روان و سروش

که گر بد سگالد به تو شاه کوش

نباشم بدین کار همداستان

تو را بازگویم همه داستان

ببندم به سوگندها جان اوی

ستانم به کام تو پیمان اوی

ز به مرد چون شد دل کوش رام

همی خواست تا بازگردد ز کام

بدو گفت به مرد کای نیکرای

زمانی هم ایدر نگهدار جای

به من بر یکی حمله آور درشت

بدان تا نمایم ز پیش تو پشت

بر آن تا سپه را نیاید گمان

که ما را فتاد آشتی این زمان

کشیدند بر یکدگر تیغ تیز

گهی در نبرد و گهی در گریز

چو هور از هوا سوی هامون رسید

شب تیره بر کوه دشمن کشید

چنین گفت به مرد کای شرزه شیر

دل من ز پیگار تو گشت سیر

کنون بازگردم برِ شهریار

به پیمان کنم جان شاه استوار

وز آن جایگه بازگردم دوان

بدین جایگه با سپاهی گران

یکی شمع بر نیزه بندم دراز

میان من و تو همین است راز

چو بینی بدان، کآمدم با سپاه

تو بر ساز کار و برآرای گاه

بُنه با سراپرده و هرچه هست

رها کن که ایدر خود آید بدست

تو باید که زی ما رسی تندرست

تن دشمن و رای بدخواه، سست

***

در لشکرگاه ایرانیان و چینیان

از آوردگه کوش چون گشت باز

سوی آتبین رفت و بردش نماز

بدو آتبین زود بر پای خاست

بر آورد و بنشاند بر دست راست

بدو گفت کامروز با چینیان

چه کردی تو ای زنده پیل دمان

چنین پاسخ آورد کآن شیر مرد

که با من برابر همی رزم کرد

دگر باره آمد به آوردگاه

مرا خواست زین بیکرانه سپاه

همه روزه با او بر آویختم

خوی و خاک و خون بر هم آمیختم

نه کردن توانستم او را زکار

نه برگاشت روی آن نبرده سوار

تن پیل دارد دل شیر نر

همی بارد از وی تو گویی هنر

همی بانگ زد بر پیم کای سوار

به ناورد فردا بر آرای کار

چو روز آید، آید چو شیر دژم

بگردیم تا بر که آید ستم

بر او آتبین آفرین کرد و گفت

که با دشمن تو غمان باد جفت

تو پشتِ منی و پناهِ سپاه

ستون دلیران و خورشیدِ گاه

به تو دیده و کام من روشن است

امیدم ز تیغ تو در جوشن است

بدان رنج کامروز بر تن نهی

سپاسی بی اندازه بر من نهی

به هر دشمنی کاندر آری ز پای

ز من خواه پاداش و مزد از خدای

وز آن روی به مرد با شهریار

چنین گفت شاها به کام است کار

که فرزند توست این یل نامجوی

دگر گرد بیداد و کژّی مپوی

یکی سخت سوگند خواهد همی

ز کین و ز کژّی بکاهد همی

مرا او یکی سخت سوگند داد

که از شاه پیمان ستانی به داد

گرفت آن زمان دست سالار چین

گوا شد بر او آسمان و زمین

که تا زنده ام هیچ نگزایمش

نه بد خواهمش خود، نه فرمایمش

چو جان گرامیش دارم مدام

شب و روز با شادکامی و کام

سپارم بدو لشکر و گنج و ساز

به رویش نیارم گنه هیچ باز

***

پیوستن کوش به سپاه پدر

دل مرد دستور از او گشت شاد

برون آمد او، سر سوی ره نهاد

چنان لشکری برد با خود گزین

که خسته شد از نعل اسبان زمین

برآمد به جای نشان با سپاه

عنان را بپیچید و برتافت راه

سپه را به کوه اندرون جای کرد

یکی شمع بر نیزه بر پای کرد

تو گفتی سهیل یمن سوی چین

فرود آمد و کرد روشن زمین

همه شب دل پیل دندان به جوش

نهاده به جای نشان، چشم و گوش

چو چشمش بدان روشنایی رسید

ز شادی به دلْش آشنایی رسید

پرستنده را گفت برخیز زود

که آتش پدید آمد از تیره دود

همی رفت خواهم سوی شاه چین

به ما بد سگالد همه آتبین

بنه برنهادند و در پیش کرد

ز بیگانه، آهنگ زی خویش کرد

حمایل یکی تیغ و نیزه به دست

چو پیل دژم بر تگاور نشست

برون رفت تیز از ره میمنه

بماندند لختی ز رخت و بُنه

***

کشته شدن پسر آتبین به دست کوش

چو از کارش آگاه شد آتبین

بفرمود تا برنهادند زین

به اسب اندر آمد برآمد ز جای

شمالی شد از زیر او بادپای

چو نزدیک کوش آمد آواز داد

که ای بدکنش بدرگ دیوزاد

چه بودت بهانه چه بر من نهی

کز این سان همی سر به دشمن نهی

چه آمد به روی تو از من جفا

که بشکست خواهی بزودی وفا

همی راند و پاسخ نیامد زکوش

دل آتبین تیزتر کرد جوش

پسر داشت گُردی چو سرو روان

دلیر و خردمند و روشنروان

به دیار ماه و به دانش سروش

مر او را برادر همی خواند کوش

سواری یل و نام او خود سُوار

سواری نبرده گِه کارزار

یکایک سوی کوش ره برگرفت

مر او را بسی داد سوگند تفت

به جان و سر خویش و جان نیا

که بیرون کنی از سرت کیمیا

ز ره بازگردی و آیی برم

که هرگز من از رای تو نگذرم

به من بر سپاسی نه و بازگرد

دل شاه ایران میاور به درد

بیا تا بدانم که این کار چیست؟

ببینم که آزار تو کار کیست؟

نه پاسخ فزود و نه رویش نمود

همی راند شبرنگ مانند دود

سُوار از سپاه و پدر دور ماند

همی راند شبرنگ تا بازماند

نه با او سپاه و نه از پس درفش

نه بر دوش خفتان نه بر پای کفش

به یک پیرهن، برنشسته به غم

دلش ایمن از روزگار ستم

مر او را چو کوش از سپه دور یافت

چو باد دمان اسب بروی شتافت

بغرّید و زد تیغ برران او

جدا کرد ران، تیغ برّان او

سُوار اندر آمد ز بالا به زیر

نشست از برش کوش مانند شیر

سرش پست ببرید و خود بر نشست

به فتراک شبرنگ شولک ببست

***

دیدار کوش با پدر

ز ره چون یکی میل ببرید بیش

سپاه پدرش اندر آمد به پیش

پیاده شدش پیش، به مرد زود

مر او را فروان ستایش نمود

زمین را ببوسید پیشش سپاه

همی کرد هرکس به رویش نگاه

به به مرد داد آن سرِ ارجمند

بدان تا فرستد به شاه بلند

چنین گفت کاین آن گرامی سراست

که بر آتبین زآسمان برتر است

به کین برادر بریدم ز تن

مگر شاه خشنود گردد زمن

سواران چو رفتند نزدیک شاه

به مژده که فرزندت آمد ز راه

پذیره شدش با سپاهی گران

بزرگان چینی و گندآوران

چو تنگ اندر آمد به نزدیک کوش

سران را ز دیدار او رفت هوش

همی گفت هر کس که این دیو چیست

که بر کشور ما بباید گریست

نه مردُم، همانا که آهرمن است

به چهر اهرمن، پیل پیکر تن است

اگر شاه ما گردد این دیو زفت

سپه را سر خویش باید گرفت

کز این چهره ناید همی جز بدی

ندارد رخش فرّه ایزدی

پدر را چو کوش دلاور بدید

فرود آمد و آفرین گسترید

زمانی بمالید بر خاک روی

نیایش همی کرد در پیش اوی

ز خاکش سپهدار چین برگرفت

ببوسیدش و سخت در بر گرفت

فراوان بپرسید و خوبش نواخت

به اسب و ستام خودش برنشاخت

همی راند با او برابر به راه

سخنها ز هرگونه پرسید شاه

همی داد پاسخ ز هرگونه کوش

پدر را به آواز نرم و به هوش

به ایوان چو رفتند از آن راه سخت

برآورد خسرو مر او را به تخت

همان گاه خوالیگر آورد خوان

چنانچون بود در خور خسروان

چو از خوان و خوردن بپرداختند

به نوّی یکی انجمن ساختند

بریده سر شاه ایران سپاه

بفرمود کآورد سالار شاه

بدید و دو دستش به دل برنهاد

همی گفت کز بخت گشتیم شاد

به دست چنین نیو نامی پسر

کشیدیم کینِ گرامی پسر

بسی آفرین کرد بر کوش و گفت

که با یال و برزت هنر باد جفت

***

نامه ی شاه چین به ضحاک در کشتن پسر آتبین

همان گه نویسنده را پیش خواند

وزاین داستان چند با او براند

چو بر پرنیان بر گذر کرد نی

یکی مژده را شادی افگند پی

که شاه جهان تا جهان شاه باد

از او دست بدخواه کوتاه باد

کمرگاه او سخت باد و تنش

همه ساله پیروز بر دشمنش

بدان، شهریارا، که این روزگار

شگفتی فراوان نهد در کنار

گرامی یکی پور من دور شد

دل من ز دوریش رنجور شد

به کامم در آمد سرِ شست او

سپاهم شکسته شد از دست او

همی تاخت بر دشمنان چون همای

سپاهم همی برد هر یک ز جای

یکی نامور پور ما را بکشت

به زوبین پولاد و زخم درشت

زمانه کنون روشنایی نمود

مرا با پسر آشنایی نمود

به من باز بخشیدش این روزگار

به کام جهاندار گشته ست کار

از این ناسپاسان همه کین کشید

سر دشمن شاه گیتی بُرید

فرستادم اینک برِ شهریار

بریده سر نامبرده سُوار

چنان شد ستوه آتبین با گروه

که بیرون نیامد شد از پیش کوه

نه بیرون توان شد به راهی دگر

نه فریادش آید سپاهی دگر

از آن پس به فرّ جهان کدخدای

من آن کوه را اندر آرم ز پای

فرستم به درگاه شاهش اسیر

به دست گرامی یل شیر گیر

گزین کرد صد مرد را زآن سپاه

گزینان رزم و دلیران گاه

بدادند یک ساله شان برگ و ساز

همان گه گرفتند راه دراز

***

گفتگوی پدر و پسر در بزم

همان شب یکی بزمگه ساخت کوش

برآمد خروشیدن نای و نوش

به روی پسر جام می کرد یاد

به دیدار و رویش همی گشت شاد

اگر چند فرزند را روی زشت

به چشم پدر روی او چون بهشت

چو سرمست گشتند گُردان ز می

به فرزند گفت ای گو نیک پی

چه نیرنگ سازیم با آتبین

کز او تنگدل گشت شاه زمین

چنین داد پاسخ که شاها، تو دل

از این کار غمگین مدار و خجل

من این رنج بردارم از شهریار

از این ناسپاسان برآرم دمار

که ایشان بر آن کوهپایه برند

ندارند راهی کز او بگذرند

یکی راه دارند بر تیغ کوه

که دیو از گذشتن بماند ستوه

به ما چین کشد، تنگ و دشوار راه

نیاید بکار اندر آن جا سپاه

اگر شاه گیتی بفرمایدم

به یاری یکی لشکر آرایدم

برآرم پیاده برآن تیغ کوه

بدارم برآن ره گروها گروه

بدان تا به ما چین نیابند راه

ز بالا درآرم برایشان سپاه

به شمشیر بردارم او را ز جای

همه کوه سر بینی و دست و پای

ز گفتار او شاه چین شاد گشت

دلش گفتی از دشمن آزاد گشت

بدو گفت رای تو آباد باد

دل دشمن از تو بفریاد باد

همان گه به به مرد فرمود شاه

که یک نیمه از ساز و گنج و سپاه

ز اسبان، وز ریدکان سرای

ز خرگاه وز خیمه و چارپای

ز هرچیز کز چین بیاورده ایم

ز گنج بزرگان بیاگنده ایم

به فرزند من بخش یک نیمه زین

که اوی است سالار ماچین و چین

روان است فرمانش بر لشکرم

چه بر دوده و گنج و بر کشورم

بزرگان و به مرد برخاستند

بر او آفرین نو آراستند

نهادند سر بر زمین پیش کوش

همان پیش سالار پولادپوش

همان شب جدا کرد به مرد زود

ز گنج و ز هرگونه چیزی که بود

به کوش دلاور سپرد آن همه

شبان گشت کوش و بزرگان رمه

فرستاد بر راه چین ده سوار

همان شب چو باد دمان، شهریار

بدان تا پیاده و سواری که بود

به لشکرگه آیند مانند دود

***

آگاه شدن آتبین از اندیشه ی کوش

از ایرانیان کودکی نیکدل

که خورشید گشتی ز رویش خجل

که با کودکان دگر، آتبین

ببخشیده بُد کوش را پیش از این

از آن کودکی بود پیشش بپای

شنید آن همه بند و نیرنگ و رای

چنان دشمنی بر دلش کرد جوش

که یکسر رمید از دلش مهرِ کوش

ز خویشان بپرسید آن پیش بین

که بودند در لشکر آتبین

همی بود تا مست شد مغز و کوش

برفت و بخفت و شد از کوش هوش

گریزان بشد کودک پاکدل

همه شب همی تاخت در آب و گل

چو در پیش شه آتبین شد ز راه

به رخساره بپسود خاک سیاه

دژم بود خسرو ز سوگ سُوار

ندانست کس بدفتاده ست کار

نه از رفتن کوش کاو را چه بود

نه این راز هرگز ز مردم شنود

چنان کردش آگاه کودک ز راز

که گشت آتبین از در بسته باز

که فرزند دارای چین است کوش

تو ای شاه ایران به من دار گوش

ز کارش چو آگاه شد شاه چین

یکی لشکر آورد بر تو به کین

چو دانست کآمد مر او را نهیب

فرستاد زی کوش رنگ و فریب

مر او را به دستان سوی خویش برد

نمود آن سبک مایه این دستبرد

که فرزند شه را به زخم درشت

به کین برادرش با او بکشت

سگالش چنین کرد با شاه دوش

مرا دیوچهر ستمکاره کوش

که کوهی دارند ایران سپاه

ز تیزی، سواران نیابند راه

که گردند از آن ره سواران ستوه

پیاده به آید بدان رزم کوه

فرستاد تا لشکر آید ز چین

پیاده ستوده سواری گزین

همی گویدش راه ماچین از اوی

ستانم، کشم سر بسر کین از اوی

چو بشنیدم این، زی تو بشتافتم

از آن بدگهر رو برتافتم

کنون هر چه دانی که بایدتْ کرد

بکُن شهریارا وز آن برمگرد

بپرسید و گفت این پیاده سپاه

کی آید بدین بیشه و رزمگاه

چنین داد پاسخ که شاها، مگر

به بیشه درآید سه روز دگر

***

آماده شدن آتبین برای جنگ با کوش

همان گه بفرمود تا زآن گروه

تنی صد شدند از بر تیغ کوه

همی راه دشمن نگهداشتند

خروش از بر چرخ بگذاشتند

همان شب یکی کنده فرمود شاه

کشیدند بیل و تبرها به راه

بر آن ره یکی کنده کردند ژرف

درازا و بالا و پهنا شگرف

بنه بر سر کُه کشیدند نیز

جز از خیمه دیگر نماندند چیز

سوی کوه دیدند پر میوه دار

سراسر همه چشمه و مرغزار

به مژده سوی آتبین آمدند

همی زآسمان بر زمین آمدند

که این کوه سرتاسر آب و گیاست

به گیتی چنین جایگاهی کجاست

چنین داد پاسخ که گر کوش دوش

رها کرد ما را و شد سوی کوش

نکرد آفریننده ما را یله

ز یزدان نداریم هرگز گله

نبسته ست هرگز دری بر کسی

که نشگاد درها بر او بر بسی

چنین جای را کی تواند ستد

مگر بخت بد بر من آرد لگد

***

کوش در برابر آتبین

سر ماه چون ماهِ نو شد پدید

همه دامن کوه لشکر کشید

بیاورد کوش از یلان شش هزار

دلیران و گردان خنجر گزار

همی گشت بر کوه تا چون کند

که بر آتبین بر شبیخون کند

به کابل زناگه به کنده رسید

چو دید آن شگفتی دلش برپرید

ز کردار شاه آتبین خیره ماند

بزد شیف و شبرنگ را پیش راند

چنین گفت کای شاه برگشته بخت

رسیده به جان تیغ و شد کار سخت

ز کنده چه سود و ز کوه بلند

که از آسمان بر تو آید گزند

زمانه روان را چو بر بایدت

ز بالین دیبا چه سود آیدت

از آن نوشدارو چه یابی تو سود

چو جانت زمانه بخواهد ربود

شما را زمانه فزون از سه روز

نمانده ست، شاها، تو رخ بر فروز

چو پیش من آید پیاده سپاه

کنم اندر این کنده صد جای راه

بینبارم این را به خاک و به سنگ

ز تیغم شود کوه یاقوت رنگ

ز خون سوارانْت ای شهریار

کنم لعل رنگ این همه کوهسار

نمانم که ماند کسی تندرست

ز پای اندر آرم تو را از نخست

چو بشنید گفتار کوش آتبین

بخندید و خیره بماند اندر این

***

جواب دادن آتبین کوش را و تمثیل نهنگ

بدو گفت کای دیو چهره به رنگ

نداری مگر داستان نهنگ؟

نهنگی ز دریا بیفتاد و رفت

مر او را یکی ساروان برگرفت

ز سرما شده خشک و بسته دو لب

گذشته بر او ماه دی، روز و شب

بر اشتر نهاد و بپوشید گرم

خورش داد و گفتارها گفت نرم

همی بود تا پیش دریای آب

نهنگ دژم چون برآمد ز خواب

به دیدار دریا برآمد بزرگ

همان گاه با ساروان شد سترگ

دو کارت بدو گفت پیش اندر است

که آن هر دو از یکدگر بتّر است

فزونتر نخواهم که خواهی ز من

اگر بیسراک، ار تن خویشتن

یکی زین دو گونه مرا بیش نیست

که هرگز فزون خوردن از کیش نیست

بدو خواجه گفت ای گزیده نهنگ

زمانی نگهدار دندان و چنگ

نه افتاده بودی فسرده به راه

تو را برگرفتم ز خاک سیاه

خورش دادمت تا شدی زورمند

ز تو دور کردم ز سرما گزند

نهنگ جفا پیشه گفت ای جوان

مخواه از من این کِم نباشد توان

تو را پیشه آن و مرا پیشه این

به دست تو دادم کنون به گزین

همی چشم داری ز من مردمی

مگر تو نهنگی و من آدمی

بدو گفت پس ساروان بیسراک

رها کرد خود را ز دام هلاک

چو لختی بشد ساروان لنگ لنگ

شتر دید در کام و چنگ نهنگ

همی گفت : هر کس که با بدگهر

کند مردمی، آن دهد بار و بر

مرا با تو این داستان اوفتاد

چنین داستان هیچکس را مباد

مر این را که خوانی تو اکنون پدر

ببین تا چه کرد او بجای پسر

همان شب که زادی تو ای مستمند

بیاورد و در بیشه ی چین فگند

تو را خورده ی شیر درّنده کرد

زمانه به من مر تو را زنده کرد

بدیدمْت و از خاک برداشتم

گرامیتر از هر پسر داشتم

چو بالا برآوردی و بر شدی

بر ایرانیان سر بسر برشدی

سرا پرده دادمْت و اسب و ستام

سپهدار و سالار کردمْت نام

به چشم تو دیدم همی بر جهان

بزرگی شدی در میان مهان

تو را بهره ور کردم از هر چه بود

نه خشنود یزدان و رنجه جهود

به شاهی مرا چون چنان است امید

تو را دادم از کامگاری نوید

تو بی آن که دیدی جفایی ز من

گر از نامداران این انجمن

به من پشت یکباره برگاشتی

مرا خوار کردی و بگذاشتی

بکشتی تو فرزند من را به تیغ

دریغ آن نبرده گرامی دریغ!

چنانچون برادر تو را لابه کرد

که از بهر من رنجه شو بازگرد

نه با او سلاح و نه با او سپاه

توان کرد از این سان یلان را تباه

همان آمد از تو که از تو سزید

جهان آفرین بد چو تو نافرید

همانا که تو شیر سگ خورده ای

وگر با گرازان بپرورده ای

که شرمت نیامد ز دیدار من

نه یاد آمدت هیچ کردار من

که بر من چنین تیغ کین آختی

دل از مهر و آزرم پرداختی

زهی پیل دندان وارونه چهر!

سپهر از تو یکسر ببرّاد مهر

مرا گر بیفگندی ای ناسپاس

نیفگند یزدان نیکی شناس

بدویم امید و بدویم پناه

نه کنده، نه کوش و نه ایران سپاه

کند هرچه خواهد که چون خواست کرد

از اوی است درمان و زوی است درد

از این بی گمانم که پروردگار

نه تا دیر، کآید همین روزگار

مر این تخمه را شهریاری دهد

شما را غم و سوگواری دهد

***

پاسخ کوش به آتبین

بدو گفت کوش ای سبک مایه مرد

به گرد در پادشاهی مگرد

تو تا من نبودم چو روباه لنگ

نبودت شب و روز جایی درنگ

همه روز با بیم بگذاشتی

شب از جای دوشینه برداشتی

نبودت خورش سال و مه جز شکار

خور و خواب در بیشه و کوهسار

چه بود ار مرا نیز کردی بزرگ

که تو بیشه برداشتی همچو گرگ

چو من برکشیدم سر و سفت و یال

شدی شاه چین را بدان بی همال

که از بیشه در دشت و رود آمدی

برِ خسروِ چین فرود آمدی

دوباره شکستم سپاه پدر

توانگرت کردم به سیم و به زر

شدی بی نیاز از همه گونه چیز

برادر بکشتم ز بهر تو نیز

چو آگاه گشتم ز کار پدر

پدر بهتر از دایه ی بدگهر

مرا دایه بودی و پروردگار

گرامی ولیکن نه چون شهریار

چو پاداش خواهی بدین دایگی

چو پر مایه گشتی ز بی مایگی

چو نیواسب کشتم در این کارزار

از او به نباشد همانا سُوار

***

پاسخ آتبین

بدو آتبین گفت کای تند مرد

زبان تو مغز مرا بنده کرد

بدان گه که بابت بیفگند خوار

به بیشه درون زار و بیچاره وار

اگر من تو را اندر آن تیره خاک

رها کردمی، گشته بودی هلاک

نه امروز بودی تو او را پسر

نه باب تو را نیز نام پدر

تو نیواسب را ز آن بکشتی درست

که او مر تو را خواست کشتن نخست

به من برسپاسی نباید نهاد

درِ داد بر خود بباید گشاد

اگر تو مر او نکشتی به جنگ

ندادی تو را او زمانی درنگ

گرامی پسر با تو همشیره بود

ز دل دوستی بر تو بر خیره بود

بیامد چنانچون برادر پَسَت

نکوهش کند زین همی هرکست

مر او را به بیهوده کردی تباه

به تو بازگردد ز هر سو گناه

***

[پاسخ کوش]

………………………………

………………………………

بدین سان که داری دلی گشته ریش

یکی تیر کرد او برون را بپیش

زمانی بگردیم و بازی کنیم

بدین دشتِ کین اسب تازی کنیم

ببینیم تا چون برآید نبرد

زمانه کرا اندر آرد به گرد

اگر تو کِشی کین فرزند خویش

وگر من کنم جان بدخواه ریش

شود کار یکرویه زین کارزار

اگر تو شوی شاد، اگر شهریار

***

آهنگ جنگ

بدو آتبین گفت دادی تو داد

از این بیش گفتار دیگر مباد

سپه باز گردان تو ایدر بپای

که با تو بکوشم به زور خدای

بفرمود تا بازپس شد سپاه

سوی لشکر خویشتن رفت شاه

بپوشید خفتان و ساز نبرد

دل لشکر از رنج او شد بدرد

سپاه از عنانش برآویختند

خروش از دل و جان برانگیختند

که شاها، مخور با سپه زینهار

بمان تا کند دیگری کارزار

که پرگست، اگر بر تو آید گزند

بمانیم بیچاره و مستمند

برآرد ز خرد و بزرگ او دمار

نیابیم از او کس به جان زینهار

به پاسخ چنین گفت شیر دلیر

که از گرگ، هرگز نترسید شیر

شما در مدارید از این کار ننگ

که من دیده ام رزم مردان جنگ

بکوشم بدان سان که دارم توان

دل شیر دارم تن خسروان

به نیروی یزدان بر آرم دمار

از این دیو چهره در این کارزار

***

جنگ آتبین و کوش و پیروزی آتبین

بگفت این و شد تا به نزدیک کوش

بر او حمله آورد چون شیر زوش

چنان هردوان بر هم آویختند

کز اسبان همی خون و خوی ریختند

گهی این برآن و گهی آن بر این

گهی آن به تندی، گهی این به کین

نهیب از چنان زخم دو کینه ور

گهی بر سر آمد گهی بر سپر

شکستند نیزه، کشیدند تیغ

گهی در نبرد و گهی در گریغ

گمانش چنان بود بر آتبین

که با او برابر نیاید به کین

نخست از سر زین چو شیر ژیان

به یک دست تیغ و کمر بر میان

چو فرّ کیان دید و زور گوان

هنر دید از آن مایه ی خسروان

هنر بیشتر کوشش افزون نمود

بدو اندر آمد بکردار دود

فرو هشت تیغ و سپر پیش کرد

بزد تیغ کوش از سرش خود برد

بر او حمله آورد پس آتبین

کشیده چو الماس شمشیر کین

ز بالا چو تیغ اندر آمد درشت

به یک زخم مربارگی را بکشت

به یک زخم برگستوان با سرش

بیفگند وز آن خیره شد لشکرش

پس آهنگ او کرد با تیغ تیز

بترسید و برداشت راه گریز

از آن سو تگ آورد سوی سپاه

که بپسود پایش ز خاک سیاه

پذیره شدندش سواران چین

رهانید جان از بدِ آتبین

دگر باره بر پشت باره نشست

بیامد برآورد زه را به شست

ببارید بر آتبین بر خدنگ

جهان بر دل لشکرش کرد تنگ

چو دید آتبین آن دلیری ز کوش

بر آورد چون ابر تندر خروش

به تیر آتبین آن زمان دست برد

نمود آن هنرمند را دستبرد

نخستین خدنگش رها شد ز شست

به پیشانی بارگی درنشست

خروشید و زد کوش را بر زمین

به زخم دگر دست برد آتبین

به بازو درآمدش زخم درشت

چو شد خسته زو کوش بنمود پشت

***

گریختن کوش

گریزان شد از بیم جان زی سپاه

همی تاخت او تا برِ اسب شاه

سپاهش دگر باره بشتافتند

مر او را چنان خسته دریافتند

بر اسبش نشاندند بردند تیز

چنان لشکری زآتبین در گریز

ببستند پس خستگیهاش سخت

بدو هر کسی گفت کای نیکبخت

ز تو کار دشمن به جایی رسید

که گر مرغ گردد نشاید پرید

گرفتار در زیر کوهی بلند

همی هر زمان بیم جان و گزند

به جانت چرا کرد باید خطر

بمان تا بیاید سپاه پدر

چو لشکر بیاید به یک کارزار

برآریم از این ناسپاسان دمار

چو جان را همی کوشد این بدگهر

تو در کار او رنج چندین مبر

همان شب شود کار ایشان پدید

که لشکر ز چین سوی خسرو رسید

نماند یکی زنده زایران سپاه

به فرّ تو پیدا شود کام شاه

وزآن روی چون آتبین گشت باز

در اندیشه بود آن شب دیرباز

وز این روی شد کوش پیش پدر

ز ناورد کرد آگهش در بدر

دژم گشت و گفت آتبین جادو است

ز پاکی و پرمایگی یک سو است

نبایست با او نبرد آزمود

کز او بهر ما نیست جز تیره دود

بمان تا فراز آید از چین سپاه

چو آید، شود کار دشمن تباه

شب آمد پراگنده گشتند و کوش

بخفت و برآسود و آمد بهوش

***

آمدن سپاه از چین و تدبیر آتبین

ستاره چو گشت از هوا ناپدید

سپیده ز سیماب لشکر کشید

خروش آمد از دیده ی کوهسار

که شاها، سپه را تباه است کار

که از چین سپاهی پیاده رسید

که شد بیشه از تیغشان ناپدید

بپرسید خسرو از آن دیده بان

که برخیر چندین چه رانی زبان

نگه کن که چونند و چندند مرد

کجایند و اکنون چه خواهند کرد

چنین پاسخ آورد کای شهریار

همانا فزون است پنحه هزار

هوا پر ز زوبین و پر خنجر است

همه دشت و بیشه پر از لشکر است

رسیدند نزدیک میلی زمین

پذیره شده لشکر شاه چین

به ایرانیان گفت خسرو به درد

که ما را چو چرخ روان خیره کرد

یکی چاره باید سگالید باز

که از رزم دشمن شوم بی نیاز

که ایشان نیایند فردا به رزم

می و جام و آرایش آرند و بزم

بفرمود تا رختشان هرچه بود

همه بر سر کوه بردند زود

بر آن کوه سی پاره سنگ کلان

به دندانه برداشتند آن یلان

پسِ سنگها شد نهان چند تن

دلیران جنگی و لشکرشکن

به هر جای بر دیده بانی نشاند

از آن پس یلانِ سپه را بخواند

بدیشان چنین گفت شاه آتبین

که ای سرفرازان ایران زمین

بدان کردم این، تا چو سالار چین

بیاید، نبیند مرا در زمین

درستی بداند که من با گروه

گریزان شدم بر سر تیغِ کوه

چو کوش از پس ما بیاید به جنگ

گشایند از این کوه سی پاره سنگ

امیدم چنان است کز چینیان

از این پس سواری نبندد میان

پیاده شود بی گمان ریز ریز

سواران از این سنگ گیرد گریز

پسندیده دیدند کردار اوی

همه شادمانه ز گفتار اوی

نشانی نهادند با دیده بان

ز گفتار آن نامور مرزبان

که چون کوه بینند گشته بنفش

ز رنگ درخشنده رخشان درفش

سپه را یکایک دهد آگهی

که «از چینیان دور شد فرّهی»

چو این گفته یابند مردان جنگ

گشایند دندانه ها زیر سنگ

***

جنگ در کوه و پیروزی آتبین

چو هور از بر کوه زیور نهاد

سپاهی سوی کوهیان سر نهاد

زمین آسمانگون ز پولاد تیغ

ز گرد سپه بر سر کوه میغ

خروش پیاده رسیده به ماه

رخِ شید تیره ز خاک سیاه

سپه چون سوی کوهپایه رسید

از ایرانیان هیچ کس را ندید

چو آتش برون زد ز لشکر سمند

همی تاخت تا پیش کوه بلند

بن کوه بی انجمن یافتند

بسی خیمه های کهن یافتند

چنین گفت با لشکر خویش کوش

که دشمن همانا رمیده ست دوش

نباید شدن بر پی گمرهان

نباید که گردند جایی نهان

دهند این سپه را دگرباره کار

ز گردان بماند دل شهریار

چو بر کوه زد کوش را اسب دست

میان هر یکی را به رفتن ببست

ز هر سو سپاهی سوی آسمان

روان گشت مانند تیر از کمان

فزون آمد، افزونتر از سی هزار

پیاده که بر کوه رفت و سوار

پلنگ دلاور بر آن کوهسار

نبود آن چنان کآن دلیران کار

از آن کوه ترسنده گشتند باز

بسی اشتر و اسب گردنفراز

دل هر کسی تیزتر شد به جنگ

به چشمش چو هاموش شد آن کوه و سنگ

چو از کوه یک نیمه بگذاشتند

از ایران سپه نعره برداشتند

که «پیروز و آباد باد آتبین

همه ساله پیچان دل شاه چین»

خروش اندر آمد به گوش یلان

بدرّید گفتی دل بددلان

نمود آتبین شاه نیرنگ خویش

رها کرد پس هر کسی سنگ خویش

چو سنگ اندر آمد ز بالا به زیر

نه بد دل بماند و نه مرد دلیر

ببارید بر چینیان مرگ، سنگ

نه راه گریز و نه سامان جنگ

ز هول و خروشِ روان سنگها

گریزان سواران به فرسنگها

از آن بیكران لشکر پر ز جوش

فزونتر ز پانصد بماندند و کوش

نه بر کوه بر نامداری بماند

نه در کوهپایه سواری بماند

چو آن مایه لشکر به خسرو رسید

همی هر زمانش غم نو رسید

که از صد سوارش یکی رسته بود

چه رسته که او نیز هم خسته بود

همی گفت کاین سختی و بند چیست

که داند که راز خداوند چیست

به جان و سر نامور شهریار

به خون سرافراز نیو سوار

که سالی من آنجا درنگ آورم

مگر آتبین را بچنگ آورم

بخواهم از او کین فرزند خویش

همان کین مردان و گردان پیش

همی بود یک ماه در پیش کوه

مگر آتبین گردد از بدستوه

فرود آید از تیغِ آن کوهسار

بیابدش بر دشت و بر مرغزار

یکایک برآید بدو کامِ دل

برانگیزد از خون یارانش گل

نبود آتبین را بدان هیچ رای

بزد بر سر کوه پرده سرای

ز خیمه چنان شد سر تیغ کوه

که گفتی همه ساله بود آن گروه

فرود آمدندی چه روز و چه شب

وز آن کشتگان بستدندی سلب

برآمد بر این روزگاری نه دیر

دل هر دو لشکر شد از جنگ سیر

***

پرسش آتبین از کاروانیان درباره ی ماچین

یکی روز، بس کاروانی شگرف

ز ماچین گذر کرد بر کوه ژرف

سوی آتبین بردشان مرد راه

ز بازارگانان بپرسید شاه

کز ایدر به ماچین چه راه است و چند

چگونه؟ چه نام است شاه بلند؟

بر این چارپایان چه دارید بار

چه مایه دهد سودتان روزگار

چنین داد گوینده پاسخ به شاه

کز ایدر فزون است ده روزه راه

با ماچین یکی شاه با فرّ و هوش

به رادی چو ابر و به خوبی سروش

بهک نام شاه است و زیبای شهر

تو گویی ورا از بهشت است بهر

یکی دادگر شهریاری که شیر

در آهو نیارد نگه کرد سیر

چنان رنج برده به کار خدای

که از دانشش خیره شد رهنمای

بر این چارپایان همی خوردنی ست

نه پوشیدنی و نه گستردنی ست

به بازارگانی سوی چین کشیم

به ماچین همه ساله از این کشیم

وز آن جا بر این ره بیابیم باز

به بار اندرون جامه و فرش و ساز

دو چندان شود مایه ی ما ز سود

بدین بر دروغی نشاید فزود

بدو آتبین گفت کای مرد راز

چه گویی بدین رنج و راه دراز

اگر بر تو آسان کنم رنج تو

دو چندان کنم مایه و گنج تو

من از تو چه پاداش یابم از این

چو کوتاه گردانمت راه چین

بدو گفت گوینده کای نیکدل

ز پاداش من بنده دل گسل

بدین مژده پاداش خواه از خدای

که اوی است نیکی ده و رهنمای

بفرمود تا بار برداشتند

به چشم جهانجوی بگذاشتند

پس آن چیزها هرچه آمد فراز

دو چندان از آن مایه دادند باز

جهاندیده بازارگان پیش شاه

به رخساره بپسود خاک سیاه

چنین گفت کای نیکدل شهریار

ز تو دور بادا بد روزگار

مرا کاشکی بودی آن دسترس

که خشنودی شاه رایست و بس

پس اندیشه ی شاه یزدان پرست

چنان بود کایدر نشاید نشست

سر کوه چون شد زدی ماه پیر

نهفتن تنومند را ناگزیر

بهاران چو کوشش نیاری بجای

به بهمن نشاید کشیدن دوتای

چو گاه جوانی نوروزی تو چیز

به پیری شوی خوار بیچیز نیز

ز فردا گر امروز نایدت یاد

به دست تو فردا بود تیره باد

اگر ماه بهمن سپه برکشد

همان میغ بر کوه لشکر کشد

سپاه مرا اندر آرد ز پای

یکی چاره باید که آرم بجای

***

نامه ی آتبین به نزدیک بهک، شاه ماچین

دبیر خردمند را پیش خواند

وز این در سخنها فراوان براند

به ماچین یکی نامه فرمود شاه

به پیش بهک خسرو نیکخواه

به نام خداوند پروردگار

توانا و روزی ده و کردگار

کند هرچه خواهد که هستش توان

جهان پیر دارد گه و گه جوان

ز تیره شب، آرد پدیدار روز

جهان را پس از دی کند دلفروز

مرا گه غمی دارد و گاه شاد

نهادِ جهان را بدین سان نهاد

ندانی تو ای شهریار بلند

که ما را ز گردون چه آمد گزند

چنین روزگاری درآمد دراز

دواند مرا در نشیب و فراز

چو گرگان گهی گرد بیشه دوان

گهی چون پلنگان به کُه بر روان

ز ضحّاکیان سال و مه در گریز

گهی در گریز و گهی در ستیز

ز گفتار جمشید پاکیزه دین

نهان بود باید مرا این چنین

که چون دید از اخترکه کارش بگشت

ز شاهی دل روزگارش بگشت

گرفتار خواهد شد آن مستمند

ز ضحاک بر وی بیاید گزند

نیای مرا آن که بودش پسر

بخواند و نمودش همه سربسر

که چندان که در دشت و صحرا بوید

وگر زیر دریا به زندان بوید

ز ضحاکیان کس نباید که نیز

ببیند، فریبد شما را به چیز

تو فرزند خود را همین پند ده

مر او را بدین پند سوگند ده

بگو تا نهان باشد از بدنژاد

که چون او نژادی به گیتی مباد

چو ضحّاک بر سر کشد روزگار

پدید آید از ما یکی شهریار

که او را بگیرد، به بند آورد

به ضحّاکیان بر گزند آورد

شما را شود پادشاهی چو بود

دهد روشنایی از این تیره دود

کنون من به گفتار این پاکدین

نهان و گریزان شدستم چنین

همی تا توانم که جنگ آورم

نخواهم که نامم به ننگ آورم

چه مایه بکوشیم از بهر نام

زمانه همی باز دارد لگام

من از جنگ و چاره بماندم کنون

سپهر روان کرد ما را زبون

به تو دست و امید خوشی آختم

پناه تن و جان تو را ساختم

از اندرز جمشید و از پند او

مرا این رسانید فرزند او

که چون تنگ دارد شما را جهان

بُنه سوی ماچین کشید از نهان

که شاهی ست با داد و یزدان پرست

بر آن شاه، ضحّاک را نیست دست

نترسد جز از پاک یزدان ز کس

پناه شما زایزد اوی است و بس

تواند که دارد شما را نگاه

به یزدان و او کرد باید پناه

برآمد کنون سالیان بیشمار

که هستیم پی خسته ی روزگار

ز ما و نیاكان ما چرخ، مهر

بریده ست ای خسرو خوبچهر

ندادیم هرگز تو را دردسر

نکردیم بر مرز خسرو گذر

کنون کار از اندازه اندر گذشت

ز گردن همان آب بر سر گذشت

سر کوه داریم و دشمن ز پس

تو را دانم امروز فریاد رس

که آری بر خویش ما را فرود

ز ما بر تو ای شاه زیبا، درود

چو از نامه برداشت کلک روان

یکی نامزد کرد با کاروان

به بازارگانان بسی چیز داد

ز دینار وز اسب تازی نژاد

برفتند با نامه و مرد شاه

به پیش بهک خسرو نیکخواه

چو آگه شد از نامه و مرد او

بدانست سرتاسر آن درد او

بپیچید و اندر دلش کارکرد

به کار اندرش رای هشیار کرد

فرستاده را داشت مهمان سه روز

چهارم چو بفروخت گیتی فروز

***

نامه ی بهک شاه ماچین به نزدیک آتبین و پاسخ وی

بفرمود تا پیشش آمد دبیر

جوانی خردپرور تیزویر

یکی پاسخ نامه فرمود شاه

به نام خداوند خورشید و ماه

شب تیره از ماه روشن کند

زمین را ز خورشید جوشن کند

بهار آرد از مغز سرما برون

جهانی بیاراید از کاف و نون

رسید و بدانستم این داستان

که گفتی تو ای مایه ی راستان

دژم گشتم از روزگار دژم

که بارد بر این تخمه چندین ستم

که دارد خود از چرخ گردون وفا

که دارد چنان تخمه را بینوا

ولیکن کس از رازش آگاه نیست

به کارش مرا و تو را راه نیست

سرانجام باید که نیکو شود

تن شاه ایران بنیرو شود

شود چرخ گردنده با او به مهر

برآرد دمار از تن دیوچهر

و دیگر که جستی ز چاکر پناه

پناه تو بادا خداوند ماه

مرا کشور و لشکر آراسته ست

همه گنج و خانه پر از خواسته ست

به بخت تو هستم، نگویم که نیست

که این خانه، وآن خانه هر دو یکی ست

از اسبان تازی و خفتان و تیغ

ز تو شهریارا ندارم دریغ

ولیکن از آن جای نااستوار

مرا ایمنی نیست از روزگار

به رنجم ز ضحّاکیان ماه و سال

مرا روز و شب شاه چین بدسگال

چو آگاه گردد که هستی برم

برآرد دمار از زهمه لشکرم

یکی لشکر آرد که خورشید پاک

به ماچین دژم گردد از تیره خاک

نه کوشیدنم روی با آن سپاه

نه کردن توانم تو را زو پناه

مرا بیم جان باشد از تیغ کوش

گران گر نیایدت بشنو به هوش

جوانمردی از مایه ی راستی ست

دروغ فزونی همه کاستی ست

برِ راستی روشنایی بوَد

درستی سرِ پارسایی بوَد

اگر راست باشی و باشی درست

چنان دان که هر دو جهان آنِ توست

کنون من تو را ره نمایم نهان

به اندرز جمشید شاه جهان

دو ماچین یکی ایدروی ترست

به ماچینِ من باید آمد نخست

پس آن گاه یک ماهه راه اندر آب

به کشتی بباید شدن با شتاب

یکی کوه بینی سرِ ماه، ژرف

درازا و پهنا و بالا شگرف

ز دریا نی تن شده در هوا

به فرمان یزدان فرمانروا

درازای فرسنگش آید دویست

درازا و پهناش هر دو یکی است

بدان کوه هشتاد شهر گزین

که هر یک نکوتر ز ما چین و چین

بر آن شهرها بر چهاران هزار

ده آید پر از باغ و پر میوه دار

یکی شهریار است بر کوه و شهر

ز گیتی همه کامرانیش بهر

هشیوار شاهی و طیهور نام

رسانیده بخت بلندش به کام

ز یزدان پرستی چنان است شاه

که گویی نکرده ست هرگز گناه

بدان کوه یک جای راه است و بس

که نتوان بر آن راه رفتن دو کس

یکی سخت دربند چون چاه ژرف

همه ساله آگنده بینی ز برف

اگر هر چه در روی گیتی سپاه

نهد سر بدان نامبردار شاه

به در، مردشان بازدارد ز کوه

نترسند، نه جنگ آورند با گروه

چنین است و زین خوبتر کشور است

ز ریگ بیابان فزون لشکر است

برادر نخفت ارمرا سال و ماه

چنان نامور خسرو نیکخواه

تو را گر بود نزد آن شاه رای

همه هرچه باید من آرم بجای

بسازم، فرستم به دریا کنار

تو آهنگ دریا کن ای شهریار

چو نزدیک دریا رسی، هم زمان

سپاهم سوی تو رسد بی گمان

فرستم تنی چند با تو به راه

کنم نامه ای نزد طیهور شاه

ز کار تو اگاه گردانمش

به یزدان و دوزخ بترسانمش

چو آن جا رسیدی، شدی بی گزند

چه ضحاک جادو، چه دیو نژند

اگر مرغ پرّان شود پیلگوش

وگر کوش گردد همایون سروش

نیابد به فرسنگ آن کوه راه

تو به دان کنون ای سرافراز شاه

پزشک ارچه داننده ی نرم و خشک

ز بیمار بهتر نداند پزشک

فرستاده را داد بسیار چیز

چنان شد که چیزش نبایست نیز

یکی را فرستاد با او به هم

که از آتبین بر رسد بیش و کم

به دریا اگر هیچ رای آورد

نیاید، سخنها بجای آورد

بسازد همه هر چه آید بکار

فرستد به نزدیک دریا کنار

فرستادگان برگرفتند راه

به ده روزه رفتند نزدیک شاه

ز پاسخ دل آتبین گشت شاد

فرستاده را چیز بسیار داد

بدو گفت رو شاه خود را بگوی

که ما را همین است امروز روی

تو از کشتی و هر چه باید بساز

به دریا فرست ای شه سرفراز

که من با سپاه اینک آیم همی

فزون از دو هفته نپایم همی

فرستاده برگشت و برداشت راه

بی آزار بر کوه بنشست شاه

نه فرمود جنگ و نه انداخت سنگ

برابر همی کرد دشمن درنگ

چو یک ماه دیگر برآمد بر این

دژم گشت از آن کوه سالار چین

***

رای زدن به مرد با شاه چین

یکی روز به مرد دستور گفت

که با جان شاه آفرین باد جفت

بدین جای بی کار بودن چه سود

که بود آن که با کوه رزم آزمود

گر از بیم، دشمن نیاید به زیر

تو را دل نیاید از این بیشه سیر

ز دشمن زمین کردی امروز پاک

بر آن کوه گردد ز سرما هلاک

ز کارش مگر خسرو آگاه نیست

که جز راه ماچین ورا راه نیست

اگر سوی ماچین شود بی درنگ

مر او را به یک نامه آرم بچنگ

فرستد مر او را بهک نزد شاه

وگرنه فرستیم بر وی سپاه

بهک را و ایرانیان را به بند

بیارند نزدیک شاه بلند

براند بر آن همگنان کام خویش

برافرازد از سرکشان نام خویش

چنین پاسخش داد سالار چین

که سوگند دارم به داد و به دین

که از آتبین برنگردم به جنگ

جز آنگه که او را بیارم بچنگ

بخواهم از او کین نیواسب گُرد

خردمند، سوگند نشمرد خُرد

به سوگند هرگز که یازید دست

جز آن کاو به تیر زمانه بخست

بترتر ز سوگند، پتیاره نیست

چو سوگند خوار ایچ خونخواره نیست

بدو گفت به مرد کای شهریار

به گفتار بنده کنون گوش دار

تو از کین نیواسب پرداختی

ز فرزندِ دشمن چو کین آختی

وگر بازگردی از ایدر به جای

نه از رزم دشمنت برگشت رای

دگر باره آهنگ دشمن توان

که داری جوانی و نوشه روان

چو دشمن به کوه است و ما بر زمین

چه شاید بدو کردن ای شاه چین

ولیکن که فرزند شاه جهان

چنان آرزو دارد اندر نهان

که آید که بیند یکی تخت شاه

دلش خرّمی یابد از بخت شاه

***

بازگشت شاه چین و رفتن آتبین به نزد طیهور

بدانست سالار چین کان سخُن

چنان است کافگند آن مرد بُن

بفرمود تا برنهادند بار

سوی چین کشیدند از مرغزار

شد از رفتنش آتبین شادمان

تو گفتی سرآمد مر او را غمان

فرستاد لختی سواران ز پس

بجستند بیشه، ندیدند کس

بر آن کوه یک هفته کرد او درنگ

نیامد دلش سیر از آن خاره سنگ

به شبگیر هشتم بنه برگرفت

فرود آمد از کوه و ره برگرفت

همی رفت تا پیش دریا کنار

سراپرده زد بر لب جویبار

سپاه بهک دید و کشتی و ساز

ز ماچین همان گه رسیده فراز

بسی گونه گون هدیه و خوردنی

ز پوشیدنی هم ز گستردنی

کسانی که دانند در آب راه

تنی ده فرستاد نزدیک شاه

نبشته به طیهور شه نامه ای

به دست سرافراز خودکامه ای

از آن، آتبین سخت شادی نمود

بدان نامدار آفرین برفزود

یکی هفته دیگر به دریا کنار

درنگ امدش تا بر آراست کار

به هشتم به کشتی نشستند شاد

روان گشت کشتی بکردار باد

شب و روز یک ماه کشتی چو تیر

به دریا همی راند ملّاح پیر

ز عقرب چو بنمود رخساره ماه

جزیره پدید آمد و دید شاه

فرو داشت کشتی به یک منزلی

شد آشفته مردم ز خیره دلی

بماندند از آن کوه و دیا شگفت

همی هر کس اندیشه ای درگرفت

همی آتبین گفت کای کردگار

توانا و دانا و پروردگار

ز دریا تو آری چنین کُه برون

نهان داری آتش به سنگ اندرون

سراسر شگفت است کردار تو

جهانی همه خیره از کار تو

وز آن جا یکی نامزد کرد شاه

فرستاد …………………………….

یکی نامه فرمود خسرو درست

چو پیش بهک کرده بود از نخست

به دست فرستاده ی خویش داد

بشد تا بر شاه ماچین چو باد

ز کار خودش یکسر آگاه کرد

گله هرچه کردش ز بدخواه کرد

رسیدند نزدیک دربند شاد

نگهبانِ دربند آواز داد

که این نامداران که اند و چه اند؟

بدین آمدن نزد ما برچه اند؟

فرسته ی بهک پاسخ آورد باز

که ای نامور مهتر سرفراز

ز ماچین رسولیم نزدیک شاه

اگر رای بینی کنون راه خواه

همان گه سواری فرستاد مرد

به طیهور، وز کارش آگاه کرد

فرستاد طیهور مردی بزرگ

به دربند با صد سوار سترگ

بیامد، به دربندشان راه داد

همان راهشان تا درِ شاه داد

فرستادگان چون بدیدند تخت

همی هرکسی آفرین خواند سخت

بدادند پس نامه هر دو بدوی

سوی ترجمان کرد طیهور روی

بفرمود تا نامه برخواندند

ز هر گونه ای داستان راندند

***

پیام طیهور به آتبین

چو آگه شد از نامه ی آتبین

تو گفتی ببسته ست پایش زمین

دو دیده به لؤلؤ بیاگند پُر

کنارش شد از دیدگان پر ز دُر

همی گفت لبها پر از باد سر

که با نیکمردان زمانه چه کرد!

دریغا که آن پاکدینان پیش

گذشتند و پیدا شد این زشت کیش!

ز گیتی بریده شد آن تخم پاک

جهان گشت بر دست دیوان هلاک

بزرگان پراگنده گشتند نیز

نگر تا به گیتی بتر زین چه چیز

فرستاده ی آتبین را بخواند

بپرسید و در پیشگاهش نشاند

که با من بگو تا چگونه ست کار

کجا پیش رفتی تو از شهریار

ز دربند گفتا به یک روزه راه

مرا پیش خسرو فرستاد شاه

به دستور فرمود تا نامه کرد

همه مردمی بر سر خامه کرد

که شاه جهان شادباد و درست

سوی خانه ی خویشتن راه جست

همه پیش توست آنچه دارم ز گنج

وگر جان گزینی ندارم به رنج

چو اندر رسیدی تو را باک نیست

به پیش تو کمتر ز ضحّاک نیست

مرا پادشاهی همه پیش توست

دل و جان من مرهم ریش توست

روان است فرمانت بر لشکرم

چو لشکر ز فرمانت من نگذرم

همی باش چندان که خواهی به کام

شب و روز با شادکامی و جام

چنین تا ز ضحّاک و دیوان زفت

جهان پاک گردد چو جمشید گفت

چو گردد تو را کار گیتی بکام

از ایدر به شادی به شاهی خرام

فرستادگان را بسی داد زر

چه اسب و قبا و کلاه و کمر

فرستادگان بهک را بخواند

بخوبی گُسی كرد و كشتی براند

وز آن پس دو فرزند خود را بخواند

مر آن هر دو را با سپه برنشاند

پذیره فرستادشان نزد شاه

همی رفت چون موج دریا سپاه

فرستاده چون نزد خسرو رسید

به نامه چنان مردمیها بدید

از آن نیکویی شادمان شد به دل

ولیکن ز طیهور گشت او خجل

***

دیدار آتبین و طیهور

ز دریا چو بر خشک شد شهریار

سراسر سپه دید دریا کنار

دو فرزند طیهور با آن سپاه

پیاده شد و آفرین با سپاه

گرفتند مر یکدگر را کنار

نشستند بر باره ی راهوار

چو شه را ز دربند بگذاشتند

ز شادی همه نعره برداشتند

به یک روز بر سر کشیدند راه

ز دشواری راه و سنگ سیاه

بدان باژبان چیز بسیار داد

درم داد و دیبا و دینار داد

چو ره بر سر آورد رنجور شاه

پدید آمد از دور طیهور شاه

رسیدند نزدیک یکدیگران

پیاده شدند از کران تا کران

بپرسید طیهور از آتبین

لب شاه طیهور پر آفرین

همی گفت فرخنده این روزگار

که دیدیم روی تو ای شهریار

سوی خان خویش آمدی شادمان

به کام تو بادا دل بدگمان

بدو آتبین گفت کای نیکنام

دلم شد به دیدار تو شادکام

ز یزدان همه ساله این خواستم

که اکنون بدو دل بیاراستم

برفتند از آن جایگه چند روز

همه راه پر لاله ی دلفروز

به هر منزلی ساخته خوردنی

ز پوشیدنی هم ز گستردنی

همه راه رامشگر و رود و می

ز بهر جهانجوی فرخنده پی

***

وصف شهر بسیلا

به پنجم به شهر بسیلا رسید

به گیتی کسی چون بسیلا ندید

درازا دو فرسنگ و پهنا همین

پر از باغ و باغش پر از یاسمین

نشستنگه شاه طیهور بود

نه شهری، بهشتی پر از حور بود

همه کویها آب و جوی روان

لب جو پر آزاد سرو روان

همه باغها لاله و شنبلید

ز هر لاله ای بوی دیگر دمید

بیاراسته کوی و بازارها

برآورده از سنگ دیوارها

چنان ساخته سنگ بر سنگ نیز

که اندر شکافش نرفتی پشیز

به بالا بدان سان که پرواز باز

به یک روز نتوان شدن بر فراز

یکی کنده بر گرد دیوار شهر

که دریای قلزم از او یافت بهر

روان آب و کشتی بدو اندرون

همانا که صدباره بودی فزون

چو دروازه بگشاد دربانِ شهر

تو گفتی بهشتش فرستاد بهر

چنان بوی از آن شهر بیرون دمید

که هوش از دل و مغز شد ناپدید

همه بادپایان برانگیختند

گهر در پی آتبین ریختند

همه کوی و بر زن پُر از خواسته

به دیبای چینی بیاراسته

همه بام رامشگر خوش سرای

همه شهر پر ناله ی رود و نای

بدان باربوشی شه نیکبخت

برآورد مر آتبین را به تخت

به کاخ سرافراز مهتر پسر

فرود آمده خسرو تاجور

بیاراستند آن بهشتی سرای

سراپی بسان بهشت خدای

همه پیکرش زرّ بر لاجورد

همه تختها لعل و یاقوت زرد

نگارش همه همچو نوشاد چین

نهادش بسان بهشت برین

به باغ اندرش سرو و آب روان

نشستنگهش در خور خسروان

گلش پر ز بلبل، چمن پر سمن

به پیش اندرون دسته ی نسترن

ز درّاج و طاووس و قمری چنان

که گفتی بتانند دستان زنان

فرستاد چندان ز هرگونه ساز

که دیگر به چیزش نیامد نیاز

ز هرگونه کارش بیاراست شاه

چنانچون بود در خور رای شاه

دو فرزند خود را به روزی دوبار

به پرسش فرستاد زی شهریار

همان مرد دستور هر بار نیز

بیامد، برآورد هرگونه چیز

***

آتبین و طیهور در نخچیرگاه

چو ده روز بگذشت طیهور شاه

به پرسش سوی آتبین شد ز گاه

به دیدار او آتبین گشت شاد

نشستند و کردند هرگونه یاد

وز آن روزگاران که اندر گذشت

بگفت آتبین این همه سرگذشت

دژم گشت طیهور از گفت شاه

همی تنگدل شد در آن جایگاه

بدو گفت شاهنشه ای شهریار

تویی تنگدل زین بد روزگار

اگر رای داری به نخچیر و دشت

بر این شت فردا بباید گذشت

ز گفتار او شاد شد آتبین

بخندید و بر شاه کرد آفرین

دگر دید طیهور بخت سپاه

بر اسبان نشستند و آمد به راه

همان آتبین با سواران خویش

دلیران و خنجر گزاران خویش

برفتند با یوز و شاهین و باز

فراوان شکاری سگ تیز تاز

به میدان به پیش سپاه آمدند

چو نزدیک طیهور شاه آمدند

نه سگ بود با او نه یوز و نه باز

فروماند از آن خسرو سرفراز

دگر بود کار و گمانی دگر

که پیش از سپه رفته باشد مگر

چو رفتند نزدیک نخچیرگاه

شکار اندر آید ز هر سو به راه

شکاری نه آهو نه غرم و نه گور

سپه دید بر یک برآورده نور

دلیران ایران ز یوز و ز سگ

فرس باز کردند و شد تیز تگ

ندیدند در دشت گرد شکار

خجل بازگشتند و دلخسته خوار

زمانی دگر بود طیهور شاه

گرازان همی آمد از پس سپاه

از آن هر سواری دو بربسته بود

چه کشته چه از تیرشان خسته بود

خجل گشت خسرو چو زآن سان بدید

در اسبانشان تیزتر بنگرید

دو دست و دو پای از ستوران فزون

درازی گردن بسان هیون

***

پرورش اسب در سرزمین طیهور

بدانست طیهور کآن شیر دل

شد از کار نخچیر توران خجل

بدو گفت کای شاه باهوش و سنگ

نگر تا نداری دل خویش تنگ

که امروز بگذشت از تو شکار

به چنگ تو آید دگر روزگار

نه کیدی ز تو دور سستی رسک

که نخچیر دارد از او تا درنگ

ستوران ما هم بکردار باد

که دارند از اسبان آبی، نژاد

به نخچیر برنگذرد زو شکار

سگ و یوز ما را نیاید بکار

بپرسید کاین رای چون آورید

که اسبان ز دریا برون آورید

بدو گفت طیهور، گاهِ بهار

فرستم فراوان به دریا کنار

از آن بادپایان تازی نژاد

به تن همچو گرگ و به تگ همچو باد

ببندندشان پیش خود هر کسی

نگهبان گمارم بدیشان بسی

ز دریا برآید شب تیره اسب

دمان و دنان همچو آذرگشسب

چو بوی تن مادیان بشنود

چو باد دمان سوی ایشان شود

کند گشنی و بازگردد به آب

پشیمان شود، بازگردد به آب

بتازد بدان، تا کندشان تباه

کند آتش آن کس که دارد نگاه

چو چشم افگند سوی آتش بجای

بماند، گریزان شود بازجای

از آتش به دریا جهان گردد اوی

به یک دیدن از بدنهان گردد اوی

از آتش بترسد بدان سان ستور

نترسد، همی مردم روز کور

چه سنگین دلند این شگفت آدمی

که از هول آتش نباشد غمی

همه ساله دربند آرد به زه

وزین هر دو کیتی به روی بزه

بهار دگر کرّه آرد پدید

از آن اسب آمد که خسرو شنید

به ده سالگی زیر زین آوریم

ز دریا ستوران چنین آوریم

به آب اندرون همچو ماهی روان

به کهسار بر چون پلنگان دوان

به پیشش نه کرگ و نه شیر و نه مرد

تواند شدن گر برآید اسد

ز گفتار او خیره گشت آتبین

همی گفت کاری شگفت است این

همان گه بفرمود طیهور شاه

که هر چند نخچیر دارد سپاه

برابر همان سربسر بخش کرد

ز شادی رخ سرکشان رخش کرد

***

در بزمگاه طیهور شاه

گذشت آن شب و بامداد پگاه

یکی بزمگاهی بیاراست شاه

فرستاد، شاه آتبین را بخواند

بر آن تخت زر پیکرش برنشاند

بزرگان ایران و طیهوریان

ببستند در پیش ایشان میان

دو فرزند شاه ایستاد بپای

به زرّین کلاه و به چینی قبای

چو خوالیگران نیز برخاستند

نهادند خوان و می آراستند

از آن خوان جهان بوی بگرفت و رنگ

بتوفید گردون از آواز چنگ

خورش دید بر خوان که هرگز ندید

نه از شهریاران ایران شنید

همان گه به سوی خورش دست کرد

به دل خوشتر آمدش آن هرچه خورد

فزون بود صدگونه بر خوان خورش

خنک هر که دارد چنان پرورش

بپرداختند و بشستند دست

دگر تخت کردند جای نشست

پرستنده بزمی بیاراست باز

نهادند ز آن بزم هرگونه ساز

همه سازها گوهر آمیغ زر

چو طاووس چین باز گسترده پر

همه بزمگه بود زرّین شکار

ز گوهر نگاریده بروی نگار

جز آن بود صد گونه گل پیش شاه

از آن بر شکفته دل ریش شاه

به خروار بار ترنج و بهی

نهاده برِ تختِ شاهنشهی

ز بس سوختن عنبر و مشک ناب

سر بستری اندر آمد به خواب

ز بس ناله ی چنگ و آواز نای

همی زُهره از خویشتن داشت پای

می اندر قدح چون بگشتن گرفت

به مغز یلان بر گذشتن گرفت

ز بویش گران شد سر سرکشان

ز رنگش همی داشت چهره نشان

به گوش اندر افتاد آواز کوش

رمیدن گرفت از دل مرد هوش

سپاه خرد شد گریزان ز مَی

ز رخ پرده ی شرم برداشت کی

***

زنهار دادن طیهور آتبین را

به طیهور گفت آتبین از میان

که من با تنی چند از ایرانیان

به زنهار نزدیک شاه آمدیم

بدین مایه ور بارگاه آمدیم

بجای من آن کن که از تو سزاست

که نا خوبی از پادشا ناسزاست

بدو گفت طیهور کای پاک هوش

بگفتی، کنون سوی من دارگوش

به یزدان که پروردگار من است

به سختی و اندوه یار من است

که هرگز نجویم من آزار تو

وگر جان شود در سرِ کار تو

بجای آورم تا توانم وفا

نمانم که آید به رویت جفا

به دشمنت نسپارم از هیچ روی

تو بر گردِ اندیشه ی بد مپوی

نیاگان ما، شهریاران پیش

کسی را ندیدند برتر ز خویش

نه گردن نهادند کین راستر

نه ماچین و چین داشتند و نه خر

مرا پادشاهی نه ز آن کشور است

جزیره ست و خود کشوری دیگر است

بر این کوه جز یک گذرگاه نیست

همانا که دیدی جز آن راه نیست

ز دریا که گرد جهان اندر است

بزرگ است وز گوهران برتر است

دو پهلوش دریا که ندهد گذار

نه زورق، نه کشتی توان کردکار

دگر پهلو از راه ماچین و چین

همی کشتی آید ز ایران زمین

چهارم به پهلو به یک سال و نیم

به دریا همی راند باید به بیم

پدید آید آن گاه دریا کنار

همان کوه قاف اندر او مرغزار

ز دریا برآید ستمدیده مرد

دل از رنج دریا رسیده به درد

براردت و در چند شهر است باز

همه در غم و رنج و ننگ و نیاز

برابرش یأجوج و مأجوج نیز

شب و روز از ایشان دمانند چیز

وز آن جا بباید گذشتن به قاف

نهاد جهان را مبین از گزاف

ز قاف اندر آید به سقلاب و روم

رسد بوی آباد آن مرز و بوم

وز آن شهرها کز پس کوهسار

بیایند بازارگان بیشمار

به هر بیست سالی بیایند نیز

از آن جا بیارند هرگونه چیز

تو این خانه را خانه ی خویش دان

مرا هم پدر دان و هم خویش دان

به روز آهو افگن، به شب جام گیر

بت ماه پیکر در آغوش گیر

چنان دان تو ای پرهنر شهریار

که سال اندر آمد فزون از هزار

که بنیاد این شهر ما کرده ایم

بدین سان به گردون برآورده ایم

نیای من افگند بنیاد شهر

که او را همی روشنی باد بهر

مر این شهر را نامِ خود برنهاد

بدان تا بداریم نامش به یاد

بدین کوه کس هیچ ننهاد پای

مر این رزم با کس نکرده ست رای

بر او آتبین آفرین کرد و گفت

که با جان خسرو خرد باد جفت

همه هرچه گویی چنین است راست

از اندرز جمشید چیزی نکاست

که تو مهربانی و یزدان پرست

پناه از تو بهتر نیاید به دست

به دستور فرمود کاندرزِ شاه

هم اکنون بیاور براین پیشگاه

بیاورد دستور هم در زمان

به طیهور برخواندش ترجمان

نبشته چو بشنید از آن پیش بین

همی خواند بر دانشش آفرین

بر او بوسه داد و به زاری گریست

بدین دانش اندر جهان، گفت کیست

دریغا که بردست آن بدنژاد

چنین دانش خسروی شد به باد

ببوسید پس دیده ی آتبین

بدو گفت کای شهریار زمین

جهان آفرین از تو خشنود باد

دل کوش و ضحاک پر دود باد

چو این جا رسیدی میندیش هیچ

می و جام و شادی و رامش بسیچ

که سوگند خوردم به ماه و به مهر

به جان گرامی و خورشید چهر

که تا باشی ایدر نیازارمت

چو جان گرامی همی دارمت

نمانم که دشمن ببیند رخت

نه هرگز به زشتی کنم پاسخت

به پیش تو دارم تن و خواسته

همین لشکر گشن آراسته

بفرمود تا سی کنیزک چو ماه

پرستنده آورد نزدیک شاه

همه پایکوب و همه چنگ ساز

همه دلفریب و همه دلنواز

به چهره سراسر گل زاولی

به غمزه همه جادوی بابلی

به بالا بکردار سرو روان

به رخسار همچون گل و ارغوان

کمان کرده از مشک سارا به زه

کمند عبیری زده بر گره

به بازی و رامش کشیدند دست

از ایشان همه خیره شد مرد مست

به پایان بزم آن بتان را رمه

بداد آن بتان آتبین را همه

دو اسب گرانمایه دادش بنیز

ز دیبای زربفت و هرگونه چیز

یکی تخت با افسر شاهوار

ز یاقوت و پیروزه او را نگار

چو با آتبین هوش بیگانه شد

بدان شادکامی سوی خانه شد

همه شب ز دیدارشان بود شاد

ز شادی و مستی همی داد داد

قمر دید چون دیدگان باز کرد

بشد هوش یکبارگی را ز مرد

فزون بودشان خوبی از یکدگر

همین زآن، همان زین بسی خوبتر

زن و مرد آن شهر مانند ماه

رخی همچو خورشید و رویی چو ماه

به دیدن پری و به بالا شگرف

به رخساره ماننده ی خون و برف

خوش آواز و نازکدل و تندرست

کدامین که پیوند ایشان نجست

***

در صفت دو شهر

جهاندیده گوید که اندر جهان

دو جای است هر دو به دریا نهان

که هرگز به خوبی چنان جای نیست

چنان باغهای دلارای نیست

یکی این جزیره که کردیم یاد

که دارد خوشی ارم را نهاد

و دیگر به دریا درون هفت ماه

به کشتی گذر کرد باید به راه

پس آن گاه دریا گذر خم دهد

بر رنج دریا همه غم دهد

به دریا رسی آن که خوانی زره

ز موج اوفتاده گره بر گره

سیاوش گذر چون بر آن مرز کرد

ستورا زان مرز اندرز کرد

یکی کوه بینی ز بالای ابر

بر او بر نه شیر و نه گرگ و نه ببر

همه باغ در باغ و گلزار و خوید

همه راغ پر لاله و شنبلید

در آن شهرها مرد و زن خوبچهر

ستاره فشانده ست گویی سپهر

ولیکن چنان زندگانی کم است

که روز و شبان مویه و ماتم است

اگر بازگویم که این هر دو جای

که آباد کرده ست و چون بود رای

نه باور کند مردم زیردست

نه از دست ایشان توانیم رست

که مردم گمانی برد کآن زمان

که آدم به زیر آمد از آسمان

جهان بود ویران، نبُد آدمی

تو دانستنی دان اگر آدمی

***

گفتار اندر رسیدن شاه چین به خمدان و آرایش کردن شهر

کنون بازگردم به گفتار کوش

ز دهقان دیندار بشنو به هوش

چو سالار چین با سپه برگرفت

سوی شهر خمدان ره اندر گرفت

همه شهرهایی که بر راه بود

کز آن شاه و دستورش آگاه بود

به کام دل شاه برخاستند

سراسر به دیبا بیاراستند

بدان کامگاری همی رفت شاه

به خمدان درآمد به آرامگاه

همه کوی بروی درم ریختند

به سر بر ورا زعفران بیختند

ز دیبای چین بود دیوارها

پر از رامش و رود بازارها

سرایی ز خمدان بپرداختند

بدو اندرون سازها ساختند

نهادند در پیشگه تخت عاج

بیاویختند از بر تخت تاج

بر او کوش را شاد بنشاندند

ورا شاه مکران و چین خواندند

فرستاد نزدیک او صد غلام

صد اسب گزیده به زرّین ستام

ز خوبان خلّخ صد و ده کنیز

ز گنج گرانمایه هرگونه چیز

***

نامه ی شاه چین به بهک و پاسخ وی

بر آن بود سه ماه سالار چین

که رفته ست پیش بهک آتبین

یکی نامه فرمود نزد بهک

ز سر تا به پایان سخن بی نمک

که راز تو نزدیک من شده درست

که آن بدگهرآتبین پیش توست

اگر بنده ای تو به دل شاه را

چرا راه دادی تو بدخواه را

به صد چاره از دست فرزند من

از این لشکر و خویش و پیوند من

شد آواره از بیشه ی چین به کوه

پس از کوه پیش تو شد با گروه

کنون گر نخواهی که یابی گزند

مر آن بی بنان را یکایک ببند

نگهدار، تا من فرستم سپاه

بدان تا فرستی بدین بارگاه

وگر جز چنین رای دیگر کنی

همی آتش تیز بر سر کنی

فرستاده آمد به ماچین چو باد

برِ شاه شد، نامه پیشش نهاد

چو آگاه شد زآنچه در نامه بود

فراوان همی شاه چین را ستود

فرستاده را کرد خشنود نیز

به دیبا و دینار و هرگونه چیز

همان گه یکی پاسخ نامه کرد

که با دشمن شاه غم باد و درد

درست است نزدیک شاه این سخن

که این بنده از روزگار کهن

مر آن خانه را بوده ام دوستدار

ستایشگر فرّه شهریار

از ایرانیان گر رسیدی خبر

که دارند در کشور من گذر

نه خوش خوردمی من نه آسودمی

سر دشمن شاه بربودمی

فرستادمی پیش دارای چین

مرا نیز نامی بُدی در زمین

ولیکن چه سود است کان بدنژاد

شب تیره بگذشت از ایدر چو باد

سر هفته چون گشتم آگاه از این

سپاهی فرستادم از پس به کین

به دریا رسیدند بی برگ و ساز

چو کس را ندیدند گشتند باز

سپه را به کشتی درآورده بود

بُنه نیز با خویشتن برده بود

به سوی جزیره ی بسیلا رسید

به نزدیک طیهور، چون من شنید

اگر گردد آن شاه بر من درشت

که من دیده ام آتبین را درست

ندارم ز پادافره شاه درد

به من بر روا دارم او هرچه کرد

فرستاده شد، گفت با شاه چین

که شب رانده و برگذشت آتبین

نه آگاه بوده ست آن کاه دل

وز این نامه ی شاه گشت او خجل

بدو گفت دشمن چو بیچاره گشت

همان به که مرده، گر آواره گشت

***

لشکركشی کوش برای محاصره ی سرزمین طیهور

سوی پیل دندان رسید آگهی

که ماچین و چین زآتبین شد تهی

ز دریا به کوه بسیلا رسید

کنون با بسیلا که شاید چخید

برآشفت و آمد به پیش پدر

پدر را چنین گفت کای تاجور

ز دشمن نه ایمن بود مرد هوش

جز آن گه که گردد تنش خاک پوش

همی تا بود در جهان آتبین

نه ضحاک ایمن نه دارای چین

سپه دِه مرا تا شوم پیش از این

کجا راه دریا ببندد جز این

بسیلا اگر زآسمان برتر است

وگر کوه و دریا پر از لشکر است

من آن کوه را همچو هامون کنم

به رنگ، آب دریا طبرخون کنم

فرستم بزودی بر شاه چین

سرِ شاه طیهور با آتبین

بخندید خسرو ز گفتار اوی

بدو گفت کای سرکشِ نامجوی

اگر تو به دریا گذاره کنی

همی آسمان را چه چاره کنی

که ضحاک با فرّه ایزدی

بدان رای و آن دانش موبدی

ندانست خود چاره ای ساختن

ز طیهوریان کوه پرداختن

یکی چاره هست و جز آن نیست راه

کز ایدر فرستم به دریا سپاه

نمانم که یک تن ز ماچین و چین

شود سوی کوه از پس آتبین

چو بازارگان کمتر آید به کوه

زن و مرد گردد ز تنگی ستوه

چو یک سال کم بیش باشد حصار

فرستد بخواهد ز ما زینهار

فرستدش طیهور پیشم به بند

نه رنج سپاه و نه بر تو گزند

بدو گفت کای خسرو رهنمای

از این بِهْ ندید هیچ فرزانه رای

ولیکن چنین کار، کارِ من است

که پرخاش و کین روزگار من است

از ایدر به دریا برآرم سپاه

ببندم به ماهی و بر مرغ راه

نباید که مانیش سالی بر این

که بسته برِ تو رسد آتبین

بدو گفت شاه ای گرامی دلیر

ندیدم تو را من بدین دیده سیر

همی باش تا شادمانی برم

که هست از ستاره فزون لشکرم

فرستم سپاهی که دریای آب

فزون زآن ندیده ست و شاهی به خواب

چنین داد پاسخ به دارای چین

که من تا نپردازم از آتبین

دلم کمتر آرام گیرد همی

نه رامش روانم پذیرد همی

از اندیشه چون دل نباشد تهی

تو رامش فزایی، بوَد ابلهی

دلی رَسته باید ز تیمار و غم

از اندیشه دور و تهی از ستم

که یابد در او رامش و نوش جای

وگر بر شود جام می جانفزای

چنین دل به گیتی نیاید به دست

تو گر خواه هشیار باش ار نه مست

می ارچه غمان را چو مرهم بوَد

نه شادی بود کز پسش غم خورد

بپیچی تو روی از می خوشگوار

چو رنجور دارد شره از خمار

مرا زنده، دشمن به گیتی دُرست

چرا بایدم کار و کام تو جست

جهان را چو کردم ز دشمن تهی

بجای است جام می و فرّهی

ز دشمن چو ایمن شود شهریار

همه داد بستانم از روزگار

همی تا بوَد تخم جمشیدیان

ز پیکارشان کی گشایم میان

ز گفتار او شاد شد شاه چین

همی خواند بردانشش آفرین

همان گه درِ گنجها کرد باز

سپه را بفرمود یک ساله ساز

ز لشکر گزین کرد پنجه هزار

سواران رزم و دلیران کار

به کوش دلاور سپرد آن سپاه

سپه را برآراست و برداشت راه

به دریا رسید آن دلیر سترگ

چه دریا که خوانی تو آن را بزرگ

فرود آمد و سخت بگرفت راه

به هر جای بنشاند لختی سپاه

بهک را چو آگاه کردند از اوی

بپرسید و سوی وی آورد روی

فراوان ز هرگونه ای خوردنی

بیاورد، اسبان و گستردنی

وز آن پس یکی کشتی آراست کوش

نشاند اندر او مردم سخت کوش

به گرد بسیلا فرستادشان

ز هر گونه ای پندها دادشان

***

نامه ی کوش پیل دندان به طیهور

نبشته به طیهور کز راه داد

یکی پند من کرد بایدْت یاد

به گیتی نداری جز آن کوه جای

نه بر همسر شاه گیتی خدای

فزونتر مکش پای خویش از گلیم

که باشد ز سرمات یکباره بیم

سیه مار را چون سرآید زمان

یکی سوی راه آردش بی گمان

جهانی همه شاه را چاکرند

ز تو مهترند آن کجا کهترند

نیارند با شاه گستاخ وار

سخن گفتن از مایه ی شهریار

تو را زهره آن باشد ای بیخرد

که شاه جهان از تو کیفر برد

چرا دشمن شه چو پیشت رسید

نبستی مر او را چنانچون سزید

از آن پس که بگریخت آن بدنژاد

کس او را ز شاهان پناهی نداد

ز گیتی تو او را پناه آمدی

چنو نیز بدخواه شاه آمدی

گر این کار را زود دریافتی

به بند فرومایه بشتافتی

بپرهیزی از خشم و آزار شاه

وز آزار داری دل ما نگاه

وگر سر بپیچی ز فرمان من

دل تو بپیچد از آزار من

چو من رخش را همچو آتش کنم

فراوان بکوشی که دل خوش کنم

به جان و سر شاه گندآوران

به جان و سر خسرو خاوران

که آزارم از دل نیاید برون

دو چندان کنم آب دریا ز خون

فرستاده آمد ز دربند کوه

ز بالا بدیدندشان آن گروه

از ایشان بپرسید سالاربار

که با کوه و دریا چه دارید کار

فرستاده گفت ای سراینده مرد

همه سوی پرخاش و تندی مگرد

نه ایدر ز راه کمین آمدیم

فرستاده از شاه چین آمدیم

ز دریا بریدیم یک ماهه راه

یکی نامه داریم نزدیک شاه

سخن باژبان را چو آگاه کرد

همان گه سواری سوی راه کرد

به شهر بسیلا در آمد دمان

به خسرو خبر داد از آن مردمان

از ایشان چو آگاه شد شهریار

یکی را فرستاد با صد سوار

ز دربندشان برد نزدیک شاه

چو دیدند کهسار و آن تنگ راه

همی با دل خویش گفتند کوش

همانا ندارد دل و رای و هوش

کسی آسمان را چه چاره کند

وگر خویشتن چون ستاره کند

همی با سپاهش خورد زینهار

اگر لشکر آرد بدین کوهسار

***

پاسخ به کوش

چو رفتند نزدیک طیهور شاه

نهادند نامه در آن پیشگاه

چو در نامه آن ناسزا خواند گفت

که با دیو زاده خرد نیست جفت

بر آشفت و دژخیم را گفت شاه

که این هر دو را کرد باید تباه

از این، آتبین را رسید آگهی

فرستاد کس پیش تخت مهی

که شاه سرافراز دانا تراست

فرستاده را چون چه اندر خور است

ندارند شاهان گیتی به نام

کجا بر فرستاده رانند کام

که ایشان همه بنده و چاکرند

نه فرماندهانند که فرمانبرند

یکی پاسخ نامه فرمای کرد

که آرد دل پیل دندان به درد

فرستاد نامه بر آتبین

که ما را فرستاد کوش این چنین

مر این بی بنان را تباهی سزاست

همان است رای تو پیشم رواست

ببخشم به تو خشم این ناکسان

تو از من بدان دیو پاسخ رسان

چو بشنید پیغام شاه، آتبین

یکی نامه کرد او به سالار چین

که بر خواندم این نامه ی بدنهاد

خود این آید از مردم بدنژاد

ز نادانی تو بمانم شگفت

ز موبد نجستی تو راز نهفت

ندادت کس آگاهی از کار ما

وز این کوه و زین بخت بیدار ما

بپرس ار نداری از این آگهی

که تو نو رسیده یکی ابلهی

من از خویشتن برتر اندر جهان

ندانم کسی آشکار و نهان

که بود از نیاگان ما زیر دست

همه شاه بودند و یزدان پرست

مرا چون بهک دانی و دیگران

که هستند شاه تو را کهتران

جهانی اگر نزدم آرند روی

به یزدان کز ایوان نیایم به کوی

به یک مرد و سنگی ز کوه سیاه

بگردانم این لشکر کینه خواه

بدین کار هشیارتر درنگر

چو بردی به مابر گمانی مبر

چون نامه بپایان رسانیده بود

فرستاد نزدیک طیهور زود

بخواند و بر او آفرین خواند و گفت

که با جان پاکت خرد باد جفت

فرستاده را داد و گفتا که رو

که رستی تو از تیغ گردن درو

اگر بار دیگر فرستد کسی

درنگی نباشد نبینم بسی

هم از ره به آب اندر اندازمش

به دریا خور ماهیان سازمش

فرستادگان راه برداشتند

پراندیشه آن راه بگذاشتند

سوی راست و چپ کرد هر دو نگاه

که یابند جایی بر آن کوه راه

ندیدند، خیره فرو ماندند

ز دربند ترسان فرو راندند

به کشتی نشستند، بادی چو نوش

به یک مه رسانیدشان پیش کوش

***

حمله ی کوش به دربند

نهادندش آن پاسخ نامه پیش

همی هرچه دیدند بی کمّ و بیش

بدو باز گفتند و نامه بخواند

ز کینه همی خون به لب برفشاند

بفرمود تا کشتی آرند و ساز

که سوی بسیلا شود رزمساز

فرستاده گفت ای نبرده دلیر

مگر گشتی از لشکر خویش سیر

اگر هیج پذرفت خواهی تو پند

ستیزه مکن با بلا و گزند

اگر تو شوی باد و لشکرْت ابر

وگر تو شوی شیر و یارانت ببر

ز کوه بسیلا نیابی تو رنگ

گر آن جا شوی بازگردی به ننگ

چو بشنید گفتار آن پندده

به ابرو برافگند از چین گره

ز دریا بسی کشتی آراست باز

نهاد اندر او هرچه بایست ساز

به کشتی نشست آن دلاور سوار

گزیده دلیران ده و دو هزار

به کوه بسیلا نهادند روی

زبان یاوه گوی و روان جنگجوی

فرستاده از کوه چون بازگشت

ز کوش آن جزیره پرآواز گشت

به طیهور پیغام کرد آتبین

که اندیشه ی شاه باید دراین

تنی چند را پیش دربندیان

که خسرو فرستد ندارد زیان

که بس گربز است آن بد دیو زاد

فسون داند و چاره داند نهاد

چنان ریمن و تند و بدگوهر است

که تنها یکی نامور لشکر است

به دربندیان چون رسد یارگر

شویم ایمن از کار آن بدگهر

چو طیهور بشنید پیغام اوی

بخندید و زی موبد آورد روی

که پنداری ایرانی از بیم کوش

بترسید و شد از دلش رای و هوش

نداند که گر کوش گردد چو باد

نیارد بدین کوه پایش نهاد

روان پس برآمد بر آن چند روز

پراندیشه شد شاه گیتی فروز

پسند آمدش گفته ی آتبین

ز لشکر تنی چند کردش گزین

فرستاد نزدیک دربندیان

ز هرگونه ای داد او پندشان

که هشیار باشید روز و شبان

نگهبان دربند با باژبان

سر چاه دیگر فرستم سپاه

شما باز گردید یکسر ز راه

چنین بود خواهد سپه را چنین

چنین تا کند دشمن آهنگ چین

چون او بازگردد ز دریا کنار

شوم ایمن از گردش روزگار

ز سیصد تن افزون نبود آن سپاه

که زی باژبانشان فرستاد شاه

سوی باژبان نارسیده هنوز

که بخث بد باژبان گشت کوز

ز دریا برآمد شب تیره کوش

ز یاران بسی کرده پولادپوش

نهانی نهاد او به دربند روی

سری پر ز پرخاش و دل کینه جوی

مر آن باژبان را همه خفته مست

کشیدند تیغ و گشادند دست

یکایک بکشتند بر جایشان

نجنبید بر تن سر و پایشان

چنین است کار می هوش بر

تو گر هوشمندی چو یانی مخَور

بدی را جز از می ندیدم کلید

کلید در دوزخ آمد نبید

به لشکر فرستاد کوش آگهی

که در بند کردم ز دشمن تهی

ز دریا هلا تیزتر بگذرید

مگر راه دربند را بسپرید

چو یک نیمه افزون بریدند راه

ز طیهوریان پیشش آمد سپاه

بدید آن که در بند پر لشکر است

اگر کوش اگر دشمنی دیگر است

سپه را به یک جای بر گرد کرد

بر آمد خروشیدن دار و برد

سواری دوان رفت نزدیک شاه

که در بند بگرفت کوش و سپاه

همه باژبان را بکشته ست پاک

تو فریادرس گرنه آمد هلاک

به پیش آمدش جای تنگ و درشت

سپاهش بدان جایگه داد پشت

***

شکست کوش

شد از کوه غلتان گران سنگ سنگ

از این سان دو روز و دو شب بود جنگ

زبر سنگباران و از زیر تیر

دل دیو گشت اندر آن رزم پیر

سر سرکشان یکسر آغشته شد

کمرها ز خون لاله گون گشته شد

به سنگی سپاهی همی شد هلاک

دل کوش از آن کوه شد دردناک

ز یاران خود کشته چندان بدید

که از کوه خون سوی دریا رسید

دگر لشکر آمد به طیهوریان

ببستند بر رزم جستن میان

بکشتند چندان دلیران به سنگ

که از کشته شد راه دربند تنگ

دلیران طیهور گشتند چیر

سپه را ز دربند کردند زیر

چو کوش آن چنان دید برگاشت روی

به دریا کنار آمد او پوی پوی

از این لشکر گشنِ چندان هزار

نرستند جز هفتصد نامدار

به کشتی نشستند و راه گریز

رهانید جان از دم رستخیز

چو آگاهی آمد به طیهور ازاین

همی تاخت با لشکر و آتبین

به راه اندرون مژده آمدش پیش

که برگاشت روی آن بدِ زشت کیش

فزون از هزاری نماندش سپاه

همه کشته گشتند و خسته تباه

از آن مژده طیهور شد شادمان

سوی آتبین راند هم در زمان

یکایک ببوسید چشم و سرش

به بر درگرفت آن گرامی برش

بدو گفت گفتار تو گشت راست

به گیتی چنین رای هرگز کراست

ز بی رایی خویش آگاه گشت

بر آن یک سخن آتبین شاد گشت

همان گه بفرمود تا مردکار

مر آن راه دربند کرد استوار

کشیدند دیوار پیش درش

برافراخت از کوه برتر سرش

دری آهنین بر نهادش بزرگ

شد ایمن ز کردار کوش سترگ

***

پیام کوش به نزد پدر و پاسخ او

وز آن روی چون کوش با آن سپاه

ز دریا گذر کرد و آمد به راه

ز کشتی به خشکی کشیدند رخت

همه راهها باز بگرفت سخت

نوندی فرستاد نزد پدر

که ما را ز گردون چه آمد به سر

از آن سان در آورده بودم به تنگ

که سرتاسر آرم جزیره به چنگ

همان بود کز بخت یاری نبود

مرا لشکر کارزاری نبود

چو دیدند کهسار و گردنده سنگ

نمودند پشت و نکردند جنگ

همه لاجرم کشته و خسته اند

ز گردان تنی هفتصد رسته اند

من اکنون به دریا کنارم درست

نخواهم فروهشتن این کار سست

برآشفت از آن آگهی شاه چین

دژم گشت و زد تاج خود بر زمین

همی گفت با دل که این خیره مرد

دوباره ز لشکر برآورده گرد

فرستاده را گفت هرک از پدر

سخن نانیوشد بد آید به سر

پسر گرچه دانا و روشنروان

به دانش نه چون پیر باشد جوان

پدر گر همه بد نمایدْت راه

بدان راه رو کاو تو را نیکخواه

پدر را سرشت آمده ست از بدی

به فرزند هرگز نخواهد بدی

نگهدار، گفتمت کشتی به راه

ز دریا گذاره مکن با سپاه

که آن کوه را شاه گیتی گشای

به دانش نیاورد چاره بجای

ز فرمان من دست برداشتی

سپه در دم مرگ بگذاشتی

دوبار این چنین کار پیش آمدت

نه چرخ روان خون خویش آمدت

شنیدی که هرگز گزیده ست مار

ز سوراخ، مرد خرد را، دوبار

سبکسار بودن نه از مردمی ست

از این بادساری که را خرّمی ست

نکوهیده دارند مردان شتاب

شتاب اندر آرد خرد را به خواب

کنون چون نگهدار بودت خدای

سپه خوارتر چون تو هستی بجای

سزد گر همان جا درنگ آوری

دگر با جزیره مکن داوری

چو طیهور را سختی آید به روی

برآید تو را کار بی گفت و گوی

فرستد به تو دشمنان تو را

کند شادمان دوستان تو را

من از گنج وز ساز وز لشکرت

فرستم همی هرچه باید برت

فرستاده چون پاسخ آورد باز

چنین گفت با لشکر آن دیوساز

که گر شاه چاره ندانست بست

من آورده بودم جزیره به دست

که دربند تا سر چو بگشادمی

به طیهوریان کارها دادمی

فزونتر ز یک میل مانده نبود

چو یزدان نخواهد ز مردی چه سود

به دریا کنار آمد او با سپاه

ببستند بر مرغ و بر باد راه

سر سال آن راه چونان گرفت

که کشتی به راه جزیره نرفت

نیامد در او هیچ تنگی پدید

ز خورد و ز پوشش چنان کم شنید

***

رسیدن خبر مرگ پدر به کوش پیل دندان و بر تخت نشستن او

به گوش آگهی شد که خاور خدای

که شد شاه خاور به دیگر سرای

رمه بی شبان ماند و تختش تهی

تو را گشت دیهیم شاهنشهی

ز دشمن بترسید و بربست رخت

سپه را همی راند تا پیش تخت

به تاج پدر بر پراگند خاک

ز سوگش همی جامه را کرد چاک

یکی هفته با سوگ بود و دژم

به هشتم روانش تهی شد ز غم

چنین است کردار و کار پسر

فزونی نباشدش مهر پدر

که مرگ پدر چون گذارد سه روز

شود مهرش از مغز وز دلش سوز

نکو گفت دهقان فرزانه سر

کرا دیده دوزی ز دل دورتر

به هشتم نشست از بر تخت و گاه

به درگاه او شد سراسر سپاه

بر آن تاج بر گوهر افشاندند

وراشاه خاور زمین خواندند

***

آگاه شدن طیهور و آتبین از مرگ پدر کوش

چو دریا ز کوش و سپه گشت پاک

بهک را نماند از کسی ترس و باک

به طیهور مژده فرستاد از این

که گیتی تهی شد ز دارای چین

ز دریا بشد کوش و لشکر بهم

روان پر ز تیمار و دل پر ز غم

از آن شاد دل گشت طیهور شاه

وز او شادتر آتبین با سپاه

فرستاده آمد کسی، داد چیز

ز اسب و ز دیبا و دینار نیز

بدو گفت آن نیکدل را بگوی

که از مژده شادی به ما کرد روی

زمان تا زمان چشم داریم و گوش

که مژده فرستی به ضحاک و کوش

وز این روز فرخنده تر آن بود

که لشکر بدین هر دو گریان بود

بدین مژده داریم از تو سپاس

زهی نیکدل شاه نیکی شناس

فرستاده آمد به ماچین چو دود

بگفت آن سخنها که بشنیده بو

***

کوش پیل دندان، نوشانِ به مرد را به وزارت برمی گزیند

به چین اندرون کوش سر برفراخت

همه کارها را به آیین بساخت

یکی نیکدل بود با نام و کام

که نوشانِ به مرد بودیش نام

ز به مرد دستور کوش مهین

نیامد پسر داشتی جز همین

چو هر دو پدر را جهان دور کرد

پسر مر پسر را به دستور کرد

به نوشان چنین گفت کز ناگزیر

به درگاه شاه جهان راه گیر

ز من نامه ای بر به شاه جهان

به پیش آشکارا و رازش نهان

نگه کن که با ما چه دارد به دل

نباید که گردم به رویش خجل

ببوسید نوشان به پیشش زمین

منم گفت فرمانبر شاه چین

***

نامه کردن کوش به سوی ضحاک

همان گه نبیسنده را خواند پیش

سخن راند با او ز اندازه بیش

به ضحاک فرمود تا نامه کرد

سخنها روان از سر خامه کرد

که شاه جهان جاودان شاه باد

هنر رهبر و بخت همراه باد

سرش سبز بادا و گردونش گاه

بلند اختر افسر، ستاره سپاه

همانا ز کار پدرْم آگهی

رسیده بود پیش تخت مهی

بماناد جاوید شاه بزرگ

جهان بنده ی پیشگاه سترگ

ز کردار من بنده ی مهربان

کمر بسته با رنج روز و شبان

مگر دشمن شاه را کم کنم

همه کاخشان پر ز ماتم کنم

از آن پس که ده سال کردیم جنگ

به کوه و به بیشه، به تیغ و به سنگ

چو درماند ناکام، ترکش بریخت

برفت و به کوه بسیلا گریخت

برآمد کنون سالیانی چهار

که دارم من آن کوه و دریا حصار

اگر نیز سالی درنگ آورم

همانا که دشمن بچنگ آورم

به فرمان نهادم کنون چشم و گوش

چه فرمایدم شاه پاکیزه هوش

بیایم پرستش کنم پیش شاه

وگر راه این کوه دارم نگاه

چو فرمان شاه آیدم، آن کنم

روان پیش فرمانش قربان کنم

وز آن پس در گنجها باز کرد

ز هرگونه ای هدیه ای ساز کرد

ده اشتر ز زرّ و گهر کرد بار

ده اشتر همه جامه ی زرنگار

غلامان خلّخ، کنیزان چین

یکایک چنانچون گل و یاسمین

گزیده ستوران چو آب روان

همان هندوی تیغ و برگستوان

ز لشکر گزین کرد پس دو هزار

دو اسبه سواران نیزه گزار

به دستورشان داد و اندرز کرد

کز این پس شتابید چون باد و گرد

درنگی مباشید جایی به راه

چنین تا ببینید درگاه شاه

چو نوشان چنان خواسته برگرفت

سبک با سواران ره اندر گرفت

دو منزل یکی کرد دستور چین

چنین تا به درگاه شاه زمین

همی داشت ضحاک شه آگهی

که گشت از برادرش گیتی تهی

به جایش نشسته ست بر تخت کوش

سواری یکی نامبردار زوش

ز نوشان خبر یافت کآمد ز راه

بفرمود تا شد پذیره سپاه

یکی جای خرّم گزیدندشان

به باغی فرود آوریدندشان

فرستادشان خوردنیها و ساز

سزاوار و در خورد راه دراز

برآسود یک هفته از رنج راه

به هشتم بیامد به درگاه شاه

چو ضحاک را دید دستور چین

به رخسار بپسود خاک زمین

چنین گفت گوینده دستور چین

که جاوید ماناد شاه زمین

نهاد آن زمان نامه در پیش شاه

همان خواسته برد در پیش گاه

بپذرفت ضحّاک و شد شادمان

بدونامه برخواند پس ترجمان

ز نامه چو آگاه شد شاه زوش

……………………………

……………………………

چه داری بدو گفت پیغام شاه

همی گوید آن بنده ی شهریار

که دانم که آگاهی از روزگار

همانا برآید کنون سال شست

که ننهاده ام تیغ هندی ز دست

شب و روز با دشمن شه به جنگ

به بیشه گه و گاه بر کوه سنگ

بریدم سر پنجه ی آتبین

که چون او نبرده نبُد در زمین

فرستادمش سر به درگاه شاه

سپاهش همه شد ز دستم تباه

پراگنده، آواره گشت از جهان

شب تیره بگذاشت دریا نهان

به نزدیک طیهور شد زینهار

گرفتم کنون کوه و دریا حصار

اگر مرگ کار گرامی پدر

نکردی، چو کرده ست زیر و زبر

که ما را همی یار بایست گشت

ز دریا همی خواستم برگذشت

که آن دشمنان را بیاورم ز کوه

فرستم به درگاه شاه آن گروه

کنون کار دخمه همه ساختم

ز کار سپه نیز پرداختم

یکی راه و آیین نهادم به چین

که بپسندد آن شهریار زمین

همی چشم دارم به فرمان شاه

که من راه و فرمانش دارم نگاه

که گر شاه گوید که آیم به دور

نیابم ز فرمانش هرگز گذر

به چشم و به سر بسپرم راه را

بیایم پرستش کنم شاه را

وگر پیش دریا درنگ آورم

سر دشمنان را بچنگ آورم

چو ضحّاک بشنید پیغام کوش

به کار اندرون تیزتر کرد هوش

چنین گفت کاو هست دلبند ما

بگو تا چه سان است فرزند ما

چنین گفت نوشان که ای شهریار

به گیتی کسی را چو تو نیست یار

به رزم اندرون پیل در جوشن است

چو خشم آیدش گویی از آتش است

به پیشش سپاهی، سواری بود

به چشم اژدهاییش ماری بود

به دستش زبونتر ز روباه، شیر

به تیر آورد مرغ پرّان به زیر

بگیرد به یک پای اسب سوار

برآرد به جای آن یل نامدار

از اسبان تازی به تگ بگذرد

همی پنجه ی پیل با هم درد

اگر پیش دشمن بماندی دو سال

ز تیغش شدی مردم چین زوال

ز دشمن چو برگشت و برگاشت پشت

همان روز فرزند او را بکشت

همی راند از بیشه و کوهسار

کنون تا بسیلا کند کارزار

جز آن نیست کش روی زشت است سخت

دو دندان پیشین بسان درخت

دو گوشش همانند دو گوش پیل

درازا و پهنا، و دیده چو نیل

یکی خویشکام است و بدخواه و تند

دل شیر گردد ز تندیش کند

به هنگام کینه یکی آتش است

دلیر و سرافراز و گردنکش است

بدو شاه گفتا تو بی دانشی

هنر باشد از سرکشی، سرکشی

دل پادشا همچو آتش بود

چو خاکستر است ار نه سرکش بود

چه نیکوست آتش که سوزد بلند

سگی باشد آن شیر، گر بی گزند

چو دریا که موج است، نماید هراس

چو موجش نباشد تو جویی سپاس

اگر کوش تند است و گر سرکش است

مرا در دل این داستان بس خوش است

ز مردان هنر باید و سرکشی

زنان را سزد گر بگویی کشی

بگفت این و برخاست و شد سوی دشت

به نوشان شب تیره گون برگذشت

***

پاسخ کوش پیل دندان از ضحّاک

چو شد روی گیتی به رنگ زریر

ز رخساره ی خور فرو شست قیر

نویسنده را پیش خواند و نشاند

بفرمود تا پاسخ نامه راند

چنین گفت کای نیک فرزند من

گرامیتر از هرچه پیوند من

نبشته رسید و مرا شد درست

که نیروی بدخواه گشت از تو سست

همه هرچه کردی پسندیده ام

گرامیتری بر من از دیده ام

کسی را به نزدیک ما پایگاه

نباشد فزون از تو ای نیکخواه

من آن پادشاهی سپردم تو را

به فرزند مهتر شمردم تو را

دل من ز گفتار نوشان، راست

چنان گشت، کِم آرزوی تو خاست

چو نامه بخوانی زمانی مپای

سبک باش و دیدارْ ما را نمای

چو آیی چنانت فرستیم باز

که ماند دل دشمن اندر گداز

چو در نامه این داستانها براند

همان گاه دستور چین را بخواند

بدو داد و گفت از من او را بگوی

که در آمدن پس یکی در مجوی

گر اندیشه ی ما نبودی در این

که ویران شود کشور و مرز چین

که کوه و در و دشت پر لشکر است

ز هر هفت کشور سپاه ایدر است

من آهنگ دیدار تو کردمی

به چهر تو دیده بپروردمی

ولیکن اگر من بجنبم ز جای

سپاه آورد لشکرت زیر پای

تو را رنج تن باشد و دردسر

تو بهتر توانی که آیی به در

به نوشان ورا رانس بسیار چیز

فرستاد و بس خلعت افگند نیز

ز درگه سوی چین نهادند روی

همه راه شادان دل و پوی پوی

ز ده منزلی ده سوار گزین

به مژده فرستاد زی شاه چین

ز نوشان چو آگاه شد شاه کوش

بفرمود تا موبد تیزهوش

به یک منزلی پیش بردش سپاه

پذیره شدش کوش یک میل راه

چو دیدارش از دور نوشان بدید

زمین را ببوسید و پیشش دوید

به پای و رکابش همی بوسه داد

فروان بر او آفرین کرد یاد

بفرمود پس کوش تا بر نشست

همی راند دستش گرفته به دست

سخنها ز ضحاک پرسید شاه

ز آیین و از ساز و از بارگاه

هم از لشکر، از تخت و از افسرش

ز گنج و ز پیلان، وز کشورش

بدو گفت نوشان که ضحاک شاه

همی برتر آید ز خورشید و ماه

ز تاجش همی نور بارد درست

ز فرّش درخت سیاست برست

ستاره ش سپاه است و تختش سپهر

بر او شاه گیتی چو تابنده مهر

ز هول چنان اژدهای دلیر

دل دیو کنده ست و دندان شیر

جهان ایمن از دسترنج وی است

زمین سربسر نام و گنج وی است

چنین تا درآمد به ایوان شاه

همی گفت نوشان از این گونه راه

نشست از بر تخت شاه دلیر

یکی کرسی زر نهادند زیر

گرانمایه نوشان بر آن برنشست

همان گه سوی آستین کرد دست

چو نامه برون کرد و پیشش نهاد

زبان را به پیغامها برگشاد

***

فرستادن دیهیم و پیام کوش به بهک

چو پیغام بشنید و نامه بخواند

ز شادی بخندید و خیره بماند

بدو گفت اکنون برو ساز کن

در گنجهای پدر بازکن

فرستاد نامه به هر کشوری

به هر نامداری و هر مهتری

سراسر سپه را به درگاه خواند

بدان سان که در چین سورای نماند

گزین کرد از آن لشکری چل هزار

ستوده سوار از درِ کارزار

به سالارْ دیهیم داد آن سپاه

یکی نیکدل، شاه را نیکخواه

بدو گفت از ایدر به دریا شتاب

نگهدار یکسر گذرگاه آب

چنان کن که پرّنده مرغ هوا

شود زی جزیره، نداری روا

که آن دشمنان گر بدانند باز

از ایشان شود کار بر ما دراز

ز ماچین بخواه آنچه باید تو را

بهک مردمیها نماید تو را

یکی نامه فرمود کردن بدوی

همه مهربانی، همه رنگ و بوی

کنون رفت خواهم همی بامهان

بزودی به درگاه شاه جهان

ببینمش و رنک و کردیم باز

تو ای نیکدل، نیکخو، نیک ساز

همه ساله هستی نکوخواه ما

به دل دوست بودی تو را شاه ما

فرستاده ام سرکشی با سپاه

که دارد گذرگاه دریا نگاه

هر آنچ او بخواهد دریغی مدار

ز کشتی و از آلت کارزار

ز پوشیدنی و ز گستردنی

هم از چارپایان، هم از خوردنی

چنان کن که من باز گردم ز شاه

به پیش من آزادی آرد به راه

فرستاده را داد و لشکر برفت

چو دیهیم و لشکر به دریا برفت

***

رفتن کوش پیل دندان به نزدیک ضحاک

چو لشکر برفت و برآراست کار

سه ماهش درنگ آمد و روزگار

درِ گنجهای پدر برگشاد

دلش گشت از آن مایه ور گنج شاد

برون کرد چیزی که بایسته تر

به نزدیک ضحّاک شایسته تر

ز پیروزه پانصد، دو سیصد بلخش

که بود از فروغش شب تیره رخش

یکی تخت هر تخته صد من ز زر

ز هرگونه در وی نشانده گهر

نشستی به سر برش مردی هزار

هنوزش تهی بود مانده کنار

هزار اسب رهوار زرّین ستام

کنیزان هزار و هزاران غلام

همه با قبا و کلاه و کمر

قبا و کلاه و کمرشان ز زر

همان تخت دیبای چین دو هزار

ز دندان فیلان فزون از شمار

ز نافه هزار و هزاران زره

که داود پیغمبرش زد گره

کرا بود نزدیک شاه ارجمند

چو دستور و فرزندِ شاهِ بلند

بسی هدیه ها هر کسی را بساخت

بدان ساخته کوش گردن فراخت

 لشکر گزین کرد هفتاد بار

هزاران دلیران خنجر گزار

بر این کامگاری به درگاه شد

به بیت المقدس به درگاه شد

به سه روزه راهش چو آمد فرود

فرستاد نزدیک خسرو درود

به فرزند و دستور فرمود شاه

که لشکر پذیره برندش به راه

سپاه اندکی بود از آن روز پیش

ز هفتصد هزاران نبودند بیش

ز بیت المقدس چو برخاست موج

سپاه اندر آمد همی فوج فوج

پیاده شدندی همه پیش کوش

ز سهمش ز مردم همی رفت هوش

چو کوش آن سپه دید و آن ساز دید

دل خویش در پنجه ی باز دید

چنان بود لشکرش با آن سپاه

که اندر بیابان یکی پشته کاه

چو فرزندِ ضحاک را دید، زود

فرود آمد او را ستایش نمود

پیاده شد و تیره ره برگرفت

ببوسید و سختش به بر درگرفت

ز دیدار او خیره فرزند شاه

همی هر زمان کرد در وی نگاه

همی گفت کز شهریاران چین

کرا بچه آمد به روی زمین

چه چیز آن که گردون نیارد پدید

ز گردون چنین رنج باید کشید

جوان را همی نیک نآمد ز کوش

از آن روی نازیب و دندان و گوش

همی رفت با او برابر به راه

همی کرد هر کس به رویش نگاه

چو نزدیک بیت المقدس کشید

به یک میل ضحاک پیشش رسید

سپاهی دگر دید و سازی دگر

به هر گوشه ای سرفرازی دگر

بدید آن تن خویش مانند کاه

سپاهش گم آمد میان سپاه

چو ضحّاک را دید آن زیب و فرّ

چو مرغی شدش پیش بی پای و سر

از اسب اندر آمد چو آذرگشسب

ببوسید ضحاک را سمّ اسب

رکابش ببوسید و یال و برش

نظاره همی پیش او لشکرش

به بر درگرفتش گرانمایه شاه

نشاندش بر اسب و بریدند راه

به نزدیک شهرش یکی جای کرد

پرستنده بسیار بر پای کرد

سرایی برآراسته چون بهار

همه زرّ بر لاژوردش نگار

همه فرشها سبز و دیبای چین

همه باغ او پر گل و یاسمین

گلش پر ز بلبل چمن پر ز سرو

خروشان ز سرو نوآیین تذرو

ز دنبالِ طاووس بر روی باغ

چنانچون فروزان هزاران چراغ

زده گونه گونه چنان سرخ گل

چو بردست معشوق پیغام مل

سپاهش به هامون فرود آمدند

همان روز با جام و رود آمدند

فرستاد روز دگر خواسته

به درگاه ضحاک، آراسته

همی گفت ضحّاک کاین نیکدل

از این خواسته کرد ما را خجل

مگر هرچه در چین و در گنج بود

همان کس که نادیده بود و شنود

همه گرد کرده ست و اندر کشید

شگفتی بدید اندر آن هر که دید

خورشهاش چندان فرستاد شاه

که در باغ تنگ آمدش جایگاه

همی داشت مهمان یک ماه بیش

ابا لشکر و هر که آمد به پیش

به رزم و به بزم و به گوی و شکار

بسی، آزمودش همی شهریار

از آن بهتر آمد که خسرو شنود

در آن لشکر گشن چون او نبود

کمانش به گردان چو برداشتند

بدیدند و از دست بگذاشتند

کشیدن نشایست یک نیمه بیش

خجل گشت، هر یک ز نیروی خویش

چو از جای بر کرد تازی سمند

به تیری همیشه دو آهو فگند

به شمیر کردی به دو نیمه گور

به نیزه زدی بر دل شیر گور

یکی تازبانرا هرون داشتی

بنیره زبان را هیون داشتی

بیفگند بر دشت چندان شکار

که آهو نمی خورد مردار خوار

***

بیماری ضحاک و رُستن دو مار از دوش او

شنیدم که ضحّاک چندان بخورد

که آمد سر هر دو کتفش به درد

همی درد خرچنگ خواندش پزشک

یکی سرد بیماری سرد و خشک

به دانش چونامش به تازی کنی

به تازی اگر سرفرازی کنی

…………………………..

…………………………..

شکیبا نبودی ز گوشت شکار

برآمد سر کتف او چون دومار

چو چندی برآمدش فریاد کرد

از او خون دردانه آغاز کرد

پزشکان هشیار دل را بخواند

همه کس ز درمان او خیره ماند

ز بابل گروهی ز جادوفشان

بشد پیش آن خسرو سرکشان

نیاورد درمان او کس بجای

وز آن درد شاه اندر آمد ز پای

ره خواب بر دیدگانش ببست

نه خورد و نه خفت و نه شادان نشست

پزشکان جادوی دست آزمای

بماندند خیره ز کار خدای

***

درمان کردن پزشک هندی ضحاک ماردوش را

یکی مرد هندی ز درگاه شاه

درآمد نشسته بر او گرد راه

مرا گفت نزدیک شه ره کنید

مر او را ز کار من آگه کنید

بپرسید هر کس که تو کیستی

به درگاه شاه از پی چیستی

چنین داد پاسخ که هستم پزشک

بدانم ز هر گونه ای ترّ و خشک

بدین آمدستم بدین بارگاه

که دانم همی چاره ی درد شاه

پزشکان به سیلی گشادند دست

شد از زخم، هندو چو بیهوش مست

چنان بیگنه را کشیدند خوار

همی گفت کای مردم نابکار

به پاداش آن بد که بر من رسید

یکی داروی آرم شما را پدید

که در خانه هر روز گردد به درد

کنیزک گرامی و نامی دو مرد

بخندید هر کس ز گفتار اوی

وز آن بیهده جنگ و پیگار اوی

شبانگاه درگاه چون شد تهی

درآمد به درگاه شاهنشهی

که مردی پزشکم مرا ره دهید

مرا ره به نزدیکی شه دهید

پرستنده او را برآورد پیش

نشاندش جهاندار نزدیک خویش

جهاندیده رفت و زبان برگشاد

بسی آفرین کرد بر شاه یاد

وز آن پس چنان گفت کز هندوان

بدان آمدستم که دارم توان

که این درد را چاره آرم بجای

کند درد را بر تو آسان خدای

از این گفته ضحاک شد شادمان

بسی چیز دادش هم اندر زمان

بدو گفت شاها، دو مرد گناه

به زندان بفرمای کردن تباه

چو پیش من آرند سر هر دو تن

بسازم همی مرهم درد، من

چنان کرد کاو گفت و آورد سر

برون کرد مغز از سر، آن بدگهر

چو مرهم بدان ریشها بر نهاد

بر آسود وز درد نامدش یاد

به خواب اندر آمد سر مارفش

همه شب نبود آگه از خواب خَوش

دگر روز چون هندوی آمد به در

کنارش پر از زرّ کرد و گهر

شد اندر جهان بی نیاز آن پلید

به گیتی کسی این پزشکی ندید

به ضحاک گفت اینت درمان درد

همه این کن و زین عمل بر مگرد

مخور بیش از این نیز گوشت شکار

که باشد بر این درد ناسازگار

بکرد این پزشکی و شد ناپدید

همی دردِ ضحاک از آن آرمید

چو روشن شدی روز در چشم شاه

از آن شهر دو مرد کردی تباه

نهادند نوبت به بازار و کوی

شد آن شهر پر ماتم و گفت و گوی

چنین داستان زد همی مرد و زن

که هندو نبود آن، که بود اهرمن

که شه را به خون ریختن کرد چیز

وگرنه نبودی بدین سان دلیر

همانا نه درد است، هست آن دو مار

که از مردمان می برآرد دمار

سخنها مرا این شگفتی بس است

شناسنده ی مرتبه ی هرکس است

همی بود ضحاک نزدیک کوش

شب و روز با باده و نای و نوش

***

غارت کردن دیهیم سرزمین بهک را

وز آن سوی دیهیم لشکر براند

سپه را به دریا گذر بشاند

به دریا بسی مردم انبوه شد

همه رهگذرگاه چون کوه شد

بهک شاه چون نامه بر خواند، گفت

که با کوش و ضحاک غم باد جفت

که دارد کنون ساز و چندین سپاه

مرا نیز پیدا بود دستگاه

فرستاد نزدیک او ده هزار

به یاری سوار از درِ کارزار

ببردند چیزی که بُد بردنی

هم از خوردنی هم ز گستردنی

برآمد بر این روزگاری دو ماه

بهک را همی تنگ شد دستگاه

نه گاوان بماندند و نه گوسفند

بخوردند یکبارگی کشتمند

به ماچین چنین تنگی آمد پدید

که نه پیر دید و نه برنا شنید

بدان سان به ویرانی آورد روی

که گفتی نبود اندر او رنگ و بوی

نبودش توانایی و دسترس

فزون ز آن کجا داد، بس کرد بس

خورش هم نیامد سپه را ز راه

به درگاه دیهیم رفت آن سپاه

که اکنون ز ماچین نیامد خورش

بباشد سپه را کم از پرورش

بگو تا چه چاره سگالیم و رنگ

اگر کرد خواهی تو ایدر درنگ

چنین گفت با لشکر آن جنگجوی

که ما بازگشتن نداریم روی

خورش هرچه یابید هر جا که هست

به برداشتن مر شما راست دست

چو بشنید لشکر چنین داستان

به تاراج گشتند همداستان

بهک را یکی چاره آمد به دست

درِ چاره یزدان به کس در نبست

***

نامه کردن بهک به طیهور و آتبین

چو دید آن که کردند ماچین تباه

یکی نامه کرد او به طیهور شاه

سوی آتبین نامه ای کرد باز

که ای شهریاران گردنفراز

شما سر نهادید یکسر به بزم

چو مردان ندارید آهنگ رزم

سه ماه است کز چین برفته ست کوش

ببرده سواران پولادپوش

سپاهی پراگنده بی برگ و بار

فرستاده نزدیک دریا کنار

شما گر برایشان شبیخون کنید

همه آب دریا پر از خون کنید

که من لشکر خویش را گفته ام

ز هرکس من این راز بنهفته ام

که چون لشکر آید ز دریا برون

ممانید دیر و مرانید خون

همان گه که ایشان نمودند پشت

ندارد جز از باد چیزی به مشت

چو برداشتید آن سپه را ز راه

به چین اندر آرید یکسر سپاه

ز لشکر نبینید دو سال کس

شما را بود کشور چین و بس

که او سال نو گردد آگه از این

وز آن پس به سالی رسد سوی چین

بود کاندرین فر خجسته دو سال

بیاید مرآن هر دوان را زوال

چو نامه بپایان رسانید شاه

به دستور پاکیزه کرد او نگاه

تو را رفت باید بدین کار گفت

که این راز را هم تو داری نهفت

یکی زورق آراست دستور شاه

به دریا درافگند و آمد به راه

کس از لشکر چین برآن راه نه

وز این راز ایشان کس آگاه نه

ز دریا چو بر خشک شد تیزتاب

چنین گفت با باژبان از شتاب

که ما را برِ شاهتان ره کنید

وگرنه بتازید و آگه کنید

سواری همان گه بر شاه شد

ز دستور، طیهور آگاه شد

ز گردان سواری فرستاد پیش

بیاورد دستور را پیش خویش

چو دستور، طیهور شه را بدید

سزاوار او آفرین گسترید

یکی تخت کوچک نهادند پیش

نشاند آن خردمند را پیش خویش

زمین را ببوسید و نامه بداد

همه راز و پیغام او کرد یاد

***

آماده شدن آتبین برای جنگ

چو بر خواند نامه بدو ترجمان

بخواند آتبین را هم اندر زمان

از آن نامه و رازش آگاه کرد

دلش را به کین خواستن راه کرد

بدو گفت کاندیشه ی کار کن

خرد را بدین داروی یار کن

مگر کینه ی خویش باز آوری

دل دشمنان در گداز آوری

بدو آتبین گفت کای سرفراز

توان رزم جستن به مردان و ساز

مرا گر تو نیرو دهی نیست باک

به پیشم چه چینی چه یک مشت خاک

گر آن بدگهر نیست اندر سپاه

نیابد سواری سوی خانه راه

اگر سی هزارند وگر صد هزار

به شمشیر از ایشان برآرم دمار

بدو گفت گنج و سپه پیش توست

که گنج و سپه داروی ریش توست

به دستور فرمود تا هرچه خواست

ز گنج و ز ساز سپه کرد راست

جهانجوی هشتاد کشتی بخواست

گزیده سپاهی بدو در نشاخت

ز گردان کوهی دو ره ده هزار

همه با سلیح از درِ کارزار

زن و بچه و گنجش آن جا بماند

به روز همایون سپه را براند

به دستور ماچین بسی چیز داد

ز دینار و اسبان تازی نژاد

فرستادش از پیش تا پیش شاه

برد آگهی کاینک آمد سپاه

***

گذشتن آتبین از دریا در شب و شکست دادن چینیان

وز آن روی بر آتبین با سپاه

درافگند کشتی به دریا و چاه

ز دریا شب تیره آمد برون

ببستند کشتی به آب اندرون

شبی بود ماننده ی آبنوس

بنالید نای و بغرّید کوس

ز دریا برآمد شب تیره میغ

کشید آتبین با سوارانش تیغ

ز لشکر به گردون برآمد خروش

ز خواب اندر آمد سپهدارِ کوش

سپاهش چنانچون رمه ی بی شبان

بجای طلایه نه کس پاسبان

همی هرکس از خواب آسیمه سر

بجَست و دوان شد به نزدیک در

به اسب برهنه برآورد پای

نه بر سر کلاه و نه در بر قبای

دلیران گرفتند راه گریغ

شبی سهمناک از پس و پیش تیغ

درخشیدن نیزه و تیغ جنگ

همی از شب تیره بزدود رنگ

شکار دلیران جگر بود و سر

که شمشیر سر جُست و زوبین جگر

سر نیزه و تیغ الماسگون

به دریا رسانید هنجار خون

بپوشید دیهیم خفتان رزم

سر از خواب سنگین، دل از جام بزم

ندیدند جای درنگ و پیام

کشیدند شمشیر کین از نیام

برآویختند و برآمیختند

ز خون دلیران گِل انگیختند

چو زر آبگون گشت روی زمین

سپهدارِ چین را بدید آتبین

سپاه انجمن شد بر او ده هزار

دلیران رزم آزموده سُوار

برآویخته با گروهی سپاه

فراوان سپه گشت پیشش تباه

ز سر خود برداشت و بر گفت نام

بدانست هر یک که آن یک کدام

ز زین کوهه گرز گران برکشید

از او هر کسی خویشتن درکشید

یکی خشت رز آبداده به دست

ز کینه برآشفته چون پیل مست

بزد خویشتن را بدان رزمجوی

سپهدار سوی وی آورد روی

زبان را گشاده به دشنام زشت

برآورد یال و بینداخت خشت

گذر کرد خشت گران بر سپهر

نیامد گزندی بر آن تاجور

جهانجوی یک زخم زد بر سرش

به خاک اندر آمد سر و مغفرش

سپهدار را چون سپه کشته دید

تنش را به خاک اندر آغشته دید

گریزان شدند آن دلیران همه

چو از گرگ گردد گریزان رمه

جهانجوی بر پی همی راند اسب

دمان با گروهی چو آذرگشسب

همی کشت و چندان که مور و ملخ

ز خون دلیران چین بست یخ

چو باد دمان اسب آن سروران

ستوران چین پیششان چون خران

ز شمشیر ایشان جز آن کس نَرست

که زنهار گویان ز باره بجست

نهان گشت جایی ز راه گریغ

که دیده برد بر درفشد تیغ

شبانگاه چون آتبین گشت باز

به لشکرگه دشمن آمد فراز

به تخت سپهدار چین بر نشست

ز شادی به دل برنهاده دو دست

همی گفت کینِ گرامی سُوار

کشیدم یکی بهره از روزگار

بزرگان طیهوریان را بخواند

بدان پیشگهشان به رامش نشاند

از آن کامگاری یکی سور کرد

که رنج از دل سرکشان دور کرد

دگر روز فرمود تا خواسته

همه پیش بردندش آراسته

ز چیزی کجا از درِ شاه بود

ز سازی که اندر خورِ راه بود

جدا کرد و دیگر همه بخش کرد

رخ لشکر از خواسته رخش کرد

ز هشتاد کشتی کجا بار کرد

چهل زو درم کرد و دینار کرد

چهل پر ز دیبا و از پرنیان

فرستاد بر دست ایرانیان

به نزدیک طیهور کاین بهر توست

اگر چند از این مایه ور شهر توست

***

نامه ی آتبین به شاه طیهور

نویسنده را نامه فرمود و گفت

که با نیکمردان هنر باد جفت

بدین نامه، شاها تو رامش پذیر

که بر ما دگر گشت گردون پیر

فگنده همه دشت پر دشمن است

لب ژرف دریا سر بی تن است

یکی حمله آورد سالارِ کوش

که از نامداران رمانید هوش

بزد خشت سوزنده بر جوشنم

از آن بد نگهداشت یزدان تنم

سرش زخم کردم به یک زخم گرز

رمید از سپهدار یکباره برز

ز دیهیم چون روی برگاشت بخت

سپاهش چو ریزنده برگ درخت

ز پشت تگاور همی ریختند

نبودند صد تن که بگریختند

همه کشته گشتند در کارزار

دگر خسته و بسته بیچاره زار

سپه یافت چندان فزونی و ساز

که هرکس شد از خواسته بی نیاز

از این مایه ور گنج و بار و بنه

چو سالار پرمایه شد یک تنه

یکی بهره از هرچه در خورد شاه

فرستادم اینک بدان بارگاه

ز دریا من آهنگ کردم به چین

ببینم که چون است چندان زمین

یکی بر گرایم یلان را به جنگ

ببینم که پیشم که دارد درنگ

***

لشکرکشی آتبین به چین و گرفتن شهر خمدان

چو کشتی روان شد، سپه برکشید

سوی مرز چین لشکر اندر کشید

بفرمود تا پیشرو با سپاه

همی رفت یک منزل از پیش شاه

کسی کاو نیاورد فرمان بجای

سر بخت او اندر آمد ز پای

از آن شهر و کشور برآورد خاک

به تاراج داد آن بر و بوم پاک

بترسید از او مردم چین همه

کجا بی شبان بود یکسر رمه

کس از مرزداران نیامدش پیش

بترسید از او مردم از جان خویش

ز هر سو روان گشت یک ساله باز

ز هر جای گنجی نو آمد فراز

چنان شد سپاه از فزونی و گنج

که شد چارپای از کشیدن به رنج

کسی کاو ز ضحاک برگشته بود

نهان گشته از بیم و سرگشته بود

از این آگهی چاره جوی آمدند

از ایران همه سوی او آمدند

سپاهش فزون شد ز پنجه هزار

نبرده سواران نیزه گزار

همی رفت تا شهر خمدان رسید

کز آن مرز جایی سواری ندید

ز خمدان بزاری برآمد خروش

چو نوشان چنان دید، دستورِ کوش

بزرگان شهر و سپه را بخواند

وز این داستان چند گونه براند

کز این کار دلها مدارید تنگ

که این بی بنان را نباشد درنگ

زمان تا زمان مژده آید ز کوش

شود زهر این شهر یکباره نوش

همانا که باشد فزون از سه ماه

کجا بازگشت او ز درگاه شاه

به دشمن چو آگاهی آید از اوی

بدین مرز بودن نباشدش روی

گریزان شود دشمن از پیش شاه

وگرنه شود با سپاه او تباه

شما ماهیانی درنگ آورید

به دروازه ی شهر جنگ آورید

که در شهرمان خوردنی نیست تنگ

بکوشید باید به نام و به ننگ

که پیروزی از مردمان دور نیست

همان آتبین است، فغفور نیست

که ده باره از بیشه ی چین گریخت

سپاهش همه ترگ و جوشن بریخت

سپه را چو دل داد و رخ رخش کرد

همان روز دروازه ها بخش کرد

فرستاد بر هر دری سه هزار

گزیده سوار از درِ کارزار

به دیوار بر گونه گونه درفش

برافراخت سرخ و سیاه و بنفش

چو آمد به نزدیک شهر آتبین

بپوشید خرگاه روی زمین

همه خیمه ها دیبه و پرنیان

سراپرده ی آتبین در میان

همان گاه برخاست از شهر غو

به دروازه ی شهر شد پیشرو

بغرید کوس و بنالید نای

چو دریا سپاه اندر آمد ز جای

برون آمد از شهر چندان سپاه

که بر باد گفتی ببستند راه

چو دید آن سپاه آتبین خیره ماند

پر اندیشه شد، سروران را بخواند

نه شهر است گفتا یکی کشور است

که چندین بدو اندرون لشکر است

بفرمود پس تا سپه برنشست

سوی نیزه و تیغ بردند دست

برآمد خروش ده و دار و گیر

بنالید نیزه، ببارید تیر

چنان شد چکاچاک شمشیر تیز

که کیوان همی جست راه گریز

چنان میغ پیوست و گرد سپاه

که پیدا نبُد چرخ و از گردماه

ز خون یلان بر زمین جوی شد

به هامون سر سرکشان گوی شد

شد از تیرگی دشت یکسان و کوه

رسید آن سپه را ز خمدان ستوه

بدان سان سپاهش بهم درفتاد

کجا شاخ بر هم زند تند باد

چو دید آتبین آن ستوهی، بجَست

به شمشیر زد دست پس بر نشست

یکی با دلیرن خود حمله کرد

ز گردان خمدان برآورد گرد

چنان برگرفت آن سپه را ز جای

که گفتی ببستندشان دست و پای

چو تیغ وی از تارک آلوده شد

سپه بر در شهر بر دوده شد

بدان حمله افزونتر از دو هزار

تبه شد گریزنده اسب و سوار

فگندند پس خویشتن را به شهر

غم و درد دیدند از آن رزم بهر

نیامد کس از شهر بیرون دگر

سپاهی نگهداشت دیوار و در

گرفت آتبین شهر خمدان حصار

سر راه و بیراه کرد استوار

شب و روز با شهریان جنگ بود

ز بالا همه ناوک و سنگ بود

***

نامه ی نوشان به کوش

چو نوشان بدید آن که سخت است کار

نهانی برافگند چندین سوار

به نام همه داستان کرد یاد

که دارای چین باد جاوید و شاد

تن دشمن شاه گیتی به بند

دلش دردمند و روانش نژند

چو دانست دشمن که دارای چین

ز چین رفت، لشکر کشید او به کین

مر او را بهک داد از این آگهی

که از شیر شد بیشه ی چین تهی

شب آمد ز دریا برون آتبین

ببارید ناگاه شمشیر کین

بکوشید بیچاره دیهیم سخت

چه سوداست کوشش، کرانیست بخت

سپاه بهک زود بگریختند

به کوشش زمانی نیاویختند

که او گفته بود آن سپه را به راز

که لشکر ببینید و گردید باز

نباید که کس برکشد تیغ جنگ

وگر شب کند، پیش دشمن درنگ

چو آن بد نژادان بدادند پشت

سپهدار دیهیمِ یل را بکشت

ز دیهیمیان نامداری نجَست

وز آن بد نژادان سواری نخَست

کنون شهر خمدان پر از لشکر است

سراپرده ی آتبین بر در است

یکی رزم کردیم بیرون شهر

ببارید بر لشکرم تیغ زهر

برافگند تن بر سپاه آتبین

به تنها سپاهی بکشت او به کین

کنون شهر دارد بدان سان حصار

که رزم است پیوسته روزی دوبار

نیابی تو کاخی که بی ماتم است

بجای چنان شادکامی غم است

اگر شاه دریابد این کار زود

وگر نه برآرند از این شهر دود

فرستادگان راه برتافتند

همه راه چون مرغ بشتافتند

***

قحط در شهر خمدان و بتنگ آمدن مردم

همی آتبین داشت خمدان حصار

گه آسایش و گاه در کارزار

به سه ماه شهری به تنگی رسید

خبر زآن به نوشان جنگی رسید

ز بازار و برزن برآمد خروش

که با تو بخورده ست زنهار کوش

زن و مرد و کودک خروشان بُدند

سراسر به درگاه نوشان شدند

که سختی به ما کرد یکباره روی

تو دستور شاهی، یکی چاره جوی

اگر نیز ماهی درنگ آورد

نداریم کس را که جنگ آورد

به شهر اندرون نیست کس تندرست

شد از ناچریدن تن مرد سست

نمانده ست در شهر شیرین و شور

نه در مرد جنگی و بازار، زور

اگر شاه را دشمن است آتبین

ندارد همانا ز ما هیچ کین

که از کین ضحاک و جمشیدیان

سرآید همی مردمان را زمان

گروهی به شمشیر کردند چاک

گروهی به تنگی به دام هلاک

نه کس را به راه خورش دسترس

نه نیرو، نه فریادرس هیچ کس

بترسید نوشان از این گفت و گوی

به نرمی بدان مردمان کرد روی

چنین پاسخ آورد کای مهتران

مدارید از این رنجها دل گران

که من بی گمانم که شه با سپاه

فزونتر بریده ست یک نیمه راه

ز دیهیم چون آگهی یافتم

سوی چاره ی کار بشتافتم

فگندم سوی راه پویان نوند

بدین آگهی پیش شاه بلند

جهاندار ضحاک از این آگهی

زند بر زمین تاج شاهنشهی

نماند که دشمن به نیرو شود

وز او پادشاهی به آهو شود

همان گه سپارد سپاهی به شاه

که دشمن گریزد هم از گرد راه

بود تربی سرکه  جایی که آب

نباشد وگرنه نباشدش تاب

چه آتش که گرچه بود سهمناک

توان بی گمان کشتن او را به خاک

فروزنده مهتاب چندان بود

که خورشید تابنده پنهان بود

ز هر دست، دستی دگر برتر است

ابر هر سپاهی یکی مهتر است

وگر خود شما را جز این است رای

من آرم یکی رای دیگر بجای

فرستم سواری بر آتبین

مگر سوی خوبی گراید ز کین

پذیرمش از این شهر یک ساله باز

مگر باز گردد از این شهر باز

ز گفتار او رام شد انجمن

شدند آفرین خوان بدو مرد و زن

***

پیام نوشان به آتبین و پاسخ وی

دگر روز نوشان یکی برگزید

که گوید به گفتار و داند شنید

بدو گفت از این شهر بیرون خرام

ز مردم سوی آتبین بر پیام

که شهری همی گوید و لشکری

که تو شهریاری و گندآوری

نه دانش بود شاه را این نشست

که این شهر هرگز نیاید به دست

به ده سال کمتر نگردد خورش

که انبار شاه آید این پرورش

فزون است انبار شاه از هزار

سراسر پر از دانه ی آبدار

اگر شاه ده سال جنگ آورد

وگر روزگاری درنگ آورد

همان است روزی و شادی همان

نیایدش سود از درنگ و زمان

به چین اندرون شهرها دیگر است

کز این شهر دیوارشان کمتر است

که بر در نیاردش کردن درنگ

توانی گشادن مر او را به جنگ

وگر شرم داری همی گشت باز

از ایدر فرستیم یک ساله باز

گر از شاه گیتی نکوهش بود

ز دارای چین هم پژوهش بود

ولیکن روا است پنداشتی

که از جنگ بهتر بود آشتی

و دیگر که دارای چین با سپاه

به نزدیکی، ما کشیده ست راه

زمان تا زمان است کایدر رسد

اگر شاه برگشته باشد سزد

ز ما این سخن شاه را پند باد

به پذیرفتن پند خرسند باد

چو پیغام بشنید پاسخ فزود

کز این گفته شهری نیابند سود

زن و کودک کوش و گنجش بنیز

به من داد باید دگر هیچ چیز

مرا با سپاهی و شهری چه کار

چو از کاخ دشمن برآمد دمار؟

فرستاده زی شهر چون بازگشت

از او کوی و برزن پرآواز گشت

ز پاسخ بترسید مردم همه

فتاد اندر ایشان بسی دمدمه

که این کی توان کرد و کی شاید این

چه گوییم فردا به دارای چین

دگر باره یک ماه کردند جنگ

به سنگ و به زوبین و تیر خدنگ

فراوان ز خمدان و چین کشته شد

ز خون باره ی شهر آغشته شد

***

نامه کردن طیهور شاه ماچین به سوی آتبین

ز ماچین سر ماه نامه رسید

سوی آتبین، کاین شگفتی که دید!

به خمدان چرا کرد، باید درنگ

چو دانی که نتوان گشادن به جنگ

از آن شهر یکباره دیده بخواب

نگه کن سوی شهر دیگر شتاب

که چین با سپاه است و با ساز و گنج

به خمدان چرا برد بایدت رنج

پر از گنج کوش است شهر و حصار

که آسان توان یافت بی کارزار

چنان دان که بدخواه تو گشت سست

چو در دستِ تو گنج او شد درست

چو بر دوغ باشد تو را دسترس

فزونتر بود هر زمانی مگس

کند سیم، خمّیده را پشت راست

خمیده شود هر که را سیم کاست

سباهی روان را به رنج آورد

همی روی از ایران به کنج آورد

چو آن نامه برخواند خسرو به راز

پشیمان شد از نستدن ساو و باز

***

پیروزی آتبین بر شهرهای چین

برآمد دگرباره غلغل ز شهر

که مردم ز سختی همی یافت بهر

بدان مرد پیغام دادند باز

سوی آتبین کای شه سرفراز

تو دانی که هستیم ما زیردست

به بازار داریم خاست و نشست

همه بیگناهیم از آزار شاه

هم ایدر فزونند از ما سپاه

دو ساله ز ما باژ بستان و چیز

وز این بر میفزای شاها، بنیز

همه شهر پر لشکر و جوشن است

گر ایوان شهر است اگر برزن است

بدان دسترس نیست ما را که شاه

همی جوید از ما ز بیم سپاه

که این داستان نزد هرکس رواست

که بر چیز خود هر کسی پادشاست

چو بشنید گفتارشان آتبین

پسند آمدش، گشت خشنو بر این

پس آن خواسته بستد و برگرفت

به قصرین و افریقیه رفت تفت

در آن شهر را بود گنجور کوش

سپه بر سر گنج شد سخت کوش

به شمشیر بگشاد پس هر دو شهر

وز آن گنجها شاه برداشت بهر

بماند اندر آن مرز دو سال و نیم

سپاهش توانگر شد از زرّ و سیم

دو ساله ز هر جای بستد خراج

به گردون برافراخت یکباره تاج

همه خواسته برهیون کردبار

فرستاد یکسر به دریا کنار

صد و بیست کشتی پر از بار کرد

پر از جامه ی چین و دینار کرد

فرستاد سوی جزیره همه

بماندند از آن خیره خیره همه

که گر زر به دریا درون ریختی

یکی کوه زرّین برانگیختی

وگر باز کردی ز هم پرنیان

ز رنگ آسمان را رسیدی زیان

وگر برزدی دیبه چین بهم

رسیدی به گاو و به ماهی ستم

وزآن خواسته گشت طیهور شاد

بر آن شیردل آفرین کرد یاد

***

آگاه شدن کوش از پیروزی آتبین

سواران نوشان چو بشتافتند

به بیت المقدس خبر یافتند

که شاه جهان رفت زی باختر

همان کوش با لشکرش سربسر

از آن جا سوی باختر تاختند

روان از غم و رنج بگداختند

شتابان رسیدند نزیک کوش

نه با مرد کوش و نه با اسب توش

چو پیغام و نامه بدید و بگفت

برآشفت و از غم همه شب نخفت

چو رنگ شب تیره گون پاک شد

ابا نامه نزدیک ضحاک شد

فرستادگان را بر شاه خواند

شنیده همه پیش او باز راند

برآشفت ضحاک و با کوش گفت

که با باد باید که باشی توجفت

ز لشکر بدو داد پانصد هزار

سواران رزم و دلیران کار

بدو داد منشور خاور تمام

شه خاورش گفت در نامه نام

فراوانش بخشید هرگونه چیز

ز دینار، وز تاج و ز تخت نیز

هم از یاره و افسر خسروان

هم از اسب و ساز و سلیح گوان

بدو گفت دشمن بنیرو بود

که دو سال دارای چین او بود

چنان رو که ناگه بر او برزنی

بن و بیخ دشمن همه برکنی

ببوسید روی زمین پیش شاه

وز آن پس برون برد لشکر به راه

***

بازگشتن کوش به چین و نبرد با آتبین

چو یک نیمه ره زیر پی کرد کوش

سپاهی گزین کرد پولادپوش

شمار سپه بود خود صد هزار

همه ساخته در خورِ کارزار

بفرمودشان تاختن سوی چین

ز ناگه شدن بر سر آتبین

سپه بر در شهر خمدان شتافت

تهی دید دروازه، دشمن نیافت

در آن شهر یک روز دم بر زدند

شب آمد یکی رای دیگر زدند

چنین یافتند آگهی ز آتبین

که رفته ست بر راه دریای چین

چو تنگ اندر آورد سالارِ کوش

سپاهش چو دریا برآمد بجوش

به رفتن ندیدند چاره دگر

کشیدند بر بارگی بارکر

طلایه چو از دور گرد سپاه

بدید، آگهی برد نزدیک شاه

بزد کوس و لشکر همه برنشست

سوی نیزه و تیغ بردند دست

چنان حمله کردند گردان جنگ

که از روی خورشید بردند رنگ

ز گرز گران و ز پولاد خشت

پر از موج خون گشت هامون و کشت

گهی چینیان پشت برگاشتند

گهی دشمن از جای برداشتند

***

پیروزی آتبین و بردن غنیمتها به دریا

چو انبوه شد رزم و دید آتبین

کجا چیره گشتند گردان چین

بزد ران و شبرنگ را تیز کرد

ز خون گریزنده پرهیز کرد

گروهی دلیران پس پشت او

درفشان یکی تیغ بر دست او

بهم برفگند آن سپه را چنان

که نشناخت دشمن رکاب از عنان

بکشت اندر آن حمله چندان سوار

که خون شد روان چون یکی جویبار

شب آمد ز کشتن کشیدند دست

سپهدار چین باز پستر نشست

از آن رزم بُد آتبین شادکام

ز بهر بزرگان می آورد و جام

به بزم اندرون مهربانی نمود

چو در رزم جوش جوانی نمود

چنین گفت کامروز دادیم داد

و زاین رزم پیروز گشتیم شاد

اگر پیشم آید چنین صد سپاه

چو بی کوش باشد ندارم به کاه

ولیکن چنین است ما را گمان

که آن دیو چهره زمان تا زمان

به ما گر سپاهی گران آورد

از ایران بسی سروران آورد

که داند که چون باشد این کار ِ زار

که پیروز برگردد از کارزار

اگرچه بود تیز جنگی پلنگ

نه هر بار پیروز باشد به جنگ

به سنگ ارچه ماند به سختی سبوی

نه همواره باز آورندش ز جوی

همان به که پیروز و آراسته

به دریا برانیم با خواسته

همانا فزون است کشتی دویست

بدین مرز بودن کنون روی نیست

بزرگان پسندیده دیدند رای

بر او خواندند آفرین خدای

همان شب به کشتی کشیدند بار

به دریا کشیدند با شهریار

روان گشت کشتی به یک ره دویست

تو گفتی به دریا کنون راه نیست

چو خورشید بر دشت لشکر کشید

طلایه نگه کرد و کس را ندید

ز رفتن سپه را چو آگاه کرد

برآن سرکشان رنج کوتاه کرد

سپه تا به نزدیک دریا بتاخت

همی نعره از چرخ برتر فراخت

ز چیزی که بردند، بگذاشتند

از او چینیان بهره برداشتند

بدیشان رسیدند روز دهم

جهانگیر کوش و سپاهش بهم

همی دست بر دست زد از دریغ

کز او آتبین یافت راه گریغ

سپاهش فرود آمد آن جایگاه

برآسود یک روز از رنج راه

***

گفتگوی کوش با نوشان

دگر روز دستورش اندر رسید

بسی خوردنی پیش خسرو کشید

زمین را ببوسید و بردش نماز

بپرسیدش از رنج و راه دراز

بدو گفت با آتبین کار تو

نگویی که چون بود پیگار تو

سخنگوی نوشان زبان برگشاد

همه داستان دربدر کرد یاد

گله هرچه کرد از بهک یاد کرد

که بر ما و دیهیم بیداد کرد

یکی کرد با دشمنِ شاه دست

از این بود کز ما سواری نرست

وز ایشان سواری نخَست و نکشت

از ایرا که یکسر بدادند پشت

به خمدان مر او را بهک داد راه

به قصرین به گفتار او شد سپاه

زرایش چو ویران شد آن مرز و بوم

در این مرز برگشت بدخواه شوم

چرا نامه کرد او که من کردم این

کز آن شهر برگشت شاه آتبین

وگرنه همه چین بهم برزدی

نرفتی از آن شهر تا بستدی

چو دشمن به فرمان او گشت باز

نه آن هردوان را یکی بود راز

بدو گفت کوش این سخن رازدار

زبان را از این داستان بازدار

***

نامه نوشتن کوش به سوی بهک و پاسخ وی

همان گه یکی نامه فرمود، گفت

به نام خداوند بی یار و جفت

که چندان مرا داد گنج و سپاه

که بدخواه بگریخت از گرد راه

شنیدم کزآن بر تن ایرانیان

چه مایه کشیدی تو رنج و زیان

زیان تو را من بجای آورم

بخوبی به کار تو رای آورم

تو باید که پاینده باشی بجای

وگرنه زیان باز دارد خدای

چو من پیش دریا کنار آمدم

همی آرزو، کارزار آمدم

گریزان شد از پیش، دشمن چه سود

که گرگ رباینده رفت و ربود

تو چون نامه بر خوانی ایدر بسیچ

برآرای لشکر، میآرام هیچ

که ما گرد کشور بخواهیم گشت

همی تا نیایی تو، نتوان گذشت

چو ایدر رسی، چین و دریا کنار

سپارم به تو تا شوی کامگار

کنم با تو پیمان و گیرم گوا

که گر دشمن آید نداری روا

بکوشی به جان و به تن، خواسته

سپاهی کنم با تو آراسته

چو زین گونه پیمان ببندی به دست

دل من ز تیمار دشمن برست

بهک چون شد آگاه از او، هرچه داشت

نهان کرد، خاک از برش برگماشت

چو نامه بدید و سخنها شنود

دژم گشت و بر روی شادی نمود

فرستاده را اسب داد و ستام

خورش خواست، پیشش می آورد و جام

همان گاه یک پاسخ نامه کرد

که دارای چین باد بی رنج و درد

بدین آمدن شادمانم چنان

که گویی به من داد گردون عنان

ز یزدان بجای آوریدم سپاس

که از مرز چین دور گشت آن هراس

شد آواره دشمن ز شمشیر شاه

درست آمد و برنشست او به گاه

سخنها ز رنج رهی کرد یاد

چو شاه آمد، آن رنجها گشت باد

سرِ شاه باید که باشد بجای

همه رنج بردارد از دل خدای

همه خوار و دشوار کایدر گذشت

چو باد بزان کآن کجا برگذشت

همه رنج، ما را ز دیهیم بود

که در رای و در رزم سستی نمود

سپه را ز دریا پراگنده کرد

ز تاراج گنج خود آگنده کرد

نه اندیشه بودش ز دشمن نه باک

در افگند لشکر به دام هلاک

سر خویشتن نیز بر سر نهاد

بداد آن همه گنج و لشکر به باد

چو از دشمن ایمن شود مرد هوش

چنان دان که خون وی آمد به جوش

ز دشمن بپرهیز باشد کسی

که مغزش خردمایه دارد بسی

دگر مر مرا خواند دارای چین

بیایم، ز پیشش ببوسم زمین

ولیکن پراگنده بودم سپاه

بخوانم، برآرایم از بهر راه

بجای آورم هرچه فرمایدم

وگر نیز جان خواهدم، شایدم

ز ما چین فرستاده ای تیز هوش

شتابان همی رفت تا پیش کوش

ز کار بهک باز گفت آنچه بود

کز آن نامه چون شادمانی فزود

سپه را همی خواند خواهد به در

که آید بر شاه پیروزگر

به آرایش و ساز راه اندر است

به تدبیر دیدار شاه اندر است

***

بد گمان شدن و گریختن بهک و کشته شدنش

بهک بدگمان شد ز کردار کوش

به کار اندرون تیزتر کرد هوش

زن و بچّه و هرچه بودش بکار

سراسر فرستاد سوی حصار

سپه برگرفت و به کیماک شد

از او مرز ماچین و چین پاک شد

تن آسان چو نتوان نشستن به جای

فراخ آفریده ست گیتی، خدای

ز رازش چو آگاهی آمد به کوش

مرتو روی آورد مغرس بجوش

بزد کوس و برداشت لشکر ز جای

به زیر اندرش باد شد بادپای

به دریا گذر کرد سیصد هزار

سواران مرد از در کارزار

همی هر که دید از سپاهش بکشت

جهان گشت با شاه ماچین درشت

ز ماچین به کیماک شد شاه زوش

بترسید مردم ز تاراج، کوش

به دارای کیماک پیغام کرد

که دشمن چرا پیشت آرام کرد

اگر بنده ای شاه را بی گمان

ببند آن بداندیش را در زمان

وگر خود ز فرمان من بگذری

ز ما رنج بینی و کیفر بری

فرسته فرستاد و بر پی بتاخت

بدان تاختن کار یکسر بساخت

چو پیغام و نامه به کیماک شد

بقع را دل از بیم او چاک شد

فرستاد پیش بهک مرد راز

که جان را بپرهیز و ره را بساز

که کوش و سپاه اندر آمد به تنگ

نبینم تو را هیچ روی درنگ

نداریم با لشکر کوش پای

هم امشب سر خویش گیرو مپای

بهک چون شب آمد یله کرد شهر

بشد با سپاه و غم و رنج بهر

به کوش آگهی آمد از پس بتاخت

سپاهش همه نیزه ها برفراخت

به نزدیک تبّت به دشمن رسید

بلرزید دشمن چو لشکر بدید

سپاهش گریزان به وی درگذشت

بهک را بماندند تنها به دشت

برآویخت، آن گه گرفتار شد

به شمشیر خونریزش افگار شد

چو مرجان شد از خونش چینی پرند

به دو نیم کرد و به خاکش فگند

صد و بیست مرد از مهان سپاه

گرفتار گشتند بر دست شاه

از آن مرز برگشت و آمد به چین

سپاهی که آورد از ایران زمین

بخوبی به ایران فرستادشان

ز هر گونه ای هدیه ها دادشان

***

نامه کردن کوش به سوی ضحّاک و دادن خبر مرگ بهک

فرستاد نامه به ضحاک شاه

که چو من بدین جا کشیدم سپاه

به فرّ شهنشاه گیتی خدای

ز دشمن سواری ندیدم بجای

ز دارای ماچین رسید آن گزند

که بر لشکر ما شکن برفگند

نهان سر یکی کرد با دشمنان

به دریا گذر دادشان چون زنان

چو این را به نزدیک ما شد درست

بدو نامه کردم بخوبی نخست

بخواندمش پیشم، نیامد ز راه

ز دریا بدان سر کشیدم سپاه

یله کرد جای و سپه برگرفت

ز کیماک بر راه تبّت برفت

به نزدیک تبّت رسیدم بدوی

براندم ز خون دلیرانش جوی

به دو نیمه او را فگندم به خاک

ز سمّ سمندم تنش گشت چاک

همه دشمن شاه بادا چنین

به فرّ وی آباد روی زمین

سپاهی نشاندم به دریا کنار

که مرغ اندر آن ره نیابد گذار

اگر دشمن آید به زنهار شاه

گر از تنگی و بند یابد پناه

…………………………

…………………………

وز آن جا سوی شهر خمدان کشید

سپه صد هزار از یلان برگزید

یکی مرد را داد شاور به نام

دلیری هشیوار با رای و کام

به دریا فرستاد و اندرز کرد

مر او را سپهدار آن مرز کرد

***

بیدادگری کوش در چین

ز دشمن چو ایمن شد و کام یافت

شب و روز آرام و شادی بیافت

همه ساله با دل پرستان خویش

در ایوان و باغ و گلستان خویش

به پیشش سرود و می و نای بود

که گردون به کامش دلارای بود

ز شاهان توران و مکران و روم

ز هند و ز خاور ز هر مرز و بوم

فرستاده و ساو و باز آمدش

ز هر جای گنجی فراز آمدش

نهادند گردن به فرمانبری

دگرگونه شد کوش از آن داوری

بگشت از ره دین و آیین و داد

به بیداد دست و زبان برگشاد

سر از چنبر مهر بیرون کشید

همی بستد از مردمان هرچه دید

ستمکار و خونریز و بی باک شد

ز نیکی دل و دست او پاک شد

نشان جست روزی از آن خوبروی

شب آمد، ستم کرد و بستد ز شوی

ز ره کودک خوب را برگرفت

دلارای هم ماده هم نر گرفت

نیارست دستور دادنش پند

نه در سالیان کرد کمتر گزند

همه چین به ویرانی آورد روی

ز بیدادگر کوش وارونه خوی

نه بر زن نه برخواسته ایمنی

از او آشکارا شد آهرمنی

نه در دلْش ترس و نه در دیده شرم

نه آزرم مردم نه گفتار نرم

چو ترس دل و شرم دیده نماند

توانی همه کارها را تو راند

بترسان دلت گر تو گویی مهربان

نگر تا نگیرندت اندر میان

چو دل با زبان گشت یکتا و راست

رسیدی به کام و دو گیتی تو راست

به سختی رسیدند مردم ز کوش

نیارست کردن کس از وی خروش

سپاهی همان مردم زیر دست

همانا که از او بلاکش تر است

نیایش کنان پیش یزدان پاک

همه برنهادند دیده به خاک

که دارای دادی و پروردگار

بدِ کوشِ وارون ز ما باز دار

***

بازگشت آتبین به بسیلا به نزد طیهور شاه

وز آن روی چون آتبین بازگشت

بسیلا ز شادی پر آواز گشت

همی کرد و بازار برخاستند

بسیلا به دیبا بیاراستند

همی تا به نزدیک دربند تفت

جهاندیده طیهور و لشکر برفت

به بر درگرفت آتبین را به مهر

بدو گفت کای شاه فرخنده چهر

دل من به دیدار تو گشت شاد

که از دشمن خود کشیدی تو داد

بدو آتبین گفت کای شهریار

همی خواستم تا به دریا کنار

مگر ماهیانی درنگ آورم

چو ایدر رسد کوش جنگ آورم

دگر باره اندیشه کردم که شاه

شود تنگدل گر شود کس تباه

بدو گفت طیهور کای نامجوی

به گِرد فزونی و بیشی مپوی

ز یزدان تو را دستگاه این بس

که از کاخ کس مویه نشنید کس

به شادی سوی شهر باز آمدی

به کاخ گل افشان فراز آمدی

گهر ریخت از مایه ها بر سرش

درم داد درویش را لشکرش

ز یزدان همی داشت، هر کس سپاس

که باز آمد آن شاه یزدان شناس

چنان بر دل شاه برگشت دوست

که بیگانه پنداشت گر پوست اوست

همه روز با وی سخن گفت شاه

وگر دیرتر شد برآشفت شاه

به طیهوریان بر همه خواسته

پراگند و شد کارش آراسته

چنان مهربان شد بر او مرد و زن

که بودی به بام و درش انجمن

فرع را کجا ترجمان بود نیز

فراوان فرستاد، هرگونه چیز

از اسبان پر مایه و ساز و زین

ز دینار وز تخت دیبای چین

شب و روز با او نشستی بهم

بهم بودشان شادمانی و غم

ز خوبی چنان بود شاه آتبین

هم از چابکی روز میدان کین

که هرگه که بیرون شدی از سرای

نبودی از انبوه نظّاره جای

به دیدار او آمدی مرد و زن

همی برفتادی بهم تن به تن

***

دل باختن آتبین به فرارنگ

زنان بسیلا همی دید شاه

به بالا چو سرو و به چهره چو ماه

فرع را به مستی یکی روز گفت

که باید که داری تو رازم نهفت

من اندر جهان تا زنان دیده ام

زنان بسیلا پسندیده ام

بتانند گویی ز کافور ناب

چکان از سر انگشت ایشان گلاب

ز خورشید روشن بی آهوترند

ز باغ دلارای نیکوترند

فرع چون سخن یافت از آتبین

بخندید و گفت ای شه پاکدین

به چشم تو دیدار این بی بنان

همی خوشتر آید ز دیگر زنان

اگر دختران جهاندار شاه

ببینی برآید به چشم تو ماه

بدو آتبین گفت کای رهنمون

نگویی مرا تا که چندند و چون

چنین داد پاسخ که سی دخترند

که هر یک ز خورشید روشنترند

به بالا چو سرو روانند و بس

به دیدارشان کس ندیده ست کس

ولیکن در ایشان یکی دختر است

که ایشان دگرسان و او دیگر است

جهان از فروغ رخش روشن است

سرای و شبستان از او گلشن است

به دیدار پیرایه ی نیکوی ست

به غمزه سرِمایه ی جادوی ست

خرامان چو در کاخ دیگر شود

دو گیسوش تا پای همبر شود

سرِ زلف او بر گشاید ز هم

همانا در آیدش زیر قدم

به نامش فرارنگ خوانند و شاه

به دیدار او خیزد از خوابگاه

اگر تو ببینی یکی چهر اوی

دو دیده نبرداری از مهر اوی

نخندد، وگر بازخندد به ناز

لبش را ستاره نماید نماز

خردْش از نکوی بسی بهتر است

چنان نیکوی را خرد در خور است

دو دیده گران دارد از بس خرد

خود از شرم جز در زمین ننگرد

زنان را هنر پارسایی و شرم

بخون کاو بسته نماند بحرم

فرع چون ز گفتار لب را ببست

دل آتبین داغ دختر بخست

به مغز اندرش مهر آتش فروخت

به یکباره شرم و خرد را بسوخت

دل اندر برِ او پریدن گرفت

شکیبایی از دل رمیدن گرفت

بدو گفت کای مایه ی راستی

بدین گفته اندوه من خواستی

چه بایست پرسیدن از تو سخن

که شد تازه بر من غمان کهن

ندیده هنوز آن نگاریده چهر

دلم گشت غرقه به دریای مهر

اگر راه بودی مرا اندکی

که دیده بر او برگمارم یکی

چنان دیدمی کایزد پاک داد

همه شهریاری به من باز داد

فرع گفت شاها تو دل شاد دار

روان را از انیدشه آزاد دار

که من باغ مهر تو بی خو کنم

به فرّ تو این کار نیکو کنم

اگر تو به گفتار من بگروی

ز تخمی که کاری برش بدروی

بدو آتبین گفت فرمان کنم

چه فرماییم تا همه آن کنم

تو را گفت، هر روز گستاخ وار

همی رفت باید برِ شهریار

سخن گفتن از دانش و راه و دین

که شاه جهان دوست دارد چنین

چو از دانشت یافت شاه آگهی

ز اندیشه گردد دل تو تهی

به پیوند چون با تو رای آورد

بسی نیکویها بجای آورد

تو را برگزیند ز فرزند خویش

کند شادمانت به پیوند خویش

وز آن پس به دستور پیغام ده

به گفتار شیرینش آرام ده

که زین دست در خسرو آویختم

ز بیگانه و خویش بگریختم

که جز تو به گیتی ندیدم پناه

که هم مهربانی و هم نیکخواه

همه هرچه بردم به نیکی گمان

ز تو یافتم شهریارا، همان

امیدی دگر ماندم پیش تو

که گردد رگ و خون من خویش تو

اگر راه یابم به پیوند شاه

رسد سوی گردون ز بختم کلاه

به یک دخترم شه گرامی کند

مرا بنده ی خویش و نامی کند

بدین خواستاری تو ای شاهزاد

نیاری ز نام فرارنگ یاد

که طیهور گردد به من بدگمان

ز کینه به من بر سر آرد زمان

بداند که این داستان نهفت

به نام و نشانش فرع با تو گفت

رخش را ز گفتار او آتبین

فراوان ببوسید و کرد آفرین

گر این آرزو گفت گردد تمام

برآرم به خورشید رخشانْت نام

چو فرّخ شود روزگارم به تو

ندارم دریغ آنچه دارم ز تو

وگر تاج من بازگردد به من

تو را برکشم زین همه انجمن

بدارم تو را پیش دیدار خویش

به گنج و به کشور کنم یار خویش

ببخشید آن شب قبا و کلاه

چو سرمست شد، شد سوی خوابگاه

ز مهر فرارنگ در دل شتاب

نه در مغز هوش و نه در دیده خواب

همه شب به دریای اندیشه بود

روانش زاندیشه چون بیشه بود

***

گوی زدن آتبین با طیهور شاه

دگر روز برخاست جوینده شاه

چو بیدل همی رفت تا بارگاه

به طیهور گفت ای شه نیکخوی

مرا گوی و چوگان شده ست آرزوی

اگر رای داری که فردا یکی

بگردیم و بازی کنیم اندکی

چنین داد پاسخ که فرمان تو راست

به نزدیک من کام و رایت رواست

جهان چون ز روشن ستاره ببست

بفرمود تا لشکرش برنشست

پرستنده چون هوش بر خواب زد

به میدان شد و گرد را آب زد

جهاندیده طیهور پاکیزه دین

به میدان خرامید با آتبین

چه میدان، نو آیین جهانی فراخ

گشاده در او راه و میدان کاخ

ز زین آتبین رسته چون زاد سرو

سمندش خرامان بسان تذرو

خطش عنبر آگین، بناگوش عاج

به سر بر ز یاقوت و پیروزه تاج

ز هر پرده پوشیده رویان شاه

سوی بامها برگرفتند راه

به انگشت یکدیگران را نهان

نمودند کاینک چراغ جهان

که میدان ز رخسار او گلشن است

ستاره ز دیدار او روشن است

همی هر کسی گفت از این دختران

چه پوشیده رویان شاه و سران

خنک هر که را آتبین در کنار

شبی گیرد، آرام باشدش یار

کرا آتبین شوی باشد به مهر

ببوسد سرش بی گمان ماه و مهر

ز دروازه چون پیش میدان رسید

سبک شاه طیهوریان برگزید

به یک سو شد او با ده و دو پسر

ز گردان کرا دید با او هنر

ز طیهوریان هر که بایست برد

یکایک به بازی برِ خویش برد

پس اندیشه کرد آتبین از میان

که گر با سواران ایرانیان

بدان سرکشان دست یابد به گوی

از آن کینه آزار گیرند از اوی

به طیهور گفت ای سرِ سرفراز

جز این نیست آیین این کارزار

نه هر کاو به اسب اندر آورد پای

هنر داده باشد مر او را خدای

فراوان نماید سلیح و سُوار

هنر دور و بر باره مانند بار

از این نامداران که فرزند تند

بزرگان کجا خویش پیوند تند

یکی نیمه از سوی من کن نخست

که بخشش چنین است شاها، درست

چو دوری کند بخشش از راستی

به کار اندر آید بسی کاستی

هر آن کاو نداده ست از بخش رای

از آن بخش هرگز نبوده ست جای

ز موبد شنیدم که بخشنده بخش

دل مرد دارد دلارای رخش

چنان كرد طیهور كاو رای دید

چو رایش ز دانش دلارای دید

ز فرزند شش تن سوی آتبین

فرستاد و کردند یاران گزین

به میدان چو گوی اندر انداختند

ز هر سو سواران بدو تاختند

در آمد به مغز دلیران ستیز

هوا شد پر از گرد و خاک فریز

همی آتبین بود با یک دو دست

ببردند طیهوریان شاد و مست

وزآن پس درآمد بر افراخت یال

برانگیخت اسب آن یل بی همال

ز چوگان چنان داد پرتاب گوی

که نیز آتبین را ندیدند روی

چنان گوی بر چرخ پرواز کرد

که با ماه گفتی همی راز کرد

نبودی رسیده به نزد زمین

که بر چرخش انداختی آتبین

چنان تاختی زیر هنجارگوی

که هم در هوا در رسیدی بر اوی

از این سان همی تاخت تا هفت بار

ز میدان برون کرد گوی آن سوار

از او هر کسی کآن سواری بدید

همی دست خود را به دندان گزید

دلیران ز چوگان کشیدند دست

که گفتی زمین پای اسبان ببست

همی هر کسی گفت با این سُوار

نه بازی توان کرد و نه کارزار

گر آن جا یکی مرد جنگی شود

وگر مرد نامی ست ننگی شود

ببوسید طیهور رخسار او

چنان شادمان شد ز کردار او

بدو گفت کای خسرو سرکشان

تو از فرّ جمشید داری نشان

دل من ز مهرت مبادا تهی

که زیبای تاجی و آن شهی

ز تو چشم بدخواه تو دورباد

دل بدسگال تو رنجور باد

بزرگان کوه بسیلا همه

یکایک فتادند در دمدمه

کز این سان به کشّی نباشد سوار

نه چون او پدید آورد روزگار

مر او را به دل نیکخواه آمدند

ز میدان به ایوان شاه آمدند

***

بزم طیهور و آتبین

ز شادی خورش خواست طیهور و می

به شمشیرِ می رنج را کرد پی

به رویش همه روز شادی نمود

همه خوبی و مهربانی فزود

کشیدند چندان برش پای رنج

که گفتی زمانه تهی ماند و گنج

برابر یکی کلبه بست از درخت

ز درگاه طیهور تا پیش تخت

گل و نسترن برهم آمیخت نیز

ز بالای تخت اندر آویخت نیز

وزآن پس شب و روز گستاخ وار

همی بود در بزمگاه و شکار

چنان مهربان شد همه کس براوی

که ببرید زن مهر و پیوند شوی

دوبار آتبین زآن سپس بزم ساخت

کزآن بزم خورشید گردون فراخت

گلستان بیاراست گاه بهار

به زرّینه و جامه ی زرنگار

میان گلستان بیاراست تخت

بگسترد جامه شه نیکبخت

بدان بزم شد شهریار بلند

همه جامه خاینده نعل سمند

چو دینار در پای اسبش بریخت

تو گفتی همه چرخ دینار بیخت

چنان دید در بخشش گنج رنج

کزآن مایه طیهور پر کرد گنج

ز فرزند و خویشان او کس نماند

که نه زرّ و گوهر بدیشان فشاند

***

پرسش آتبین با طیهور از راه دانش

وز آن پس گهی آتبین پیش شاه

گهی شد به ایوان او بی سپاه

روان چون ز باده دژم ماندی

پس از راه دانش سخن راندی

فرع ترجمان در میان دو شاه

به دل هر دوان را شده نیکخواه

سخن رفت روزی ز یزدان و دین

بپرسید طیهور را آتبین

که نزدیک یزدان چگونه ست راه

چگونه شناسدش داننده شاه

چنین داد پاسخ که یزدان یکی است

جهان را جز او آفریننده نیست

توانا و روزی ده جانور

رونده به فرمان او خواب و خور

از او شادمان شد چو بشنید و گفت

که با جان پاکت خرد باد جفت

چگونه بدانستی ای شهریار

که هست آفریننده و کردگار

نیاگان ما، گفت، و شاهان پیش

همی آفریننده خواندند خویش

کسی را که فرزند بودی ز جفت

ز غمری منم آفریننده گفت

چنین تا به روز بسیلا که کوه

بدو باز خوانند مردم گروه

به دانش فزون از نیاگان خویش

به از نامداران و پاکان خویش

مر این کوه و این شهرها را بساخت

به گردون سر خویشتن برفراخت

یکی کودک آمدش چون ماه و مهر

بسیلا بدو داد یکباره مهر

چو جانش همی داشت اندر کنار

ستم کرد بروی بد روزگار

به دو سالگی نارسیده بمرد

سراسر بسیلا به ماتم سپرد

غریوان شب و روز جوشان بدی

ز دردش نوان و خروشان بدی

یکی روزش اندیشه آمد دراز

همی غم سگالید با دل به راز

که این بچّه را تخم من کاشتم

ز جنش گرامی تر انگاشتم

چرا ناتمام آفردمْش و سست

بیامد ز من بچّه ی نادرست؟

چرا از شکم دیگری شد هلاک

به پیری یکی بازگردد به خاک

گر این آفریننده ماییم و بس

چرا نیست بر کام دل دسترس

مگر آفریننده ی ما یکی ست

که در کار او دسترس اندکی ست

چو روز آمد از مردمان همگروه

یکی انجمن ساخت دانش پژوه

کلید درِ راز بنمودشان

پرستیدن داد فرمودشان

بدیشان چنین گفت کز خواب دوش

ندارد مرا آگهی چشم و گوش

همی تا سپیده نیاسوده ام

در اندیشه دل را بفرسوده ام

که نام، آفریننده برخود نهاد

ز ما هرکه پاکیزه فرزند زاد

چنین نام بر ما نه زیبا بود

خرد زین سخن ناشکیبا بود

کنون من بپرسم شما را یکی

مرا پاسخ آرید از این اندکی

گر از ماست این آفرینش پدید

به کام دلش بایدی آفرید

درست و نکو روی و پاکیزه تن

دلیر و خردمند و شمشیر زن

به پیری شدی روزگارش چنان

که داردش گردون و دولت عنان

یکی کودک آمد ز مادر پدید

هم اندر زمان را چنان در رمید

دگر سالیانی برست و بمرد

از آسیب روز بدش جان نبرد

به پیری رسد دیگری را گزند

به دل شادکام و به جان ارجمند

گر این آفرینش ز ما خاستی

به هر کام فرزند خود خواستی

چنان آفریدش خوب و درست

تو گفتی که از شاخ شمشاد رست

ز فرزند چون بد نشانی نماند

چرا بایدش آفریننده خواند

همانا که کردم همان آفرید

که روشن زمین و آسمان آفرید

چنان آفریند که خواهد همی

نه زآن بر فزاید نه کاهد همی

شما بر من اکنون گوایی دهید

خرد را ره آشنایی دهید

که هست آفریننده ی ما یکی

فراوان از اوی است وزو اندکی

که و مه براین گفته خستو شدند

ز گفتار بیهوده یکسو شدند

سپاه بسلا از آن روز باز

به یزدانِ بی یار گشتند باز

نیاگان ما، نیکمردان شدند

شناسنده ی پاک یزدان شدند

کنون سالیان شد چهاران هزار

که یزدان پرستیم از این روزگار

نکو گفتی ای شاه، گفت آتبین

چه گویی در این آب و باد و زمین

همین آفتاب و درخشنده ماه

ستاره که بر چرخ دارند راه

چنین داد پاسخ که ایشان همه

نشانند بر هستِ یزدان همه

چنین کرد پرگار گیتی به پای

که پرگار ما داور رهنمای

چنان پرورانیدمان سال و ماه

چو مادر که فرزند دارد نگاه

چه گویی بدو گفت در کار دین

گرانمایه پیغمبران گزین

بدان بی گمانی اگر بی گمان

در این صحفها کآمد از آسمان

ز دوزخ چه داری نشان وز بهشت

ز پاداش و کردار خوبی و زشت

چنین داد پاسخ کز این آگهی

ندارم، تو از رای فرّخ بهی

بگویی مرا تا بدانم یکی

شوم آگه از کار دین اندکی

ز چیزی که گردد مرا دلپذیر

بیاموزم و بگروم ناگزیر

ز هر دانشی، دانشی آتبین

بیاموخت لختی بدان پاکدین

ز دانش چنان شادمان گشت شاه

که گفتی روان کرد پاک از گناه

دلش ز آتبین شادمانی فزود

بر او هر زمان مهربانی نمود

به آموختن داد هشیار دل

شد از روزگار گذشته خجل

ز یزدان همی خواست پوزش به شب

زمانی نبست از نیایش دولب

***

دیدن آتبین در نجوم و دانستن رازها

سر سال نو هرمز فروردین

در اختر نگه کرد شاه آتبین

ز رازش چنان آگهی داد شاه

که گفتی به فرمان او بود ماه

چنان کامگاری به کار سپهر

که گفتی مر او را نموده ست چهر

شمارش چنان بود و رازش نهفت

که نابوده، مر بودنی باز گفت

به هفت و ده دو نگه کرد شاه

که چون گشت خواهد همی سال و ماه

بزرگی ز پیوند طیهور دید

ز هرچ آرزو کرد بر جای دید

بدان تخمه باز آمده یافت شاه

کلاه بزرگی نه تا دیرگاه

چو شاهی ز پیوند طیهور دید

غم و رنج از آن دودمان دور دید

چو گردون به کام دل خویش یافت

به پیوند طیهور بهتر شتافت

***

خواستگاری آتبین دختر طیهور را

فرع را فرستاد با کامداد

بدان سان که بایست پیغام داد

چو هر دو بر شهریار آمدند

به گفتار و پیغام یار آمدند

زمین بوسه دادند و برخاستند

همی آفرینی نو آراستند

نگه کرد خندان سوی کامداد

که چونین چرا بایدت ایستاد؟

چنین داد پاسخ که بی کام شاه

نشاید رسانید پیغام شاه

یکی آرزو خواسته ست آتبین

اگر شاه دستور باشد بر این

بگویم پس آن گه نشنیم ز پای

که فرمان چنین آمده ست از خدای

بخندید و نزدیک خود خواندش

به سوگند بسیار بنشاندش

بدو گفت کاکنون چه گویی بگوی

چه داری به نزدیک من آرزوی

سخن کامداد از سرآغاز کرد

در دانش از هر دری باز کرد

همی گوید آن بنده ی نیکدل

که من خود ز شاه جهانم خجل

ز بس نیکوییها که بر من فزود

ز خویشان و از انجمن برفزود

از آن گه که اندر جهانم پناه

نبود، ایدر ایمن شدم پیش شاه

گرم در بسیلا ندادی نشست

مرا دشمن آورده بودی به دست

همی تا بُوم زنده و بی هراس

ز یزدان و از شاه دارم سپاس

یکی آرزو ماند، شاها، کنون

که گشته ست بختم بدان رهنمون

……………………………….

……………………………….

نهان همچو گوهر به کان اندراست

بسی روشنایی بدان اندراست

مرا شاه والا چو نامی کند

به پیوند خویشم گرامی کند

یکی دخترم بخشد از دختران

سرم بر فرازد چو دیگر مهان

کز اختر چنانیم ای شهریار

کز این تخمه باشد یکی یادگار

که ضحاک را اندر آرد ز پای

بپردازد از جادوی و دیو جای

سخن چون بپایان رسانید مرد

ز دریای دانش برانگیخت گرد

اگر کام خواهی تو از کام بار

بیاموز تا گرددت بخت یار

چو بشنید طیهور پاکیزه کیش

ز غم برنهانی زد انگشت خویش

ز پاسخ زبان را نکرد آزمون

بماند اندر اندیشه ی چه و چون

از اندیشه ی او دل کامداد

به تندی کشید و زبان برگشاد

که درماندن شاه از این کار چیست

به گیتی چو شاه آتبین نیز کیست

به مردی و دیدار و فرهنگ ورای

کجا آفریده ست چون او خدای

نیا، شاه و خود، شاه و شاهش پدر

همه سرکش و خسرو و تاجور

بزرگان که در خاک فرسوده اند

همه بنده ی شاه من بوده اند

گر امروز کارش دگرگون شده ست

که چرخ از ره داد بیرون شده ست

بکاهد همی گاه و افزون شود

جهان هر زمانی دگرگون شود

بدین، با خدای جهان جنگ نیست

شما راز شاه آتبین ننگ نیست

که دارای ایران از آن برتر است

که شایسته ی شاه و اندر خور است

چنین داد پاسخ که از راه داد

همی راست گویی تو ای کامداد

ولیکن بزرگان ز ننگ و نبرد

ندادند دختر به بیگانه مرد

که بیگانه را گرچه شاهی بود

ز دریا بیفتاده ماهی بود

دل مرد بیگانه یکسر دژم

ز هر کس بباید کشیدن ستم

ز گفتار او تیز شد کامداد

بدو گفت کای شاه با کام و داد

چنان است بیگانه چون گفت شاه

ولیکن نه در خور بدین جایگاه

یک اسبه سواری ست شاه آتبین

از او ننگ دارد کسی بر زمین

نبیره ی جهاندار جمشید شاه

که شاهان از او داشتندی کلاه

گرش چرخ بنموده یکچند رنج

بدو بازگردد بزرگی و گنج

نبینی خزان خشک و گل پر زخار

بهار آید و گل برآرد به بار

تو ای شاه، باید که دانی درست

که چون آتبین از تو پیوند جست

مر او را چنین پاسخ آری تو باز

بگیرد چنین داستان را دراز

شود بدگمان از دل شهریار

هم امروز بر بندد از شهر بار

به دستوری شاه بیرون شود

نداند کز این ننگ خود چون شود

کشد خویشتن را به دام هلاک

از این ننگ تن را بپوشد به خاک

چه گوید؟ چو گویند مردان دین

که با شاه پیوند جُست آتبین،

ندیدش سزاوار پیوند خویش

نه شایسته ی شوی فرزند خویش

هنر گر نبودش چه آهوش دید

که زو خویشتن خسرو اندر کشید

چه دل باشد آن دل که از نام و ننگ

نگردد گدازان اگر هست سنگ؟

ز گفتار او سر برآورده شاه

دژم گونه در روی کردش نگاه

جوانی ست، گفت، آتبین خویشکام

به مردی و دانش برآورده نام

ولیکن چو این آرو بشکند

بترسم که بیخ وفا برکند

بداردش یکچند، بگذاردش

بیکباره از رزم برداردش

از آن رنج پیچان شود دخترم

من از درد او رنج و کیفر برم

بدو گفت کای شاه با دین و داد

مر این کار را چاره شاید نهاد

اگر شاه بیند، همه دختران

نماید بدو از کران تا کران

چو زایشان یکی برگزیند به مهر

نگرداند از مهر او نیز چهر

چو یابد پسندیده ی خویشتن

بداردش چون دیده ی خویشتن

چو بگزیندش، پس رها چون کند

وفا جوی مردم جفا چون کند

که مردم نخوانندش اندر زمان

سبکسار خوانند و نامهربان

فروماند طیهور و چاره ندید

ز گفتار پاسخ دم اندر کشید

زبان را چو خستو شدی بند شد

شود مردْ خامش چو خرسند شد

بدو گفت شاه آتبین را بگوی

که از ما برآمد تو را آرزوی

از آن پیشگه بازگشتند شاد

فرع هرچه شد راند با کامداد

یکایگ همه بازگفتش چو بود

دل آتبین شادمانی فزود

فرع را و او را بسی چیز داد

ز دیبا و اسبان تازی نژاد

بدان شادی از جای برخاستند

یکی بزم شاهانه آراستند

***

پرسش آتبین از چگونگی برگزیدن فرارنگ

به سرمستی اندر فرع را چه گفت

که بگشای بر من تو راز از نهفت

چه چاره سگالم چه رنگ آورم

که آن نوش لب را بچنگ آورم

اگر من فرارنگ را در کنار

برآرم، شوم در جهان شهریار

فرع گفت کای شاه آزاده خوی

تو نام فرارنگ با کس مگوی

چو طیهور همداستان شد براین

تو آن دختران را یکایک ببین

ز من تو نشان فرارنگ خواه

که هر یک ستاره ست و او همچو ماه

از آیین طیهور بشنو سخن

که چون سازد از دختران انجمن

به هر خانه ای ده ده اندر کند

برایشان بسی زرّ و گوهر کند

از ایشان دهد، آن که نیکوترند

که با خسروان جهان در خورند

………………………………

………………………………

به یک خانه اندر نشانندشان

به نام بزرگان نخوانندشان

نه جامه بر ایشان، نه زیور نه زر

وز ایشان فرارنگ بی جامه تر

ز هر سی فزونتر به بالا و چهر

فروزنده از چهر او ماه و مهر

میان دو ابرو نشان سیاه

نگهدار شاها، نشانش نگاه

به پهنای کشتی ست و بالای سرو

سرشته رخ از برف و خون تذرو

چو بینی تو دیدار دلبند اوی

دلت خود گراید به پیوند اوی

گرامیتر است او به طیهور بر

که آسایش آرد به رنجور بر

بپرسید از آیین زن خواستن

که چون بایدش ساز و آراستن

…………………………….

…………………………….

که یکدیگران را ببینند چهر

اگر هر دو را دل گراید به مهر

یک اسپرغمش سبز باید بلند

زمستان نیابد ز سرما گزند

بهارش همان و خزانش همان

همه ساله در بزم با مردمان

از آن دسته ای با ترنجی به زر

نشانده بر او چند گونه گهر

به دست اندرون دارد آزاده شوی

به دایه دهد تا برد پیش اوی

عروس ار نخواهد، نگیرد فراز

فرستد به خواری سوی مرد باز

وگر خود بود مرد را خواستار

بگیرد، ببوسد، نهد در کنار

بدو شاه گفت اینت کاری شگفت

چو بینند و آن گه بخواهند جفت

فرارنگ ترسم که از من ترنج

نگیرد، خجل بازگردم به رنج

فرع گشت خندان ز گفتار اوی

بدو گفت کای خسرو ماهروی

پریچهره بر شاه مهر آورد

بر او تربیت ماه چهر آورد

***

برگزیدن آتبین فرارنگ را

فرع را فرستاد نزدیک شاه

که کی راه یابم بدین پیشگاه

مگر شاه امیدم بجای آورد

به خوبی بدین بنده رای آورد

فرستاد پاسخ که هرگاه که رای

کنی هر زمان شادمان اندر آی

مرا آگهی ده ز یک هفته باز

یکی تا چو باید، بسازیم ساز

جهانجوی گردنده گردون بدید

همایون یکی روز را برگزید

فرستاد طیهور را آگهی

که هر مزد روزی ست با فرّهی

به دستور فرمود تا کرد ساز

در گنجهای کهن کرد باز

به هر مزد روز آتبین برنشست

ترنجی و شاخی ز سبزی به دست

یکی تاج پرمایه بر سر نهاد

که از باستان کس ندارد بیاد

تن و جامه و موی خوشبوی کرد

یکی نافه ی مشک در موی کرد

به اسب اندر آمد هم از بامداد

فرع بود با شاه و بس کامداد

همی راند تا در میان سرای

همی رفت طیهور پیشش به پای

فرود آمد و بر نشست او به تخت

خنک مرد نیک اختر نیکبخت

همان گاه طیهور دستش گرفت

به حجره درآورد و پیشش برفت

یکی پیرزن را ز ایوان بخواند

که توش و توانش به تن در نماند

سر از سال لرزان، تن از ماه کوز

چشیده فراوان بهار و تموز

بدان زن سپرد آتبین را و گفت

که بردار پرده ز روی نهفت

دل و هوش باید که داری بجای

بدان سان که گفتم مر او را نمای

ببرد آتبین را زن پیر زود

نخست آن دو خانه مر او را نمود

ببرد آتبین را زن پیر زود

نخست آن دو خانه مر او را نمود

بیاراسته، همچو باغ بهشت

بهارش نهاد و نگارش سرشت

نشسته در او بیست خورشید چهر

خجل مانده از رویشان ماه و مهر

ز زیور تن و جامه گشته نهان

ز رخسارشان گشته روشن جهان

یکی گرد برگشت شاه بلند

از ایشان کس او را نیامد پسند

برون رفت خندان و با دایه گفت

کز این دختران کس مرا نیست جفت

بدو دایه گفت ای گرانمایه شاه

از این بْه بدین دختران کن نگاه

که خوبان این کوه و این کشورند

به شاه جهان بر گرامیترند

از ایشان فروع رخ هر یکی

کند ماه و خورشید را اندکی

چنین داد پاسخ که هست این چنین

ولیکن مرا داد شه بهْ گزین

تو گر دیگران را نمایی به من

سپاس تو دارم به هر انجمن

بدو گفت کایشان فرومایه اند

کنیزک تو رایند و کم سایه انئد

بخندید، گفتا ز پرمایگان

شنیدی که دیدن بود رایگان

چو از شاه درماند، دایه برفت

از آن خانه پس پرده را برگرفت

خرامان در آن خانه رفت آتبین

یکی کاخ دید او چو نوشاد چین

تو گفتی مگر خانه ی بتگری ست

که آزر مر او را یکی چاکری ست

وگرنه سپهر است با داوری

قران کرده خورشید با مشتری

بتانی به بالای سیمین ستون

رخانی ز خورشید روشن فزون

همه دلفریب و همه تن گداز

همه چشم غمزه، همه غمزه ناز

نه در خوردشان زرّ و پیرایه بود

نه چون دیگران جامه و مایه بود

به کنجی نشسته فرارنگ تنگ

گرفته ز رخسار او خانه رنگ

چو سروی که بارش بود شهد و قند

چو کشتی که ملّاح دارد به بند

ز عبهر فگنده هزاران هزار

فزون حلقه در گوش و در گوشوار

به تن بر یکی جامه ای بس فَرَخش

ولیکن ز رخسار او خانه رخش

یکی جامه بر تن فگنده ستبر

چو خورشید در میغ و ماه اندر ابر

چو شاه آتبین حال و آن خال دید

دل خویش را سخت بی حال دید

ز مهرش به مغز اندر افتاده هوش

بپای ایستاده ز دل رفته توش

دو چشم از فروغ رخش تیره شد

ز خال سیاهش خرد خیره شد

چنانش بلرزید جان از نهیب

که از تن شدش توش و از دل شکیب

هم از آستان رفت تا پیش گنج

فرارنگ را داد، زرّین ترنج

ببوسید و افگند اندر کنار

ترنج اندر آمد میان دو نار

فروغ سرانگشت او زآتبین

همی تافت بر پنجه رامتین

جهانجوی شادان از او بازگشت

وز ایشان بسیلا پرآواز گشت

همه دختران زآن خجل ماندند

همه زیور از تن بیفشاندند

چو تازی بود اسب، اگرچه ستام

ندارد، تو تازیش خوانی به نام

بزرگان به گوهر شناسند تیغ

گهر زآن ندارند زآن پس دریغ

***

آگهی یافتن طیهور از برگزیدن آتبین فرارنگ را

فرع پیش شاه اندر آمد ز راه

که را برگزید از میان گفت شاه

بدو گفت آن را که دارد نشان

خود او بود در خورد با سرکشان

چنانچون تو گفتی از آن بهتر است

ز خورشید رخشنده روشنتر است

لبانت همه ساله پرنوش باد

دل بدسگال تو بیهوش باد

به درویش بخشید بسیار چیز

فرع را بسی چیز داد او بنیز

چو دایه بر شاه طیهور شد

دل شاه از او سخت رنجور شد

بپرسید از او شاه، گفت آتبین

که را کرد از این دخترانم گزین

بدو دایه گفت ای گزین شهریار

ز دادار گیتی شگفت است کار

کسی را که یزدان بود رهنمای

بر او رنگ و چاره نیاید بجای

چو شیر اندر آمد میان رمه

فرارنگ را برگزید از همه

بدان زشتی او را بیاراستم

نخواهد خدای آنچه من خواستم

بلرزید بر جای کاو را بدید

رخش گشت ماننده ی شنبلید

ترنجی بدادش ز یاقوت و زر

ز سر تا به پایش همی تافت فر

فرارنگ بستد، ببوسید تفت

به دل شادمان بازگشت و برفت

چو بشنید طیهور برگشت زرد

بپیچید و از غم دلش کرد درد

اگر هرچه فرزند من بود گفت

شدی او هم امروز با خاک جفت

به من بر گرانتر نبودی از این

که کرد این نبهره مر او را گزین

به کاخ اندرون شد، یله کرد تخت

نوان گشت و نالان و بگریست سخت

نه خورد و نه خفت او سه روز و سه شب

نه با کس گشاد از غم و درد، لب

نه کس را بر خویشتن داد بار

نشسته دژم چون کسی سوگوار

ز درد فرارنگ، وز مهر اوی

که روزی جدا گردد از چهر اوی

فرع چون ز کار وی آگاه شد

همان گه شتابان برِ شاه شد

زمین را ببوسید و کرد آفرین

بدو گفت کای شهریار زمین

تو شاهی بزرگ و بلند اختری

ز شاهان گیتی تو داناتری

نزیبد ز تو کار نابخردان

که نپسندد از تو کس از موبدان

چو کاری نکردی که باشی به درد

همی غم چرا خیره بایدت خورد

چو از راه یزدان تو آگه نه ای

همی رنج بر دل چرا بر نهی

تو بر پادشا پادشاهی مکن

اگر بنده ای پس خدایی مکن

بدانچ او دهد، شاه خرسند باد

همه ساله این کار پیوند باد

کنون خانه ی آتبین و آنِ شاه

یکی گشت و ایدر نه دور است راه

برِ شاه باشد فرارنگ بیش

فزونتر که در خانه ی شوی خویش

نه جایی تواندْش برد آتبین

نه بیرون تواند شدن زین زمین

بباشد همه بودنی بی گمان

تو خواهی دژم باش و خواه شادمان

که دانست کز سی بت دل گسل

فرارنگ را برگزیند به دل

نبشته چنین بود، شاها، درست

چو یزدان بپیوست نتوان گسست

سخنهای آن نیکدل بند شد

همی گفت تا شاه خرسند شد

ز پند فرع شادمان گشت سخت

برون آمد از کاخ و برشد به تخت

***

پیشکش فرستادنها

به دستور فرمود تا کرد ساز

در گنجهای کهن کرد باز

بیاراست کارش چنانچون سزید

کس آن ساز و آن شادکامی ندید

همان آتبین گنجها برگشاد

سه هفته همی ساز و مهمان نهاد

فرستاد چندان گهر نزد شاه

کز آن خیره گشتند شاه و سپاه

ز بیجاده تاج و ز پیروزه تخت

فرستاد نزد شه نیکبخت

هم از تخت رومی و از پارسی

ز هر جامه صد بار و ده بار، سی

ده استر برایشان، ده از مهد زر

نشانده در او هر یکی صدگهر

ز زیور همه مهدها کرده پر

دو صندوق پر لعل و یاقوت و دُر

که از خسروان جهان آن ندید

که شاه آتبین پیش خسرو کشید

نه جمشید را بود چندان گهر

نه کس گفت هرگز که دیدم دگر

بزرگانِ شه را ز هرگونه چیز

فرستاد، خویشان او را بنیز

همه خواهران فرارنگ را

سپاهی و شهری و فرهنگ را

باندازه، هدیه فرستادشان

گرانمایه تر چیزها دادشان

نماند از بسیلا جوانی دگر

که از شاه نستد کلاه و کمر

***

رسیدن شاه آتبین به معشوق

چو روز آمد از ماه اردیبهشت

جهان شد ز لاله بسان بهشت

بنالید بر شاخ گل عندلیب

چو مرد مسیحا ز پیش صلیب

شده باغ طیهور طاووس رنگ

بهم در شده خیرزان و خدنگ

بسان دو عاشق رسیده بهم

ز رنج جدایی کشیده ستم

سر شاخ گل پر ز بلبل شده

ز بلبل جهان پر ز غلغل شده

گل از ناله ی بلبل خوش سرای

دریده به تن بر پرندین قبای

بنفشه سر اندر کشیده نگون

کشیده زبان از قفایش برون

دمان و دنان لاله از خوید زار

چو گاه خلیل از برِ نور، نار

نوان بر درخت جوان ارغوان

چو یاقوت بر گردن بت، گران

سرشت بهار آمده ست از بهشت

خزان را ز دورخ نهاد و سرشت

به گیتی نشان آمده ست این از آن

بهار از بهشت و ز دوزخ خزان

ز سبزی و آب روان خنک

روان خردمند گشته سبک

دل مرغ و ماهی شده جفت جوی

همه جفت در غلغل و گفت و گوی

دل آتبین نیز جویای جفت

نهان آتشی داشت، با کس نگفت

چو از کوه خورشید سر بر فروخت

قباه بست و زیر قبا مشک سوخت

فزون گشت مهرش، خرد دور کرد

عنان از ره کاخ طیهور کرد

چو لشکر کشد بر دل مرد، مهر

نیارد نمودن بدو شرم، چهر

به دریای مهر ار بدانی درست

خرد غرق گردد، شود شرم سست

دلی کاندر او مهر بُد شاخ زد

از او دور شد شرم و خواب و خرد

سرافراز طیهور پاکیزه کیش

بزرگان لشکرش را خواند پیش

ببستند کابین به آیین دین

گرفت آن زمان دست شاه آتبین

ز کاخش به کاخ فرارنگ برد

به زنهار دختر مر او را سپرد

چو در دست او داد دستش به مهر

ز مهر آتبین کهربا شد به چهر

نهانی ببوسید دستش چنان

چو ماشوره ی سیم در خیزران

وزآن جا سوی کاخ شاه آمدند

بزرگان سوی پیشگاه آمدند

در آن سور شادی برانگیختند

روان بر سر آتبین ریختند

ز زر و ز گوهر چنان گشت تخت

که گفتی سپهر اندر آورد رخت

ز مشک و ز عنبر چنان شد سرای

که نپسود جز عنبر و مشک، پای

زن و مرد آن شهر برخاستند

بسیلا به دیبا بیاراستند

به مهد فرارنگ بر زعفران

همی ریختند از کران تا کران

از آواز رامشگر و بانگ نای

تو گفتی سپهر اندر آمد ز جای

همه برزن و باغ غلغل گرفت

همه کوهها رسته ی گل گرفت

گل از باغ برداشت باد بهار

همی کرد بر مهد او بر نثار

از آواز چنگ و رباب و سرود

همی زهره آمد تو گفتی فرود

همه گوشه ی بامها بزمگاه

ز لشکر همه شهر چون رزمگاه

ز بس ناله ی نای و بانگ رباب

همی سر برآورد ماهی ز آب

زنان بسیلا چو سرو بلند

گرفته همه حلقه ی دسته بند

گرازان به هرگوشه ای دلکشی

فروزان به هر برزنی آتشی

ز رامش چنان بود یک ماه شهر

که از خواب کودک نمی یافت بهر

نماند اندر آن مرز و کوه و زمین

که ننشست بر خوان شاه آتبین

به هزمان یکی سرفرازی دگر

دگرگونه خوانی و سازی دگر

بسیلا ز گاوان و از گوسفند

تهی ماند و آمد بر اسبان گزند

سر ماه را خوردنی تنگ شد

از آن بزم پیش فرارنگ شد

یکی جلوه گر دید حور از بهشت

ز خوبی نهاد و ز پاکی سرشت

به کشّی چو طاووس و خوشی چو جان

دو مرجان رباینده ی مهر و جان

همه کاخ بالا، همه تخت تن

چو سیبی زنخدان، چو میمی دهن

ارم گشته روی سرای از رخش

ستمکش دل از غمزه ی فرّخش

زده بر گل از غالیه خالها

در افگنده در خیمه ها دالها

ز گیسو شده عنبرین دامنش

چو گنج گیومرت پیراهنش

کنارش پر از درّ کرد و نخفت

سحرگاه ناسفته درّش بسفت

چنان یافت پیوند آن ماهچهر

که بروی دو چندان بیفزود مهر

یله کرد نخچیر و گوی و شکار

نشد ماهیانی بر شهریار

همی بود پیش فرارنگ شاد

نه از شاه و از شهریاریش یاد

به تنها، زمانیش نگذاشتی

نه از چهر او دیده برداشتی

***

گِله ی طیهور از آتبین

از ایشان دژک گشت سالار کوه

فرع را بخواند از میان گروه

بدو گفت کز بیوفا آتبین

بزودی چه پیش آمدستم، ببین

همی تا ز پیوند بی رنگ بود

همی آتبین هم فرارنگ بود

ز دو خر پیاده بماندم کنون

تو بودی بدین کارها رهنمون

فرع رفت و از باربان بارخواست

ز شاه آتبین نیز دیدار خواست

چو در پیش او رفت و کرد آفرین

بدو گفت کای شهریار زمین

ز تو شاه طیهور رنجو ماند

که از دیدن چهر تو دور ماند

همانا برآمد چهل روز بیش

که تو شهریارا، نرفتیش پیش

چه رنج آید ای شاه، اگر هر دو روز

ببینی تو آن شاخ گیتی فروز

نه هر کس به گلبرگ دارد امید

بیندازد از دست بوینده بید

تو را گر خوش آید به دل دست بند

ز خانه بمانی نباشد پسند

جهان آفرین آن که جان آفرید

شب و روز از این سان جهان آفرید

که باشی همه روز با جام و نام

شب اندر شبستان شوی شادکام

مرا گفت شاه آتبین را بگوی

که یکباره از ما جدایی مجوی

فرارنگ اگر خود نبودی رواست

که دوری ز چهر تو از وی بهاست

خجل شد ز پیغام شاه، آتبین

به کاخ اندر آمد رخان پر ز چین

فرارنگ را بازگفت این سخُن

که طیهور بر ما چه افگند بن

فرارنگ گفت ای سرافراز شاه

تو آزار شاه از بنه خود مخواه

دل او نگه دار و ما خوارتر

به دیدار تو، شه سزاوارتر

همی باش با او همه روزگار

به میدان و چوگان و بزم و شکار

شب اندر به شادی سوی ما خرام

ز روز و ز شب بهره بردارد و کام

بدو آتبین گفت کای ماهچهر

دل سیر گشته ست گویی ز مهر

که از ما جدایی گزینی همی

نخواهی تو ما را که بینی همی

چنین داد پاسخ که آن دل مباد

که از دیدن روی تو نیست شاد

مه آن دیده بیناد گیتی بنیز

که دیدار تو نیست او را عزیز

ولیکن تو دانایی و پرخرد

ز تو کار وارون کی اندر خورد

بزرگان چه گویند بر انجمن

همه بازگردد نکوهش به من

که با دانش و رای شاه آتبین

هوا کرد بر شاه و بر ما گزین

خردمند باید که بیند ز پیش

زبان کسان باز دارد ز خویش

بدانست کاو راست گوید همی

جز از نام نیکی نجوید همی

چو روز آمد، آمد به نزدیک شاه

همی پوزش آراست پیش سپاه

گنهکار چون پوزش آرد پدید

اگرچه دروغ آن بباید شنید

و گر نشنوی بد فزونتر کند

تو را کار کینه زبونتر کند

کند آشکارا نهان دشمنی

ز دشمن که یابد به جان ایمنی

همه روزه با نای و با چنگ بود

چو شب گشت پیش فرارنگ بود

وز آن پس برآن بر نهادند کار

گهی بزم و گه گوی و گاهی شکار

گهی پیش طیهور فرخنده نام

گهی پیش شاه آتبین شادکام

فراوان براین سالیان برکشید

که روزی ز گردون گرانی ندید

چو ضحاک را سال هشتاد ماند

گذر کرد شاهیش و بیداد ماند

شد این پادشاهیش نهصد فزون

سرآمد همه جادوی و فسون

***

خواب دیدن آتبین

شبی شادمان خفته بُد آتبین

چنان دید در خواب شاه زمین

که فرزند پیش آمدش چون سروش

سُوار آن که شد کشته بر دست کوش

یکی چوب در دست او داد خشک

همان گاه شد سبز و بویا چو مشک

بکِشت از بر کوه شاه آتبین

فرو برد بیخش به زیر زمین

هم اندر زمان شد درختی بلند

بگسترد از او شاخ و سایه فگند

ببالید تا سر به گردون کشید

ز گردون همانا که افزون کشید

جهان سر بسر زیر سایه گرفت

ز سبزی و از شاخ مایه گرفت

وزآن پس یکی باد نوشین دمید

از آن شاخها برگ بیرون کشید

پراگند گرد جهان چون چراغ

شده روشن از وی همه کوه و راغ

جهان گشت از آن روشنی شادمان

همی گفت هرکس سرآمد غمان

چو از خواب بیدار شد بامداد

بفرمود تا شد برش کامداد

برآورد راز نهان از نهفت

همه خواب یکسر بدو بازگفت

بدو گفت شاها، تو رامش فزای

که یک ره ببخشود ما را خدای

تو را داد در خواب دوشین نشان

که گیتی نماند ز جادو فشان

سر و تاج ضحاک ناهوشیار

به خاک اندر آرد همی روزگار

جهان بازگردد به فرزند تو

شود شاد از او خویش و پیوند تو

سُوار بهشتی که آن چوب خشک

تو را داد بویاتر از عود و مشک

ز پشت تو او را برادر بود

که با تخت شاهی و افسر بود

چو در دست تو سبز شد چوب سخت

جوان گشت خواهد ز فرّ تو بخت

بلندی بود چون نشاندی به کوه

همان پایه داری و فرّ و شکوه

چو سر برکشید و ببالید شاخ

بگیرد به تیغ این جهان فراخ

چو گسترد سایه به گرد جهان

به فرمان شوندت کهان و مهان

مرآن برگها را که همچون چراغ

پراگند بر کشور و کوه و راغ

به فرّ تو باشند شاهانِ داد

همه با دل شاد و با دست راد

زمین هفت کشور به چنگ آورند

فراوان به گیتی درنگ آورند

گزارش چو بشنید از او آتبین

بسی خواند بر دانشش آفرین

بدو گفت کاین خواب من راز دار

ز بیگانه مردم سخن باز دار

فراوانش بخشید هرگونه چیز

ز اسب و ستام و ز دینار نیز

بر این راز بر سالیان برگذشت

بسی نیک و بد نیز بر سر گذشت

***

دیدن شاه آتبین جمشید را در خواب

به خواب اندرون شد شبی سهمناک

روان جهاندار جمشیدِ پاک

چو شمعی بیامد به بالین اوی

ببوسیدن چشم جهان بین اوی

یکی بسته طومار دادش به دست

بدو گفت کایدر تو بس کن نشست

بزودی به ایران زمین گرد باز

به بیگانه بر هیچ مگشای راز

که گاه آمد اکنون که کین پدر

بخواهی ز ضحّاک بیدادگر

چو بیدار شد شاه، با کامداد

نشست و مر این خواب را کرد یاد

چنین داد پاسخ که شاها، درنگ

چرا کرد باید بر این مرز تنگ

چو طومار، منشور باشد درست

خردمند از این بِه نشانی نجست

که منشور شاهی تو را داد شاه

همی کرد باید تو را ساز راه

به کام مهان گردد اکنون جهان

ز دیوان تهی ماند وز گمرهان

دوبارت نمودند ایدون به خواب

بهانه چه مانده ست؟ ره را شتاب

چنین است خواب و گزارش چنین

در این کار، شاها، سگالش گزین

چه چاره سگالم بدو گفت شاه

که جایی به دریا ندانیم راه

به دریا همی راه دانیم و بس

کجا پیل دندان نشانده ست کس

نهانی نشاید گذشتن بدوی

نه نیز آشکارا شدن هست روی

بدو گفت کشتی بسی ساخته ست

ز کار تو یزدان بپرداخته ست

به کشتی نشینیم هنگام خواب

برانیم جایی به یک ماه از آب

بدین رای خشنو نگشت آتبین

بدو گفت رایی دگر برگزین

تو را راز بر شاه باید گشاد

که بی او چنین رای نتوان نهاد

***

آگاه کردن آتبین طیهور را از آهنگ بازگشت به ایران

گذشت آن شب و بامداد پگاه

فرستاد دستور را پیش شاه

بیامد جهاندیده دستور و گفت

بماناد شاه ایمن و یارجفت

همی آتبین گوید ای شهریار

ز بس نیکویها شدم شرمسار

بجای من آن مردمی کرد شاه

که اندیشه زی آن نبوده ست راه

اگر بازگویم، ندانمش گفت

…………………………

همی تا بُوَم زنده، دارم سپاس

ز شاه سرافراز مردم شناس

کنون گاهِ آن آمد ای نیکنام

که یزدان رساند دل ما به کام

جهان گردد از دیوساران تهی

به ما بازگردد همه فرّهی

نمودندم این چند شبها به خواب

کز ایدر سوی مرز ایران شتاب

نه خوابی ست آشفته و سرسری

هم امیدواری ست و هم بهتری

همی خواهم از شاه نیکوکنش

که بر بنده خوش دارد اکنون منش

مرا سوی ایران فرستد به گاه

کز ایدر ندانم پس و پیش راه

به دریا مرا رهنمایی دهد

یکی پیشرو آشنایی دهد

کز ایدر به خشکی رساند مرا

بدان سان که مردم نداند مرا

من از خواسته هرچه دارم همه

به گنجور خسرو سپارم همه

جز از توشه ی راه دریا بنیز

نخواهم کشیدن همی هیچ چیز

ز دریا چو رفتم به آباد جای

دهد خواسته هرچه باید خدای

چو بشنید طیهور پیغام اوی

شد از مغز و دل هوش و آرام اوی

دژم گشت و سر را برآورد و گفت

که فرهنگ با آتبین نیست جفت

چه آهنگ دارد به دام هلاک

از این جای بی بیم بی ترس و باک

همانا که چشم بدش یافته ست

کز آسانی او روی برتافته ست

نداند که در هفت کشور زمین

پسر را نخواند کسی آتبین

گر از خواب گوید همی این سخن

نماید چنین خوابها اهرمن

همه خواب را راستی مایه نیست

درختی ست کآن را جز از سایه نیست

چو دستور دانست کاو شد دژم

میفزای بر خویشتن، گفت، غم

تو دانی که شاه آتبین از جهان

بدان اندر آمد ز مردم نهان

که در هفت کشور زمین جای او

نیامد همی بر زمین پای او

به زنهار شاه آمد و کام یافت

برآسود یکچند و آرام یافت

چو هنگامِ آن دید شاه آتبین

که بودن تواند به ایران زمین

ز فرهنگ و رایش بکاهد همی

حوار سوری شاه خواهد همی

چو از خواب دیگر خبر یافت شاه

چو در اختر خویش کرد او نگاه

همه کامه بر تخمه ی خویش دید

دل و دولت دشمنان ریش دید

چنان مایه دارد ز کار سپهر

که گویی سپهرش نموده ست چهر

گذشته ز جمشید چون او کسی

به گیتی ندانیم شاها بسی

همه بودنیها بگوید ز پیش

که هرگز نیاید در او کمّ و بیش

نشانی دگر دارد ای شهریار

که جمشید کرده ست روزی شمار

در اندرزنامه چنین یافتم

چو بر دیدنش تیز بشتافتم

که فرمان ضحّاک سالی هزار

بماند، نیاید به از روزگار

وزآن پس به ما بازگردد جهان

ز دیوان تهی گردد و گمرهان

یکی شهریار آید از ما پدید

که تختش زمین کم تواند کشید

به فرّش جهان گردد آراسته

شود کار دیوان از او کاسته

بخواهد ز ضحّاک کین نیا

نه افسون کند کار و نه کیمیا

ز جادو کند پاک روی زمین

شود روشن از تیغ او کار دین

ز شاهی ضحاکِ جادو کنون

نمانده ست هشتاد سالش فزون

چو از کامداد این سخن یافت شاه

روانش در اندیشه گم کرد راه

چو جای سخن یافت گوینده مرد

بدو گفت کای شاه بادار و برد

گر از دخترت گردد آن کس پدید

کجا کین جمشید خواهد کشید

به نام بزرگان و پشت مهان

ستون سواران، امید جهان

مر این تخمه را یادگاری بود

به هر مرز از او شهریاری بود

بدان تا جهان است نام شما

بود تازه و زنده کام شما

دل شاه طیهور خرسند کرد

لبش را بدین داستان بند کرد

***

راهنمایی طیهور

بدو گفت طیهور کاکنون ز راه

بیندیش تا چون شود بی سپاه

که راه شما ایدر این است و بس

کجا پیل دندان نشانده ست کس

بدان راه رفتن نداردْت روی

که رنج آید از دشمن کینه جوی

چنین داد پاسخ که شاه آتبین

به کار اندر اندیشه کرده ست این

همی هرچه گویم بدین ره شویم

ز دشمن شب تیره ناگه شویم

خریدار گفتار من نیست هیچ

به راهی دگر باید او را بسیچ

مرا زآن فرستاد نزدیک شاه

که دارد کسان را که دانند راه

بدو گفت راهی دگر هست باز

ولیکن نه نزدیک، دور و دراز

یکی هول راه است با ترس و بیم

رسیدن به خشکی به یک سال و نیم

چو کشتی شب و روز گیرد شتاب

به یک سال و سه مه برانند از آب

یکی جای بینی پر از شهر و باغ

همه لاله باغ و همه سبزه راغ

نه اندر شمار همه کشور است

زمینی دگر، کشوری دیگر است

از آن مرز بازارگان هر کسی

به شهر من آیند هرگه بسی

از آن سالیان کایدر است آتبین

همانا نیامد کسی زآن زمین

از آن شهرها چون برانی دو روز

یکی راه بینی تو نادلفروز

سوی کوه قاف آید آن راه سخت

نبیند چنان راه را نیکبخت

به شش ماه اگر خود گذشتن توان

برنجد رگ و پی، بکاهد روان

چو گردد مر آن کوه بی بن دو شاخ

از آن پس جهان بر تو گردد فراخ

درآید به سقلاب و آباد روم

وزآن جا توان شد به هر مرز و بوم

مرا دل همی سوزد ای پاکدین

ز درد فرارنگ و شاه آتبین

هم از بهر پرمایه ایرانیان

کز این سبز دریای چون پرنیان

چگونه توانید بیرون برید

که سیمرغش از بر نشاید پرید

فراوان مرا هست دریا شناس

که از من به رفتن پذیرد سپاس

ولیکن یکی سالخورد است پیر

کمان کرده از رنج بالای تیر

خرد برده از مغز او روزگار

تن و دست و پایش بمانده ز کار

فراوان بر این راه بیرون شده ست

همانا که ده بار افزون شده ست

جز او کس نداند مر این راه را

همو بِهْ توان برد مر شاه را

گر ایزدش نیرو دهد یا توان

شما را برون بردن او به توان

بدو گفت کز فرّ فرخنده شاه

به ما بر سبک گردد این سخت راه

بزودی به آباد جایی رسیم

سوی مرز کشور خدایی رسیم

شتابان شد از پیش او کامداد

به مژده که خسرو تو را کام داد

***

گفتگوی آتبین و طیهور و پیر ملّاح

دگر روز شد پیش شاه، آتبین

فراوانش بستود و کرد آفرین

چنین گفت کای شهریار دلیر

دل از دیدن تو نگشته ست سیر

ولیکن همی ترسم از روزگار

که پیش اندر آید دگرگونه کار

بمانیم بی نام تا جاودان

بماند جهان هم به دست بدان

شود پادشاهی از این تخمه پاک

همه نام ما بازگردد به خاک

چنین گفت پس آتبین پیش شاه

چرا رفتمی خود بدین ژرف چاه

که ایدر مرا ایمنی هست و کام

شب و روز با شادکامی و جام

به من تافته سایه ی تاجِ شاه

به هر مردمی کرده زی من نگاه

فراوان از این گونه پوزش نمود

سخن پوزش آلود بتوان شنود

بدو گفت طیهور کای نامجوی

ز من بخت یکباره برگاشت روی

چنان بود کامم که تا زنده ام

نماند جدا از تو بیننده ام

که از موبدان سخن کس نراند

که اندر جهان چند خواهیم ماند

چو پیشم نهادی کنون چند چیز

که پاسخ ندارم من آن را بنیز

سگالش چنان کن که از رفتنت

ندارد رگ آگاهی اندر تنت

پس آن پیر ملّاح را پیش خواند

که بر تنش جز پوست چیزی نماند

ز زردی و خشکی چو نالی شده

ز پیری دو تا همچو دالی شده

سر و دست لرزان چو از باد بید

بریده ز خرّم بهاران امید

نه توش و توان و نه نیرو و رگ

نه در دست جنبش نه در پای تگ

ندانست طیهور از آتبین

همی خواند بر هر دوان آفرین

چو بنواخت او را و بنشاخت شاه

بدو گفت کای پیر گشته دو تاه

ز دریا شناسان تویی اوستاد

یکی بر تنت رنج باید نهاد

تنی چند از ایران زمین ایدرند

که هم خویش مایند و هم سرورند

به ایران همی رفت خواهند باز

به راه کُه قاف و راهی دراز

ازیرا که نتوان شد از راه چین

که پرلشکر دشمن است آن زمین

از این راه رو، گر نداری به رنج

که گنج است با رنج و با رنج گنج

گر این مردمان را رسانی به کوه

بیفزایدت پیش هر کس شکوه

به دریا دهم مر تو را مهتری

هَمَت گنج باشد هَمَت برتری

جهاندیده پیر شکسته زبان

به پاسخ چنین گفت کای مرزبان

مرا سال سیصد برآمد فزون

نماند اندر اندام من هیچ خون

توانایی و دانش از من رمید

چگونه توانم همی ره برید

به دانش توان رفت بر راه راست

کند راه گم، هرکه دانش بکاست

ز پیری و درویشی ای شهریار

بتر نیست پتیاره در روزگار

رسیده ست از این هر دو بر من ستم

نه پای و نه دست و نه زرّ و درم

همان چار دختر رسیده به شوی

چو ماه و چو عنبر به روی و به موی

ز درویشی ای خسرو پر خرد

بدیشان همی هیچ کس ننگرد

اگر شهریار این غم از جان من

کند دور و یازد به درمان من

مر آن دختران را بسازد جهیز

ز دریا نترسم نه از رستخیز

از این آب بی بُن برآرم دمار

شوم تازه بر راه دریا گذار

غم دختر و رنج و بی مایگی

به مردم درآرد سبک سایگی

همی سالیان صد بر آمد فزون

که آن راه را من ندیدم که چون

ولیکن به نیروی یزدان پاک

به فرّ شهنشاه بی بیم و باک

مر ایرانیان را به خشکی برم

به دریای زنگارگون بگذرم

بخندید طیهور، گفت اینت مرد!

به پیری کسی این دلیری نکرد

بدو گفت برخیز و اندُه مدار

که ما دختران را بسازیم کار

به دستور فرمود تا کرد ساز

بیاراست آن دختران را جهاز

چو برتافت فرّ مهی بر سرش

ز خواهنده انبوه شد بر درش

ببردند، هر مهتری دختری

بدادی اگر داشتی دیگری

جهاندیده ملّاح بی رنج شد

جوان شد چو بی رنج، با گنج شد

درم کژّها راست دارد همی

درم کارها را برآرد همی

………………………..

………………………..

وزآن پس بیاراست کشتی چهار

به بالا یکایک بسان حصار

سه کشتی همی خوردنی بار کرد

چهارم درم کرد و دینار کرد

به طیهور داد آن دگر هرچه بود

برآن بر بسی مهربانی فزود

بنه برنهادند و بربست بار

فرستاد یکسر به دریا کنار

***

بازگشت آتبین از راه دریا

چو رفت آتبین از بسیلا برون

ز دیده زن و مرد راندند خون

جوانان به دل زار و بریان شدند

زنان از فرارنگ گریان شدند

خروش آمد از کوی و برزن به دشت

همی دود دل زآسمان بر گذشت

همه خواهران فرارنگ، دست

زنان بر گُل و نرگس نیم مست

سرافراز طیهور و پیوند او

همان هرچه بودند فرزند او

نوان سوی دریا کنار آمدند

به دیده چو ابر بهار آمدند

همی هرکس از دردشان خون گریست

که داند که طیهور خود چون گریست

گرفت آن گهی هر دو را در کنار

فراوان ببوسید و بگریست زار

شما را به یزدان سپاریم گفت

که همراهتان ایمنی باد جفت

جهانجوی بر شاه کرد آفرین

فرارنگ بوسید روی زمین

به کشتی نشستند و شه بازگشت

یکی باد نوشین دمساز گشت

همان گه جهاندیده ملّاح پیر

روان کرد کشتی بکردار تیر

همه بادبانها برافراشتند

جزیره به یک هفته بگذاشتند

همی راند، یزدان نگه داشتش

که بی باد یک روز نگذاشتش

نه بی باد و نه نیز بادی درشت

چنین باشد آن کس که یزدانش پشت

همی راند ملّاح تا پنج ماه

نه آسود و نه نیز برتافت راه

پدید آمد از سوی چپ کوه قاف

کشیده ست با چرخ گفتی مصاف

گذشتند ابر کوه ماهی چهار

چنین تا به ده ماه شد روزگار

رسیدند نزدیک یأجوج باز

گروهی فراوان و کوهی دراز

گرفته سر کوه مانند مور

بدیدند کشتی و برخاست شور

خروش اندر آن کوه و دریا فتاد

چو در باغ گاه بهاران ز باد

ز ملّاح پرسید کاین شور چیست

گروهی از این گونه چون مور چیست

چنین پاسخش داد ملّاح پیر

کزاین مرزِ یأجوج بگذر چو تیر

که این جانور دارد این کوه و دشت

بکوشیم تا زود بتوان گذشت

از این جانور بتّر اندر زمین

نکرده ست پیدا جهان آفرین

اگر آب دریا نبودی ز پیش

وگر آب، ماهی ندادی ز خویش

جهان را از ایشان گزند آمدی

گزندش که داند که چند آمدی

به یک روز ویران شدی این جهان

از این پرگزندان و این بیرهان

فزونند صدبار از آدمی

نه نیکی شناسند و نه مردمی

مهین کشور از هفت کشور زمین

بدین جانور داد جان آفرین

ز دریاش روزی و از کوه قاف

نهادِ جهان نیست، شاها، گزاف

بگفت این و کشتی براندند تفت

دگرباره راه دو ماهه برفت

ندیدند از ایشان تهی کوه و دشت

همی زآسمان بانگشان برگذشت

گذشتند از ایشان و دیگر سه ماه

از آن ژرف دریا براندند راه

جهان را ندانم که چند است خَود

که چندین ابر بخش دریا رسد

اگر بازجویی هنوز اندکی ست

که از هفت دریا هنوز این یکی ست

فراوان شگفتی بدید اندر آب

که ترسان شدی گر بدیدی به خواب

***

رسیدن آتبین به خشکی

همی راند تا کوه شد بر دو شاخ

برآمد به خشکی و جای فراخ

چو شهر و زمین دید و دشت آتبین

نهاد آن سر تا جور بر زمین

به رخساره خاک سیه را پسود

بسی پیش یزدان نیایش نمود

همی گفت کای برتر از آفتاب

تویی آفریننده ی خاک و آب

به فرمان توست آب دریا و باد

چنین آفرینش تو دانی نهاد

سپاس از تو دارم که ما بی گزند

ز دریا گذشتیم و کوه بلند

فراوان به درویش بخشید چیز

به ملّاح فرتوت و یارانش نیز

همه خوردنیها کز او بازماند

بدو داد و برگشت و کشتی براند

به طیهور نامه فرستاد شاه

که بگذاشتیم ایمن این ژرف راه

ز دریا به خشکی رسیدیم شاد

ز ملّاح خشنود و بی غم ز باد

برآمد مرا این یکی آرزوی

به فرّ جهاندار آزاده خوی

امیدم چنان کآرزویی دگر

برآید به فرّ شه تاجور

چو آن مردمان را گسی کرد شاه

به دریا کنار اندر آمد ز راه

برآورد خیمه در آن مرغزار

یکی دشت مانند خرّم بهار

همه سبزه و جوی و آب روان

یکی جایگاه از در خسروان

بهاران و نخچیر بسیار بود

در و دشت مانند گلزار بود

از آن شهرها پیش شاه آمدند

ستایشگر و نیکخواه آمدند

هر آن کس که شد پیش بنواختش

ز نوئین همه میهمان ساختش

همی کرد هر کس خرید و فروخت

ز شادی رخ مردمان برفروخت

گیا دید و جایی خنک دید شاه

درنگی شد آن جایگه چارماه

فرستاد بر کوه پنجاه مرد

دلیران ایران، سران نبرد

نهان تا برون ناید آوازشان

ندارد کس آگاهی از رازشان

سه تن را فرستاد از آن روی کوه

یلان و دلیران دانش پژوه

بدان تا به دانش بدانند راه

که چون است راه سرافراز شاه

شتابان دویدند بر کوه قاف

چو بر شاخ گل بچّه ی زندواف

چنان کوه با رنج بگذاشتند

ز هامون یکی راه برداشتند

شب و روز پویان و ترسان ز راه

ز که و ز هامون و هر جایگاه

به ماهی شدند آن دلیران برون

به بلغار کآن را تو خوانی برون

که پیوسته با مرز سقلاب بود

در و دشت او سبزه و آب بود

در آن مرز یک ماه رفتند باز

بدیدند شهر و نشیب و فراز

به دریا رسیدند مردان شاه

ندیدند از آن پیشتر نیز راه

بر آن مرز مردم چو آرام کرد

دمندان مرآن آب را نام کرد

سوی آتبین بازگشتند زود

نشانی بدادند از آن سو که بود

***

گذشتن آتبین از دریا و رسیدن به ایران

از آن آتبین شادمان گشت سخت

جهان تیره گون گشت و بربست رخت

برون کرد پس جامه ی شاهوار

چو بازارگانان برآراست کار

همه شب همی تیز راندی و روز

فرود آمدی شاه لشکر فروز

به پرهیز خود را همی داشتند

همه مرز سقلاب بگذاشتند

رسیدند نزدیک دریای ژرف

خزان آمد و کوه بگرفت برف

چو بازارگانان بسیار ساز

ز سقلاب و بلغار گشتند باز

همه پیش دریا کشیدند رخت

به نزدیک آن شاه پیروز بخت

جهانجوی از ایشان سه کشتی خرید

به دریا درافگند و ره درکشید

همی راند پیوسته با آن گروه

زمانی ز رفتن نیامد ستوه

ز دریا برون شد به مرز خزر

نیارست بودن در آن دشت و در

دگر باره اسمه ز آن جا بجست

به دریای گیلان شد و در نشست

همی راند کشتی سه هفته فزون

به نزدیک آمل چو آمد برون

به بیشه درون رفت و پنهان ببود

از این زندگانی نگویی چه سود

اگر بد همان بودی اندر زمین

که آمد به روی گزین آتبین

همانا نماندی کسی بی گزند

نه کم سایه مردم نه شاه بلند

چه سخت است جان و تن آدمی

که از رنج و سختی نیابد کمی

ز بد، بی گمانی گریزنده به

همی با هزاران بلا زنده به

که خویشی ندارد کسی با خدای

نه آسانی افزون به دیگر سرای

***

گفتگوی آتبین با جوانی از ایرانیان

همی بود در بیشه شاه آتبین

ز گردون دژم وز زمانه به کین

ز بیشه یکی روز شد سوی دشت

جوانی پیاده بر او برگذشت

مر او را به بیشه درآورد شاه

به چربی بپرسیدش از رنج راه

که آگاهی از کار ضحاک چیست

خبرها از آن مرد ناباک چیست

جوان گفت گیتی به کام وی است

زمین هفت کشور به نام وی است

تباه است کار بزرگان دین

تو گویی نبوده ست کس بر زمین

نبینیم مردم که ناباک نیست

نه کس را به فرمان ضحاک نیست

مگر سلکت آن مایه ی روزگار

که کوه دماوند دارد حصار

هواخواه جمشیدیان اوست بس

که ضحاک را خود ندارد به کس

فرستاد زی او سپه چند بار

ز فرسنگ دیدند روی حصار

دوبار او سپه برد زی جنگ نیز

نشایست کردن بدو هیچ چیز

یکی جای دارد که خورشید و باد

به تندی بدو روی نتوان نهاد

سپاهی نشانده ست ضحاک باز

به نزدیک آمل همه رزمساز

بدان تا از ایرانیان زین سپس

به نزدیک سلکت نیایند کس

بدو گفت داری تو جایی نشان

ز فرزند جمشید و آن سرکشان

چنین داد پاسخ که شد سالیان

که پرسیدم این را ز ایرانیان

نشان داد مردی که فرزند اوی

به دریای بی بُن نهاده ست روی

نهان گشته بر تیغ کوهی بزرگ

ز دست بداندیش کوش سترگ

بخندید و پس گفتش ای نیکخواه

به نزدیک سلکت چه مایه ست راه

چنین داد پاسخ که مرد سوار

به سه روز رفتن توان زی حصار

بدو گفت دانی از ایدر تو راه

به کوه دماوند و آن جایگاه

بدانم که راهی نبهره ست، گفت

همه بیشه و جایگاه نهفت

تو مرد که ای، گفت و این گفت و گوی

ز بهر که داری مرا بازگوی

……………………………

……………………………

بدو گفت گوینده کای پاک رای

من از نیمروزم وز آباد جای

یکی نامه بردم به ضحّاک شاه

ز گرشاسپ یل، پهلوان سپاه

کنون بازگشتم سوی نیمروز

به نزدیک گرشاسپ لشکرفروز

بدادش جهاندار دینار چند

زبانش به سوگندها کرد بند

که رازم نگویی تو هرگز به کس

نگویی که دیدم کسی را و بس

جوان گفت کای شاد دل مرزبان

کنون کم به سوگند بستی زبان

سزد گر کنی راز خود آشکار

مرا بازگویی که چون است کار

چه نامی و تخم و نژادت ز کیست

بدین بیشه بودن تو را رای چیست

از ایرانیانیم، گفت آتبین

به ما بر ز ضحّاک، تنگ این زمین

در این بیشه باشم از این سان نهان

مگر مُردری مانَد از وی جهان

جوان گفت از ایران بسی سرفراز

نهان است هر جای و او نیست راز

چو شاید که دارای ایران ز کوش

به دریا گریزد، نه جنگ و نه جوش

چه آهو بود، ار تو ای ارجمند

به بیشه گریزی ز بهر گزند

برفت آن جوان، شاه در بیشه ماند

همی روزگارش به پرهیز راند

***

دیدن آتبین آفتاب را در خواب

پراندیشه خسرو شبی خفته بود

جهان دید کز میغ آشفته بود

زمین تیره گشتی چو دریای قیر

به پرده درون ماه و کیوان و تیر

شب آشفته بودی، هوا هولناک

گرفته جهان سربسر آب و خاک

از آن هول ترسان شدی مرد و زن

نیایش نمودی همی تن بتن

کشیده همه دست بر آسمان

تن اندر نژندی، دل اندر غمان

همی خویشتن دید جایی بلند

به دل شادمان و به جان ارجمند

جهانی بدو اندر آورده روی

کشیده همه دیدگان اندر اوی

یکی آفتاب از رخانش بتافت

کز آن روشنی هر کسی بهره یافت

رمید از جهان سربسر تیرگی

برفت از دل مردمان خیرگی

نهادند سر یک بیک در زمین

بسان شمن پیش شاه آتبین

سپیده چو برخاست، با کامداد

مر آن خواب را یک بیک کرد یاد

بدو گفت، شاها، تو رامش فزای

که آمد که یزدان گیتی نمای

پدید آورد آن که جمشید شاه

امید جهان کرد پشت و پناه

نمانده ست با مردمان نیکوی

شده ست آشکارا بدو جادوی

دگر آن بلندی و آن جایگاه

که مردم همی کرد زی تو نگاه

همی چشم دارند و امیدوار

که باشد شما را یکی روزگار

یکی از شما برنشیند به تخت

که مردم رها گردد از رنج سخت

دگر آفتاب، آن که دیدی به خواب

که تابان شد از روی تو آفتاب

ز عکسش همی میغ شد ناپدید

وز او روشنایی به هر کس رسید

ز پشت تو شاها، نه تا دیرگاه

یکی شهریاری برآید به گاه

که تاجش چو خورشید روشن شود

ز دانش جهان زیر جوشن شود

بَدان را برآرد ز گیتی دمار

شود کام نیکان بدو کامگار

بوَد مرد دینی از او شادمان

غم و رنج بیند از او بدگمان

بیاراید آن شاه گیتی به داد

چو هنگام جمشیدِ فرّخ نهاد

ز گیتی همه کس شود بهره مند

از او جادوی و دیو بیند گزند

برومند گردد ز فرّش زمین

جهان را بیاراید از داد و دین

ز گفتار او آتبین گشت شاد

در شادکامی به دل برگشاد

نگه کرد در اختر و کار خویش

همه کام دل دید و بازار خویش

فزونی و شاهی و شادی و گنج

سوی دشمنان درد و اندوه و رنج

***

باردار شدن فرارنگ و زادن فریدون

به پیش فرارنگ شد در زمان

دلش کرد از این داستان شادمان

شب آمد ببودند با یکدگر

بکِشتند تخمی که شادیش بر

ز خسرو فرارنگ برداشت بار

چو آگاه شد، شاد شد شهریار

شب و روز تنهاش نگذاشتی

چو جانش گرامی همی داشتی

زمین برومند چون تخم دید

به رنج روان بایدش پرورید

چو بگذاشت نه ماه و روزی دگر

مر آن تخم افگنده آمد ببر

فرارنگ را وقت چون درگرفت

به درویش دینار دادن گرفت

بی آهو یکی بچّه آمد ز ماه

چه ماهی که روشن کند تاج و گاه

ز رویش سرا پرده شد لاله رنگ

ز فرش فروزان شده کوه و سنگ

به بالا ز یک ساله کودک فزون

به رخساره چون برف و بر برف خون

به مژده بر آتبین تاختند

ز شادی روان را بپرداختند

جهانجوی بگذاشته خورد و خواب

کشیده سطرلاب در آفتاب

همان گه که آواز مژده شنید

ز اخترش هنگام زادن بدید

اسد بود طالع در او آفتاب

نه اندر نژندی نه اندر شتاب

زحل یافت در خانه ی دشمنش

ز کردار او دور، جان و تنش

شده زهره در خانه ی خواسته

زیان از میان پاک برخاسته

به خان امید اندر او مشتری

شده رام بی کین و بی داوری

کشیده سر تیغ مرّیخ دید

که جان و دل دشمنش می درید

از آن اختران شاد شد آتبین

که کس را نیامد ز شاهان چنین

ذنب را دو کون که همی بار جست

که رازش یکایک برآید درست

چو در طالع خویش دید آن ذنب

دژم گشت از آن، شاه والانسب

همی گفت با خویشتن در نهان

که چون رفت باید همی زین جهان

همان به کزاین سان یکی ارجمند

به گیتی بمانم به نام بلند

که زنده بود نام من جاودان

رهاند جهان از گزند بدان

سوی کودک آمد سرافراز شاه

همی کرد شادان به رویش نگاه

رخانش چو تابنده خورشید دید

به چهر اندرش فرّ جمشید دید

بخندید، گفتا فرّ ایدون بود

جهان را از این شادی افزون بود

فریدونش کردند از این فال، نام

ز دیدار او مرد و زن شادکام

همان روز از ایران و زن را بجُست

به اندام پاک و به گوهر درست

همی شیر دادند هر دو سه سال

چهارم فریدون برافراخت یال

شبی خفته بد آتبین شاد و مست

ز بستر شبانگاه ترسان بجست

بفرمود تا شد برش کامداد

بدو گفت گفتار من دار یاد

***

گفتار اندر خواب دیدن آتبین بار چهارم

چنان دان که دیدم من امشب به خواب

دلارای باغی و میدان و آب

نشسته من اندر میان شاهوار

به سر بر یکی تاج گوهر نگار

جهان روشن از تاج رخشان من

جهانی همه زیر فرمان من

ز ناگاه جمشید فرمانروا

نشسته بر اسبی میان هوا

فرود آمدی اندر آن بزمگاه

سوی تاج من کرد هرگه نگاه

……………………………

……………………………

به جایی که باشد شگفت استوار

نباید که بد یابد از روزگار

مرا گویدم کز پَسَم برنشین

نشستیم و برخاست اسب از زمین

نشستن همان است و رفتن همان

به پرواز برشد سوی آسمان

من از روی گیتی شدم ناپدید

از این خواب گویی چه خواهد رسید

فروماند از آن خواب دستورِ شاه

همی کرد در پشت پایش نگاه

بدو آتبین گفت کای نیکمرد

تو را رنجه خوابم ز بهر چه کرد

من آن آگهی آنگهی یافتم

که بر کار فرزند بشتافتم

گزارش همی خواهم از تو نه غم

بگوی آنچه دانی نه بیش و نه کم

بدو گفت دستور کای شهریار

دل خویش از این کار غمگین مدار

که کس را بدین گیتی امّید نیست

سرای درنگی و جاوید نیست

هر آن کس که آمد در این تیره جای

ببایدش رفتن به دیگر سرای

نماند سرانجام گیتی بجای

چه کهتر چه سالار کشور خدای

تو ای شاه اگر باغ دیدی به خواب

جهان است با این همه رنج و تاب

به باغیش ماننده کرده ست مرد

در او گاه شادی بود، گاه درد

جهاندار جمشید کز آسمان

درآمد بر اسبی چو باد دمان

چو تاج از سرشاه برداشت شاد

یکی جام می بر سرش برنهاد

فریدون بود تاجت ای شهریار

همی جام می دانش بیشمار

همه دانش خویش جمشید شاه

بدین نامور داد با تخت و گاه

چو بنشست بر تخت جمشید شاه

رساندش ز یزدان بدان بارگاه

چو فرمود این تاج را ای پسر

نکوتر بنه جایگاهی دگر

تو را ساز این کرد باید کنون

کز این بیشه او را فرستی برون

به جایی فرستیش سخت استوار

که ایمن شوی از بد روزگار

سزد شاه کاندر خرد بنگرد

مراین نامور را به جایی برد

که باشد یکی نامور مرزبان

خردمند و روشندل و مهربان

چو پردخت ما را دل از کار او

چنان دان که یزدان بود یار او

از آسیب ضحاک ما را چه باک

همه بازگشتن بود زیر خاک

نه مرده بود بی گمان کدخدای

چو فرزند شایسته ماند بجای

پراندیشه شد ز آن دلِ آتبین

بدانست کآن خواب هست این چنین

ز بهر فریدون پراندیشه گشت

همی گاه و بیگاه در بیشه گشت

***

دیدار آتبین با فرستاده ی سلکت

یکی روز بیرون شد از پیشگاه

خروش آمد از مرد فریاد خواه

برانگیخت شبرنگ تا خود چه بود

بدان جایگه شد که زاری شنود

دو تن دید شوری برانگیخته

به مردی جوان اندر آویخته

جوان را بپرسید تا از گناه

چه کرده ست تا گشت فریاد خواه

ستمکاره گفت ای به بهتر نژاد

بر آیین جاسوس دارد نهاد

ز یاران سلکت بود بی گمان

که دارد حصار از بر آسمان

گنه کرد و در کار با ما به کین

هواخواه جمشید با آتبین

کشانش همی برد خواهم به شاه

بدان تا کند پیش تختش تباه

برآشفت و تیغ از میان برکشید

مر آن هر دوان را سر از تن برید

جوان را به بیشه درآورد زود

بپرسید کاین جنگ و شور از چه بود

ستمدیده گفت ای خداوند مرد

ز فرّ تو فرخنده شد اورمزد

کنون چون مرا بازدادی روان

چرا راز دارم من از تو نهان

مرا سلکت ایدر فرستاده بود

فراوان مرا پندها داده بود

که او را خبر داد مردی ز کوه

کز ایرانیان سرکشی با گروه

به بیشه در آرام دارد همی

جهانی به سختی گذارد همی

مرا گفت رو، پرس از کارشان

ببین مایه و ساز و دیدارشان

گر ایرانیانند، دانی درست

از ایران سواری سوی ما فرست

من از دز بدین کار پوینده ام

یلان را در این بیشه جوینده ام

به بیشه همان نارسیده ز راه

به من بازخوردند مردان شاه

بخندید و بنواختش آتبین

یکی باره بخشیدش و ساز و زین

بدو گفت سلکت چه مرد است؟ کیست؟

حصارش چگونه ست و جایش ز چیست؟

چنین داد پاسخ که مردی ست مرد

یگانه به هنگام ننگ و نبرد

همی بر سر کوه دارد حصار

که چاره نداند بجز کردگار

دوماننده را پادشا اوست و بس

ندارد ز ضحّاکیان کس به کس

از ایدر، بدو گفت چند است راه

به کوه دماوند و آن جایگاه؟

بدو گفت اگر باره باشد جوان

از ایدر به سه روز رفتن توان

بدو گفت اگر نیک رایی کنی

تو ما را بدو رهنمایی کنی

ببخشمت چندان من از خواسته

که کارت شود خوب و آراسته

بدو گفت کای مایه ی مردمی

ندیدم چو تو بر زمین آدمی

من از دز بدین کار رفتم به زیر

وگرنه ز جان کی شود مرد سیر

جهانجوی دستور را پیش خواند

سخن هرچه بشنید با او براند

بدو گفت با این ستمدیده مرد

همی خویشتن رنجه بایدت کرد

برو تا به نزدیک سلکت به کوه

مر او را ببین از میان گروه

نگه کن حصار و ببین جای او

یکی پرس از دانش و رای او

اگر مهربان است و یزدان پرست

خردمند و آهسته و داد دست

فرستم فریدون یل را برش

اگر دایگی را بود در خورش

اگر دارد آگاهی از کردگار

بدان یل سپارم من این زینهار

چو کار فریدون شود ساخته

شود دل ز اندیشه پرداخته

من آماده گردم به گرد جهان

اگر آشکارا شوی ور نهان

نباشد جز آن کایزد پاک خواست

بود هرچه خواهد نه افزون نه کاست

***

رفتن دستور از بیشه به کوه دماوند

گرانمایه دستور با رهنمون

ز بیشه روان گشت و آمد برون

به کوه دماوند کردند روی

نهانی به راهی دگر پوی پوی

مر آن کوه و آن دز در آن روزگار

زبویان همی كردش آموزگار

مغان داشتندی همه دامغان

زبویان همه خواندندش مغان

جهاندار جمشید نو کرده بود

سرش سوی گردون برآورده بود

بدان گه که طهمورث دیوبند

شد اندر جهان شهریار بلند

برادرش جمشید از آن کوهسار

برآورده بر چرخ از آن سان حصار

سوی گاو و ماهی فرو برده چاه

ز گوگرد ببریده یک لخت راه

همه ساله آن قلعه آباد بود

فراوان زن و مرد از آن شاد بود

چنین تا به هنگام کاوس کی

که افراسیاب اندر آمد به ری

چو کاوس با آسمان رزم کرد

در ایوان او دشمنش بزم کرد

نشست از بر تختش افراسیاب

که هرگز نیارست دیدن به خواب

مباش از بنه تا توان چون پلنگ

همه ساله با کردگارت به جنگ

ز وی شاه توران همی چاره کرد

بسی مار در مردم آواره کرد

به صد چاره بگشاد کوه و حصار

برآورد از چاه آتش دمار

به گوگردِ شاه اندر آتش فگند

زبانه کشید او به چرخ بلند

کس آباد دیگر ندید آن حصار

کنام پلنگان شد آن کوهسار

بدان رهنمون گفت کای هوشیار

یکی پیشتر شو تو سوی حصار

بدان نامدار آگهی دِه زمن

درودش دِه از شاه و از انجمن

ز هامون سوی شد آن رهنمون

همه داستان باز گفت او که چون

مرا گفت مردان ضحاک شاه

گرفتند از آن تا کنندم تباه

یکی نامداری ز بیشه بتاخت

ببخشود و شمشیر کین برفراخت

جدا کرد سر هردوان را ز تن

رهانیدم آن شیر شمشیر زن

فرستاد با من کنون مهتری

که با تو سخن گوید از هر دری

بیامد چو آگه شد از کار تو

ببیند یکی روی و کردار تو

سر راستان سلکت نیکدل

چو شد شاد زآن گفته ی غم گسل

فرستاد با او تنی چند پیش

ز مردان نزدیک و خویشان خویش

بخوبی برآورد و بنواختش

یکی جای پرمایه تر ساختش

چو گردون نهان کرد رخشنده تیغ

بپیوست با تیغ در تیره میغ

بخفت و برآسود از بامداد

برآمد به نزدیک او کامداد

به سلکت بر او آفرین کرد و گفت

که با راستان مردمی باد جفت

درخت وفا را تو آراستی

وز آن مردی و مردمی خواستی

ز پاکی و نیکیش دادی تو آب

جوانمردی و راستیش، آفتاب

کنون گاه آن شد که بار آورد

امید وفا در کنار آورد

سرشاخ او چون شود سرفراز

بود بارش آسانی و برگ، ناز

ز بن برکند بیخ جادو و دیو

بجای آورد راه گیهان خدیو

ز گفتار او سلکت آمد بجوش

بدو گفت کای مرد پاکیزه هوش

امیدم چنان است کز روزگار

درخت وفا بر من آید ببار

ببینم به چشم آنچه دارم به دل

روانم نباشد ز یزدان خجل

کنون گر تو پیدا کنی راز خویش

بیابی چو من نیز دمساز خویش

جهانجوی دستور بگشاد راز

بدو گفت کای مهتر سرفراز

از ایران رسیدیم با یک گروه

گهی سوی بیشه گهی سوی کوه

ز بیم بداندیش ضحاک شوم

نیاریم بودن در آباد بوم

چنان دان که ما را یکی مهتر است

که گردون ورا بس ورا چاکرست

مرا او فرستاد نزدیک تو

که روشن کنم راه تاریک تو

به دانش یکی برگرایم تو را

به رادی و خوی آزمایم تو را

ببینم که نزدیک تو زینهار

نهادن توان ای یل نامدار

اگر یابم اندر تو این چند چیز

ز دستورت آگاه گردم بنیز

اگر پاسخ نامه یابم درست

چنان دان که کار تو بر کام توست

یکی زینهار است نزدیک ما

پراندیشه و رای باریک ما

جهان را در آن زینهار است راز

همه شادکامی و کام است و ناز

سرِ سروران است و پشتِ گوان

امید بزرگان، گزند بدان

مر او را سپارد به تو زینهار

سرِ راستان خسرو روزگار

***

آزمودن کامداد، سلکت را

بدو گفت سلکت که ای رهنمون

سزد گر تو ما را کنی آزمون

بپرس آنچه خواهی و پاسخ شنو

که شادی فزاید به فرمان ز تو

گر امروز یابی تو پاسخ ز من

به کامِ دل تو در این انجمن

به فرزانه ما را تو فردا بگوی

همه دانش و دین از او باز جوی

که فرتوت مردی است باریک رای

زمانه در آورده او را ز پای

بپرسید کاندر تن آدمی

چه دیو است چندان که دارد غمی

گذر یابد اندر دل هر کسی

کز او تن نگهداشت نتوان بسی

چنین داد پاسخ که دیوان دَهَند

که اندر تنِ مردم گمرهند

نیاز است و آز است و رشک است و خواب

سخن چین و دو روی و خشم و شتاب

دگر ننگ و کین و دگر ناسپاس

همه دیو در گیتی آن ده شناس

از این ده ستنبه کدام است؟ گفت

نه خرسند گفتا و با کینه جفت

کدام است گفتا پر اندوه تر؟

نیاز، آن که هزمانش اندوه تر

کدام است بد کام تر؟ گفت رشک

که باشد همه ساله با درد و اشک

ستیزه کدامین کند؟ گفت ننگ

که با هر کس آغازد از کینه جنگ

کدام است او سهمگن؟ گفت کین

که باشد همه ساله اسبش به زین

ز دیوان زیانکارتر، گفت کیست؟

فراموشکار آن که مغزش تهی ست

فریبنده و بدگمانتر کدام؟

یکی دیو گفتا که دو روی نام

کدام است گفت از همه ناسپاس؟

کسی بی بر و کم کننده سپاس

چو از مرد دین پاسخ آمد درست

یکی راه باریکتر بازجست

بدو گفت کای مهتر پاک رای

همه پاسخ اندر خور آمد بجای

یکی پرسشم دیگر آمد به روی

اگر پاسخش بازیابی بگوی

به مردم چه داده ست گفتا، خدیو

کز او دور گرداند این چند دیو؟

چنین داد پاسخ که هفت است چیز

که هشتم نیابی مرآن را بنیز

خرد دان و خیم و امید و هنر

همان دین و خرسندی آید دگر

دگر رای دانای پاکیزه کیش

که بیند به دل کارها را ز پیش

چو این هفت چیز اندر آید به دل

ز تن بازگردند دیوان خجل

بپرسید کاین هر یکی را چه کار

که دارد تن مرد پرهیزگار؟

چنین داد پاسخ که کار خرد

چنان دان که تن باز دارد ز بد

گناه گران بازدارد ز تن

بنافتنه خیره سرآید سخن

نه بی بر کند تا توان هیچ رنج

نه دل بندد اندر سرای سپنج

جهان را به نیکی گذارد همه

بد و نیک او بازداند همه

گزیند ز کردارها راه راست

کجا راه کجا بی گمان کس نخواست

ببیند پس و پیش هر کار نیز

شناسد سره زرّ پاک از پشیز

ز کاری که یزدان بسر بد توان

نجوید به دل تا نرنجد روان

به چیز کسان از بُنه ننگرد

چنین است آیین و کار خرد

دگر کار خیم آن که تن از بدی

نگهدارد و پیش گیرد بهی

بدارد تن مرد پیراسته

به گفتار و کردارش آراسته

هم از آرزو بازدارد تنش

که هست آرزو مهترین دشمنش

دگر کار امّید بشنو که چیست

که بر ناامیدی بباید گریست

گر امّید داری به دیگر سرای

همه سوی کردار نیکی گرای

شمرده دمت را به نیکی گذار

به نیکی ببر تا توان روزگار

که نیکی نبیند کس از ناامید

سیاهش همان و همانش سفید

دگر کار خرسندی ای نیکمرد

نگر تا ز بیشی نیایدت درد

به هر چیز کآیدْت پیش از جهان

تو خرسند باش آشکار و نهان

ز بی روی هر کاره برتاب روی

بیندیش و نایاب هرگز مجوی

چو بگذشت کاری چو باد و چو میغ

به تو باز ناید، مخور زآن دریغ

کدامین هنر بهتر ای پاک رای

ز خرسند بودن به باغ خدای

نیاید نه خرسند را خواب خوش

ز خرسندی ای پیر گردن مکش

دگر کار دین است باریک راه

بیا گاه تن را ز مرگ و گناه

نگر تا چه را دارد این تیره تن

ره کردگار ار ره اهرمن

بدان کار کوشد که هر دو جهان

مر او را دهند آشکار و نهان

دو کاوند را نیز اگر داندی

ز خودکامگی تن بگرداندی

ز سستی بپرهیزدی روز و شب

نجنباندی بربدی هیچ لب

کراهست خودکامگی زیر دست

به مینو رسید و زآتش برست

چو خودکامه گردد تن اندر کنش

همه دیو ره یابد اندر تنش

یکی دیو زفت است خود کامه مرد

که با او خرد آشنایی نکرد

بدو گفت دستور فرخنده نام

که بیناترین زین هنرها کدام

خرد گفت بیناتر است از همه

خرد چون شبان و هنرها رمه

هشیوار دریاب بیش از خرد

ندیدم، ندانم به هر نیک و بد

کرا از خرد بهره هست اندکی

یکی شاخ یابد از این هر یکی

درستر کدامین و ناکاسته

بدو گفت خیم است آراسته

کرا خیم آراسته ست و درست

دل دیو از او آشنایی نجست

کدام استوار است و هم پایدار

بدو گفت خرسندی است استوار

چو خرسند گشتی به داد خدای

تو را بی گمان هست هر دو سرای

که خرسند را زندگانی خوش است

نه خرسند را دل پر از آتش است

کدام است آهسته تر؟ گفت امید

که از بد بلرزد چو از باد بید

غم و رنج و سختی در این تیره جای

گذارد به امّید دیگر سرای

خزان بگذراند به بوی بهار

گل سرخ جوید نترسد ز خار

شب تیره ی زشت نادلفروز

بسختی گذارد به امّید روز

چنین گفت موبد به خاور خدای

کز امّیدوار است گیتی به پای

کدام است رنجور از این چند چیز

روان است رنجورتر، گفت نیز

چه آگه تر است از همه گفت هوش

کراهوش نی، نیستش چشم و گوش

کدامین هنر مرد را بهتر است

بدو گفت دانش به از گوهر است

کرا گنج دانش بود بی گمان

سرش برشود برتر از آسمان

بدو گفت گوهر کدام است به

کز آن خوبتر گوهر مرد به

بدو گفت نیکی دلی گوهری ست

که تابنده از مهر چون اختری ست

خوش آواز و نیکو دل و چربگوی

فزون زین تو در مرد گوهر مجوی

بپرسید کز نامها به کدام

به از نیکنامی مدان، گفت، نام

چو نیکی کنی نام تو بی گمان

به نیکی برند از پَسَت مردمان

روان را بتر دشمنی گفت چیست

کز او بر تن و جان بباید گریست

چنین داد پاسخ که کردار بد

که نپسندد از هیچ مردم خرد

ز سلکت چو آن پاسخ آمد درست

گل از روی دستور خسرو بُرست

ز شادی برآمد ز جای نشست

برفت و مر او را ببوسید دست

بدو گفت کای مهتر نیکنام

به پاسخ مرا داد دادی تمام

چنان یافتم پاسخ ای نیکخوی

که بود از جهان مرمرا آرزوی

ز دستور امیدوارم بنیز

که آرد مرا پاسخی چند نیز

بشادی از آن انجمن گشت باز

گذر کرد بروی شب دیر یاز

***

دانش پرسیدن کامداد، برماین را و پاسخ او

چو از پرده بنمود رخسار هور

ستاره نهان گشت بی جنگ و شور

یکی انجمن کرد سلکت ز کوه

بزرگان ایران و دانش پژوه

فرستاد و دستور خود را بخواند

در آن مایه ور پیشگاهش نشاند

یکی پیر روشندل جانفزای

زمانه در آورده او را ز پای

رمیده ز تن توش و از مغز هوش

گذشته دو زانو ز بالای گوش

زمانه سرش کرده لرزان چو بید

تن از کام دور و روان از امید

فسرده دل و جای آتش چو یخ

شده هر دو زانو ستون ز نخ

چنین گفت سلکت در آن انجمن

که آمد یکی دانشی نزد من

سخن چند پرسید و پاسخ شنید

به پاسخ ز ما هیچ سستی ندید

همی خواهد اکنون که پرسد سخن

ز دستور ما اندر این انجمن

چو سالار کوه این سخن کرد یاد

همان گه درآمد ز در کامداد

بخمّید و در پیش بردش نماز

همی آفرین کرد بر وی دراز

سرافراز سلکت مر او را بخواند

بپرسید و بنواخت و پیشش نشاند

چو بر ماین پاکدین را بدید

بنوّی بر او آفرین گسترید

بدو گفت کای پاک فرزانه مرد

دل ما همی آرزوی تو کرد

بدان آمدم تا ببینم تو را

به جان و روان برگزینم تو را

سخنها ز دانش بپرسم یکی

ز تو بهره یابم مگر اندکی

بدانم که امّید ما شد تمام

رسیدیم از این نامداران به کام

پس آن زینهاری که نزدیک ماست

چراغ دل و جان تاریک ماست

سپاریم و ایدر شما را دهیم

سپاسی از این از شما برنهیم

که کام بزرگان بدو اندر است

جهان را ز خورشید روشنتر است

از آن شاخ فرّخ ز باغ کیان

فروزنده گردند ایرانیان

به مهرش گراییده کار بهی

از آن چهره تابنده فرّ مهی

شود نیست کردار جادو و دیو

کند تازه فرمان گیهان خدیو

بدو گفت برماین ای مرد داد

ز دانش مرآیین شاخی به یاد

چو برف آمد از میغ بر کوهسار

زبار اندر آید برکامگار

دلم چون جوان بود بی شاخ بود

به دانش بدو در بسی شاخ بود

ولیکن مگر پاسخ آرم بجای

بدان مایه کِم داد دانش خدای

بپرس آنچه خواهی و پاسخ شنو

از این پیر فرتوت بر راه رو

جهاندیده دستور فرخ نژاد

بدو گفت کای مرد با دین و داد

ز مردم کدام آن که فرّختر است

که رامش بدین فرّخی اندر است

کسی گفت، کاو را نباشد گناه

به گیتی تو فرّختر از وی مخواه

بدو گفت پس بیگنه تر کدام

که بر دیده خود بینمش نام و کام

نگر بیگنه مرد، گفت، آن بوَد

که ایدر به فرمان یزدان بود

بپرهیزد از راه و فرمان دیو

بود راست بر راه گیهان خدیو

بگو تا کدام است، گفت آن دو راه

که ما را همی داشت باید نگاه

ره پاک یزدان کدام است و چیست

که بر راه دیوان بباید گریست

بهی راه یزدان شناسیم و بس

همی بتّری هست با دیو رس

بپرسیدش از بتّری و بهی

که خوانند با دانش و ابلهی

بگویم تو را، گفت اگر بشنوی

ز گفتار پر مایه ی پهلوی

بهی، هومت دانیم، آهوخت و هور

تباهی دو شتّ و دو شوخ و دو شور

مر این هر سه را آخشیج این سه چیز

بهی و تباهی از ایشان بنیز

بدو گفت کاین چیزها را تمام

ندانم همی هر یکی کآن کدام

دلت گفت، اگر پهلوی داندی

از این داستان داد بستاندی

تو را پارسی بازگویم درست

من از هومت رانم سخنها نخست

بود هومت، پیمان منش بی گمان

که برتر بود رای او زآسمان

به نیک و بد این جهان بنگرد

بدان چیز کوشد کز آن برخورد

و کمتر گراید برآن را که تن

کند ننگ و بدنام بر انجمن

پسندش نیاید کجا آن کند

که جان را به دوزخ گروگان کند

گر آهوخت پرسی تو رادی بود

ز رادی همه ساله شادی بود

ندارد دریغ از روان بهرها

چو نوش آیدش در جهان زهرها

رساند به تن بهره ی تن بنیز

زپاکی و خوبی فزونتر سه چیز

روان و تن تو چو شد بی گزند

شدی بی گمان سهمگن سودمند

گر از هور گویم سخن، راستی ست

کجا راستی دشمن کاستی ست

روانت نیابد بدان سر نهیب

اگر با روان گشته ای بی فریب

روان را چو بفریبی اندر دروغ

بدان سر بود تیره و بی فروغ

چنین است کردار آن هر سه چیز

کنون آخشیجش بگویم بنیز

دوشت آن که خوانیش افزون منش

نه نیکو نمای و نه نیکوکنش

در این گیتی آویخته روز و شب

نجنبدش بر یاد آن سر دو لب

فزون جوید ار گنجش آید به دست

ز کردار بد سالیان گشته مست

چو گرگ رباینده اندر دوان

بدان سر به دوزخ کشندش روان

دگر راه زفتی نماید دو شوخت

که زفتی روان بی گمانی بسوخت

نه بخشد، نه پوشد، نه آسان خورد

به سختی جهان بر سرش بگذرد

کرا گنج آباد و درویش دل

از او دل بیکبارگی بر گسل

که درویش دل سفله و بی تن است

نه اندر نژاد است کاندر تن است

دریغ آیدش بهره ی تن ز تن

روانش نکوهیده بر انجمن

سدیگر دو شور است کژّ و دروغ

ز گفتار و کردار برده فروغ

تن خویش از آن سان فریبد همی

که از آرزو کم شکیبد همی

همه ساله با کام و خفت و هوا

دل زوش بر تنْش فرمانروا

دروغ آن شناسم، نه آن کز دهن

فزون آید از گونه گونه سخن

ز گفتار او شاد شد کامداد

همی هر زمان آفرین کرد یاد

وزآن پس بپرسید کاندر جهان

ستوده کدام است نزد مهان

چنین داد پاسخ که آن شهریار

که پیروز گر باشد و خوبکار

بپرسید کاندر جهان مستمند

کدام است پی خسته، خوار و نژند

چنین داد پاسخ که درویش زوش

که باشد گه کار ناسخته کوش

بپرسید از او گفت بدبخت کیست

که بر بختِ بد هرکسی خون گریست

بدو گفت دانای ناخوبکار

که کردار بد دارد اندر کنار

بپرسید کاندر جهان کیست پاک

کز آلودگی نیستش ترس و باک

چنین داد پاسخ که یزدان پرست

که این خود نیاید به گیتی به دست

ز پاکی کسی بهره ای یافته ست

کز او اهرمن روی برتافته ست

به گیتی کدام است، گفت، استوار

کسی، گفت، کآهسته تر گاهِ کار

کدام است آهسته تر مرد؟ گفت

جوانی که با سرزنش نیست جفت

بپرسید تا کیست امّیدوار

کسی، گفت، کاو هست کوشا به کار

چو ایدر نیاری تو کوشش بجای

چه امّید دار به دیگر سرای

چنین گفت دهقان موبد پرست

که روزی بیاید به کوشش به دست

ولیکن همان یافت نخچیر، سگ

که گیر و گشا بود گاه به تگ

چو تخم افگنی بر بیابی ز کشت

چو ایدر بکوشی بیابی بهشت

چو گفتند پیش از تو گویندگان

که یابنده باشند جویندگان

نه هر کاو دوان گشت نخچیر یافت

ولیکن همان یافت کاو بِهْ شتافت

که بیدارتر؟، گفت، دانا کسی

که او آزمایش نماید بسی

بپرسید تا کیست با دردتر

توانگر که او را نباشد پسر

کدام است، گفت، از جهان مستمند

که هرگاه یابد ز نوّی گزند

هنرمند، گفتا، کجا بی هنر

بر او دست یابد، بخاید جگر

دل نیکمردی که بد مرد باز

بر او دست یابد، چو بر کبک، باز

ز مردم که افتاده تر در جهان

کسی نامور، گفت، کز ناگهان

بیفتد ز کردار و کار بزرگ

شود روزگارش درشت و سترگ

بپرسید کاندر جهان سربسر

چه دارند مردم همی دوستر

بدو گفت تا تندرست است مرد

جز از کام دل آرزویی نکرد

چو بیمار گشت او به تن نادرست

جز از تندرستی فزونی نجست

بپرسید کاندیشه ی ترسناک

همی از که باید که داریم باک

چنین داد پاسخ که از شاه بد

ز یار فریبنده ی کم خرد

وز آن دشمنی کز تو برتر بود

ز کردار نیکی که بی بر بود

بپرسید کاندر جهان از چه سود

به چه چیز گستاخ بایدْت بود

بدو گفت کز دادگر شهریار

زمانه که با تو بود سازگار

بدان دوست گستاخ بودن که اوست

که از دوستان آشتی بس نکوست

کدام است، گفتا زمانه که به

که پیدا بود اندر او که و مِه

زمانه که بی جنگ و شور است، گفت

بود با بهی روز و شب گشته جفت

بدان را در او دست کوته بود

نه آن کاندر او هرکسی شه بود

بدو گفت بهتر کدام است دین

که آن را ز یزدان سزد آفرین

چنین داد پاسخ که دین آن بپای

که افزون در او یاد گردد خدای

در او راه و آیین نیکو نهند

به درویش و بیچاره بخشش دهند

به کردار نیکو چو یازند دست

چنان دان که باشند یزدان پرست

بدو گفت سالار و مهتر کدام

که جاوید ماند به خوبیش نام

چنین داد پاسخ که آن شهریار

که بخشنده یابی و آمرزگار

بدو مهربان بر کهان و مهان

یکی باشدش آشکار و نهان

کدام است بهتر تو را دوست؟ گفت

کسی کاو بود گاه سختیت جفت

کرا بیشتر، گفت، دوست از جهان

کسی کاو بود راد و خرّم نهان

نوازنده و چرب و شیرین سخن

بود نیکدل برتر از انجمن

بدو گفت دشمن کرا بیشتر

کسی کاو گران دارد از کینه سر

ترشروی و گفتار سرد و درشت

اگر دشمن آید نباشدش پشت

بدو گفت پس دوست جاوید کیست

که با او تن آسان توانیم زیست

چنین داد پاسخ که کردار نیک

ز کردار بد دورتر باش دیک

کدام است نیک ای خردمند گفت

چو کردار نیکان که نتوان نهفت

به گیتی بگو تا چه روشنتر است

بدو گفت کردار روشنتر است

که کردار دانای روشنروان

چو در باغ آبی ست روشن، روان

چه چیز است گفتا به گیتی فراخ

که او را بدان سر بود برگ و شاخ

چنین داد پاسخ که دو دست راد

فراخ است و زفتی به گیتی مباد

به گیتی بگو تا چه بی برتر است

که بیغاره ی آن بسی در خور است

بدو گفت نیکی بدان ناسپاس

که هرگز نبوده ست نیکی شناس

چو پیوند نیکان بود با بدان

که مرد هشیوار نپسندد آن

که با رنج تر، گفت از این مردمان

که بیم هلاکش بود هر زمان

پرستنده ی شاه دژخیم، گفت

که روزی نیاسود و شادان نخفت

چه دشوارتر، گفت نزدیک شاه

بدو گفت کردار مرد گناه

شگفتی تر اندر جهان، گفت، کیست

که هرکس که آن دید بر وی گریست

بدو گفت نادان نیکی جهش

چو دانای بدکامه و بدکنش

چه ریمن تر است ای خردمند؟ گفت

زبانی که با او دروغ است جفت

نکوهیده تر بر زمین، گفت کیست

ز کردار مردم نکوهیده چیست؟

بدو گفت زفتی ز مرد بزرگ

زنانی که باشند شوخ و سترگ

دگر شاه کاو را دلی کینه کش

دگر نیکمردی که تند است و کش

دگر مرد درویش با برتنی

ز بیچارگان زشت و ناخوش منی

نکوهیده تر بر همه کس دروغ

که از روی مردم ببرّد فروغ

بپرسید از او گفت، کای مردِ مه

چه از کرده ها به، چه ناکرده بِه؟

بدو گفت کرده بِه است آشتی

چو ناکرده به، جنگ پنداشتی

چه بهتر که دارند، گفتا، نگاه؟

زبان گفت کز وی نیاید گناه

چه بهتر کز آن باز داری تو دست؟

بدو گفت خشم آن که داردْت مست

چه فرموده بهتر بدو گفت مرد

تو از زندگانی همی مزد درد

بفرمود بهتر چه چیز است، گفت

که با دوزخ تافته گشت جفت؟

بفرمود گفتا بزه بهتر است

بزه دوزخ سهمگن را در است

چو پاسخ به دانش همی ره نمود

بر او کامداد آفرین بر فزود

به سلکت چنین گفت کای نیکنام

رسانیدی امروز ما را به کام

ندانم که دستور دانار است

وگر شاه فرخنده داناتر است

چو گشتم کنون آگه از کارتان

شدم شادمانه به دیدارتان

گشایم درِ راز بر هر دو باز

چه راز، آن که بارش همه کام و ناز

اگر خود روا باشد اکنون زمن

گشایم سخن بر همه انجمن

وگرنه بفرمای تا این سپاه

همه بازگردند از این پیشگاه

که رازی بزرگ است و با رامش است

جهان را بدین اندر آرامش است

نهانی چو بشنید سلكت سخن

بفرمود تا بازگشت انجمن

وزآن پس سخن گفت با کامداد

سخنگوی ایران زبان برگشاد

که از شاه گیتی درودی پذیر

بدین مژده رامش کن و جام گیر

که آن نامور شاه با داد و دین

پدید آمد از پشت شاه آتبین

چنان فرّش از چهره تابد همی

که گردون به مهرش شتابد همی

کنون چارسالش برآمد فزون

به دیدار ماه و به بالا ستون

پراندیشه از کار او شهریار

که هزمان دگرگونه گرددْش کار

یکی خواب آشفته دیده ست شاه

ز ضحّاک ترسد همی وز سپاه

که آید زمان تا زمان بی گمان

که داند که چون گشت خواهد زمان؟

کنون شاه امّید دارد به تو

که آن نامور را سپارد به تو

همی خواست کز دانش و رای تو

شود آگه از پیکر و جای تو

بدانم فرستاد تا بنگرم

چو دیدم سخن پیش خسرو برم

به هر هفت کشور تو مهتر شوی

اگر دایه ی شاه کشور شوی

اگر بر فریدون کنی دایگی

کند با تو خورشید همسایگی

ز شادی دل سلکت آمد به جوش

خروشید و از وی جدا گشت هوش

شب تیره، گفتا بسی خاستم

کنون یافتم هرچه من خواستم

نهاد آن زمان روی خود بر زمین

همی خواند بر کردگار آفرین

سپاس از تو دارم بدین مژده، گفت

که در زیر خاکم نکردی نهفت

رسیدم بدین آرزو از سپهر

که بینم رخ شاه فرخنده چهر

***

پذیره شدن آتبین سلکت را و سپردن فریدون را به وی

زمین چون بپوشید پرّ غراب

نهان گشت و بی فرّ شد آفتاب

کسِ خویش را داد کوه و حصار

به زیر آمد از کوه با صد سوار

همی راند تا بیشه ی آتبین

بشد پیش او کامدادِ گزین

خبر کردش از دانش و داد او

وز آن قلعه و ساز و بنیاد او

وزآن شادکامی کز ایشان بدید

چو آن مژده در گوش ایشان رسید

بی آرام شد سلکت از شاه گفت

کنون اینک آمد بر این راه، گفت

ز گفتار او شاد شد آتبین

بفرمود تا بر نهادند زین

پذیره شدش با سواران خویش

گزیده سرافراز و یاران خویش

چو سالار با شاه دیدار کرد

تن خویشتن پیش او خوار کرد

به خاک اندر آمد ز پشت سمند

همی گفت کای شهریار بلند

مرا گر کسی دادی این آگهی

که گیتی ز ضحاکیان شد تهی

نگشتی دل من چنین شادمان

که دیدم رخ شهریار این زمان

جهانجوی دستش گرفته به دست

بپرسید و فرمود تا برنشست

خرامان همی راند با او به راه

فرود آمد و بر نشاندش به گاه

بیاورد خوالیگرش خوان زر

خورشها ز درّاج، وز کبک نر

چو نان خورده شد جام می خواستند

یکی بزم در خور بیاراستند

ز باده چو سرمستی آمد پدید

بسی خواسته پیش سلکت کشید

ز اسبان تازی و دیبای چین

ز تیغ و ز برگستوان گزین

پرستنده را گفت کآن شاخ گل

بیاور که شادان کند جام مل

شتابان بشد مرد خسرو پرست

همی یافت دست فریدون به دست

چو شیری قصب دور کرد از برش

پدید آمد آن چهره ی فرّخش

زمین گشت روشن ز رخسار او

زمان شادمان شد ز دیدار او

به آهستگی دایه بازش نمود

سرافراز سلکت نوازش نمود

ببوسید آن روی چون نوبهار

گرفته به مهر دل اندر کنار

بخندید در روی او آتبین

بدو گفت کای نامدار گزین

درختی ست این، بارِ او روشنی

ز بُن برکند بیخ آهرمنی

هلاک ستمکاره ضحّاک و کوش

به دست وی آید، تو بشنو بهوش

چنان شهریاری بود کز سپهر

مر او را پرستش کند ماه و مهر

همی ترسم از روزگار گزند

که گردون در آرد مرا زیر بند

تو این را به زنهار یزدان پاک

بدار و بپرورْش چون جان پاک

بیاموزش آن چیز کآید به کار

که باشد ستوده برآن شهریار

سواری و آرایش و داد و دین

چنان کن که چون او نبیند زمین

پس اندرز جمشید و صحف پدر

به سلکت سپرد آن شه تاجور

وز آن بادپایان آبی چهار

بدو داد با گوهر شاهوار

ز بهر فریدون بدان کاو سپرد

همی هر زمان گوهری نو سپرد

ز کار فریدون چو پردخت شاه

سرافراز سلکت بپیمود راه

جهانجوی یک روز با او برفت

پسر را و او را به بر در گرفت

دو دیده ش ببوسید و بدرود کرد

وزآب دو دیده دو رخ رود کرد

***

پرورش فریدون

ز فرزند چون خسته دل گشت باز

سوی کوه شد سلکت سرافراز

گرامی همی داشت او را سه سال

چو شد هفت ساله برافراخت یال

مر او را به دستور دانا سپرد

که در دانش او بود با دستبرد

نبشتن بیاموخت و خواندن نخست

همی هر زمان دانشی باز جست

به کوه اندر او را یکی تخت ساخت

بسی مرد دانا سوی کوه تاخت

یکی تخت پر مایه ی زرنگار

سراسر بدان گوهر شاهوار

بدان تخت شد مرد دانش پرست

نگاریده گردون از آن سان که هست

چنان کرد پیدا از آن ماه و مهر

که گفتی بزیر آمده ست از سپهر

پدید اندر او جای هر اختری

ز هر دانشی در گشاده دری

فریدون فرّخ درآمد به تخت

همی دانشش آرزو کرد سخت

در آن تخت پیوسته کردی نگاه

بدانست از راز خورشید و ماه

ز کردار مرّیخ تا مشتری

شد آگاه از رنج و از داوری

ز گردنده گردون جهان بر رسید

که گفتی که گردون خود او آفرید

به دانش چنان گشت کاندر زمان

نماندی بر او هیچ کاری نهان

شب تیره گون با بزرگان به دشت

بگفتی که از شب چه مایه گذشت

جهاندیده بگشاد راز از نهفت

که آن تخت و آن طاق رازی ست، گفت

سخن راز شد در میان گروه

به کار فریدون و آن گاه و کوه

چنین گفت هرکس ز مردان مرد

که از گاو بر مایه او شیر خورد

سخن گر تو از عام خواهی شنود

ندانی شنودن بدان سان که بود

همی «شیر» دانش نماید به راز

همان «گاه» را «گاو» گویند باز

فریدون از آن گاه دانش گشاد

که برماین آن را به دانش نهاد

دگر هرکه را دانش آمد به دست

بگوید که بر گاه خسرو نشست

به دانش چنان بُد فریدون گرد

که او مردمان را چو گاوان شمرد

ز مردم به دانش فزون داشت دست

چنان شد که بر گاو و مردم نشست

چنین است گفتار این پهلوی

به دانش توان یافت گر بشنوی

***

خبر یافتن کوش از نشستن آتبین به دریا

کنون بازگردم به گفتار کوش

که هوش آید از پیل دندان به جوش

جهاندیده گوید که چون آتبین

برفت از بسیلا به ایران زمین

نه کوش آگهی داشت نه آن سپاه

که او داشتی راه دریا نگاه

چنین بود و این سال ده بر گذشت

ز چین یک تن اندر بسیلا نگشت

بدانست طیهور کز چین سپاه

به دریا نشسته ست و بگرفته راه

یکی زورق آراست با مرد چند

همان گه شتابان به دریا فگند

بدو گفت تا مرز دریای چین

مر آن بیکرانه سپه را ببین

اگر هم به دریا کنارند نوز

بگویید کاینک برآمد تموز

شما گر ز بهر حصار اندرید

همانا به رنج دراز اندرید

زیان نیست ما را ز کار شما

جز از رفتن روزگار شما

گر از بهر ایرانیان است کین

ز دریا گذر کرد و رفت آتبین

فرسته به دریا برآمد چو باد

همی داشت گفتار طیهور یاد

چو زورق به نزدیک خشکی رسید

سپهدار چین آن یلان را بدید

بفرمود تا برکشیدند صف

گرفتند شمشیر و نیزه به کف

ز زورق خروشید مرد دلیر

که شد بر شما کار دشوار و دیر

همی شاه طیهور گوید حصار

ز بهر که دارید دریا کنار

همانا شما را ز ما رنگ نیست

ز دریا گذر هست و بر سنگ نیست

گر از بهر شاه آتبین است جنگ

نکرد او به شهر بسیلا درنگ

فزون است ده سال تا او برفت

ز راه کُه قاف بگذشت تفت

کسانی که رفتند با او چو باد

به ما بازگشتند پیروز و شاد

ز دریا برون رفت و شد بی گزند

شما چند باشید ایدر به بند

مر ایرانیان را یکی یار بود

چو ایشان برفتند، بیمار بود

به زورق درون بود با رنج و درد

به سالار زورق چنین گفت مرد

که پیش تو ایدر نخواهم نشست

شوم گر زمن بازدارید دست

چو رفتم، به چاره سپه را ز راه

برانگیزم از بهر طیهور شاه

بخندید سالار و کرد آفرین

بدو گفت رو گر توانی چنین

به دریا در افتاد نالنده مرد

سوی خشکی و لشکر آهنگ کرد

مر او را گرفتند و بر شد خروش

چه مردی؟ بدو گفت سالارِ کوش

چنین داد پاسخ که ایرانیم

به مژده ز شاه نو ارزانیم

یکی راز دارم ز ایران سپاه

به گیتی نگویم به کس جز به شاه

چو بشنید سالار کوش این سخن

گزین کرد ده مرد از این انجمن

مر آن کم خرد را به ایشان سپرد

شتابان برفتند و او را ببرد

چو شد پیش کوش آن بلاجوی مرد

بر او آفرینی خوش آغاز کرد

از ایشان بپرسید کاین مرد کیست؟

چنین نغز گفتارش از بهر چیست؟

سوارانش گفتند کای شهریار

به دریا برآمد به دریا کنار

مرا پیش خسرو فرستید، گفت

که با او یکی راز دارم نهفت

بپرسید از او کوش کاین راز چیست؟

بگو تا بدانم که این کار چیست؟

چنین گفت کای شاه پیروزگر

ز یاران شاه آتبینم شمر

بدان کاو ز دریای بی بن گذشت

به نزدیک قاف و بر آمد به دشت

یکی دختری برد با خویشتن

که خیره شده ست اندر او مرد و زن

ز پوشده رویان طیهور شاه

یکی دختری خواست مانند ماه

جهان آفرین تا جهان آفرید

به بالا و دیدار او کس ندید

همی خواستم من بدان روزگار

که آگاهی آرم برِ شهریار

ولیکن به دریا نبودم گذر

که آیم برِ شاه پیروزگر

چو از آتبین آگهی یافت کوش

ز رویش بشد رنگ وز مغز هوش

برآشفت و گفت این شگفتی ببین

که پیشم همی آید از آتبین

بکوشم همی با سپه سال و ماه

یکی مرد را کرد نتوان تباه

ندانم که ما را چه خواهد رسید؟

وز او دردسر چند خواهم کشید؟

از اندوه کاو را رسانید مرد

بزد تیغ وز تن سرش دور کرد

زبان را چه گوید همه روزه سر

که زنهار با خویش و با من مخور

بیندیش گفتار و رازش بجوی

چو دانی که دارد زیانت مگوی

***

آگاه کردن کوش، ضحاک را از رفتن آتبین به ایران

دل پیل دندان ز غم یافت درد

به ضحّاک جادو سبک نامه کرد

که بگریخت آن بدنژاد آتبین

ز کوه بسیلا، نه از راه چین

به راهی که بر قاف دارد گذر

به بلغار و سقلاب رفت او به در

یکی دخت طیهور با خود ببرد

که خورشید را رنگ تیره شمرد

نشاید کسی را جز او شاه را

بجوید نکن با بدان راه را

که در هفت کشور نیاید چنین

دریغ آن چنان روی با آتبین

فرستادگان را چو کرد او گسی

به دریا فرستاد دیگر کسی

سپه باز خواند او ز دریا کنار

همی بود تا چون بود روزگار

چو نامه به ضحاک جادو رسید

برآشفت و لب را به دندان گزید

به بلغار و سقلاب و دربند روم

فرستاد نامه به هر مرز و بوم

که در کوه و دریا درنگ آورید

مگر آتبین را به چنگ آورید

سپاهی به دریای الهم رسید

بدان مرز آب آتبین را بدید

***

کشته شدن آتبین

یکی روز از بیشه شاه آتبین

بیامد به در با دلیران کین

ز ناگه بدو لشکری بازخورد

برآمد ز لشکر ده و دار و برد

بکردند رزمی چنانچون سزید

بسی کشته آمد ز هر سو پدید

فراوان بکوشید و مردی نمود

چو آمد زمانه، ز مردی چه سود؟

به رزم اندرون نامور کشته شد

وز ایرانیان بخت برگشته شد

دو فرزند او نیز با او چو ماه

در این رزم گشتند، هر دو تباه

سر هر سه از تن چو برداشتند

به درگاه ضحّاک بگذاشتند

برون کرد مغز سرش در زمان

خورش داد ماران هم اندر زمان

فرارنگ دلخسته شد زآن میان

نهان با تنی چند از ایرانیان

………………………….

………………………….

فریدون نه آگاه از این بُد که چیست

گذشته بر این روز سالش ز بیست

***

ستمهای کوش

سراینده دهقان بسیار هوش

چنین یافت از کار و کردار کوش

که با مردمان سخت بد باز گشت

ز درگاه ضحاک چون بازگشت

همی بستد از هر کسی هرچه یافت

به خون گرانمایه مردم شتافت

زنان را سوی بستر خویش برد

همان کودکان را بر خویش برد

نه بر خواسته مرد را دسترس

نه ایمن به فرزند و زن ایچ کس

چو بیداد از اندازه اندر گذشت

زمانه ره نیکوی بر نوشت

نهانی برفتند مردم هزار

به درگاه ضحّاک ناهوشیار

بنالید هرکس ز بیداد کوش

به گردون برآمد غریو و خروش

که زنهار، شاها، تو فریاد رس

ستمها که برماست بس کن تو بس

چو ضحّاک آگه شد از کار کوش

ز درخورد دیدار و کردار کوش

شنیدن همان بود و گفتن همان

دلش شد ز کردار او شادمان

مرا گفت، اگر در همه کشوری

چنو پیشکاری بُدی کهتری

نبودی مرا دشمن اندر جهان

نه بر آشکارا نه اندر نهان

ستمدیدگان را چنین گفت شاه

که دیگر مباشید فریاد خواه

که آن مرز یکسر بدو داده ام

مر او را به شاهی فرستاده ام

کند هرچه خواهد، نترسد ز کس

شما را ز من پاسخ این است و بس

ستمدیده نومید چون بازگشت

از ایشان همه چین پر آواز گشت

به کوش آمد این آگهی زآن گروه

ز خمدان برون رفت تا پیش کوه

یکایک ز برزن برآوردشان

به شاخ درخت اندر آوردشان

به شهر اندر افتاد از آن زلزله

دگر کس نیارست کردن گله

همی هر زمان برفزودی ستم

همه زیر دستانش با رنج و غم

زمانه نبینی بتر زآن که شاه

همه راه بیداد دارد نگاه

***

دعوت کوش مردم را به پرستش خویش

جهاندیده گوید بدان روزگار

نبوده ست کس بر ره کردگار

جهانی همه غمر و نادان و مست

رها کرده راه و شده بت پرست

چو مردم به راه اندر آمد همی

مر او را زمانه سر آمد همی

بزرگان دیندار را پیش خواند

بسی پندها پیش ایشان براند

وزآن پس چنان بد که آیین ما

شما نیک دانید و هم دین ما

پس از ما همین راه دارید و کیش

همان صورت ما نگاریده پیش

نبینی که فرزند آدم چه گفت

چه بیش آمد از راز ما در نهفت

گر از دانش خویش رانی سخن

گشادنش نتوان به هیچ انجمن

به اندازه ی دانش هر کسی

همی گوی تا بد نبینی بسی

سر تازیانت نبینی چه گفت

چو بگشاد راز از نهان و نهفت

نه هر جای جای سخن گفتن است

نه کردار ما بهره ی هر تن است

سخن را نگهداشت باید همی

به هر جای گفتن نشاید همی

چو من راز گویم بدان سان که بود

دو گوشت نداند شنودن، چه سود

پسندیده فرزند آدم چه گفت

چنین گفت مرد و زن اندر نهفت

که آیین ما پیش دارید و راه

که تا بر شما دین نگردد تباه

برفتند وز سنگ بت ساختند

دو صورت چو مردم بپرداختند

که شیث است این و دگر آدم است

چنین داستان در خور ماتم است

پرستش نمودندشان سالیان

برآمد یکی کافری زآن میان

ز گیتی چو آن مردم اندر گذشت

دل هر کس از راه ایشان بگشت

همی خواندند آن بتان را خدای

به گیتی نمانْد هیچ کس رهنمای

براین بود ضحّاک تازی نژاد

که گفتیم و کردیم در نامه یاد

ز تازی اگر باز پرسیش نام

ورا قیس لهبوب خواند مدام

دگر نام او پارسی پهلوی

همی بیوراسب آید ار بگروی

برادرش را نام حفران نهاد

چنین دارم از مرد گوینده یاد

***

زناشویی کوش با دختر نوشان

چنین آمد از کوش نامه پدید

که نوشانِ دستور را برکشید

یکی دختر او نگارین به نام

به چهره چو ماه و به بالا تمام

همه رشک خورشید دیدار اوی

خرد در خور خوب رخسار اوی

زمین تا بگسترد جان آفرین

نان روی پیدا نشد در زمین

ز نوشان مر او را بخوبی بخواست

ز مهرش یکی آتش از دل بکاست

چنان شیفته شد چو او را بدید

که همچون کبوتر دلش برپرید

بپیوست با او شب و روز مهر

همی بود شادان بدان خوبچهر

پرستنده یکچند از او حنیان

وزان نیز کس را نیامد زیان

سر سال فرزندش آمد پدید

که فرزند از او زشتتر کس ندید

به دندان و گوش او پدر را بماند

ولیکن کس او را به مردُم نخواند

مر او را پدر نام کنعان نهاد

به دیدار او روز و شب بود شاد

پدر بود نمرود را او درست

که او خواند خود را خدای از نخست

چنان تخمه اندر جهان خود مباد

که نام خدایی به خود برنهاد

وزآن پس برآمد بر این سال چند

یکی دختر آمدش سخت ارجمند

ز مادر نکوتر به روی و به موی

یک داستان شد به بازار و کوی

مر او را انوشین همی خواند کوش

که نوشین لبان بود و خوشتر ز نوش

چو تن برکشیدی، نگارین بمرد

دل کوش گفتی به انده سپرد

ز مرگ نگارین چو دیوانه شد

ز هوش دل خویش بیگانه شد

بگسترد خاک و بر او بر نشست

میان را به موی نگارین ببست

خروشان همی بود و زاری کنان

به دندان دو بازوی خود را کنان

نخورد و نیاسود و کس را نگفت

شب تیره از غم زمانی نخفت

ز پای اندر آمد تن زورمند

رسیده به دریای مرگ و گزند

پزشکان به درمان کشیدند دست

به درمان، ز مرگ بد آیین که رست

مر او را همی داد دستور پند

همی گفت کای شهریار بلند

چه داری ز بهر نگارین تو پیش

به جای نگارین هزارند بیش

همی خویشتن رنجه داری به درد

شب و روز با انده و باد سرد

به شادی و کام و خورش دست یاز

که رفته نیاید به دست تو باز

شبستانِ تو پر ز خوبان چین

بجای نگارین یکی برگزین

تو با هر که شادان شوی یک زمان

نگارین همان است و دیگر همان

دلِ کوش از آن پندها رام شد

بخورد و برآسود و با کام شد

نگارینش هر گه که یاد آمدی

همه پادشاهیش باد آمدی

ز مهرش بخستی و بگریستی

بدان سختی اندر همی زیستی

***

عاشق شدن کوش به دختر خویش

بخواندی زمان تا زمان دخترش

که او بود همچهره ی مادرش

به نامش نخواندی جز از ماهچهر

خجل بود از آن روشنی ماه و مهر

ز مهرش دل کوش بیهوش گشت

سرش بار دیگر پر از جوش گشت

دلش چون شد از مهر او ناشکیب

سخن گفت و دادش فراوان نهیب

در گنج پرمایه را برگشاد

بسی چیز و پیرایه پیشش نهاد

هم از تخت دیبا هم از بوی خَوش

بدو گفت کز من تو گردن مکش

چو با من بسازی فزونتر دهم

جهان را به دست تو اندر دهم

دل من نخواهد، بدو گفت، شوی

نبیند مرا هیچ بیگانه روی

نشد هیچ خشنو به گفتار اوی

همی خوش نیامدش دیدار اوی

زمان تا زمانش برِ خویش خواند

سخنهای شیرین بر او بیش خواند

نهادی بسی زرّ و زیور برش

مگر سر درآرد بدان دخترش

زنان را فرستاد، گفتند نیز

نه شد هیچ رام و نه پذرفت چیز

چو کوش آن چنان دید دَم در کشید

که جز خامشی هیچ چاره ندید

***

عاشق شدن دختر کوش و انتقام پدر از معشوق وی

شکیبا همی بود تا چند گاه

چو ایمن شد از بابِ خود دخت شاه

به کنیاش بر مهربان گشت سخت

که با کوش بودش همیشه نشست

جوانی دلارای چون نوبهار

نژادش نه از چین که از قندهار

بخواندش نهانی و با او بساخت

فزون از سه سال او همی مهر باخت

پسر زاد از او ماهچهره نهان

نهانش همی داشت اندر جهان

نهانی بماند این سخن دیرگاه

که از کار دختر شد آگاه شاه

چو دریا بجوشید و شد باز رام

همی خواست تا بر رسد وی تمام

سوی دختر اندر شد آهسته شاه

بدو هیچ پیدا نکرد آن گناه

بخوبی بپرسید و بنواختش

به نزدیکی خویش بنشاختش

بدو گفت کای ماه با فرّ و زیب

بسی بودم از مهر تو ناشکیب

کنون از دلم دور گشت آن هوس

نگویمت ناگفتنی زین سپس

از آن آتش اکنون دلم گشت سرد

وزآن گفته ها مانده ام من به درد

اگر تو نخواهی مرا هست، داد

که چون من به زشتی ز مادر نزاد

پشیمان شدستم ز کردار خویش

وزآن ناسزاوار گفتار خویش

روا خود ندارم که من شادکام

تو باشی به رنج دل اندر مدام

ولیکن چنان آمد ای ماهچهر

که یزدان چنین راند کار سپهر

که زن را به شوی است آرام و جاه

چو بی شوی باشد، کند زن گناه

چو بی شوی باشد زن پارسا

اگر زیر دست است اگر پادشا

هرآن زن که شویش نیاد به چنگ

همه تخمه آلوده دارد به ننگ

چو بی شوی بودن تو را نیست روی

از این انجمن نامداری بجوی

جوانی گزین کن دل از تو به مهر

یکی سرو بالا و خورشید چهر

مرا بازگو تا بسازمت کار

دهم مر تو را من بدان نامدار

چو بشنید گفتار او ماهچهر

چنین داد پاسخ مر او را به مهر

که شاها، مرا آرزو نیست شوی

تو از من چنین کار چندین مجوی

که از من نیابد دل شوی داد

نباشد ز من مرد بیگانه شاد

وگر زآن که فرمانت این است و رای

که باشد مرا بر سرم کدخدای

من از رای شاه جهان نگذرم

وگر آتش آید همی بر سرم

ز کنیاش بِهْ شاه را مهربان

نبینم به چین در یکی مرزبان

تو را دوستداری ست خسرو پرست

که دارد شب و روز با تو نشست

به شاه جهان کس چنو شاد نیست

از او بهتر امروز داماد نیست

چو از دختر این داستان یافت شاه

گوا بود گفتار او بر گناه

نزد نیز با او به گفتار دَم

برون آمد از پیش دختر دژم

فرستاد و کنیاش را پیش خواند

برآشفت وز خون او جوی راند

سرش همچنان چون سرگوسفند

بریدند در پیش تخت بلند

درآویخت از گردن ماهچهر

همی بوس، گفت این لبان را به مهر

بسی سخت سوگندها کرد یاد

بدان کردگاری که گردون نهاد

اگر سر برون آید از گردنت

جز آن گه که یابند مرده تنت

خور و خواب او با سر مُرده بود

سزا بودش آن بد که خود کرده بود

نبینی که موبد چه گوید درست

که خود کرده را مرد درمان نجُست

***

دختر خواستن کوش از شهرهای چین

جهاندیده گوید که در مرز چین

بود سیصد و شصت شهر گزین

همه شهرها یکسر آباد بود

اگرچه ز چین رنج و بیداد بود

به هر شهر شاهی ز درگاه کوش

نشسته به شادی و با نای و نوش

چو فرخار و چون تبّت و قندهار

پر از خوبرویان چون نوبهار

به هر مرزبانی یکی نامه کرد

وزآن غم ستم بر سر خامه کرد

که باید که رنجی به تن برنهید

مرا هر کسی ماهچهری دهید

دلارام و دوشیزه و خوبروی

گل اندام و سیمینبر و مشکموی

چو نامه بدان مرزداران رسید

کس از رای او هیچ چاره ندید

به یک بار سیصد بت و شصت ماه

به فرمان رسیدند نزدیک شاه

چو آن دلبران را به دیده بدید

دلش را همی شادکامی رسید

ببودی شب و روز با دلبری

بدادیش هرگونه ای زیوری

چو از بستر شاه برخاستی

تنش را به زیور بیاراستی

فرستادی او را برِ دخترش

نمودی بدان جامه و زیورش

چو دیدی مرآن دلبران را به چشم

فزودیش بر اختر خویش خشم

بخستی دلش سخت و بگریستی

بدان شور بختی همی زیستی

سر از گردن آویخته روز و شب

ز تیمار بسته ز گفتار لب

زن ارکام جوید نیایدش باک

گر اندازد او خویشتن در هلاک

وگر تیغ بیند، رسیده به کام

نه برگردد او نارسیده به کام

به یک سال نوبت بپایان رسید

که آن دختران را یکایک بدید

سر سال نو سیصد و شصت یار

رسیدند از آن مرزداران بار

***

مرگ دختر کوش و زاری پدر

دو سال اندر این ماهچهره ببود

که او هر زمانیش رشکی نمود

ستمکش بدان سختی اندر بمرد

برفت و ستم با تن خود ببرد

چو آگاهی آمد ز مرگش به کوش

برون رفت با گریه و با خروش

سرِ ناسزا مرد از آن گردنش

برون کرد و برگشت پیرامنش

بدید آن نگارین به روی و به موی

به رخ بر نهاد از دو دیده دو جوی

نگارینش یاد آمد و خون گریست

که داند که بیدادگر چون گریست؟

بشست و بپیچیدش اندر کفن

پر از مشک کردش دو گوش و دهن

بدو جامه ی گونه گون برکشید

دگرباره او را بدان سان بدید

فزون بود خوبیش صد بار بیش

از آن خوبرویان که او داشت پیش

دگر باره مهرش بر او تیز گشت

دو دیده ز غم گوهر انگیز گشت

چنان گشت بیهوش چون مرد مست

همی بر سر خویش بر زد دو دست

دگر باره از خواب و خور دور شد

دلش خسته و جانش رنجور شد

دلش ناشکیبا شد از بهر او

به هرگه که یاد آمدش چهر او

چو از چاره بگسست دستش تمام

بفرمود کز مشک وز عود خام

یکی بت سرشتند مانند او

چه گویند بوده ست چون کند او

بر او کرد پیرایه و زیورش

بتی بود ماننده ی دخترش

نهادش شب و روز در پیشگاه

به دیدار او گشت خرسند شاه

چو بگذشت از این روزگاری دراز

بزرگان چین را بفرمود باز

که بر چهره ی هرکه دارند دوست

یکی چهره سازند از آن سان که اوست

بزرگان به اندازه ی دستگاه

بتان را ببردند نزدیک شاه

نهادند در پیش، هنگام بزم

گرفتند بر رویشان جام بزم

به چین اندر، این بت پرستی ز کوش

پدید آمد و شد زمین پر ز جوش

چنین کافری را بت ماهچهر

تو را همچنین آمد از بیش مهر

***

گریختن کنعان از کوش و رفتن پیش ضحاک

بپژمرد کنعان که آن را بدید

که از تاب او ماهچهره کشید

بلرزید بر جای چون بید شد

ز کوش بداندیش نومید شد

شب تیره گون با سواری هزار

گریزان بشد تا درِ شهریار

چو نزدیک بیت المقدس رسید

خبر زو به ضحّاک جادو رسید

فرستاد پیشش پذیره سپاه

به دیدار او شادمان گشت شاه

گرامی همی داشت و بنواختش

یکی مایه ور جای بنشاختش

چو یک سال و شش مه برآمد بر این

یکی نامه آمد ز دارای چین

که فرزند من بیوفایی گزید

شب تیره از ما ره اندر کشید

دلم در جداییش خرسند نیست

جز او مر مرا هیچ فرزند نیست

گر او را شهنشاه دل خوش کند

وگرنه دل من پر آتش کند

فرستاد و آن تنددل را بخواند

وزاین در فراوان سخنها براند

بدان تا دلِ تنگ او خوش کند

سوی پیل دندان سرش کش کند

بدو گفت کنعان که ای شهریار

زبان را به گفتار رنجه مدار

که هرگز نبینم دگر مرز چین

بلرزم چو بینم به خواب آن زمین

وگر باز خواهد فرستاد شاه

همین جا کنم خویشتن را تباه

که گرد پی اسب شاه زمین

مرا بهتر از پادشاهی چین

چو دژخیم باشد پدر با پسر

چگونه توان برد با او بسر

مرا در جهان خواهری بود و بس

بکشت او و کس را نه فریادرس

دژم گشت ضحّاک و خیره بماند

مر او را جز از دیوزاده نخواند

درست است گفتار و این هست یاد

که او را نخوانند جز دیوزاد

بفرمود پس پاسخ نامه باز

که کنعان نیامد به بندم فراز

فراوانش گفتم به خوبی و جنگ

نیامد همی تا دلش گشت تنگ

که بر ما گرامین ترین کس وی است

جوانی خردمند فرّخ پی است

چو پاسخ سوی پیل دندان رسید

دلش را شکیبایی آمد پدید

سوی جام و بگماز یازید دست

ستمکاره تر گشت و هشیار مست

بگشت از ره داد و راه خرد

نشد سیر از آیین و کردار بد

***

نامه ی کوش به طیهور به مکر و فریب

چو آگاه شد کآتبین شد درست

به طیهور پرداخت و بر چاره جست

یکی نامه فرمود با مهر و داد

نخست از همه نام خود کرد یاد

ز دارای خاور شه شیرگیر

به شاه بسیلا هشومند پیر

بدان ای سرافراز شاه دلیر

که من گشتم از رزم و پر خاش سیر

مرا با تو پرخاش از آن بود و جنگ

که بود آتبین را برِ تو درنگ

همی خواستم کآن سترگ از میان

شود دور و بر تو نیاید زیان

نه ما را بماند دگر دردسر

چنانچون نموده ست بار دگر

از او باز ویران نگردد جهان

ز دریا نیاید برون از نهان

چو کرد او بسیلا و دریا یله

چرا کینه جویم، چه دارم گله؟

مرا تو به جای پدر باش، و من

چو فرزند دارم تن خویشتن

چنان باش با من که شاهان پیش

به هم ساخته همچو پیوند خویش

نیاگان تو نیکدل بوده اند

کسی را به تن رنج ننموده اند

نه نیز از نیاگانت جستند کین

بزرگان ایران و شاهان چین

مرا این درست است و دانم درست

که پرخاش و کین با بسیلا نجست

به مردی و نیکی تو از خویشتن

بگردانی آن بیکران انجمن

ولیکن تو دانی که گر آن سپاه

فرستم که دارند دریا نگاه

برنجد بسیلا، چو رنجید پیش

همان به که پیوند باشیم و خویش

اگر لشکر روی گیتی به جنگ

به دربند آید نیابد درنگ

به نوّی ز سر باز پیمان کنیم

به سوگند دلها گروگان کنیم

که ما بد نخواهیم با یکدگر

بود جان یکی گرچه باشد دو سر

چو جان اندر آید به سوگند و بند

به دل هر دو ایمن شویم از گزند

فرستم بسی ساز و کردار چین

کنم تازه دریا چو بازار چین

چنان کز همه سازما هرچه هست

به شهر بسیلا به آید به دست

تو دانی که من چون شنیدم ز چین

که آواره شد زآن زمین آتبین

سپه باز خواندم همی بی درنگ

ازیرا که با تو مرا نیست جنگ

وگر تو مرا بی بهانه کنی

به یک دخترم شادمانه کنی

به فرمان خویش اندر آری مرا

به فرنزد کهتر شماری مرا

فرستم دو چندان که خواهی ز گنج

وگر جان بخواهی، ندارم به رنج

همه چین کنم زیر فرمان تو

نیارم برون سر ز پیمان تو

فرستمت منشور ماچین به پیش

که آن جا فرستی کس از دست خویش

بمیرم، چو گویی که پیشم بمیر

بدین آرزو گر شوی دستگیر

چو در نامه بنمود این کهتری

نهاد از برش مهر انگشتری

بخواند از بزرگان او سرکشی

سخن ساز مردی و جادووشی

بدو گفت برکش به دریا تو راه

ببر نامه ی من به طیهور شاه

سخن هرچه گوید همه یاد دار

ازآن سان که باید تو پاسخ گزار

فرستاده دریا به یک مه برید

ز دربند چون باژبانش بدید

فرود آمد از دور و زورق بداشت

یکی مرد پرسنده را برگماشت

ز ملّاح پرسید کاین مرد کیست

نشستن بدین مرز از بهر چیست

فرسته چنین پاسخ آورد باز

که پرخاش کمتر کن ای سرفراز

فرستاده ی شاه چینیم، گفت

به دریا بیاییم با رنج جفت

سواری فرستاد سالار بار

به طیهور و آگاه کردش ز کار

برآشفت طیهور و گفت آن چه چیز

مر او را چه کار است با من بنیز

فرستاده را پیش من راه نیست

بتر زو مرا هیچ بدخواه نیست

بدو گفت دستور کای شهریار

همی خوار داری تو دشمن، مدار

فرستاده ی دشمنت را بخوان

سخن گوی با او و بنشان به خوان

که گر غرقه خواهد شدن دشمنت

دو دست اندر آویزد از دامنت

بمان تا شود آبش اندر جهان

پس آن گه ز دستش تو دامن رهان

فرستاده ی شاه را پیش خویش

ببین تا چه دارد از آن تیره کیش

ز دستور چون پند بشنید شاه

پذیره فرستاد لختی سپاه

فرستاده چون اندر آمد به شهر

تنش رنج دریا بسی یافت بهر

سه روزش گرامی همی داشتند

چهارمش ز یتخت بگذاشتند

زمین را ببوسید و نامه بداد

به مُهرش نگه کرد و پس برگشاد

یکایک ز سر تا به پایان بخواند

از آن کار، طیهور خیره بماند

فرستاده را گفت رو بازگرد

برآسای یک هفته از رنج و درد

***

فریب خوردن طیهور و پیمان کردن با کوش

وزآن پس یکی ترجمان را بخواند

نهانی سخن چند با او براند

بدو گفت امشب تو با رود و می

به نزد فرستاده رو تیز پی

ببین و سخن گوی با او بسی

ز شاه و ز سالار، وز هرکسی

وزآن پس بپرسش که چون است این

که جوید همی آشتی شاه چین؟

وزآن پس که بوده ست بدخواه ما

همی آشتی جوید از شاه ما

چه امید دارد بدو شاه چین؟

ز کارش چه بارآید او بر زمین؟

چو پاسخ گزارد همه یاد دار

مشو تیز و مستیز و دل شاددار

بشد در زمان با می آن نیکخواه

سخن گفت از آن سان که فرمود شاه

فرستاده دریافت گفتار اوی

چنان پرسش سخت و بازار اوی

چنین داد پاسخ که بشنو ز من

چو آگه شدی راز دار این سخن

کنون کز میان دور گشت آتبین

ز طیهور دارد همی شاه چین

که گر او سپه سوی خاور کشد

به چین، شاه طیهور را برکشد

سر بخت کوش اندر آرد به خواب

سراسر کند چین و ماچین خراب

چو چین سوخت و برگشت و برداشت چیز

به طیهور کین کرد حیران به تیز

وگر سوی دریا فرستد سپاه

که دارند طیهور و ره را نگاه

فزون بایدش لشکری صد هزار

که هر ماه گنجیش ناید بکار

وگر مهتری همچو شاه آتبین

از او سر کشد آید ایدر به چین

نماید همان درد سر کاو نمود

در این آشتی چند گونه ست سود

اگر شاه ما این بدیدی به خواب

رسیدی سرِ وی سوی آفتاب

چو بشنید از او این سخن ترجمان

سوی شاه طیهور شد در زمان

مر این داستان را بدو بازگفت

رخ شاه مانند گل بر شکفت

بخورد آن سخنهای جادو فشان

فریبش بپذرفت چون بیهشان

فرستاده را روز دیگر بخواند

فراوانش بنواخت و پیشش نشاند

بدو گفت دارای چین را ز من

درودی ده از پیش آن انجمن

بگویش که پیوند را نیست روی

دگر هرچه خواهی تو از من بجوی

که تا آتبین دخترانم را ببرد

دل من همه راه انده سپرد

یکی سخت سوگند کردیم یاد

به دارای گیتی که گیتی نهاد

که از دخترم دگر زین سپس

از ایدر نیاید برون هیچ کس

ولیکن ز خویشان فراوان کَسَند

که شایسته ی شاه لشکر کشند

فرستم من او را که خواهدش پیش

به پیوند او هر دو گردیم خویش

دگر هرچه خواهی بجای آورم

همه گنجها زیر پای آورم

ز چیزی کز این مرز خیزد نخست

فرستم بسی تا نبایدت جست

میان بسته دارم به فرمان تو

دگر نشکنم هیچ پیمان تو

بدین گونه پاسخ بدادش، بنیز

فرستاده را داد هرگونه چیز

چو از خواسته شادمان گشت، گفت

که بادی تو با کام و با نام جفت

نهانی مرا گفت دارای چین

که گر شاه برگردد از خشم و کین

گر آید سوی آشتی از گزند

به سوگند و پیوند او را ببند

که از ما نباشد بداندیش بیش

به ما خواهد او هرچه خواهد به خویش

ندارد ره کاروانی به بند

نه بازارگان را رساند گزند

نه بردارد از چیزشان هیچ چیز

نه بدخواهد و نه پسندد بنیز

به دستور گفت آن شه شادبخت

که از ما بترسد همی کوش، سخت

که شد زود سوگند را خواستار

چنین نیکرای آمد و بردبار

همان گه فرستاده را داد دست

فرستاده را او به پیمان ببست

فرستاد با او سواری بهوش

که بستاند او نیز پیمان ز کوش

***

پیمان ستدن فرستاده ی طیهور از کوش

ز دریا چو بر شد فرستاده مرد

همان گه ز پیش وی آهنگ کرد

بیامد همه کوش را بازگفت

دل کوش مانند گل برشکفت

مر او را نهانی بسی چیز داد

در نیکبختی بر او برگشاد

چو روز آمد آن مرد رنجور را

فرستاده ی شاه طیهور را

بیاورد و بر کرسی زر نشاند

بخوبی فراوان سخنها براند

فرستاده از هول رخسار او

وزآن هیبت زشت و دیدار او

نه کرد آفرین و نه بردش نماز

چو شوریده ای پیش او شد فراز

فراوانْش بنواخت دارای چین

چو ایمن شد از شاه، کرد آفرین

پس آن نامه در پیش تختش نهاد

چو نوشان سرِ نامه را برگشاد

سراسر همه مردمی بود و مهر

دلش گشت شادان، برافروخت چهر

مر او را گرامی همی داشتند

زمانیش بی بزم نگذاشتند

سوم روز فرمود تا رفت پیش

سخن گفت با او ز اندازه بیش

وزآن پس بدو گفت فرمان شاه

بجای آر و آن گاه بردار راه

مگر شاه را، گفت، باشد گران

مرا گر دهد دست پیش سران

بدان سان که سوگند طیهور خورد

خورَد شاه و از من نباشدش درد

فرستاده را داد شه، دست راست

ببستش به سوگند از آن سان که خواست

***

هدیه فرستادن طیهور و کوش به نزد یکدیگر

وز آن جایگه شادمان گشت باز

به نزدیک طیهور گردنفراز

چو دستور طیهور پاسخ بخواند

وزآن مردمیهاش خیره بماند

فرستاده از هرچه گفت و شنید

همه پیش طیهور کردش پدید

دل شاه طیهور از آن شاد شد

شد ایمن، ز دستانش آزاد شد

به دستور فرمود تا در خورش

یکی هدیه سازد، فرستد برش

که یک ره که یزدان بد دیوزاد

ز ما باز دارد از این به مباد

بیاورد گنجور تختی ز گنج

که کس را نیامد به دست آن به رنج

ز زُمْرُد یکی تخت مانند خوید

که اندر جهان هیچ شاهی ندید

ده اسب گرانمایه آبی نژاد

که هر یک به تگ برگذشتی زباد

بسی مایه ور گوهر شاهوار

گزین کرد و با این همه کرد یار

وزآن میوه کز کوه برخاستی

که بر بزم آن میوه آراستی

فرستاده ی خویش را داد و گفت

که با باد خواهم که باشی تو جفت

به دریا گذر کرد رنجور مرد

برآمد به خشکی، درنگی نکرد

همی تاخت تا شهر خمدان رسید

از او آگهی سوی نوشان رسید

برفت، آگهی برد نزدیک کوش

ز شادی دل کوش بر شد بجوش

به نوشان بفرمود تا با سپاه

پذیره شدش پیش یک روزه راه

مر او را بخوبی فرود آورید

به پیشش می و جام و رود آورید

برآسود یک هفته از رنج راه

به هشتم بفرمود خواندنش شاه

فراوانش بنواخت و بنشاند پیش

بسی مهربانی نمودش ز خویش

چو این تخت و آرایش و گنج دید

نبایست، گفت، این همه رنج دید

که او هست ما را بجای پدر

کشیدن چرا باید این دردسر

همی داشت مهمانش یک ماه بیش

سرِ ماه فرمود خواندنش پیش

یکی تخت پیروزه آورد شاه

بر او زرّ مانندِ گردون و ماه

که مانند آن هیچ شاهی ندید

نه دارای گیتی چنین آفرید

ز زربفت چین جامه ی ناپسود

جهاندیده گوید که آن بخت بود

ز قاقم هزار و هزار از فنک

شمردند در پیش او یک به یک

ز سنجاب کش و سمور سپاه

بیاورد دستور نزدیک شاه

هم از نافه ی مشک تبت هزار

زره بود و صد تیغ زهرآبدار

ز برگستوان تبّتی بود چند

که باشد به نزد بزرگان پسند

به یک پاره هشتاد من عود خام

فرستاد نزد شه نیکنام

فرستاده ی خویش با کاروان

به ره کرد و کردند کشتی روان

به یک مه به شهر بسیلا رسید

همه بارها پیش خسرو کشید

فرستاده ی کوش نامه بداد

سر نامه دستور چون برگشاد

نبشته چنین بود کز شهریار

برِ ما رسید آن همه یادگار

خجل کرد ما را ازآن مردمی

اگرچه نیاید به گنجش کمی

نه مَردم اگر زین ندارم سپاس

از آن نیکدل شاه گیتی شناس

نداریم پاداشِ کردار شاه

مگر آن که باشم به دل نیکخواه

کنون پاره ای موی با بوی خوش

چو آن جا رسد، شاه خورشیدفش

سزد گر پذیرد، ندارد گران

نگیرد دلش یک ره از ما کران

که آن جا چنین بوی کمتر بود

بود روزگاری که در خور بود

اگر زنده مانم بدین روزگار

بجای آورم پوزش شهریار

از این پس همه چین و ماچین توراست

بخواه آنچه باید که کامَت رواست

فرستاده را گفت طیهور شاه

که رنجور گشته ست گنجورِ شاه

مگر آنچه در گنج او بود پاک

برِ ما فرستاد بی رنج و باک

چنین داد پاسخ که دارای چین

به فرّ تو هرگونه دارد جز این

مرا گفت کز شاه پوزش بخواه

که این مایه بردن بدان جایگاه

همی شرم دارم ولیکن نخست

بدو بزفزونی نخواهیم جست

فرستاده را چیز داد او بسی

چو با نامه کردش بخوبی گسی

چو بر کوش آن نامه نوشان بخواند

ز بازارگانان فراوان بخواند

به مایه یکی را فزونتر که دید

بفرمود تا کاروان برکشید

از آن پس به دریا چنان گشت راه

که نگسست از او کاروان سال و ماه

بسیلا ز ماچین بینباشتند

که روز و شب این راه را داشتند

به دربندش آیین چنین بود باز

که چون کاروانی رسیدی فراز

از آن باژبانان فغان آمدی

تنی ده سوی کاروان آمدی

بجُستندی از کاروان سربسر

همی بستدندی سلیح و کمر

پس آن کاروان راه برداشتی

بسختی همه کوه بگذاشتی

فرود آمدی بر سرِ بند باز

نهادی برآن کوه بر بازساز

جوانی سوی کوه بشتافتی

ببردی اگر چارپا یافتی

جوانان بازار و مردان کوی

به دربند کردندی از شهر روی

ببردندی آن کاروان سوی شهر

همه کاروانان چنین بود بهر

***

نیرنگ کوش با طیهور

چو برداشت کوش از میان کین و جنگ

نمود اندر این روزگاری درنگ

نکرد او به کار بسیلا نگاه

وز او ایمنی یافت طیهور شاه

همی گشت با لشکری سال چند

چو شد پادشاهی همه بی گزند

یکی مایه ور مرد با دستگاه

ز چین آمدی پیش او سال و ماه

نبودش به چین کس جز او راز دار

زبانش به سوگند کرد استوار

بدو گفت مگشای بر کس تو راز

از ایدر برو کاروانی بساز

به نزدیک طیهور شو بارخواه

مر او را همی هدیه بر چند گاه

چو گستاخ گشتی پرستش نمای

بر او هر گهی مهربانی فزای

ببر هرچه خواهد ز ماچین و چین

ز چیزی که خیزد ز مکران زمین

مر آن ساده دل را چنانی نمای

که من خود یکی چاکرم زین سرای

چو دانی که ایمن شد او برتو بر

مرا بازگوی آن همه دربدر

چنین کرد کاو گفت، بازارگان

همی برد هر گه ز چین کاروان

چو با شاه، مرد آشنایی فگند

خرد یافت با مرد و بودش پسند

همی خواست هر چیز و یا می خرید

همی برد نزدیک او هر چه دید

پرستش مر او را از آن سان نمود

که هر بار هدیه بسی برفزود

چنان استوارش همی داشت شاه

که بی باز بگذشتی از باژگاه

بسی آزمودش به سود و زیان

ندید او همی کژّی اندر میان

چنان خواجه با شاه دمساز گشت

که با او شب و روز همراز گشت

کسی را که گردون رساند گزند

دل و هوش او اندر آرد به بند

ز هشیاری و دانش او را چه سود

که گردون همی رنج خواهد نمود

دوان رفت بازارگان پیش کوش

سخنها همه بازگفتش بهوش

بخندید و گفت ای جهاندیده مرد

یکی خویشتن رنجه بایدت کرد

چو آمیختی رنگ و نیرنگ و ساز

بگویش که ای شاه گردنفراز

چرا این همه ساز خواهی ز چین

نخواهی تو هرگز سلیح گزین

که در چین همی تیغ و جوشن کنند

که مانند خورشید روشن کنند

ز برگستوان و ز خود و زره

که پیدا نباشدش بند و گره

اگر گویدت زآن نخواهم همی

که رنج تن تو بکاهم همی

و دیگر مگر کوش دارد دریغ

که از شهر او جوشن آری و تیغ

بگویش که او سخت دور است ازاین

بگو تا چه خواهی که آرم ز چین

نه آن نیکدل راه دارد نگاه

پدر خواند او مر تو را سال و ماه

پس آن چیزها کاو بخواهد، ببر

ز بر گستوان و ز تیغ و تبر

چو این چیزها برده باشی سه بار

مرا بازگو تا بسازیم کار

فریبنده چون پیش طیهور شد

زبانش به گفتار رنجو شد

بدان هدیه ها بیشتر برفزود

بس از خویشتن مهربانی نمود

چنین گفت با او میان سخن

که خیره بماندستم از شاه، من

که هر چیز خواهد ز ماچین و چین

نخواهد همی جوشن و تیغ کین

که در هفت کشور زمین هیچ جای

نباشد چنان خنجر جانگزای

چنان جوشن و تیغ و بر گستوان

به گیتی ندیده ست پیر و جوان

چنین است، گفتا که گویی همی

جز از مهربانی نجویی همی

مرا هرگه اندیشه آید فراز

که از تو بخواهم ز هرگونه ساز

دگر باره گویم نباید که کوش

بیازارد از تو، برآید بجوش

نخواهد که ایدر سلاح آوری

پس از خشم او رنج و کیفر بری

فریبنده بازارگان گفت، شاه

نه همواره دارد همی ره نگاه

بدو گفت کای نیکدل، روز و شب

پدر خواندت چون گشاید دو لب

همی هرچه آرم ندارد دریغ

دریغ از چه دارد همی گرز و تیغ

بخندید طیهور، گفتا رواست

مرا خود همین آرزو و هواست

همی برد بازارگان ساز جنگ

که روزی به منزل نبودش درنگ

چنین تا برفت و بیامد سه بار

همه بار او آهن آبدار

رسانید از آن پس به کوش آگهی

که کرد آنچه فرموده بودی رهی

دل پیل دندان از آن گشت شاد

فراوان براو آفرین کرد یاد

به چین اندر افگند یکسر خبر

که دارای مکران برآورد سر

بگشت از ره داد و فرمانبری

همی سر بتابد بدین داوری

وزآن پس گزین کرد صد مرد گرد

دلیران هشیار با دستبرد

که بودند در لشکرش نامدار

همه رزمزن درخور کارزار

مر آن هر یکی را یکی اسب داد

در گنج پرمایه تر برگشاد

فرستاد پس هر یکی از هزار

ز دینار وز جامه ی زرنگار

غلامی نکو روی با دلبری

فرستاد نزدیک هر مهتری

به جامه نکودار بازارگان

برآوردشان شاه خوارزم کان

از آن تیغ هندی و صد از زره

نهادند در بار و برزد گره

هم از جوشن و خود صدصد بنیز

بدو داد هرگونه ای ساز و چیز

یلان را چنان جامه پوشیده شاه

که دارند بازارگانان به راه

بسی سازهای گرانمایه نیز

همه بار کردند و هرگونه چیز

به راه بسیلا گسی کرد و گفت

که باید که با باد باشید جفت

به بازارگان چشم دارید و گوش

همه بشنوید آنچه گوید بهوش

کسی کاو ز فرمان او سرکشید

ز پادافرهم سخت کیفر کشید

چنین گفت با خواجه زآن پس به راز

که این سرکشان را بدین برگ و ساز

همه زیر فرمان تو کرده ام

ز بهر چنین روز پرورده ام

چو رفتند نزدیک در بندیان

بیایند ده شیر را زان میان

شما را برآرند بر تیغ کوه

به پایان نباشند دیگر گروه

چو شب تیره گردد شما بیدرنگ

همه بر کشید از میان تیغ جنگ

مرآن همگنان را ببرّید سر

که من کرده باشم به دریا گذر

یلان را چو از خاک بستر کنید

همان گه یکی آتشی برکنید

که من چون ببینم بیایم به راه

به دربندیان برسپارم سپاه

چو غلغل رسد بر سر تیغ کوه

بباشید پنجاه تن زین گروه

ز بهر نگهداشت آن ژرف چاه

که ره را همی داشت باید نگاه

دگر مردم آن جا ممانید دیر

شتابنده چون سوی نخچیر، شیر

برآرید از آن باژبانان دمار

به شمشیر و زوبین زهر آبدار

یکی تا گشاده شود راه من

برآیم به دربند با انجمن

بشد کاروان و سوم روز کوش

بشد با سواران پولاد پوش

چو آمد به دربند بازارگان

پذیره شدندش همه باژبان

ز دریا به خشکی کشیدند بار

بسی خواسته دادشان بیشمار

بدان سان که هر بار دادی همی

سپاسی بدیشان نهادی همی

همه بارها را بجستند زود

همه ساز و آرایش جنگ بود

به بازارگان گفت سالار بار

که این بار یکسر سلیح است و کار

بدو گفت کاین شاه تو خواسته ست

بدین آرزو دل بیاراسته است

بدیدی که زین پیش بردم سه بار

همان ساز و آرایش کارزار

بیاراست پرمایه گنجی براین

بسیلا توانگرتر اکنون زچین

چو پاسخ چنین یافت، خرسند شد

ز کشتی به نزدیک دربند شد

تنی ده فرستاد با کاروان

چه از سالخورده چه مرد جوان

ز دربند بگذشت بر تیغ کوه

فرود آمدند آن یلان همگروه

جوانی ز شهر بسیلا دوید

که انبوهی از دور مردم بدید

بدان تا برد کاروان سوی شهر

فزون زآن نیابد کس از رنج بهر

***

اندر پیروزی یافتن کوش بر جزیره ی بسیلا

به بر چون برافگند گردون گره

به بر درکشیدند گردان زره

سوی دسته ی تیغ بردند دست

سر هر ده از تن بریدند پست

بسی خار و خاشاک برتوختند

بلند آتشی را برافروختند

فروغ از سر کوه پرتاپ شد

همی روی دریا چو زر آب شد

چو کوش آتش تیز دید اندر آب

براندند چون باد اسب از شتاب

ز دریا برون رفت با آن سپاه

به سر برنهادند گردان کلاه

همه خفته بودند گردانِ بند

که دشمن شبیخون بر ایشان فگند

شب تیره ماننده ی جان دیو

ز دریا برآمد ز ناگه غریو

بجستند آسیمه دربندیان

ببستند بر کینه جُستن میان

به نزدیک دربند کس را یله

نکردند و بر کوه شد مشعله

چو بازارگان جنگ و آن جوش دید

خروشیدن لشکر کوش دید

فرستاد پنجاه تن را به زیر

همه رزم دیده جوان و دلیر

نهان کرده رخسار زیر زره

به دامن برافگنده بند گره

نهادند تیغ اندر آن مردمان

سرآمد به دربندیان در زمان

گشادند در بند و برشد خروش

سپیده ز دربند بگذشت کوش

سراپرده زد بر سر کوهسار

مرآن کوه را پست کرد و حصار

هم اندر زمان کرد کشتی گسی

بدان تا سپاه آید از چین بسی

طلایه برون کرد از راه شهر

ز گردان کرا از هنر بود بهر

به پنجم سواری ز گردان شاه

تنی صد همی برد با خود به راه

ز مردان گروهی و از چارپای

که بردارد آن کاروان را ز جای

بدان چارپایان برد سوی شهر

از آن ره زیان یافت سالار، بهر

ز ناگه طلایه بدو بازخَورد

به شمشیر از ایشان برآورد گرد

سه مرد دلاور فزونتر نَجست

سوی شهر تازان سراسیمه مست

ز طیهور بردند از آن آگهی

فرود آمد از غم ز تخت مهی

به دستور گفت این که بر ما رسید

ز کردار و رای تو آمد پدید

وگرنه کجا یافتی راه بند

ز بازارگان خاسته ست این گزند

***

لشکر آرایی طیهور و پیام او به کوش و پاسخ وی

بفرمود پس تا سپه را بخواند

که اندر جزیره سواری نماند

همی لشکری آمدش بیست روز

سواران گردنکش نیوسوز

بفرمود کز شهریا استوار

به شهر بسیلا کشیدند بار

سپه عرض کرد او سه پنجه هزار

گزیه دلیران خنجر گزار

سرِ ماه چون مردم انبوه شد

سپه برگرفت و سوی کوه شد

سراپرده زد پیش دشمن به دشت

ز دشمن کسی پیش ایشان نجست

نه بر کوه راه و نه جنگ و نه جوش

دژم گشت و پیغام کرد او به کوش

که پیوستن دوستی با بدان

نباشد پسندیده ی بخردان

کرا با بدان آشنایی بود

بدی را از او کی جدایی بود

نمودن تو را آن همه بند و رنگ

از آن بود کآری بسیلا به چنگ

برآمد براین سالیان سه هزار

که هست از نیاگانم این یادگار

بسا شهریارا که در چین نشست

به ما بر کسی را نبوده ست دست

تو را هم نباشد چه بینی تو رنج

پراگنده کردن به بیهوده گنج

تو با آن که پرورد و کردت بزرگ

چه بد کردی ای بیوفای سترگ

چه مایه ز تو رنج دید آتبین

که آرامگاهش نبد بر زمین

بدان سان ز دست تو بیچاره شد

که اندر جهان خوار و آواره شد

که امّید دارد پس از تو وفا

که خویت بد است و سرشتت جفا

من آگاه بودم ز کردار تو

وزآن زشت وارونه دیدار تو

نگر تا چه گوید سخنگوی مه

که مرزشت را از همه روی به

که آمیخت با دیو پیوند و مهر؟

که را دوستی بود با دیو چهر؟

ولیکن نکردند ما را یله

چو خود کرده ام با که گویم گله؟

فرستاده آمد سوی تیغ کوه

بگفت این سخنها به پیش گروه

بدو گفت آن بیخرد را بگوی

که بر راه بیداد و کژّی مپوی

ز ما هرکه دل دوستی جست، یافت

کشیدیم کین، گر سوی کین شتافت

تو با ما نه پیوند جُستی نه مهر

بر ایرانیان داشتی مهر و چهر

چه پنداشتی کآن جفاهای تو

شده راست با دشمنان رای تو

همه جای دادن به نزدیک خویش

نهاده به پیشش همه کمّ و بیش

همان یاوری دادن او را به گنج

به ساز و سلیح و به مردان رنج

کز آن سان بیامد تبه کرد چین

ز بیداد و رنجی که دید آن زمین

مرا گفتی آن کین ز دل دور شد

دلم سوی پیوند طیهور شد

ز تو کند شد بی گمان شست من

تو او را رهانیدی از دست من

وگر نه ز بن بیخ جمشیدیان

بدیدی که چون کندمی زین میان

چو با تو به پیوند برخاستم

ز تو دختری نوش لب خواستم

نجُستی تو پیوند با چون منی

بدان رانده دادی تو سیمین تنی

به جان کوش و یکبارگی سخت کوش

که زنهار هرگز نیابی ز کوش

چو در روی تو تیغ لرزان کنم

چنان دان که با تو بتر زآن کنم

که با شاه ماچین، بهک کرده ام

دمار از روانش برآورده ام

تو اندازه از وی نبرداشتی

که ما را چنین خوار بگذاشتی

بدین کوه نازیدی و جای سخت

ندانی که چون روی برتافت بخت

ز پرواز گردون درآورد عقاب

وگر بر شود برتر از آفتاب

نیاگانت را و تو را سرکشی

از این گونه بوده ست چندان کشی

نه از ژرفی کوه بوده ست و جای

که شاهان چین را نبوده ست رای

از ایشان جز از کام و رامش نبود

کسی را چنان رای و دانش نبود

که این کوه نیز از شما بستدی

همه پادشاهی بهم بر زدی

کنون کارت افتاد با مرد مرد

بیفشار پای و از این برمگرد

از این سان چو پاسخ به طیهور شد

برآشفت و از خشم رنجور شد

سپه را بفرمود و خود برنشست

سوی نیزه و تیغ بردند دست

بنالید نای و بغرّید کوس

ز گرد سپه کوه گشت آبنوس

از آهن هوا رنگ دیگر گرفت

همه دامن کوه لشکر گرفت

نیامد کس از کوهیان هم نبرد

نه از چینیان سروری رزم کرد

سواری خروشید کای دیو چهر

به رزم آمدی گر شدی بر سپهر

بسیلا بدین سان نیاید به دست

همی تا بر این کوه داری نشست

به زیر آی و مردی و رزم آزمای

اگر داری از پیش شمشیر پای

مر او را چنین آمد از تیغ کوه

که از کوه ما را نیامد ستوه

شما را شتاب است و ما را درنگ

چو هنگام جنگ آید آریم جنگ

همه ساله ایدر نخواهیم بود

ولیکن درنگ است از این کار سود

به کاراندر آهستگی بهتر است

شتاب از ره دیو بدگوهر است

شتاب از بنه هیچ دیگر مجوی

که بازت پشیمانی آید به روی

چنین گفت پیغمبر رهنمای

ز دیوان شتاب و درنگ از خدای

سپه چون چنین یافت پاسخ ز کوش

فرود آمد و کم شد آن جنگ و جوش

براین هر دو لشکر برآمد سه ماه

نشد کودکی زآن میانه تباه

سپاه بسیلا چو دریا به جوش

سپه را سوی زرم نگذاشت کوش

سپاه آمد از چین همی روز و شب

میان بسته و برگشاده دو لب

فراز آمدش مرد ششصد هزار

همه با سلیح از درِ کارزار

همه ساخته میوه و خوردنی

بیاورد چیزی که آوردنی

***

برگشتن طیهور به بسیلا

وزآن روی طیهور با آن سپاه

برآن سان برابر نشسته سه ماه

همه شهرها سخت کرد استوار

به کنده در افگندشان رودبار

شد انبار خانه بسیلا چنان

که در شهر شد تنگ جای زنان

کسی را که بی کار و درویش بود

وگر خوردش از کوشش خویش بود

چو از دستگاهش نبود ایچ بهر

برون کرد بی مایگان را ز شهر

چو شد ساخته شهر ازآن سان که خواست

سراسر همه کارها کرد راست

نهانی شب از جای برداشت شاه

به شهر بسیلا شد او با سپاه

بماندند خرگاه و خیمه به جای

همان یک سواره همان کدخدای

به شهر اندر آورد پنجه هزار

دلاور سواران خنجر گزار

سپاه دگر کرد ازآن جا گسی

سوی شهرهای دگر هرکسی

بفرمود تا شهرها را نگاه

بدارند و هشیار باشد سپاه

***

پرسیدن کوش درباره ی کوهسار و بسیلا

بیاراست لشکر دگر روز کوش

به زیر آمد از کوه و برشد خروش

به لشکرگه اندر سپه را ندید

از آن شادمانی دلش برپرید

همی گفت دشمن گریزان ز پیش

چنان است چون مرده از دست خویش

به لشکرگه شاه طیهور شد

فرود آمد و رنج از او دور شد

سپاهی گران از پس وی شتافت

دوان تا شبانگاه کس را نیافت

پیاده تنی چند بیچاره وار

ز پس مانده بودند بی رخت و بار

گرفتندشان و ببستند سخت

کشیدندشان تا به نزدیک تخت

به تندی از ایشان بپرسید شاه

که طیهور کی رفت از این جایگاه

یکی پاسخش زآن میان داد، و گفت

اگر برگشایید راز از نهفت

چو شهر شما من بچنگ آورم

یلان را به کام نهنگ آورم

همه خانه های شما بی گزند

بدارم، شما را ندارم نژند

گر این رنج یکباره کوته کنید

ز کاری که من پرسم آگه کنید

بگویید با من که بر کوهسار

چه مایه نهان است شهر و حصار

بسیلا چگونه توانم گشاد

مر او را چگونه ست ساز و نهاد

جهاندیده پیری از ایشان گزین

که دانست گفتار ماچین و چین

بدو گفت کای شهریار دلیر

براین کوه یزدان تو را کرد چیر

تو را ایزد آورد با این گروه

بدان تا بدانند شاهان کوه

که او در جهان بنده دارد بنیز

که او کوه را نشمرد هیچ چیز

بدان تا ننازند بار دگر

به شهر و به گنج و به کوه و کمر

نگویند کاندر جهان هیچ کس

به ما برنیابد همی دسترس

بدوی است نازش بدوی است امید

به تیره شبان و به روز سپید

چنین آمد از مرد دانش پژوه

چو فرمان درآید چه دشت و چه کوه

بدان، شهریارا، که هفتاد شهر

مر این کوه را از جهان است بهر

بزرگ و بانبوه و سخت استوار

پر از باغ و آب و پر از میوه دار

از ایشان سه شهر است با ساز و جنگ

تراشیده دیوارش از خاره سنگ

بلندی دیوار صد گز فزون

فگنده ست آبش به کنده درون

به کشتی توانی به کَنده گذشت

نیابی تو راهی دگر سوی دشت

از این هر سه باره بسیلا یکی ست

که مانند او در جهان اندکی ست

که طیهور دارد به آرامگاه

فراوان در آن شهر گنج و سپاه

دگر شهر غیر است و دیگر هم اور

که گردون نماید چو بینی ز دور

پیر داردش، کارم، آن هر دو شهر

مر آن هر دو را از بهشت است بهر

دگر شهرها گرچه هست استوار

توانی گشادن تو آسان و خوار

ده و دو حصار است بر تیغ کوه

که از دیدنش دیده گردد ستوه

پر از میوه و باغ و آب روان

ز دیدارشان پیر گردد جوان

از ایشان دوباره پسر داردش

ز هر چیز بی بهره نگذاردش

دگرها پر از گنج آراسته ست

همه خانه ها گوهر و خواسته ست

چو بشنید از پیر گفتار، کوش

به رزم اندرون تیزتر کرد کوش

نه فرزندِ کوشم، بدو گفت، اگر

گشایم میان را به بند کمر

جز آن گه که این جایها را به جنگ

بچنگ آورم گرچه یابم درنگ

حصارش به شمشیر هامون کنم

همه کنده را آب چون خون کنم

فرستم سوی چین از این مرز خاک

زنان را کنم بیوه و برده پاک

ز پیریت زنهار دادم کنون

همی باش در پیش ما رهنمون

بفرمود کاو را نگهداشتند

زمانیش بی مرد نگذاشتند

***

محاصره کردن کوش شهر بسیلا را

وز آن جایگه لشکر اندر کشید

چو از دور شهر بسیلا بدید

به گردون رسیده یکی باره بود

تو گفتی که سنگی به یک پاره بود

سر برجش ایمن ز زخم کمند

ز پرواز تیرش سرف بی گزند

سوی کنگره ش نارسیده عقاب

سر باره اش ناپسوده سحاب

یکی ژرف دریا به گردش روان

که خیره شد از دیدن وی روان

به دیوار بر مردم انبوه بود

فزونتر ز مأجوج بر کوه بود

چنان بود دیوارش از ساز جنگ

چو باغ بهاران همه رنگ رنگ

خروشی ز هر برج برداشته

درفشی ز هر سو برافراشته

دل کوش یکبارگی گشت تنگ

از آن باره و ساز و مردان جنگ

سپه را برابر فرود آورید

سراپرده و خیمه ها برکشید

درفشی ز هر خیمه برتر فراشت

چپ و راست باره یلان برگماشت

گمانی چنان برد کز شهر، جنگ

برون آورد دشمنش بیدرنگ

سواران طیهور مانند گرگ

خروشان که ای شهریار بزرگ

رها کن که رزم از برون آوریم

سر چینیان زیر خون آوریم

چنین داد پاسخ که این نیست رای

که با آن سپه ما نداریم پای

بباشید تا دشمن آید به جنگ

پس آن گه به تیر و به زوبین و سنگ

به دیوار از ایشان بخواهیم کین

بسوزیم جان و دل شاه چین

به کشتن چرا داد باید سپاه؟

که یدزان بدین خشم گیرد ز شاه

چو بیند که بیرون نخواهیم رفت

شتابد سپه را سوی رزم، تفت

چو دارای چین کرد ماهی درنگ

ز طیهوریان کس نیامد به جنگ

برآشفت، با مهتران سوی دشت

برآمد، ز گرد بسیلا بگشت

که جایی مگر یابد او راه دشت

ندید و به چشمش جهان تنگ گشت

غریویدن کوس و بانگ یلان

همی هوش و دل بستد از بد دلان

بدان سان خروش آمد از کوه و دشت

که مرّیخ از آن غلغل آسیمه گشت

ز باران تیر و ز باران سنگ

شد از کشتگان بر زمین جای تنگ

ز بس سنگ کز باره انداختند

در شهر از ایشان بپرداختند

چنان سنگ گفتی که گردون فشاند

همه ترگ فولاد در سرنشاند

به یک زخم، از ایشان دو ره شش هزار

برآورد سنگِ بسیلا دمار

ز طیهوریان کس نکشت و نخَست

بدین رزم طیهور را بود دست

دژم چهره دارای چین بازگشت

چو با سرکشان اور همراز گشت

چنین گفت کامروز برگرد شهر

بگشتم، ندیدم جز از رنج بهر

بلند است دیوار و سخت استوار

گشادن نشاید بدین روزگار

ندیدم جز از راهِ در جای جنگ

درازاش باریک و پهناش تنگ

اگر ما همه روز جنگ آوریم

سر سرکشان زیر سنگ آوریم

به طیهوریان برنیاید گزند

سپاهم تبه گردد و دردمند

جز این نیست درمان که ایدر درنگ

کنیم و نسازیم با شهر جنگ

من این شهر دارم ز بیرون نگاه

دگر شهرها را فرستم سپاه

چو ویران شود مرز آراسته

به لشکرگه ما رسد خواسته

زن و کودکان را بیارند اسیر

شود کشته و خسته برنا و پیر

زنند آتش اندر سرای سران

بترسند از این بی گمان دیگران

بزرگان بدین رای خشنو شدند

ز پیگار و از رزم یک سو شدند

دگر روز لشکر فرستاد کوش

به هر سو سواران پولادپوش

به تاراج و کشتن گشادند دست

همه شهر آباد کردند پست

زن و بچّه را برده کردند پاک

برآمد به گردون از آن مرز خاک

جزیره به ویرانی آورد روی

به دو سال از او دور شد رنگ و بوی

تن آباد از آن شهرها ده نماند

دگر نام آن دیگران کس نخواند

بکندند و آتش بدو بر زدند

چنان جای خرّم بهم برزدند

چو شش سال بر جای بنشست کوش

بسیلا همان بود با نای و نوش

نه تنگی پدید آمد از نان و آب

نه کردن توانست برجی خراب

***

آگاهی یافتن کوش از کشته شدن آتبین و دو پسرش

ز ناگه برآمد سواری ز راه

یکی نامه دادش به ضحاک شاه

که گشت آتبین کشته با دو پسر

از ایران سوی ما رسید این سه سر

ز شادی بجوش آمدش مغز و هوش

فرستاده را خلعتی داد کوش

سپه را بفرمود تا همگنان

به دروازه رفتند شادی کنان

پس آن نامه بر در بینداختند

خروش تبیره برافراختند

سواری از آن نامداران گرد

برون آمد و نامه برداشت و برد

به طیهور برخواند پس ترجمان

فرو خورد گفتی دلش را غمان

دو دیده ش ز اندوه تاریک شد

چنان شد که با مرگ نزدیک شد

رخش گشت از آن درد همرنگ کاه

نکرد او پدیدار پیش سپاه

بفرمود کز باره آواز داد

که ای بدگهر بدرگ دیوزاد

بدین نامه ی پر دروغ و کمی

همی کرد خواهی تو ما را غمی

بسیلا بدین نامه نتوان گشاد

تو را سر سوی رزم خواهی نهاد

چنان بر در شهر بنشست کوش

که روزی ز لشکر نیامد خروش

همی بود بیست و دو سال از برون

خورش تنگتر شد به شهر اندرون

چنان شد که در شهر دانه نماند

ستور و سپه را دوگانه نماند

ز پرمایه مردم بسی شد هلاک

ز سستی گروهی میان مغاک

چو برداری از آب دریا به موی

شود خشک اگر چشمه ناید بدوی

از آن شهرها جز سه باره نبود

از او لشکر چین نکوبخت بود

دگر شهرها کرد ویران و پست

نماند اندر او جایگاه نشست

سوی چین فرستاد مردم همه

شتابان چو پیش شبانان رمه

چو بنشست بیست و دو سال آن سپاه

بسی مردم از شهریان شد تباه

***

آگاهی یافتن کوش از گرفتار شدن ضحّاک بر دست فریدون و گریختن کوش

بترسید طیهور و نومید شد

شب و روز لرزنده چون بید شد

سگالش همی کرد با مهتران

که او را دهد گنج و هم دختران

چو نومید شد مردم از روزگار

ببخشایدش بی گمان کردگار

همی تا ببندی میان را کمر

زمانه بگردد به رنگی دگر

همی تا برون آری انگشتری

جهان را دگرسان شود داوری

چو طیهور نومید گشت از جهان

چنین گفت با سرکشان و مهان

که من گنجها هرچه دارم به بند

سپارم بدین دشمن پر گزند

همه دختران را فرستم بدوی

مگر روی برتابد این کینه جوی

براین بود و از غم همه شب نخفت

چو خورشید بنمود روی از نهفت

ز دریا یکی کشتی آمد برون

سه مرد دلاور به کشتی درون

ز کشتی سوی کوش بشتافتند

مر او را چو بی انجمن یافتند

از ایشان یکی گفت باید که شاه

ز دشمن تن خویش دارد نگاه

که ضحّاک شه را فریدون ببست

بیامد به تخت مهی برنشست

فزون از هزاران تبارش بکشت

بر او بخت یکبارگی شد درشت

دل کوش گفتی ز تن برپرید

بلرزید و بر کس نکرد او پدید

چو شب گشت با ویژگان برنشست

گریزان به دریای چین درنشست

بماندند رخت و سپاه و بنه

نه از میسره یاد و نز میمنه

تنی پنج شش زآن اسیران کوه

که از بند بودند گشته ستوه

سوی شاه طیهور رفتند تیز

که شد پیل دندان به راه گریز

تو ایدر چرایی نشسته دژم

که یزدان سرآورد بر تو ستم

***

در پی کوش و چینیان

از ایشان چو بشنید طیهور گفت

که این بدگهر باد با درد جفت

مگر دشمنی زو کشیده ست کین

وز او بستده تخت ماچین و چین

وگرنه همی دام یازد به راه

مرا تا به هامون کشد با سپاه

یکی لشکر گشن هم اندر زمان

فرستاد بر پی دنان و دمان

سر راه دربند گیرید، گفت

مباشید با خواب و آرام جفت

ز یاران او هرکه یابید، زود

ز جانش برآرید یکباره دود

سپه سوی دربند بشتافتند

بکشتندشان هر کجا یافتند

به طیهوریان آمد از ره سوار

ز خویشان او سرکشی نامدار

که دشمن گریزان ز دریا گذشت

سپاهش پراگنده بر کوه و دشت

بمالید طیهور رخ را به خاک

نیایش کنان پیش یزدان پاک

همان گه سران سپه را بخواند

مگر، گفت، ضحاک جادو نماند

اگر نه کسی کشور چین گرفت

که این دیوزاده شتابان برفت

فرستاد نزدیک کارم سوار

که برکش تو شمشیر زهر آبدار

کرایابی از لشکر دیوزاد

بسوزان و خاکسترش ده بباد

که یزدان بلا پیش تو آورید

کز این مرز شد تیره شب ناپدید

بنه ماند بر جای با خواسته

سراپرده و خیمه آراسته

همان گه در شهر بگشاد شاه

برون رفت با ساز رزم و سپاه

همی تاخت تا پیش دربند تفت

ز دشمن کرا یافت کشت و گرفت

بفرمود تا در نهادند تیغ

کسی کاو نهان شد به راه گریغ

به طیهور دربندیان باز خورد

از ایشان زمانه برآورد دگر

سه پنجه هزار از دلیران چین

بکشتد وز ایشان کشیدند کین

چنان شد کز آن کشتگان جوی خون

خروشان همی شد به دریا درون

سپاهی به دریا فرستاد شاه

که دشمن به دریا نیابند راه

سپه رفت و آورد چندان اسیر

که نتوان شمردن ز برنا و پیر

همانا فزون آمد از ده هزار

سوار و پیاده همه نامدار

بفرمود تا تیغ برداشتند

یکایک به شمشیر بگذاشتند

وز آن جا به لشکر گه کوش رفت

سراسر همه خواسته برگرفت

نه چندان خورش بود یا خواسته

که در سالیانها شدی کاسته

جزیره شد آباد زآن به که بود

پر از گوهر و جامه ی ناپسود

بسیلا بینباشت از خوردنی

 پوشیدنی و ز گستردنی

سپاهی و شهری از آن بهره یافت

وز آن جا به شهر بسیلا شتافت

نداند کس را یکی هفته بار

نیایش همی کرد بر کردگار

همی گفت کای پاک و برتر خدای

تو نیرودهی و تو نیکی نمای

همه خوبی و کامگاری ز توست

ستمدیده را زور و یاری ز توست

توانا تویی، ما همه ناتوان

تو کردی چنین دشمنی را نوان

تو کردن توانی از این سان سبب

که بگریخت این دیو چهره به شب

وگرنه ز من خوارتر کس نبود

برآوردی از کاخ من تیره دود

سپاس از تو دارم هزاران هزار

کز این دشمن بد برآمد دمار

به هشتم سپه را همه بار داد

به درویش و بیچاره دینار داد

چو کارم بیامد به پیش پدر

بدو گفت مگشای بند کمر

سپه ساز و کشتی فراوان بساز

یکی تا سوی مرز ماچین بتاز

ببین تا چه کرده ست گردان سپهر

کزایدر گریزان شد آن دیو چهر

کرا از جزیره به خواری ببرد

به ماچین بدان مرزداران سپرد

ببین تا فرستی بدین کوه باز

کرا ساز باید همی بخش ساز

در آن هفته کشتی همی ساختند

زمین از صنوبر بپرداختند

***

نامه ی فرارنگ به پدر درباره ی پیروزی فریدون و بند کردن ضحاک

ز ناگه بیامد سرِ ماهِ نو

فرستاده ی مادرِ شاهِ نو

فرارنگ کاو دخت طیهور بود

که از تخت یک چند رنجور بود

نبشته چنین بود دست دبیر

که فرخنده شاها، تو رامش پذیر

که فرزندِ من فر خجسته نهاد

فریدون که بر شاه فرخنده باد

ز یزدان همه کامگاری بیافت

چو از کوه بر جنگ دشمن شتافت

به یک زخم ضحاک را کرد پست

دو دست و دو پایش به آهن ببست

ز یونان کنون جای زندان اوست

همه قلعه ی پرگزند آنِ اوست

یکی غلّ برگردنش برنهاد

که تا جاودان کس نداند گشاد

نه افسون کند کار و نه جادوی

ز یزدان شناسیم این نیکوی

که گیتی ز جادوپرستان برست

ز ضحّاکیان کس نیاید بدست

همه گنج او کرد تاراج، شاه

به ارزانیان بخش کرد و سپاه

چو از نامه بشنید شاه این سخن

رمید از روانش غمان کهن

ز شادی دل و جانش آمد بجوش

خروشی خروشید وزو رفت هوش

پرستنده بر روی او زد گلاب

چو هشیار شد خسرو نیمخواب

بفرمود تا پیش لشکر بخواند

چو دستور شاه این سخنها براند

ز لشکر برآمد به خورشید غو

که پیروز بادا جهاندار نو

فرستاده را داد بسیار چیز

چنان شد که چیزش نبایست نیز

ببخشید گنجی به ارزانیان

کرا بیشتر بود رنج و زیان

از آن مایه ور گنج، بسیار شهر

شد آباد و مردم بسی یافت بهر

همه شهر می خورد با رود و نای

به یاد فریدون گیهان خدای

***

در عبرت گرفتن از کارِ جهان و گریز به مدح ممدوح

چنین است کار جهان کرد کرد

گهی تندرستی بود گاه درد

گهی شادمانی و گاهی غمان

میان غم و شادیش یک زمان

غم و شادمانیش چون درگذشت

چو بادی بود کاو سبک برگذشت

چو در کارها ژرف بربنگری

دراز است با تو مرا داوری

یکی باغبان است و چندین درخت

چرا گشت سست این و آن گشت سخت

یکی چون بکِشت، از بنه خود به دست

یکی رُست و تا سالیان گشت مست

چرا میوه آرد یکی همچو مشک

برابر یکی شاخه ها گشته خشک

براین همگنان را همی خاک و آب

یکی بینم و باد و نیز آفتاب

درختی که یابد به کام این چهار

تهی پس چرا ماند از بیخ و بار

به پیری یکی هست مانند تیر

چو آید یکی کوژ مانند پیر

از این باغبان هرچه خسرو بخواست

بدید آنچه پیش آمدش کژّ و راست

هم از راستان ساخت پر مایه تخت

به دیبا بیاراست و شد نیکبخت

ز کژّان بلند آتشی برفروخت

یکایک همه پیش تختش بسوخت

همانا چنین آمد او رهنمای

کزآن سان همی کرد خواهد خدای

نگر تا نتابی سر از راستی

اگر هیچ ناسوختن خواستی

که آتش نسوزد تن راستان

چنین داستان آمد از باستان

ز تن راستی خواه و نیز از روان

بهانه مکن گشتِ چرخ روان

نبینی که دارای روشنروان

همی باز جوید ز مردم نهان

محمّد شهنشاه یزدان پرست

همی راست خواهد از دین پرست

همی آیت فاستقم خواند او

ز دینی کجا متهم داند او

چو باد سمندش بدو بگذرد

همی آنچه گردون بدو ننگرد

در این راه آیین بجوید همی

که گیتی ز بددین بشوید همی

من ایدر رسانیده بودم سخن

که بشکفت شاخ درخت کهن

بیاراست دستور بر پیشگاه

بر او مهربان گشت فرخنده شاه

بدو داد دیوان و جای پدر

چه زیباست جای پدر بر پسر

ندید و نبیند دگر چرخ پیر

شهی چون محمّد، چو احمد وزیر

ملکشاه و خواجه مگر زنده شد

لب فلسفی زین پر از خنده شد

از او داد شد دُر چو دریای رنگ

وزاین رای زاید چو نافه ز رنگ

به خشم افگند سنگ مانند آب

به حکم آن بپوشد رخ آفتاب

به تیغ او برآرد ز دریا دمار

به کلک این کند قاع باغ بهار

سر تخت از آن و رخ بخت از این

فروزنده بادا همیشه چنین

از او جان بدخواه، رنجور باد

وز این چشم بد، سال و مه دور باد

ایا شهریاری که هنگام کین

ز سمّ سمندت بلرزد زمین

به شمشیر خشم و به رای ردان

جهان بستدی تو ز دست بدان

به شمشیر بخشش تویی سرفراز

مرا نیز بستان ز دست نیاز

ز دستور پیشین به من بد رسید

چو بد کرد، دیدم که چون بد کشید

نداد آنچه فرمودی ای شهریار

به من بنده، دستور ناسازگار

که هر کاو کند نام مردی بلند

نیاید ز بدگوهران جز گزند

ز بخشش کرا نیست یک پاره جو

نیابد از او هیچ کس آرزو

کنون کار دیوان بدان بازگشت

که گیتی زنامش پرآواز گشت

تو جای پدر داری و رای او

به فرزند خواجه سزد جای او

از این به همانا ندیدی تو رای

که دادی بدو این گرانمایه جای

که هم پاکدین است و هم مهربان

دلش با گمان راست و با دل زبان

بماناد در پیش تخت بلند

به تو شاد و تو شاد و دور از گزند

***

نیایش نمودن طیهور یزدان را

کنون زآتبین چون بپرداختیم

ز کوش و فریدون سخن ساختیم

ز گوینده چون بازجستم سخن

مرا گفت از این داستان کهن

که طیهور چون کار کشتی بساخت

ز دریا بسی بادبان برفراخت

بفرمود تا پیش او شد سپاه

پس از جای برخاست بر تخت شاه

سزاوار یزدان ستایش نمود

مر او را هزاران نیایش نمود

وز آن پس چنین گفت با مردمان

که یزدان سرآورد بر ما غمان

توانا و دانا و دارنده اوست

سپهر و زمین را نگارنده اوست

چو من بنده ای را کند شادکام

به گردون گردان برآردْم نام

چو باید، نیارد سپاسش بجای

نبیند چنین نیکوی از خدای

خود از خویشتن بیند آن برتری

فزونی و گنج و بلند اختری

چو بنده در این راه بنهاد پای

بگرداند آن کار بر وی خدای

گر اندازه گیرم من از کار خویش

وز آن شادکامی که بردم ز پیش

وز آن ساخته بخت و آن روزگار

وز این کوه و دریا چنین استوار

همه تکیه بر کوه و دربند و آب

ندیده کسی دشمن از ما به خواب

همی آنچه بایست دید از خدای

از این کوه دیدیم و آباد جای

به ما لاجرم دشمنی برگماشت

که برتن سرو روی مردم نداشت

همه شهرها کرد ویران و پست

همه سرکشان را بکشت و بخست

زنان را که بودند برنا و پیر

سوی چین و ماچین فرستاد اسیر

ز دشمن رسیدم بیکبارگی

بدین رنج و سختی و بیچارگی

دگرباره بخشایش کردگار

به ما یافت و از وی برآمد دمار

نکردش رها تا که شب روز کرد

نبیره ی مرا شاد و پیروز کرد

به ضحّاک جادوش برداد دست

مر او را ابر کوه بویان ببست

به بندی که هرگز نشاید گشاد

همه کاخ و گنجش به تاراج داد

شدند از جهان آن بدان ناپدید

دل دیو و جادو به هم بردرید

گر از چرخ گردنده یاری بود

از این پس همه کامگاری بود

ز یزدان شناسید یکسر سپاه

که او دور کرد از دل ما هراس

پس از خشم بر ما بگسترد مهر

ببخشود و برهاند از آن دیوچهر

بلای وی از شهر ما دور کرد

دلش بند ضحّاک رنجور کرد

از این پس بکوشید و رای آورید

همه نیکویها بجای آورید

بیارید با ما همه لشکری

که اکنون دگرگونه شد داوری

به دریا بسازید تا بگذریم

همه کشور چینیان بنگریم

کسانی که درویش و غمگین شدند

ز خواری از ایدر سوی چین شدند

بجوییم و ایدر فرستیم باز

کرا ساز باید، ببخشیم ساز

که کوش آن دلیری ندارد بنیز

چو بازی بود بسته اندر گریز

من از کشور چین، بسیلا و کوه

کنم خوبتر زآن که دید آن گروه

فراوان از آن مرز گنج آورم

دل پیل دندان به رنج آورم

ستانم ز ماچین و چین ساو و باز

کنم کشور آباد و لشکر به ساز

ز گفتار او شاد شد لشکری

نهادند گردن به فرمانبری

ز فرّ فریدون دلیران شدند

چو روباه بودند شیران شدند

به پایان سخن تا رسانید شاه

به دریا گذشتن گرفت آن سپاه

گذر کرد با صد هزاران هزار

همه رزمجوی و همه کینه دار

***

رفتن طیهور از جزیره ی بسیلا و گرفتن ماچین و چین

به دریا سوی مرز ماچین شتافت

کرا از جزیره بدان مرز یافت

ز هرگونه ای دادشان برگ و ساز

به سوی جزیره فرستاد باز

سه سال اندر آن مرز ماچین و چین

بر و بار برداشت پاک از زمین

ز تخم بهک هرکه را یافت نیز

همه مهتری داد و هرگونه چیز

فرستاد چندان ز پرمایه گنج

که بود از گرانیش دریا به رنج

جزیره شد آبادتر زآن که بود

به آب و به باغ و به کشت و درود

بزرگان ماچین چو دیدند داد

به طیهور خرسند گشتند و شاد

چنان دست کردند با او یکی

که با کوش از ایشان نماند اندکی

نکردند فرمانِ او زآن سپس

سپاه آن که بر در بماندند و بس

ز لشکر همی هر که را خواند پیش

ستمکاره خواندندش و زشت کیش

به خمدان همی بود با او سپاه

که همواره بودند بر بارگاه

ز دست سپاهش همی روز و شب

به دندان بخایید دست و دو لب

***

مُردن طیهور شاه و پادشاهی کارم دادگر

چنین هفت سال اندر این کار شد

جهاندیده طیهور بیمار شد

سری را ز گردان نگونسارکرد

بدان لشکر گشن سالار کرد

پس از مرز ماچین چو برگشت شاه

در آن دردمندی بماند او دو ماه

چو ماه سه دیگر درآمد، بمُرد

برفت و جهان را به کارم سپرد

سرافراز کارم به گاه پدر

برآمد به سربر کلاه پدر

جهان را چنین دیدم آیین و سان

نماند چنین جایگاه کسان

براین و برآن بر سر آید همی

به جایش یکی دیگر آید همی

جهان چون همی ترک افرون بود

ندانم که فرجام او چون بود

همی تا برآید سه و چار و پنج

یکی بگذرد زین سرای سپنج

وگر هست را نیست خواهید دید

توان گر هست هست آفرید

همی تا برآری تو کاخی به پای

توان نیست کردن فراوان سرای

جهانجوی کارم چو بر شد به تخت

چنانچون پدر دادگر بود سخت

چو فرزند مانَد به فرّخ پدر

بود بی گمان مادرش دادگر

در گنجهای پدر باز کرد

سپاهی دگر را ز نو ساز کرد

ز دریا برون رفت با لشکری

که چون لشکری بود از آن هر سری

بپیوست با او سپاهی دگر

که در چین یله کرده بودش پدر

جهانجوی بر تخت ماچین نشست

به داد و دهش نیز بگشاد دست

به داد و دهش برفزود از پدر

نبشتند نامش همی دادگر

به بخشش همه کشور آباد کرد

دل زیردستان همه شاد کرد

***

فریدون در پی ضحاکیان

فریدون فرّخ در این سالیان

کمربند نگشاده بود از میان

همی جُست ضحاکیان را درشت

از ایشان همی هر که را یافت کشت

یکایک بکند از بن و بیخشان

ز فرتر گرفتند تاریخشان

همی پانجده سال در دشت و کوه

شتابیده بود از پی آن گروه

گریزنده کنعان به دشت یمن

نهانی برون رفت با چندتن

دگر کس ز شمشیر او جان نبرد

تبه کرد چندان که نتوان شمرد

شنیدم کز آن تخمه هژده هزار

نر و ماده بی جنگ و بی کارزار

فریدون بیاورد و برد و بکشت

به کین نیاگان به زخم درشت

***

پادشاهی فریدون و فرستادن نامه به نزد طیهور

از ایشان چو دیگر نیامد به دست

بیامد به تخت مهی برنشست

به مژده نوندی فرستاد تفت

به نامه به طیهور گفت آنچه رفت

چو مژده به کوه بسیلا رسید

ز طیهور نامد نشانی پدید

به جایش جهانجوی کارم به تخت

نشسته برش شاد و پیروز بخت

چو آن نامه در پیش لشکر بخواند

برآن نامه را هر کسی زر فشاند

فرستاده را کارم نیکدل

ببخشید چندان که کردش خجل

وزآن پس دلش را چنان بود رای

که آرد یکی مهربانی بجای

***

هدایای کارم به نزد فریدون و وصف اسبان آبی نژاد

در گنجهای پدر کرد باز

فراوان برون کرد از آن گنج و ساز

بیاورد سالار فرخنده بخت

ز گنج پدر شایگانی سه تخت

یکی تخت پیروزه بود، آن که کوش

فرستاد نزدیک طیهور زوش

زبرجد یکی تخت دیگر گزید

که اندر جهان آن چنان کس ندید

یکی دیگر از زرّ خورشید رنگ

که هرگز چنان، کس نیارد به چنگ

به یاقوت و پیروزه آراسته

به لعل و به مرجان بپیراسته

نهاده بر آن تختها هر سه تاج

بیاورده ده تخت دیگر ز عاج

هم از تخته دیبای چینی هزار

هزار دگر تیغ زهر آبدار

بیاورد از آن پس هزاران زره

بدو هیچ پیدا نه بند و گره

همان تخت دیبای چینی هزار

هزار دگر مرکب شاهوار

پس آن نافه ی مشک تبّت هزار

هزار دگر نیزه ی جان گذار

ز یاقوت صد پاره همچون کناغ

که در شب همی تافتی چون چراغ

دگر بود صد دانه درّ خوشاب

که از شهریاران ندید آن به خواب

ز سنجاب موی و سمور سیاه

گزین کرد و آورد گنجور شاه

شمردند از آن مویها ده هزار

صد از خوبرویان چین و تتار

کنیزی صد و بیست شمشاد تن

همه پای کوب و همه چنگ زن

به غمزه همه چشمه ی و دلربای

به فتنه همه چهره ی و جان کرای

صد از تازی اسبان آبی نژاد

گزین کرد شاه آن به آیین و داد

گه شیهه آشفته ی بیدلی

مر او را تگی دورتر منزلی

گه راه در زیر مرد خرد

بریدی شبانروز فرسنگ صد

ز دریا گرفته یکی اسب نر

چو سیل روان و چو مرغ به پر

به هیکل چو کوه و قوائم چو سنگ

چو گوران به موی و چو دیوان به رنگ

تنش چون شبه، رخ چو سیم حلال

چو جعد بتان موی و دنبال و یال

به گشتن چو چرخ و به جستن چو تیر

کز او خیره شد مردم تیزویر

به رفتن چو باد و دویدن چو ببر

به جولان چو آتش به شیهه چو ابر

تگاور چو عنقا، دلاور چو شیر

به میدان دَوان و به جولان دلیر

روانتر به دریا چو آبی نهنگ

دوانتر به کوه او ز کوهی پلنگ

ز رنگ سیاهیش تیره غراب

ز باد دویدنش خیره عقاب

چو آتش به گرمی، چو طاووس کش

کشان بر زمین موی یال و برش

سیاه سیاوش، بهزاد نام

از این اسب بوده ست و این نیست خام

***

پاسخ نامه ی فریدون از کارم

چو کارم چنین خواسته کرد راست

دبیری خردمند را پیش خواست

سر پاسخ نامه کرد آفرین

بدان کآفرید آسمان و زمین

سرآرنده بر بندگان درد و رنج

نگارنده ی هفت در هفت و پنج

از اوی است کام و خرام و نوید

از اویم سپاس و بدویم امید

که بنمود ما را در این روزگار

رخ شاه فرخنده و کامگار

کشیده ز ضحاک کینِ نیا

کُننده همه تازه دینِ دنیا

به یک زخم از آن گرزه ی گاوسار

برآورده از دیو و جادو دمار

شده جان جمشید شادان از این

ز نامش رمیده دلیران چین

نیاگان ما سالیانی هزار

در این آرزو مانده بودند خوار

ندیدند و رفتند و بگذاشتند

امید از چنین روز برداشتند

به هنگام ما کرد یزدان پدید

سپاس است از آن کاین جهان آفرید

بدین مژده کآن مارفش شد هلاک

اگر جان به درویش بخشم چه باک

جهاندار همواره فیروز باد

شبش روز و روزش چو نوروز باد

چنان دارم امّید کز فرّ شاه

یکی بهره آید بدین نیکخواه

چو ایران ز جادوفشان پاک کرد

همه زهرها نوش و تریاک کرد

کند پاک چین از بد دیوزاد

که نام و نژادش به گیتی مباد

همانا که شاه همایون شنید

ستمها کزآن دیو بر ما رسید

برآمد کنون هفتصد سال بیش

که این دیو خونخواره ی زشت کیش

همی در جهان شهریاری کند

به مردم بر از کینه خواری کند

ز چین تا به خاور بپرداخت گنج

به خمدان بیاورد بی هیچ رنج

درم دار را خوار و درویش کرد

دل مرد دیندار بد کیش کرد

همی بت پرستد بجای خدای

تو فریادرس ای شه نیکرای

که با او همی کس نیارد چخید

همی از تو آیدش چاره پدید

که ناباک و خونریز و گردنکش است

گه خشم ماننده ی آتش است

دلیر است هنگام رزم و نبرد

ز مردان همی کس ندارد به مرد

جهانگیر دارای گیتی گشای

مگر چاره ی کارش آرد بجای

بگرداند از زیردستان بدی

که پاداش یابد بدین ایزدی

***

فرستاده ی کارم در پیشگاه فریدون

فرستاده برداشت آن خواسته

یکی کاروانی شد آراسته

همی رفت تا شهر آمل رسید

فرود آمد و خیمه ها برکشید

فرستاده ی شاه شد پیش شاه

سخن راند از کارم نیکخواه

که چون من رسیدم شتابان ز کوه

شده بود طیهور دور از گروه

سرافراز کارم نشسته بجای

جوانی خردمند و پاکیزه رای

چو نام شهنشاه با نامه دید

ببوسید و شاد آفرین گسترید

سپاهش همه گوهر افشاندند

چو نام شهنشاه برخواندند

دو هفته فزونتر می تیزجوش

به یاد شهنشاه کردند نوش

بیاورد پس هرچه بودش ز گنج

فرستاد و بر دل نیامدش رنج

سواری هزار است با خواسته

یکی گنج دارند آراسته

همانا که از شهریاران پیش

ندیدند چندین فزونی به خویش

از آن، شادمان شد جهاندار شاه

فرستاد پیشش سپه را به راه

فرستاده ی کارم آمد به در

ببوسید تخت شه تاجور

فریدون چو آن خواسته دید و تخت

ز کارم دلش شادمان گشت سخت

پس آن تخت فیروزه شاهوار

نهادند در خانه ی زرنگار

چو بر تخت فیروزه بنشست شاه

چنین گفت خندان ز پیش سپاه

که پیروز گردم به پیروز بخت

به هر هفت کشور ز پیروزه تخت

بپرسید کاین تخت فیروزه گون

ز کارم جا اوفتاده ست و چون

به پاسخ چنین کرد گوینده یاد

که این، پیل دندان به طیهور داد

بدان گه که دادش چو مردان فریب

وزآن پس رسانید چندان نهیب

چنین فال زد گفت بر تخت بزم

بر او نیز پیروز گردم به رزم

پس آن چیز در گنج بنهاد شاه

فرستاده را داشت مهمان دو ماه

***

برگزیدن نستوه شیروی به فرمانروایی چین و فرستادن او را به جنگ کوش

همی خواست تا لشکری گشن زوش

سوی چین فرستد به پیگار کوش

نبودند بر در بسی سروران

دلیران جنگی و گندآوران

کزان پیش بودند هر سروری

سوی دشمنی رفته با لشکری

سپهدار قارن شده سوی روم

سپاهی کشیده بر آن مرز و بوم

نریمان و گرشاسب بر هندوان

سپاهی کشیده چو پیل دمان

همه هند خون بود و تاراج بود

که گرشاسب را رزم مهراج بود

چنان آمد از رای خسرو پدید

که نستوه شیروی را برگزید

بدو گفت بگزین ز لشکر سوار

دلیران و گندآوران سی هزار

به روزی دل هر کسی شاد کن

یلان را ز گنج من آباد کن

یکی راه برکش سوی مرز چین

که دادم سراسر تو را آن زمین

چو آن جا رسیدی به مردی بکوش

مگر دست یابی بر آن دیو زوش

به بندش فرستی بدین بارگاه

ببینم یکی روی آن پر گناه

سپه را نگهدار از آن پر گزند

نگر تا نگردی به دستش نژند

که پر چاره دیوی ست نیرنگ ساز

گه کینه گردنکش و جنگ ساز

به نستوه دادند منشور چین

نهاد از برش مهر زرّین نگین

یکی خلعتش داد در خورد شاه

ز شمشیر و اسب و قبا و کلاه

***

پاسخ نامه ی کارم و فرستادن هدایا به نزد او

پس از بهر کارم بیاراست نیز

سزاوار شاهان ز هرگونه چیز

ز تن جامه ی خویش وز سر کلاه

فرستاد زرّین یکی تاج و گاه

درفش کیانی و تیغ بزر

ز گوهر یکی خسروانی کمر

یکی زنده پیلی همانند شیر

به حمله چو آتش به زفتی چو شیر

گرانتر ز کوه و سبکتر ز باد

ز هیبت سرشت و ز قوّت نهاد

دو دست و دو پایش چو سیمین ستون

دو دندان درخت و دو دیده چو خون

زمین کرده رنجور زیر قدم

هوا کرده چون دوزخ از دور و نم

ز سنگش شده گاو ماهی ستوه

ز رنگش خجل برف بر تیغ کوه

گریزان ز خرطوم یازانش کرگ

کمین کرده در نیش دندانش مرگ

گه کین و آرایش کارزار

یکی حمله و صد هزاران سُوار

برافگنده بر پیل هندی ستام

به دیبا بیاراستندش تمام

به منشور، ماچین بدو داد نیز

بسی هدیه در خورد و هرگونه چیز

نهادند مهدی بر او زرنگار

درفشی پر از گوهر شاهوار

به نستوه داد آن همه خواسته

همان پیل و آن مهد آراسته

بدان مرز گفتا چو آیی فرود

ز کارم فرست از زبانم درود

همین چیزها با سواران او

گسی کن تو بر دست یاران او

به کارم یکی نامه فرمود شاه

به نام خداوند خورشید و ماه

برآرنده ی بی ستون آسمان

نگارنده ی ابر و باد دمان

فرستاده و نامه ی تو رسید

همان مردمیها که کردی پدید

رسانید نزدیک ما بی گزند

یکایک بدیدیم و آمد پسند

شدیم آگه از دانش و رای تو

هم از گنجهای دلارای تو

تو امروز فرّخ نیای منی

به ماچین و خاور بجای منی

تو را هست ماچین و خاور زمین

به نستوه شیروی دادیم چین

چو آن جا رسد، یاوری ده به گنج

به ساز و سلیح و به مردان رنج

مگر بیخ آن بد رگ دیوزاد

برآرد، که تخمه هرگز مباد

برآساید از رنج او زیردست

بشوید جهان از بد بت پرست

تو باید که پیوسه داری به راه

فرستاده ای یکدل و نیکخواه

که پیوسته آرد مرا آگهی

از آن نامور بارگاه مهی

وزآن پس فرستاده را پیش خواند

به کرسی زر پیکرش برنشاند

به پیشش کشیدند بسیار چیز

به یاران او چیز بخشید نیز

***

رفتن نستوه با لشکر به جانب ماوراء النهر

بفرمود نستوه را تا سپاه

از آمل برون برد و برداشت راه

سه روز و سه شب لشکر آمد به دشت

ز گردون فغان یلان برگذشت

چهارم تبیره، سپیده دمان

بغرّید و شد نای رویین دمان

ز منزل به منزل درفشان درفش

هوا گشت بیجاده گون و بنفش

گذر کرد تا ماورالنّهر تفت

سوی مرز توران ره اندر گرفت

چو دو راه پیش آمدش بر زمین

یکی سوی ماچین یکی سوی چین

به مردانِ کارم سپرد آن که شاه

به کارم فرستاد با او به راه

پس از خویشتن نامه ای کرد نیز

فرستاد با آن گرانمایه چیز

که شاه همایون مرا داد چین

کشیدن ز کوش ستمکاره کین

چو زی تو رسد مهر و فرمان شاه

سوی ما فرست آن که داری سپاه

وگر خود بزرگی بجای آوری

بدین مرز با ما تو رای آوری

به پیگار این دیو چهره میان

ببندی، ندارد همانا زیان

چو هر دو بهم داده باشیم پشت

شود بخت بر پیل دندان درشت

بگیریم خمدان و ویران کنیم

به کام شهنشاه ایران کنیم

***

رسیدن هدایای فریدون به نزد کارم و پیوستن کارم به نستوه

فرستاده روز و شبان ره برید

به ماچین به نزدیک کارم رسید

چو آگاه شد کارم از مرد راه

وزآن چیز کاو را فرستاد شاه

از آن شادمانی برآمد ز جای

به شولک ز تخت اندر آورد پای

پذیره شد او با بزرگان خویش

می و خوان و رامشگر آورد پیش

فرستاد با آن هزاران سوار

چو دیدند دیدار آن نامدار

از اسبان یکایک فرود آمدند

همه پیش او با درود آمدند

بپرسید کارم ز شاه بلند

وز آن مایه ور بارگاه بلند

انوشه ست گفتا به فرّ تو شاه

همان نیکدل خواهر نیکخواه

ز هر دو درود فراوان پذیر

ز خویشان دیگر ز بُرنا و پیر

چنان بازگشتند با رود و می

که از جرعه سرمشت شد خاک پی

از اختر یکی روز فرّخ گزید

که بارامش و شادکامی سزید

قبای فریدون فرّخ ز گاه

بپوشید و بنهاد بر سر کلاه

ببست آن کیانی کمر بر میان

نشست او برِ زنده پیل ژیان

فراوان گهر بر سرش ریختند

بر او مشک با زعفران بیختند

سپاهی و شهری بدان مژده یافت

که فرّ فریدون بدان مرز تافت

چو نستوه را نامه برخواند زود

فرستاد نزدش سپاهی که بود

وزآن پس یکی لشکر آراست باز

همه بی نیاز از فزونی و ساز

به روز همایون سپه برگرفت

به نزدیک نستوه ره برگرفت

چو دیدار کردند با یکدگر

گرفتند مر یکدگر را به بر

بپرسیدش از شاه وز رنج راه

درست است، گفتا به فرّ تو شاه

مرا رنج کمتر شد از مهر تو

چو دیدم بدین فرّخی چهر تو

ببودند بر جای شادان سه روز

گهی نای و رود و گهی باز و یوز

سرافراز کارم یکی خوان نهاد

به نستوه و گردان بسی چیز داد

شب و روز گفتارشان کار کوش

سگالش ز دیدار و کردار کوش

کشیدند از آن جا به خمدان سپاه

به دو نزلی چون درآمد ز راه

***

نامه فرستادن نستوه به نزد کوش پیل دندان

یکی نامه فرمود نزدیک کوش

همه داوری و همه جنگ و جوش

که دانم که آگاه گشتی ز کار

که چون بست ضحاک را شهریار

شنیدی که با دیوسازان چه کرد

کز آن تخمه یکسر برآورد گرد

به بندی که آن مارفش بسته شد

جهان از بد جاودان رسته شد

از آن تخمه جز تو نمانده ست کس

تو را نیز مرگ آمد از پیش و پس

از آیین تو چون شد آگاه شاه

وز این رنج بر زیردست و سپاه

بدانم فرستاد تا هم زمان

بلای تو بردارم از مردمان

کنون گر به فرمان شاه اندری

مرا با تو کوته شود داوری

میان بندگی را ببند و مپای

یکی با سواران خویش ایدر آی

گر ایدر بیایی، شوی نزد شاه

بگو تا دهم نزد ایرانت راه

که بخشایش شاه از آن برتر است

فراوان چو تو چاکرش بر در است

بدارد تو را نیز چون دیگران

یکی مهتری باشی از مهتران

که شاه همایون چو ضحّاک نیست

ستمکاره خونریز و ناباک نیست

چو آمرزش آری ببخشایدت

از آن پس چنان کن که نگزایدت

کنم نامه نزدیک شاه زمین

که چون ما رسیدیم در مرز چین

ز فرمان تو کوش گردن نتافت

یله کرد شهر و به درگه شتافت

بیامرزدت بی گمان شهریار

که بخشنده شاهی ست و آمرزگار

وگر خود نخواهی که آیی به پیش

بترسی همی خیره بر جان خویش

به راهی برون رفت باید نهان

گرفتن یکی گوشه ای زین جهان

برو، پیش از آن کاین گزیده سپاه

بیایند و بر تو ببندند راه

وز آن پس من از بیم شاه جهان

رها کی کنم تا که گردی نهان

نه بر پوزش آن را توانی بشست

نه گر چاره ای جویی آید بدست

پشیمانی آن گه نداردت سود

همان به که دریابی این کار زود

نویسنده از نامه چون گشت سیر

سخنگوی مردی جوان و دلیر

گزین کرد و نامه بدو داد و گفت

که با باد باید که باشی تو جفت

شتابان فرستاده ی تیزهوش

برفت و رسانید نامه به کوش

سخنها بر او ترجمان چون بخواند

ز گفتار نستوه خیره بماند

برآشفت و آن نامه اندر ربود

بدرّید و بسیار تندی نمود

فرستاده را گفت کای بدنژاد

سر خویشتن داده بودی بباد

مرا گر نبودی چنان آرزوی

که تو پاسخ من رسانی بدوی

سرت بی گمان دور گشتی ز تن

هم امروز در پیش این انجمن

فرستاده گفت ای خردمند شاه

مرا گر کنی بی گناهی تباه

نه ترسد فریدون از این زشت کار

نه نستوه برگردد از کارزار

***

پاسخ نامه ی کوش به نزد نستوه

یکی پاسخ نامه فرمود و گفت

که با مغز مردم خرد باد جفت

سخنهای بیهوده گفتن چنین

ز راه خرد نیست و آیین و دین

نه با داد و با راستی در خورَد

نه بپسندد آن کس که دارد خرد

ز شاه تو این نامه ی بینوا

ز روی خرد هم نباشد روا

تو را پایه پیدا بود در جهان

که چند است نزد کهان و مهان

فریدون اگر شاه ما را ببست

مرا کمتر آرد همانا بدست

بجای تو گر خود فریدون بُدی

به یزدان که کارش دگرگون بدی

اگر سالیان رنج دیدی و رزم

تهی داشتی دیده از خواب و بزم

به یزدان اگر دسترس یافتی

به فرجام هم زود برتافتی

اگر تو بیایی، خود آید پدید

که از کوش کین چون توانی کشید

دل شاه را از تو بریان کنم

سپاه تو را بر تو گریان کنم

نویسنده را نامه چون مهر کرد

فرستاده را داد واجب کرد

***

جنگ نستوه و کارم با کوش

سپهبد ز گفتار او کین گرفت

برآشفت و رخسار او چین گرفت

همان روز برداشت لشکر ز جای

بغرّید کوس و بنالید نای

سپه را به یک روز چندان براند

که با شهر یک میل کمتر نماند

فرود آمد و شهر بگرفت تنگ

چو کوش آن سپه دید و آن ساز و جنگ

ز لشکر بفرمود تا ده هزار

برون رفت برگستوانور سوار

وز آن زیردستان و مردان شهر

ز زور و ز مردی کرا بود بهر

سپاهی گزین کرد برنا و پیر

سپر داد با جوشن و تیغ و تیر

فرستادشان با سپه سوی رزم

ز خمدان گسسته شد آواز بزم

به شهر اندرون سی هزاران سوار

نهان کرد با خود که آید بکار

شما هر کس آسوده باشی، گفت

ز دشمن نهان و ز مردم نهفت

بدان تا چو با ما رسد کارزار

به شمشیر کردن توانیم کار

ز خمدان چو بیرون شدند آن گروه

یکی صف کشیدند مانند کوه

دو لشکر چنین برهم آویختند

که با خاک خون اندر آمیختند

چکاچاک شمشیر و باران تیر

همی هوش بستد ز برنا و پیر

دو ماه این چنین رزم پیوسته بود

ز هر دو سپه کشته و خسته بود

سپهدار نستوه و کارم به هم

از آن رزم و پیگار گشته دژم

بیاراست عرّاده ای جانگزای

ز بیرون شهر و سه چندان ز جای

بسی منجنیق و کمانهای چرخ

که کیوان بزیر آوریدی ز چرخ

کمربست و برگستوان برفگند

نشست از بر بادپایی سمند

خود و کارم و نامداری هزار

دلیران و برگستوانور سوار

میان دو لشکر چو شد کار سخت

به نام فریدون فرخنده بخت

ز ناگاه بر لشکر کوش زد

سر گرز او بوس بر دوش زد

مصاف دلیران به هم برشکست

همی گرز او خود در آن سرشکست

فتادند در چینیان آن همه

چو گرگ آن زمان در میان رمه

سر تیغها سر درودن گرفت

سر نیزه ها جان ربودن گرفت

بکشتند از ایشان فزون از هزار

دگر خسته برگشت از کارزار

فگندند در شهر خود را به درد

لب از بیم خشک و رخ از رنج زرد

به دروازه بر کوش چون اژدها

نکرد از دلیران یکی را رها

گزین کرد روزی و لشکر براند

همی نام او زیر لبها بخواند

بدان لشکر اندر بیامیختند

ببردند با برهم آویختند

که بیرون شدندی به یاری ز شهر

از آن رزم رنج یلان بود بهر

چو لشکر به شهر اندر افگنده بود

سراپرده بر دشت آورده بود

برد پیش در نزد میدان ز راه

به گرد سپهبد در آمد سپاه

دز شهر را کوش کرد استوار

نفرمود کردن دگر کارزار

شب و روز باره نگهداشتند

خروش از بر چرخ بگذاشتند

سپهدار نستوه و ایرانیان

ببستند بر کینه جستن میان

شب و روز گردش همی تاختند

گهی چرخ و گه ناوک انداختند

شکسته سر برجش از غنده سنگ

خلیده دل و آبگاهش خدنگ

چهل روز دیگر چنان جنگ بود

که خواب و خورش بر یلان تنگ بود

گمانی چنان برد نستوه گرد

که چون کوش دید از من این دستبرد

اگر چند خواهد که آید برون

نیارد، که شد لشکر وی زبون

سپه را پراگند در مرز چین

نهادند بر بورِ تاراج زین

سپاه جزیره به پیش اندرون

مر ایرانیان را شده رهنمون

ز دشمن چو ایمن شود هوشمند

بدان ایمنی زود یابد گزند

چو نستوه را بی سپه یافت کوش

به کار اندرون تیزتر کرد هوش

سواران خویش و جوانان شهر

ز نیروی دل هر که را بود بهر

بخواند و بسی مردمیها نمود

همه یک به یک را ستایش فزود

بدیشان چنین گفت کایران سپاه

پراگنده گشتند از این رزمگاه

به تاراج کشور کشیدند دست

دل هر یک از خواسته گشت مست

سپهدار با لشکری کمتر است

مرا کار با او کنون دیگر است

من این لشکر خویش را تاکنون

نهان داشتم ز آن به شهر اندرون

که نستوه گستاخ گردد به جنگ

سپاه اندر آرد به دروازه تنگ

چو گردد پراگنده زو لشکرش

به خاک اندر آرد شبیخون سرش

کنون آمد اندیشه ی من چنان

که من داد بستانم از دشمنان

گر آید بر ایرانیان بر شکن

رهایی نیابد کس از تیغ من

اگر بر هوا مرغ پرّان شوند

نمانم که زنده به ایران شوند

که فرسنگ پانصد براند به راه

ز چین تا به ایران سراسر سپاه

وگر هیچ پرگست بر ما بود

یکی تیر پرتاب صحرا بود

درآریم چون بار پیشش به بند

نه بر اسب رنج و نه بر ما گزند

کنون هر که دارد دل رزم و کین

بخوهند ساز و سلیح گزین

بود کاین دلیری بجای آوریم

سر دشمنان زیر پای آوریم

رهانیم خود را از این رنج سخت

اگر یاوری یابد از چرخ بخت

جوانان شهر و دلیران شاه

نهادند گردن به فرمان شاه

همی هرکسی گفت ما جان خویش

به فرمانت ای شاه داریم پیش

ز گفتارشان شادمان گشت کوش

ز شهری دلیران پولادپوش

گزین کرد پنجه هزاران جوان

سپر دادشان و سلیح گوان

***

شبیخون کردن کوش بر نستوه و زخمی شدن کوش و شکست ایرانیان

شب تیره دروازه بگشاد زود

برون رفت با لشکری همچو دود

به پیش اندرون صد هزاران سوار

سپهدار با جوشن کارزار

درآمد پس و پیش ایرانیان

ز ناگه سحرگاه زد بر میان

بیکباره نعره برافراشتند

ز بارِه همان غیو برداشتند

شب تیره ماننده ی آبنوس

خروشنده نای و غریونده کوس

شد ایرانیان را سر از خواب تیز

ز ناگه برآمد یکی رستخیز

بجستند و نستوه یل برنشست

سوی دسته ی تیغ بردند دست

یکایک سپه سوی نستوه شد

ز لشکر سراپرده انبوه شد

بدان تیرگی درهم آویختند

همی خون ز یکدیگران ریختند

چکاچاک شمشیر با داروگیر

نه نیزه بکار آمد آن شب نه تیر

چنان پیل دندان برافگند اسب

که شد کین مهراب و آذرگشسب

به هر زخمی اسبی و گُردی چو کوه

بکشت از دلیران ایران گروه

خروشید نستوه کای سرکشان

دلیران ایران و گردنکشان

یکی ناشنیده درنگ آورید

مترسید و بر جای جنگ آورید

بدین رزم اگر سستی آید پدید

از ایدر به ایران که خواهید رسید!

سپاه فریدون ز گفتار اوی

شدند آن شب تیره گون یار اوی

برآویخت با چینیان تا به روز

چو بر زد سر از کوه گیتی فروز

نگه کرد نستوه و لشکر ندید

همه دشت جز دست و جز سر ندید

به لشکرگه خویش در دشمنان

همی دید خرگاه و خیمه کنان

سپه دید با ساز آراسته

ز شمشیرشان جوی خون خاسته

نه خرگاه ماند و نه خیمه بپای

نه لشکر به پیش و نه کارم بجای

چو نیروی او دید کارم، پگاه

به دریا برآورد یکسر سپاه

به کوه بسیلا دژم بازگشت

تو گفتی که با باد انباز گشت

سوارانش از رزم برگشته دید

پیاده همه زیر پی کشته بود

برآشفت و با ویژگان حمله کرد

به نیزه ز دشمن برآورد گرد

ز چینی بکشتند چندان سران

که خون گشت بر دشت خمدان روان

بمالیدشان سخت و رنجور کرد

ز لشکرگه خویشتن دور کرد

چو کوش آن چنان دید چون پیل مست

درآمد یکی خشت پرّان به دست

برآشفت و با سرکشان جنگ کرد

سپه را به دشنام، دل تنگ کرد

که از دشمنان چون برآمد دمار

شما سست گشتید در کارزار

چو با ما گرانی و سستی بود

ز دشمن همه چیره دستی بود

بگفت او و آهنگ نستوه کرد

رکیب از گرانی یکی کوه کرد

بزد خشت و برگستوان سمند

بدرّید و بر وی نیامد گزند

همان خشت، نستوه بیرون کشید

بدو تاخت و چون باد اندر رسید

بزد خشت و با روس بربر بدوخت

بدان زخم کین دلیران بتوخت

نه از خستگی کرد پیدا نه درد

بیکبار با لشکرش حمله کرد

بزد خویشتن را بر ایرانیان

به شمشیرشان دور کرد از میان

فراوان بکشتند و خستند و بُست

سواری که او زودتر جَست رست

بیکبارگی روی برگاشتند

سپهدار را خوار بگذاشتند

چو دید آن سپه را گریزنده تفت

بناکام برگشت زود و برفت

همان گاه از اسب اندر افتاد کوش

ز بس خون کز او رفت، از او رفت هوش

بزرگان و روی همه لشکرش

بمانده دژم هر کسی بر سرش

ز یالش برون کرد داننده، خشت

بشست و یکی مرهمی نو سرشت

بر آن زخم بنهاد و بست استوار

هم از کارماند و هم از کارزار

به شهر اندر آمد به خانه بخفت

ننالید یک ماه و با کس نگفت

***

بازگشت نستوه

وز ایران از آن سی هزاران سوار

فزون کشته بودند هشده هزار

فریدون از ایشان چو آگاه شد

دژم گشت و شادیش کوتاه شد

سپهدار را سرزنش کرد و گفت

که همچون زنان در شبستان بخفت

بر او لاجرم دشمنش یافت دست

سپاه مرا بیشتر کشت و خست

یکی گفت از آن بازمانده سپاه

که شاها، نبوده ست او را گناه

که این مایه مردم که باز آمدیم

اگرچه به رنج دراز آمدیم

ز فرّ تو و رنج نستوه بود

که در پیش دشمن یکی کوه بود

اگر کوشی را او نخستی به تیغ

کس از ما بخستی به راه گریغ

چو او خسته شد لشکرش گشت باز

کسی از پی ما نیامد فراز

سه باره فزون بود از ما سپاه

نهان کرده در شهر یکچند گاه

چو ایمن شدیم او شبیخون نمود

کنون بودنی بود و گفتن چه سود

***

رفتن قبادِ کاوه به کارزار کوش

فریدون برآشفت از آن دیوزاد

بفرمود تا پیشش آمد قباد

سپاهی گزین کن، بدو گفت، زوش

سوی چین روان کن به پیگار کوش

دوساله همی راست کن سازشان

از اندیشه دلها بپردازشان

نگر تا نباشی چو نستوه خام

که ما را به ننگ اندر آورد نام

چنان کن که قارن برادرْت کرد

که از روم و خاور برآورد گرد

چنین پاسخ آورد فرّخ قباد

که فرمان خسرو گرفتم بیاد

کنم هرچه گویی و افزون کنم

هم از فرّ شاه همایون کنم

سپاه آن که بر در، همه بنگرید

کسی را که شایسته تر برگزید

یلان را که بر دفتر افگند نام

بدادند روزی و ساز تمام

به روزی همایون ز راه خرد

سراپرده برداشت و آمد برد

خروش آمد از شهر و از بارگاه

به صحرا برون رفت یکسر سپاه

فریدن بیامد سپه بنگرید

گزیده سپاهی پسندیده دید

همی بر قباد آفرین کرد یاد

سپهبد زمین پیش او بوسه داد

وز آن جا سپه برگرفت و برفت

بنه بر نهاد و ره اندر گرفت

سپهبد همی راند لشکر چو باد

که بر ماورالنهر بگشاد شاد

وز آن جا سوی کوش از ایرانیان

بپرداخت و بگشاد بند از میان

یکایگ به کوش آمد این آگهی

دل از رامش و کام کرد او تهی

سپه را طلب کرد و خواندش پگاه

چو مور و ملخ پیشش آمد سپاه

همه چین و ماچین شدش سوی دشت

سپاهی همه بنده و زرپرست

سراپرده بیرون زد از شهر کوش

فراوان سپه دید پولادپوش

نبیسنده بنشست بر بارگاه

همی کرد یک ماه عرض سپاه

برآمدش چاصد هزاران سوار

دلیران دشت و گزینان کار

چنین گفت کوش از سر سروری

جهان را بگیرم بدین لشکری

از ایشان گزین کرد سیصد هزار

سوار هزبر افگن نامدار

در گنج بگشاد و روزی بداد

پذیره شد از شهر پیش قباد

سپهبد چو در مرز تبّت رسید

سراپرده و خیمه ها برکشید

ز کوش آگهی یافت وز لشکرش

ندیدند کس روی رفتن برش

همان جایگه کرد لشکر درنگ

برآن دشت تا دشمن آمد بتنگ

چو کوش اندر آمد به دو روزه راه

سپهبد بیاراست یکسر سپاه

پدیدار کرد او جناح و بنه

همه میسره نیز با میمنه

همان شب طلایه برون کرد و گفت

کزاین پس تن آسان نشاید بخفت

شب و روز هشیار بودن رواست

که بر راه دم کش یکی اژدهاست

برون کرد گردی ز کارآگهان

فرستاد نزدیک دشمن نهان

بدان تا بداند که چند است مرد

طلایه ز ناگه بدو باز خورد

گرفتند و بردند نزدیک کوش

که این را به ره برگرفتیم دوش

همانا کز ایران سپاه آمده ست

که شوریده نزدیک شاه آمده ست

بدانست چون روی وی دید زرد

که جاسوس ایران سپاه است مرد

همی خواست تا بازگردد به راه

دهد آگهیشان ز ساز و سپاه

یکی با طلایه درشتی نمود

که درویش مردم گرفتی چه سود؟

شما را که فرمودی بی روی کار

همه کار درویش دارید خوار

یکی مرد بیچاره کز گاهِ بام

بگردد ز بهر خورش تا به شام

نشان چیست کارآگهان را براین

تهی کرد نتوان ز مردم زمین

بدو گفت هر جا که خواهی بگرد

نیارد کست گفت کز راه گرد

تن مرد را تازه تر شد روان

نیایش نمود و برون شد دوان

به لشکر گه اندر بگشت و بدید

یکایک سلیح و سپه بنگرید

به دانش نگه کرد و برگشت زود

سپهدار را بازگفت آنچه بود

طلایه مرا، گفت، در ره بدید

گرفت و به نزدیک کوشم کشید

مرا هیچ نشناخت آن خیره سر

رها کرد و بیرون دویدم ز در

بگشتم، چو گشتم ز کُشتن یله

بدان سان که پایم شده ست آبله

سپاهش به دانش بدیدم همه

بس از رازشان بررسیدم همه

گزیده سپاهی ست افزون ز مور

بران تیغ و برگستوانور ستور

همانا کمابیش سیصد هزار

سوار است جوشن ور ونیزه دار

بدین ساز و آرایش و دستگاه

ندیدیم لشکر به درگاه شاه

مگر آن که با قارن رزم زن

سوی روم رفتند از این انجمن

همین مایه بود و همین ساز بود

سپاهی که با آن سرافراز بود

چو این داستان کرد جاسوس یاد

همان گه بدانست فرّخ قباد

که جاسوس رز آن یله کرد کوش

بدان تا ببیند سپه را بهوش

همان ساز و آرایش چینیان

ببیند بگوید به ایرانیان

دل لشکری بشکند زین سخن

سپهبد چنین گفت با انجمن

که دانم که چندان نباشد سپاه

که ضحّاک را بود در رزم شاه

ببین تا فریدون فرّخ چه کرد

ز ضحّاک و لشکر برآورد گرد

من امروز با این سپاه آن کنم

که از آمدنشان پشیمان کنم

چنان برکنم بیخ ایشان ز جای

به فرّ فریدون و زور خدای

که کس نیز بر رزم ایرانیان

از آن پس به کینه نبندد میان

همان گه تنی چند را برنشاند

یلان سپه را همه پیش خواند

چنین گفت کاین دیوزاده ز چین

کشیده ست بر ما سپاهی گزین

چنان بینم اکنون که امشب پگاه

یکی کنده سازیم پیش سپاه

گرفته سر کنده جز چند جای

که باشد ره مردم و چارپای

دو رویه دو لشکر بر این دشت کین

نشانیم هر کس همی در کمین

که من بی گمانم که آن دیوزاد

شبیخون کند بر سپاه قباد

چو آن بار پیشین به نستوه کرد

دل شاه ایران پر اندوه کرد

کنون زآن دلیری سپاه آورد

شبی لشکر کینه خواه آورد

هم از راه در کنده افتند پاک

درآیند یکسر به دام هلاک

سپه از چپ و راست تیغ آخته

درآیند و ما پیش صف ساخته

بود کایزد داد فرمای داد

دهد مرمرا داد از آن دیوزاد

من اکنون فرستم فرستاده ای

جوانی هشیوار و آزده ای

بدارم به گفتارشان روز چند

بدان تا شود کنده ژرف و بلند

شما راه دارید یکسر نگاه

نباید که آگه شود زآن سپاه

بزرگان بر او آفرین خوان شدند

وزآن دانش و رای شادان شدند

همان شب گرفتند بیره و راه

یکی کنده کردند پیش سپاه

به پهنا و بالا ده اندر چهل

سرش راست کرده به خاشاک و گل

چنین بی گمان کرده هر جای راه

که بیگانه نشناختی جز سپاه

سپهبد فرستاد نزدیک کوش

سواری سراینده ای تیز هوش

***

پیغام فرستادن قباد کاوه به نزدیک کوش

چنین گفت کای بدتن بدنژاد

که چون تو بدی خود ز مادر نزاد

بسنده نبود آن بدیهات، گفت

که کردی، به هنگام ضحّاک زفت

بدان بد کنون برفزایی همی

به فرمان خسرو نیایی همی

ز ضحّاک برتر نه ای بی گمان

ببین تا چه آمد بر او زآسمان

کنون روزگار شما درگذشت

به کام فریدون فرخنده گشت

ز تو سخت آزرده گشته ست شاه

بدان رنج کآمد ز تو بر سپاه

تو باید که این مایه دانی درست

که خسرو ندارد چنین کار سست

اگر خود ببایدش رفتن به راه

کشیدن به رزم تو لختی سپاه

بیاید، بپردازد از تو زمین

گزند تو بردارد از مرز چین

چرا پیش از آن کآید ایدر گزند

تو پوزش نخواهی ز شاه بلند

کنون گر بسیچی بدان بارگاه

بیامرزدت بی گمانی گناه

که با داد و بخشایش و دین شه است

نه ضحّاک جادوفش گمره است

چو بر در پرستش کنی چندگاه

یکی کشور و مرز بخشدت شاه

بدارت چون ما و از ما فزون

تو را پند دادم، تو به دان کنون

چو پیغام سالار ایران شنید

بخندید و لب را به دندان گزید

همی گفت گویی که ایرانیان

چه دیدند سستی از این چینیان

چه نیرو شناسند در خویشتن

که پیغام سازند از این سان به من

که از شهریاری و تخت بلند

بیا و میان بندگی را ببند

چو بر شهریاری کسی چاکری

گزیند، نه خوب آید این داوری

برو مهترت را تو از من بگوی

که پیغام را پیش من نیست روی

چنان داد یزدان مرا تخت چین

که تخت فریدون به ایران زمین

شما خود نبودید، بودیم شاه

فریدون ندادستم این تاج و گاه

بپرس ار ندانی تو از پیش و پس

که گردن ندادیم هرگز به کس

نه فرمانبرانیم، فرماندهیم

نه کهتر نژادیم، شاهنشهیم

ز یک روی با من سخن بیش نیست

جز از گرز و شمشیر در پیش نیست

ببینیم تا بر که گردد زمان

کرا یاوری باشد از آسمان

فرستاده چون بازگشت از برش

فرستاد با او یکی چاکرش

بدو گفت بنگر نهان آن سپاه

چه مایه ست و زایدر چگونه ست راه

نگهبان لشکر به روز و شبان

چه مایه طلایه ست بر پاسبان

برابر همی رفت جاسوس مرد

چو بیمار مردم که باشد بدرد

همه راه نالان ز درد میان

همه جامه بر تن چو ایرانیان

فرستاده دانست رازش درست

ولیکن سخن هیچ گونه نجُست

چو از راه نزدیک لشکر کشید

شد از چشم او ناگهان ناپدید

فرستاده آمد به نزد قباد

شنیده سخنها همه کرد یاد

وزآن پس بدو گفت مردی نهان

به لشکر درآمد ز کارآگهان

بدان تا شود آگه از کار ما

ز مردان جنگی و نوسار ما

سپه را بفرمود تا پیش رود

همه برکشیدند آواز رود

سپه سوی می خوردن آورد روی

همه دشت و در شد پر از های و هوی

طلایه نبود و نه کس داشت پاس

همه از جای برگشت لشکر شناس

چنین گفت با کوش کایران سپاه

ندارد همی راه دشمن نگاه

شب و روز شادان و سرمست نیز

ندارند بازار دشمن به چیز

سپاهی بزرگ است و سازش تمام

ولیکن شب و روز با رود و جام

ز ساز فراوان و گردنکشی

گرفتند گندآوری و کشی

نه آواز پاس است در شب بسی

نه بر راه ما بر طلایه کسی

ز گفتار او شادمان گشت کوش

ز بهر شبیخون برآمد بجوش

چو دانست و آگاه شد زآن قباد

که جاسوس چنین بازگشته ست شاد

بفرمود تا ره نگهداشتند

شب و روز دیده به ره داشتند

بدان روی کنده فرستاد زود

دلاور دو لشکر چو باد و چو دود

یکی سوی چپ، دیگری سوی راست

برابر دو لشکر نه افزون نه کاست

خود و ویژگان برکشیدند صف

در این روی کنده بتان بر ز کف

سه شب، گفت، از این سو بگیرید سخت

مگر یار باشد دلارای بخت

***

رزم کردن کوش با قباد و پیروزی قباد

گزین کرد کوش از سپه صد هزار

زره پوش و رزم آزموده سوار

همه با سلیح و سواران جنگ

همه تیز کرده چو الماس چنگ

سوم شب درفش مهی برفراخت

چو سیل روان آن سپه را بتاخت

سواری فرستاد تا بنگرید

بدان دشت هامون طلایه ندید

نه بانگ یلان و نه آوای پاس

جهان را دل از تیرگی در هراس

شبی هول چون دود دوزخ سیاه

به پرده نهان کرده رخسار ماه

سوار آمد و کشو را بازگفت

رخ کوش مانند گل برشکفت

رکیبش گران گشت و ران زد بر اسب

بسی تیزتر گشت از آذرگشسب

به دشمن چو تنگ اندر آورد شاه

زمانی فرو داشت یکسر سپاه

وز آن پس برآورد لشکر غریو

یکی حمله کردند مانند دیو

دم نای رویین برآمد به ماه

هوا تیره تر شد ز گرد سپاه

تگ تازی اسبان و آواز تیز

تو گفتی برآمد یکی رستخیز

فروغ سر نیزه و تیغ جنگ

زمین را همی روشنی داد و رنگ

به رزم اندر آن را که بر دشت برد

به کنده درافتاد و بشکست خرد

کسی کاو سوی راه رست اوفتاد

همی بازخورد او به تیغ قباد

سپهبد به گردن برآورد گرز

به نام فریدون با فرّ و برز

خروش آمد از لشکر و بانگ کوس

ز گرد آسمان بر زمین داد بوس

چو بانگ سپاه آمد از دست کین

دورویه گشادند گردان کمین

چپ و راست شمشیر خونریز بود

به پیش اندرون نیزه ی تیز بود

سپهبد چو بر چینیان چیر گشت

زمین را ز خون یلان سیر گشت

همه شب همی داد تا روز پاک

ز خون سپه رنگ مرجان به خاک

نظاره شده بر یکی گوشه کوش

به لشکر سپرده دل و رای و هوش

چو دید آن که از راست وز چپ سپاه

درآمد بجوشید بر جایگاه

گمانی چنان برد سالار چین

که گردان وی ساختند آن کمین

همی داد دلشان به گفتار خوش

دو لشکر در آن شب چنان کینه کش

ز کوس غریوان، ز آواز نای

ندانست لشکر همی سر ز پای

ز شمشیر از آن سان چکاچاک بود

کز آن هول مریخ را باک بود

دوان بی سوار اسب و گردان به جنگ

گسسته لگام و شکسته خدنگ

ز خون یلان گشته رنگ ستور

چو ابلق، تن خنگ و ابلق چو بور

گرفته دل کوش را آن هوس

که از دشمن آن شب نمانده ست کس

سپیده دم از کوه چون بر فروخت

چو آتش شد و کوش را دل بسوخت

نگه کرد و لشکر همه کشته دید

ز خون دشت و در یکسر آغشته دید

سواران ایران همه ساخته

همه نیزه و تیغ کین آخته

یکی مر یکی را همی زد به تیر

دگر دیگری را همی بست اسیر

ز مغزش برآمد یکی تیره دود

که گفتی از این گیتی آگه نبود

همان گه بدانست کاو را قباد

چو مردم یکی دام بر ره نهاد

ز کنده شد آگاه و کار کمین

بلرزید بر جای دارای چین

چنین گفت از آن پس که بگشاد لب

که شوم است کار شبیخون شب

گر آن رزم پیشین به نزدیک شهر

نبودی همین خواستم بود بهر

پس از درد دل حمله آورد کوش

تبه کرد بسیار پولاد پوش

چو از کوش دید آن ستیزه قباد

بدو تاخت و گفت ای بد دیوزاد

سپه را کشیدی به دام هلاک

کنونت نه شرم است از ایزد نه باک

از این لشکر گشن رای تو نیست

که زنده بماند سواری دویست!

بماناد تخت تو از تو تهی

مبادی تو با شادی و فرّهی

بگفت این و با ویژگان حمله کرد

ز گردان چینی برآورد گرد

به زخم گران برهم افگندشان

بدان حمله از جای برکندشان

گروهی سواران گریزان شدند

دگر یکسر از باره ریزان شدند

سپه را همی کوش دل داد و پند

به پندش نرفتند پیش گزند

گریزان همه بازگشتند تفت

چو کوش آن چنان دید بر پی برفت

وزآن جای برگشت پیروز و شاد

سپاه آفرین خوان شده بر قباد

قباد و دلیران پس اندر دمان

زنان تیغ و زوبین و کفک افگنان

چنین تا به لشکرگه چین برفت

چه مایه برفت و چه مایه گرفت

از آن صد هزاران گزیده سوار

که با کوش بودند در آن کارزار

جز از سی هزاران نیامد بجای

شکسته کلاه و گسسته قبای

برآمد خروش از میان سپاه

همی هر کسی بر زمین زد کلاه

چو کوش آن چنان بخت برگشته دید

سران سپه را همه کشته دید

خروش سپه دید و زاری شنید

همه مویه و سوگواری بدید

یکی گِرد لشکر برآمد به دشت

به هر خیمه و خرگهی برگذشت

که گر سوگ دارد کسی در سپاه

کنم در زمانش بسختی تباه

برآرم دمار از روان کسی

که برکشته زاری نماید بسی

از آن غم نیارست مردم چخید

ز بیمش همه کس دَم اندر کشید

همه شب بفرمود خواندن سران

سواران جنگی و گندآوران

به گفتارشان کرد خرسند و شاد

چنین گفت کاین بدنژاده قباد

فریبنده بوده ست و من بی گمان

ز کنده سرآمد سپه را زمان

نه ما را به مردی نمود این نهیب

بگسترد در پیش دام فریب

بدو خواستم کردن این بد که کرد

دگرگونه شد گنبد لاجورد

در این داستان مرد را رامشی ست

که بالای هر دانشی، دانشی ست

گر از کنده بودی مرا آگهی

شبیخون ببودی مر از ابلهی

کنون بودنی بود و شد کینه سخت

به یزدان اگر من برآیم به تخت

مگر کشته یا بسته پیشم قباد

سراپرده و تخت داده بباد

شما دل مدارید از این کار تنگ

قباد و من و تیغ و میدان جنگ

فزون نیست پنجه هزارش سوار

برآید سپاهم دو ره صد هزار

ندارد قباد آن دل از هیچ روی

که آرد سپه سوی ما جنگجوی

وگر بیش باید شما را سپاه

ز تبّت بخواهم نه دور است راه

ز خمدان و مکران دگر لشکری

بخواهم از آن هر سپاهی سری

به یک ماه چندان بیارم سپاه

که خورشید گم گردد از گرد راه

چو برگیرم از راه رنج قباد

سپه را به ایران درآرم چو باد

سر تخت و تاج فریدون به خاک

برآرم، ندارم ز کس ترس و باک

از آن گشت شادان و خرّم سپاه

گرفتند نیرو ز گفتار شاه

سپهبد چو برگشت پیروز بخت

برون کرد جوشن برآمد به تخت

سران را بخواند و به خوردن نشست

به یاد فریدون یزدان پرست

یلان را مستی فراوان ستود

بسی چیز بخشید و خوبی نمود

دلیری نمودید امروز گفت

که با جانتان آفرید باد جفت

از این رنج و سختی کنون لاجرم

شما شاد خوارید و دشمن به غم

همه رنجها بی گمان بر دهد

چو کوشا شوی، تخت و زیور دهد

نهان است یاقوت در کان سنگ

ولیکن به رنج آورندش به چنگ

به رنح آن بزرگان فرّخ نیا

همی ساختند از گیا کیمیا

شما را فریدون به پاداش این

ببخشد همه کشور و مرز چین

کنون کینِ نستوه و ایرانیان

کشیدیم از این لشکر چینیان

امیدم چنان است از کردگار

که یاری دهد تا برآرم دمار

از این دیو دیدار دارای چین

که گم باد نامش به روی زمین

***

نامه ی قباد نزدیک شاه فریدون به فتح

همان شب یکی نامه فرمود، گفت

که با شاه فرّ مهی باد جفت

چو در مرز تبّت کشیدم سپاه

کمین کردم و کنده کردم به راه

سراسر همه دشت بدخواه بود

دل من ز کردارش آگاه بود

که بر ما شبیخون کند با سپاه

شود کار بر نامداران تباه

همان آمد از وی که بردم گمان

شب تیره آمد چو باد دمان

من آن گرز کین بر نهادم به دوش

فتادند در کنده مردان کوش

در ایشان نهادیم شمشیر و تیر

چه مایه بکشتیم و کردیم اسیر

نشانش فرستادم اینک به شاه

همه ساله پیروز بادش سپاه

از این پس گرفتاری دیوزاد

ببینم سوی شاه با دین و داد

پس آن مهتران و اسیران چین

سوارانش کردند پانصد گزین

ببست و فرستاد نزدیک شاه

هزار اسب تازی سمند و سیاه

سزای نشست فریدون همه

گرفته به گاه شبیخون همه

دگر بر سپه بخش کرد آنچه بود

هم از خویشتن مردمیها نمود

ز لشکر کرا بود دربند اسیر

بفرمود کشتن به تیغ و به تیر

سوم روز برداشت لشکر ز جای

برآمد خروشیدن کرّه نای

همی راند تا پیش دشمن رسید

سپه را برابر فرود آورید

چو کوش آن چنان دید، گفتا قباد

از این رزم نیرو گرفته ست و باد

نداند که بر ما بپوشید کار

که در کنده افتاد چندی سوار

چنین گشت گستاخ و آمد به پیش

بدین سان دلیری نماید ز خویش

نداند که ایدر به یک کارزار

از او وز سپاهش برآرم دمار

***

نامه ی کوش به شاه مکران و سپاه خواستن

شب آمد طلایه برون کرد کوش

نبیسنده ای خواست بسیار هوش

سوی شاه مکران یکی نامه کرد

سخن را روان از سر خامه کرد

که تو راه خوبی همه نسپری

همانا نداری سر کهتری

دوباره ببستند گردان میان

به رزم و به پیگار ایرانیان

سپه خواستم از تو هنگام کار

نیامد ز نزدیک تو یک سوار

کنون بار دیگر سوار آمده ست

از ایران یکی کینه خواه آمده ست

یکی رزم کردیم و بودیم شاد

شکن بر سپاه قباد اوفتاد

کنون مرد جاسوسم آگاه کرد

که دشمن سواری سوی راه کرد

مدد خواست و دانم همی بی گمان

که آید سپاهی زمان تا زمان

از ایشان سپه دل شکسته شود

همه کارها سخت بسته شود

تو باید که چندان که داری سپاه

سوی ما فرستی بدین رزمگاه

بدین کار اگر تو درنگ آوری

جهان بر دل خویش تنگ آوری

چو پرداخته باشم از ایرانیان

به یزدان اگر من گشایم میان

مگر داد بستانم از تو به کین

به آتش بسوزم تو را بر زمین

تن خویش دریاب و لختی سپاه

بساز و گسی کن بدین رزمگاه

بگو تا گذر سوی خمدان کنند

سپاهی که آن جا شتابان کنند

به یک جا بیایند هر دو سپاه

مگر بشکند زآن دل کینه خواه

فرستاده سوی ره آورد روی

بدو گفت با شاه مکران بگوی

اگر سستی آری تو در کار باز

بدین بار پرخاش ما را بساز

که بتّرترین دشمن اندر جهان

تویی مرمرا آشکار و نهان

فرستاده برداشت گرز و کمند

شتابان بشد بر ستور نوند

***

جنگ تن به تن قباد با کوش

چو خورشید بر زد سر از برج گاو

خروشان همی بر هوا شد چکاو

دو لشکر برآمد به میدان کین

بتوفید از آواز گردان زمین

چپ و راست، قلب و جناح سپاه

بیاراست کوش و سپهدار شاه

تبیره به زخم آمد و بانگ کوس

جهان کرد لشکر ز گرد آبنوس

همی خواند مردان رزم آزمای

سوی رزم از آواز شیپور و نای

برآمد خروش ده و دار و گیر

چکاچاک زوبین و باران تیر

ز هر دو سپه کشته آمد بسی

به خون کشور آغشته آمد بسی

چو کوش آن چنان دید با صد سوار

بزرگان چین و دلیران کار

نهان خویشتن زد بر ایران سپاه

همی بردشان سوی قلب سپاه

برآن حمله اندر فراوان بکشت

کسی کاو توانست بنمود پشت

از ایرانیان هرکه او را بدید

چو از گرگ آهو همی زو رمید

چو دید آن سپه را گریزان قباد

گرازان به تندی بهم برفتاد

به جنگاوران اندر افتاد شور

گریزان و ترسان چو از شیر گور

برآشفت و گفتا شما را چه بود

کز این لشکر گشن برخاست دود

نه شمشیر دشمن کنون گشت چیز

کز این سان گرفتید راه گریز

شکسته سپاهی نه دست و نه پای

نه نیزند مردان رزم آزمای

ستوهی نمودن کنون چیست باز

نداریم شرم از شه سرفراز

سواری گریزنده آواز داد

که ما را بمالد همی دیوزاد

نهان اندر آمد میان سپاه

گروهی پسِ پشت او كینه خواه

بهم برزد آن بیكرانه سپاه

بسی کرد یاران ما را تباه

دل چینیان یافت پیروز کوش

شدند از دلیری بدو سخت کوش

سپهبد چو پاسخ چنین یافت گفت

که با دیوزاده غمان باد جفت

همان گه گزین کرد هفتاد مرد

برافگند بر گستوان نبرد

بزد خویشتن بر سواران چین

ز خون لاله گون کرد روی زمین

سپاه فریدون ز زخم قباد

دلیری نمودند و دادند داد

برآویختند و برآمیختند

ز خون دلیرا گِل انگیختند

همه خاک با لاله همرنگ شد

ز کشته زمین بر یلان تنگ شد

به زخمی سواری همی کشت کوش

قباد دلاور شده سخت کوش

که هر زخم کز یال وی شد روان

جدا کرد از اندام دشمن روان

دو لشکر بدان سان برآمد بهم

که گردون شد از زخم ایشان دژم

چو از نیمه ی روز بگذشت هور

بماندند یکسر سوار و ستور

برابر فتادند کوش و قباد

سپهبد بدو تاخت مانند باد

بدو گفت کای بد رگ بدستیز

نخواهی همی مرد تا رستخیز

نخواهد جهان از بلای تو رست

کنون تا به کی کشّی ای دیو مست

من امروز برهانم از تو جهان

به زخم دلیران و فرّ مهان

چو کوش آن سخنها شنید از قباد

برآشفت و شبرنگ را چرخ داد

درآمد بکردار آذرگشسب

بزد تیغ و آمدش بر یال اسب

سر بارگی چون ز تن دور شد

سپهبد به دل سخت رنجور شد

پیاده سوی دشمن آهنگ کرد

زمانی به گرز گران جنگ کرد

بدو تاخت بار دگر کوش تنگ

بدان تا زند تیغ الماس رنگ

سپهبد برآورد یکباره شور

بینداخت گرز از پس وی به زور

به کتفش درآمد سر گرز راست

بدان سان که از زین همی گشت خواست

ز سستی بیفتاد تیغش ز دست

سپهبد به اسب دگر برنشست

برانگیخت و آهنگ او کرد باز

برآویخت با او زمانی دراز

نبودند بر یکدگر دستیاب

شب آمد گران شد سر از رنج خواب

جدا شد ز یکدیگران دو سپاه

ز هم بازگشتند سالار و شاه

همه سرکشان پیش کوش آمدند

به خوان و خورشهای نوش آمدند

بدیشان چنین گفت کامروز رزم

به چشمم چنان بود چون جای بزم

سپهدار ایران به ما باز خورد

ز جانش برآورده بودیم گرد

بکشتم به زیر اندرش بارگی

نهاد اندر او روی بیچارگی

چو سستی نمودند پر مایگان

بجست او ز شمشیر ما رایگان

دویدند یارانش یکباره پیش

کشیدند باره سوارانش پیش

رها شد ز دست من آن کینه جوی

اگر باز فردا ببینمش روی

من او را به یک زخم بیجان کنم

دل لشکر از درد پیچان کنم

می روشن آورد تا نیمشب

به بازی و رامش گشادند لب

چو دیده شد از خواب و باده گران

سوی خیمه رفتند گندآوران

***

پیروزی قباد بر کوش

سپیده دمان رزم را ساز کرد

تبیره خروشیدن آغاز کرد

دل مرد جنگی برآمد ز جای

از آواز شیپور و هندی درای

دلیران چین برکشیدند صف

ز کینه به لبها برآورده کف

چنین گفت با ویژگانش قباد

که امروز تیز آمد این دیوزاد

همه شب همی دوش خوردم دریغ

که گر باره کُشته نگشتی به تیغ

نگشتی ز من پیل دندان رها

وگر خویشتن ساختی اژدها

گر امروز پیش آیدم در نبرد

سر پیل چهرش در آرم به گرد

ز گفتار او شادمان شد سپاه

خروش تبیره برآمد به ماه

گرفتند نیزه سواران جنگ

کشیدند شمشیر الماس رنگ

یکایک همی پیش صف تاختند

همه نیزه و تیغ کین آختند

یکی دام نو ساخت دارای چین

مگر چیره گردد به هنگام کین

هر آن کس که بود از سپه زورمند

به مردی شده نام ایشان بلند

فرستادشان پیش دشمن به جنگ

گرفته همه تیغ و زوبین به چنگ

بکوشید و مردی نمایید، گفت

که با دشمنان بخت بد باد جفت

چو دشمن گمانی برد کاین سپاه

که با من بمانده ست در قلبگاه

همه سرکشانند و مردان کین

نبهره سپاهش چو هست این چنین

که هر یک چو دریا بجوشد همی

چو پیل دمنده بکوشد همی

اگر آن سپاه اندر آید به جنگ

همه نام ایران شود زیر ننگ

پس آن گه چنان حمله آرم درشت

که ایرانیان را ببینیم پشت

به یک حمله از جایشان برکنم

دل و پشت سالارشان بشکنم

سپهبد چو زآن سوی، صف کرد راست

سپه ده هزاران دلیران بخواست

همی بود در قلب با آن سپاه

سپاه دگر شد سوی رزمگاه

پراگنده رزمی همی ساختند

دلیران ز هر سوی همی تاختند

گهی برشکستندشان چینیان

گهی چینیان را رسیدی زیان

گه ایرانیان چیرگی یافتند

گه از چینیان روی برتافتند

هوا تیره همچون شب تار بود

چکاچاک شمشیر خونخوار بود

ز نیزه نیستان شده روی دشت

ز خون دشت گفتی همه لاله گشت

چو خورشید بر نیمه ی روز شد

بر ایرانیان کوش پیروز شد

چو دید آن که شد لشکرش چیره دست

یکی حمله آورد چون پیل مست

نهان اندر آمد میان سپاه

گروهی پس پشت او کینه خواه

چو آتش بر ایرانیان زد درشت

به شمشیر و نیزه فراوان بکشت

سپه را چو از یوز و آهو بره

به یک حمله بر قلب زد یکسره

قباد دلاور چو دید آن چنان

برون زد ز قلب سپاه آن عنان

پی پشت او نامور ده هزار

زره دار و برگستوانور سوار

برافگند بر چینیان خویشتن

نه شمشیر زن ماند و نه نیزه زن

ببارید شمشیر بر خود و ترگ

چو از میغ بارد بهاران تگرگ

شکسته دلان چون خروش یلی

بدیدند با خنجر کابلی

بتندی همه باز پس تاختند

همه نیزه و تیغ کین آختند

همی ریخت پولاد زهر آبدار

چو برگ درخت و سر زین سوار

سپه را به لشکرگه اندر فگند

سراپرده ی دشمن از بُن بکند

ز بانگ چکاچاک گرز گران

زمین شد چو بازار آهنگران

روان گشت بر دشت و در جوی خون

ز کشته زمین چون که بیستون

بدان حمله اندر چهاران هزار

بکشتند رزم آزموده سوار

از آن رزم شد کوش خسته دو جای

ولیکن ز مردی بیفشرد پای

چو دشمن به لشکرگه خویش دید

تن خویشتن خسته و ریش دید

همی سود دندان بسان گراز

ز کینه همی حمله آورد باز

دلیران چین از پسش همچو باد

خروشان ز اسبان تازی نژاد

دو لشکر چنان بر هم آمیختند

که از تن همی خون و خوی ریختند

همه دست و سر بود اگر یال بود

شکسته همه تیغ و گوپال بود

ز برگستوان و ز غوری زره

در و دشت سیمابگون بر کره

به شمشیر، دارای چین با سپاه

برون کرد دشمن ز تاراجگاه

شب آمد، ابا چینیان گفت کوش

که امروز باد شما گشت نوش

من امروز و فردا و دشت نبرد

جهان تیره گردانم از باد و گرد

بگفت این و اندر سراپرده شد

ز رنج زمانه دل آزرده شد

بزرگان و گردنکشان را بخواند

ز کار زمانه فراوان براند

که امروز بر ما چه آمد گزند

چه خواهیم دیدن ز چرخ بلند

برآشفت بر ما نبهره جهان

ندانم چه دارد همی در نهان

ز دشمن سپاهم شکسته دل است

کجا سرکشی بود زیر گل است

ندانم همی چاره ی کار خویش

شده خیره از بخت هشیار خویش

نبینم جز آن کوه کز روی ژرف

که بارانش برف است و بالاش ژرف

پس پشت خویش آرمش چندگاه

درنگی شوم تا بیاید سپاه

که آن جایگاهی ست سخت استوار

ز یک روی او دارد از کوهسار

وز این سو که ایرانیانند راه

یکی کنده سازیم پیش سپاه

بباشیم تا لشکر آید ز چین

دلیران ماچین و مکران زمین

پس آن گه به یک بار پیگار ما

سرآید، برآید همه کار ما

به جان هر یکی کوشش آریم سخت

مگر باز بنمایدم روی بخت

کنارنگ گفتند کاین است رای

زهی شاه گردنکش رهنمای

همان شب کشیدند بیل و تبر

دلیران و گردان پرخاشخر

یکی کنده ی سهمگن ساختند

به یک روز و یک شب بپرداختند

***

داستان کوش با ایرانیان

فرستاد پیغام نزد قباد

که گردنده گردون تو را داد داد

برآسود باید مرا روز چند

که خسته سپاه است و اسبان نژند

چو از خستگی نیک گردد سپاه

نتابم، بیایم سوی رزمگاه

ز پیغام او خیره تر شد قباد

چنین گفت کآن بدرگ بدنژاد

بترسید و جوید همی زآن درنگ

مگر جان رهاند ز کام نهنگ

بفرمود تا پاسخش داد باز

سواری پرآواز نیرنگ ساز

که دادم شما را زمان این سه روز

چهارم چو خورشید گیتی فروز

بتابد، سوی رزمگاه آی زود

چو مرگ آمد، از نرم بالین چه سود

طلایه چو این داستان بازگفت

سه روز و سه شب کوش و لشکر نخفت

از آن روی کنده بسی چاه کرد

همه چاهها دام بدخواه کرد

گرفته سر چاه و کرده نهان

ز رازش کس آگه نه اندر جهان

چارم چو خورشید سر برکشید

قباد سپهدار لشکر کشید

سپه را سراسر زره پوش کرد

پس آهنگ لشکرگه کوش کرد

تبیره، سپه را سوی رزم خواند

سوی رزم شد کوش و لشکر براند

برون آمد از کنده و چاهسار

بپیوست با دشمنان کارزار

چو لشکر چنان برگشادند دست

که شمشیر جز مغز و مغفر نخست

رمان چینیان از سپاه قباد

چو برگ گل و لاله از تیره باد

سپه باز پس برد از آن سان زدشت

که پیرامنش هیچ دشمن نگشت

گریزان برفتند خوار و نژند

گذشتند از آن چاهها بی گزند

از ایرانیان هرکه بر پی برفت

بدان چاهها اندر افتاد تفت

به چاه اندر افتاد مردی هزار

دل لشکری گشت از او سوگوار

چو آگاه شد زآن سپاه قباد

همی هر یکی گام پستر نهاد

پس از چاهها برکشیدندشان

همه زار و پس خسته دیدندشان

گروهی شکسته سر و پای و دست

گروهی دگر نیم مرده چو مست

قباد دلاور چو آن دید، گفت

که با دیوزاده غمان باد جفت

چنین رنگ و دستان که داند نمود

نه گفتن توان و نه بتوان شنود

چه آیدش از این کنده و چاهسار

که در پیش تیغ است زهر آبدار

سپیده دمان سرکشان را بخواند

ز کردار دشمن فراوان براند

که با او کنون زین سپس کارزار

پیاده به آید ز جنگی سوار

بجُستن همه دشت و بگذاشتن

چو یابیم چاهی بینباشتن

چو گردد گشاده بدین دشت راه

شوم ایمن از کنده و ژرف چاه

سپه یکسره پیش جنگ آوریم

جهان بر بداندیش تنگ آوریم

بفرمود تا سی هزاران سُوار

پیاده بجُستن گرفتند راه

همه کهتران بیل برداشتند

همه چاهها را بینباشتند

لب کنده بگرفت و پهناش دید

به ژرفی نگه کرد و بالاش دید

کشیدن نیارست از آن سو سپاه

مگر یاید آواز لشکر ز راه

***

آمدن سپاه مکران و چین به نزدیک کوش

دگر ماه بگذشت بی رزم و کین

برآسوده از خون گردان زمین

بهاران چو برگشت بر چرخ ماه

ز مکران بجوشید یکسر سپاه

گزیده سواران با اسب و ساز

رسیدند در دشت خمدان فراز

چو نوشان سپه دید و آن ساز جنگ

ز خمدان برون آمد او بیدرنگ

صد و سی هزاران دلیران گرد

ز چین گرد کرده برایشان سپرد

همه ساخته با سلیح تمام

همه کارزاری همه خویشکام

دو لشکر همی رفت پرخاشجوی

سوی کینه ی شاه چین کرده روی

ز دو منزلی لشکرش مژده داد

دل شاه چین گشت از آن مژده شاد

سران سپه را همه خواند پیش

همه شادمانی نمود او ز خویش

دو نامه ز نوشان و مکران یکی

بر ایشان بخواند از دبیران یکی

که سیصد هزاران سواران کین

فرستادم اینک ز مکران و چین

شما راز دارید، گفت، این سخن

نباید که پیدا شود ز انجمن

که ایرانیان آن گه آگه شوند

که ناگه سپه بر سر ره شوند

به پهلوی دشمن برآیند نیز

بر ایشان بگیرند راه گریز

میان سپاه اندر آریمشان

دمار از تن و جان برآریمشان

شب آمد گزیده سپه ده هزار

دلیران و رزم آزموده سوار

فرستادشان سوی آن دو سپاه

که نوشان فرستاد نزدیک شاه

بفرمودشان کآن نبرده گروه

فرود آورند از پسِ پشتِ کوه

مرا زآمدن در شب آگه کنید

وز اندیشه گفتار کوته کنید

که من با سران سپه بی گمان

بدان لشکر آیم هم اندر زمان

سپه را به پهلوی دشمن کشیم

همان گه بدان دشت دشمن کشیم

همی تاخت با آن سپه آن گروه

نهانی بیامد سپه سوی کوه

به کوش آگهی آمد و برنشست

از آن شادمانی سرش گشت مست

ز لشکر گه آمد سوی کوه، تفت

سپاهش پیاده همه پیش رفت

سران را بپرسید از آن رنج راه

به راه اندر آورد از آن پس سپاه

میان بسته و سخت کرده دو لب

همی راند بی بانگ و شور و جلب

نه آواز کوس و نه زخم درای

نه گفتار مردم نه رفتار پای

به پهلوی ایرانیان بر دو میل

فرود آمد آن گرد گیتی چو پیل

نه آگاه از آن کار، ایرانیان

که بیشه گرفته ست شیر ژیان

***

آگاهی ایرانیان از نیرنگ کوش و کارزار با دشمن

چو بزدود هور از هوا لاجورد

پراگند بر دشت یاقوت زرد

طلایه نگه کرد و لشکر بدید

رمیده روان زی سپهبد دوید

خروشید کای نامداران کین

ز لشکر نه پیداست روی زمین

ندانم که دشمن گرفته ست راه

وگر خود مدد باشد از پیش شاه

چو گفتار بشنید فرّخ قباد

شتابان به اسب اندر آمد چو باد

بیامد، بدید آن سپاه گران

که پیدا نبودش میان و کران

بدانست کآن لشکر دشمن است

ز کردار کوش هزبر افگن است

چنین گفت کآن بدرگ باد سار

نه خیره همی دادمان روزگار

بدان لشکران گران گوش داشت

که چندین سواران زره پوش داشت

کنون کشته و خاک گشته بنام

به ارزنده و دشمنان شادکام

کنون آمد ای سرکشان کار پیش

نمایید هر یک دلیری ز خویش

کز ایدر که ماییم تا پیش شاه

فزون است فرسنگ پانصد ز راه

اگر سستی آریم در کارزار

برآرد ز ما دشمن ایدر دمار

نه روی مدارا نه راه گریز

که دشمن بود در پی و تیغ تیز

بفرمود تا پس سپه برنشست

شتابان همی رفت گرزی به دست

بجز مردی و رزم چاره نیافت

نخستین بدین لشکر نو شتافت

ببینیم تا چند و چونند، گفت

برون آورم رازشان از نهفت

بپرسید کاین لشکر گشن چیست؟

بدین لشکری شاه و سالار کیست؟

سپه را چنین پاسخ آموخت کوش

که دارای مکران بدین دشت دوش

فرود آمده ست از پی رزم و کین

گزیده سپاهی دلاور ز چین

به یاری دارای چین آمده ست

همه دل پر از شور و کین آمده ست

شمرده سوار است سیصد هزار

همه نامدار از در کارزار

بدین آرزو نیز برخاسته ست

که از کوش رزم شما خواسته ست

………………………………….

………………………………….

به رزم اندر آمد دو رویه سپاه

نظاره شد از چرخ خورشید و ماه

یکی میغ پیوست همرنگ قیر

ببارید از آن میغ باران تیر

چکاچاک شمشیر و گرز و سنان

همی بستد از دست گردان عنان

به یک زخم چندان سپه کشته شد

که از کشته هامون زمین بسته شد

دلیران مکران چو شیر ژیان

فتادند در قلب ایرانیان

فروان بکشتند و کردند اسیر

پر از خون همه نیزه و تیغ و تیر

سواران چین کنده بگذاشتند

همه رزم را تیغ برداشتند

چو دریای چین لشکر از چپّ و راست

درآمد، ز خون بر زمین موج خاست

بماندند ایرانیان در میان

نه نیروی گردان نه زور کیان

قباد آن چنان با ده و دو هزار

زره دار و برگستوانور سوار

بزد خویشتن را بکردار کوه

برآن بیکران لشکر همگروه

به یک زخم شد کشته چندان سوار

که از خون همی جوی شد مرغزار

بمالید بر چینیان بر درشت

هزاران بخست و هزاران بکشت

چو باز آمد از حمله آن کینه خواه

سپه یافت افتاده در قلبگاه

دلیران مکران برآورده جوش

چو شیر دمان از پسِ پشت کوش

کشیده همه نیزه و تیغ جنگ

گیا کرده از خون چو مرجان به رنگ

غمی گشت و گرز گران برکشید

یلان را بر او پیش لشکر کشید

چو آتش بر آن دشمنان حمله کرد

برآمد چکاچاک تیغ نبرد

جهان از تف جنگشان میغ بست

ز خون اخگری بر سر تیغ بست

سوار ار جنان تار و هم پود بود

زمین را ز خون یلان رود بود

سپهبد بدان حمله بدخواه خویش

برون کرد یکسر ز بنگاه خویش

ز مکرانیان چند مردان بکشت

که بفسرد بر دسته ی تیغ مشت

بمالید چندان سپه را چنان

که روباه گشتند شیر افگنان

چو کوش دلاور چنان دید، گفت

که اکنون چرا باشم اندر نهفت

برون تاخت از قلب با شش هزار

ز برگستوانور دلاور سوار

بزد خویشتن بر سپاه قباد

برافراخت گرز و بغل برگشاد

بکشتند نخست از سپاهش بسی

درنگی نیامد به پیشش کسی

***

پیروزی کوش و بیهوش شدن قباد و بازگشت ایرانیان

به هنگام شب کوش را با قباد

برآن رزمگه آشنایی فتاد

سپهبد بدو گفت کای پرفریب

در این کنده چندین نمودی شکیب

که از چین و مکران مدد خواستی

جهانی به لشکر بیاراستی

کنون همچو دیو دنان آمدی

چنان با سپه در میان آمدی

بگفت این و شمشیر زد بر سرش

نگهداشت جان در سر و مغفرش

………………………………..

………………………………..

پس آن گرز کز پیش فرّخ قباد

برآورد از کین بغل برگشاد

همی داشت در رزم کوش آن به دست

در آمد به در همچو آشفته مست

به نیرو بزد بر سر پیل زوش

ز اسب اندر افتاد و زو رفت هوش

چنان مغزش از خشم او خیره شد

که چشمش در آن خیرگی تیره شد

ربودند یارانش او را ز جای

ببردند تا پیش پرده سرای

سواری سوی کوش آواز کرد

که گردون در کام تو باز کرد

سپهبد همی گوید اکنون شب است

ز رنج این روان را سپه بر تن است

منم با تو فردا در این رزمگاه

نظاره به ما بر دو رویه سپاه

چو بشنید کوش این سخن بازگشت

به پیروزی اندر سرافراز گشت

بزرگان مکران و چین را بخواند

یکایک به خوان و خروش در نشاند

به می خوردن اندر چنین گفت شاه

که فردا هم از بامداد پگاه

بپردازم از کار ایرانیان

ببندید هر کس به کین را میان

شب آمد سپهبد نیامد بهوش

ز گردان ایران برآمد خروش

بزرگان نشستند با رایزن

همه نامداران آن انجمن

که ما بی سپهبد چه درمان کنیم؟

بکوشید تا چاره ی جان کنیم

چو امشب سپه را به راه افگنید

مگر جان به درگاه شاه افگنید

درستی بدان برنهادند رای

که در شب سپه بازگردد بجای

عماری بیاورد داننده مرد

کشید اندر او دیبه لاجورد

تن مرد بیهوش برداشتند

در آن مهد زرّینش بگذاشتند

بنه برنهادند و رفتند تیز

ز کشتن نکوتر همانا گریز

بماندند خرگاه و خیمه بجای

درفش کیانی و پرده سرای

سپه گرچه بسیار گندآور است

تن است و سپهدار همچون سر است

تن ارچه تناور بود زورمند

نکوشد، چو بیند سرش را نژند

دو اسبه سپاهی دو ره ده هزار

زره دار با آلت کارزار

سپهبد چنان مانده بیهوش و مست

که رگ بر تن وی همانا نجست

نیارست لشکر فرود آمدن

نه بر بادپایان یکی دم زدن

بدان ناتوانی همی تاختند

به خواب و به خوردن نپرداختند

نبودند برجای تا تیره شب

گذر کرد و نگشاد گردون دو لب

از آن مرزپویان گرفتند راه

دو منزل فزون رفته بود آن سپاه

***

چینیان و مکرانیان در پی گریختگان و پیروزی ایرانیان بر آنان

سوی رزم شد کوش چون روز بود

که بر دشمنان دوش پیروز بود

سپاه و سپهبد ندیدند هیچ

به تاراج کردند یکسر بسیچ

سپه را همی گفت کوش سترگ

که چندین که هستید خرد و بزرگ

بتازید و لشکر بچنگ آورید

نباید که ایدر درنگ آورید

فراوان بگفت و نکردند کوش

دل شاه جنگی برآمد بجوش

برآشفت و ز آن جا سوی تخت شد

چو لشکر ز تاراج پردخت شد

دگر روز فرمود تا سی هزار

ز لشکر سواران خنجر گزار

پسِ دشمنان تاختن ساختند

شتابان دو روز و دو شب تاختند

رسیدند نزدیک آن یل سپاه

که گاه رسیده شد از رزمگاه

چو ایرانیان گردِ ره یافتند

ز کار کمین تیز بشتافتند

بیاراستند از دو رویه کمین

گروهی کشیدند شمشیر کین

سواران مکران و چین هم ز گرد

بر ایشان فگندند اسب نبرد

جهاندیده ایرانیان زود پشت

بدادند و شمشیر و نیزه به مشت

چو اسب از کمینگاه بگذاشتند

سراسر همه روی برگاشتند

کمین برگشادند یارانشان

ز باران فزون تیربارانشان

چنان هر دوان برهم آویختند

که هم در زمان گل برانگیختند

بکشتند چندان ز مکران و چین

کز ایشان کشیدند یکباره کین

از آن کینه کش لشکر کینه ساز

دو بهره نیامد سوی کوش باز

دژم گشت دارای چین زآن سپاه

سوی تختشان هیچ نگشاد راه

***

بهوش آمدن قباد و سرزنش سپاه

قباد سپهبد چو آمد بهوش

برآورد با لشکر خویش جوش

که برگاشتن روی بهر چرا؟

رها کرد بایست مرده مرا

شما را بکوشید از بهر نام

کز او شاد گشتی شه شادکام

چه سازم بهانه کنون پیش شاه

چو گوید چرا بازگشت آن سپاه

مرا کاشک یکباره هوش از تنم

برفتی چه سازم چه پاسخ کنم

که مردن نکوتر ز ناکرده کار

گذشتن چنین بر در شهریار

سپه گفت کاین کار ما کرده ایم

که زنده تو را بازپس برده ایم

اگر شاه با ما کند آشتی

وگرنه کجا راست پنداشتی

یکایک بگوییم هر کس به شاه

کز این بازگشتن تویی بیگناه

چو بخشایش آرد، نورزد همی

گنه سوی ما بازگردد همی

اگر پهلوان تا سپیده دمان

نرستی سواری ز کام و زبان

به شمشیرمان کوش نگذاشتی

سپه را به خاک اندر انباشتی

همانا همان دوستر نزد شاه

که زنده سوی وی رسد این سپاه

دژم شد سپهبد ز گفتارشان

وز آن ناسزاوار کردارشان

دلش بود از آن بازگشتن دژم

سپاهش رسیدند روز سوم

به خون دست شسته دلیران همه

وز اسبان دشمن گرفته رمه

سر نامجویان به فتراک بر

ز پیشش فگندند بر خاک بر

یکایک بگفتندش از سر گذشت

که کردند با لشکر چین به دشت

بخندید و شد شادمانه دلش

درخشان شد آن پژمریده گلش

***

گفتگوی فریدون با قباد درباره ی کوش

چو نزدیک آمل رسید آن سپاه

گروهی برفتند نزدیک شاه

چو خسرو بدان سرکشان بنگرید

بر او هر کسی آفرین گسترید

بپرسید و گفتا شما را چه بود

کز آن رزمگه بازگشتید زود

چنین داد پاسخ ورا سرکشی

که بر ما ببارید تیز آتشی

ز مکران سپاه آمد و مرز چین

سپاهی که شد تنگ روی زمین

همانا فزون بود ششصد هزار

اگر برشمردی یکایک سوار

بکشتیم چندان که روی زمین

چو گل شد ز خون سواران چین

سپهدار ما هم بر کوش بود

به زخمش بیفگند و بیهوش بود

همه داستان سر بسر کرد یاد

ز کردار کوش و ز کار قباد

وز آن لشکر گشن کآمد ز پی

که چندان بکشتند گردان کی

فریدون ز گفتار او شد دژم

که بر لشکر آمدش چندین ستم

پراندیشه بنشست فرخنده شاه

چنین تا سپهبد بیامد ز راه

یکایک بپرسید از او سرگذشت

ز پیگار کوش و ز کردار دشت

وز آن پس بدو گفت کای نیکخوی

نگردد همی چرخ بر آرزوی

فرو ماندم از کار این بدگهر

به در بر کسی نیست شایسته تر

که با دیوزاده بکوشد به جنگ

کشد گردنش در خم پالهنگ

اگر قارن است او سوی خاور است

سپه را مه اوی است و گندآور است

نریمان و گرشاسب بر هندوان

کشیده سپاهی ز پیر و جوان

ندارم کسی کاو نهد پای پیش

مگر خود روم با سواران خویش

چنین گفت نستوه کای شهریار

زتو دور بادا بدِ روزگار

چو یک ساله راه است از ایدر به چین

سپاهت پراگنده اندر زمین

نیاید کنون چاره بر وی بجای

نه ایدر کسی کاو نهد پیش پای

پسر داد او نامداری به شام

که خوانند کنعان مر او را به نام

سپه دارد از تازیان ده هزار

مرا گر دهد لشکری شهریار

بدو تاختن سازم اندر نهان

بداندیش را کم کنم زین جهان

***

رفتن نستوه به جنگ کنعان پسر کوش

فریدون ز گفتار او گشت شاد

دلش تازه تر گشت و رخ بر گشاد

بفرمود نستوه را ساختن

سپاهی گزید از سر تاختن

ز گنجش بداد آن که در خورد بود

سلیح سوار دلاور چو دود

سپهبد ز درگاه از آن سان شتافت

که باد بزان گرد او درنیافت

از آن، تازیان آگهی یافتند

سوی شاهشان تیز بشتافتند

چو آن آگهی سوی کنعان رسید

رخش گشت ماننده ی شنبلید

بدانست کز بهر او تاخته ست

چنان لشکری کینه کش ساخته ست

ز کار پدر یکسر آگاه بود

که آزرده از وی دل شاه بود

شکسته سپاهش بدان سان دوبار

که خیره شد از وی دل روزگار

از این راز کنعان بترسید سخت

بیابان گرفت و رها کرد رخت

سوی حضرموت و بیابان شتافت

سپهبد بیامد مر او را نیافت

چو بنگاه برجای بگذاشتند

سپاه و سپهدار برگاشتند

وز آن جا به درگاه گشتند باز

سپهبد چنین گفت با شاه راز

که کنعان به راه بیابان گریخت

گریزی کجا تیر و ترکش بریخت

بیابان چنان کاندر او آب نیست

دد و دام را اندر او خواب نیست

از آن راه مردم نیابد گذر

نه شیر ژیان و نه مرغ به پر

بویژه که ناساخته شد به راه

چنان دادن که در راه گردد تباه

***

اندر فرزندان کنعان: کوش و نمرود

پسر داشت کنعان یکی، کوش نام

به مردی همانا رسیده تمام

یکی دیگر آمدش بر راه بر

بیفگندش از بیم، کنعان خر

بیابان کوهی که برتر ز ابر

پلنگ اندر آن کوه و درّنده ببر

بدان غارها در یکی دزد بود

که خونریز و ناباک و بی مزد بود

کشیدی ز دریا به دندان نهنگ

گرفتی به دنبال شیر و پلنگ

سبک پای و ناباک و جوینده نام

ورا تازیان نمر کردند نام

پلنگ است نمر ار بدانی درست

که همچون پلنگان به خون دست شست

گذر کرد بر بچّه ای شیرخوار

مر او را از آن خاک برداشت خوار

مر آن بچه را نام نمرود کرد

ز نمرود گیتی پر از دود کرد

ببرد و بپرورد و خوبی نمود

چو زور آمدش مهربانی نمود

چو نمرود یال یلی برکشید

از آن دزد بگریخت سر در کشید

به شام آمد و پادشاهی بیافت

سر از راه یزدان از آن سر بتافت

همی به آسمان شد به رزم خدای

وز این داستان بنگر ای پاکرای

دگرگونه برخواندم این داستان

ز گفتار آن پاکدل راستان

که دارای گیتی چو او را بداشت

پلنگی برآن شیرخواره گماشت

که روز و شب او را همی شیر داد

گهی شیر و گه گوشت نخچیر داد

برآمد بر آن شیرخواره سه سال

بسان پلنگان برآهیخت یال

یکی مرد نخچیرگیرش بدید

که پستان ماده پلنگی مکید

بکشت آن پلنگ و به خانه ش شتافت

جز از کودک خرد چیزی نیافت

به خردیش نمرود کردند نام

که نمری بُد او را همی باب و مام

چو نیرو گرفت از مه و سال و بخت

سر تخت بگرفت و بر شد به تخت

جهان شد سراسر به فرمان اوی

همه بوم در زیر فرمان اوی

منی کرد و بر خویشتن دید کار

جهان را منم، گفت پروردگار

چو بگرفت روی زمین سربسر

یکی جنگ نو ساخت با دادگر

سوی آسمان خواست رفتن به جنگ

هلاکش همی پشّه بُد کور و لنگ

چنین است راز خداوند پاک

نگهداشت او را ز باران و خاک

پلنگی بر او دایه برساخت نیز

به مردی و شاهی رسانید و چیز

همی تا چنین گفت ناهوشیار

که جز من دگر کیست پروردگار

از این ژرفتر چون یکی بنگری

نگه کن به گوساله ی سامری

روان را از اندیشه آزاد کن

از او هم بدو نام و فریاد کن

***

بازگشت به سرگذشت کوش. رفتن کوش با ماوراءالنهر و خاور

بر این داستان دگر دار گوش

نگه کن به کردار و بازار کوش

ز کوش فریبنده دیگر سخن

چنین ساخت داننده مرد کهن

چو بشکست ایران سپه را بدرد

سوی ماوراالنّهر آغاز کرد

از او شاه مکران چو آگاه شد

دژم گشت و شادیش کوتاه شد

پذیره شدش با سران سپاه

یکی مایه ور برد گنجش به راه

از اسبان تازی و دیبای چین

ز تخت و ز تاج و کلاه و نگین

هم از خوردنی برد چندان ز شهر

که یک ماه لشکرش را بود بهر

ز مکران گذر کرد بی جنگ و جوش

بشد با سواران پولادپوش

همی رفت تا خاور و تیره میغ

گرفت آن همه مرزها را به تیغ

چنین تا به دریای خاور رسید

سراپرده ای نو بدان لب کشید

مر او را چنین گفت گوینده ای

به دریا شب و روز پوینده ای

که شاها، یکی جایگاه است خوش

در این ژرف دریا از او سرمکش

جزیره ست با آبهای روان

نشستنگهی از در خسروان

پر از میوه و سایه ی بید و سرو

همه کوه نخچیر و کبک و تذرو

بهار و خزان سربسر گل بود

ز طاووس و درّاج غلغل بود

روان بر سر سبزه و بوی و رنگ

نه تیمار شیر و نه بیم پلنگ

چو بشنید از او شاه وارونه خوی

کشیدش بدان جایگه آرزوی

درآمد به دریا و برشد به کوه

بزرگان چین از پسش همگروه

برآن کوه بر کان پیروزه یافت

همان زر که مانند آتش بتافت

***

ساختن شهر کوشان و قرار دادن پیکر کوش در آن

خوش آمدش بنشست بر کوه ژرف

پس افگند از آن شهر سنگی شگرف

بسی رنج بردند زآن چارماه

سرکنگره ش برکشید او به ماه

رخامین یکی سنگ بر پای کرد

سر پیکر خویش را جای کرد

کف دست او باز کرده ز هم

بر او بر نبشته یکی بیش و کم

که این چهره ی کوش گردنکش است

که هنگام پیگار چون آتش است

ستاننده ی تاج شاهان به گرز

گشاینده ی خاور از فرّ و برز

برآن جا نوشت آنچه خود کرده بود

همان شهر کاو بر سر آورده بود

بپرداخت از او مرد و زن سی هزار

کشاورز و بازاری و پیشه کار

ز کشور بیاورد و در شهر کرد

به مایه ز هر چیزشان بهر کرد

خورش داد و گاو و خر و گوسفند

به بازاری و مردم کشتمند

نهادند کوشان بدان شهر نام

برآورده ی کوش جوینده کام

که چینی همی خواندش فرونه

به انبوه شهری ز بار و بنه

سر سال فرمودشان تا همه

شود پیش آن پیل مردم رمه

پرستش کنان پیش آن پیکرش

ستایش نمایند بر افسرش

***

بازگشت کوش به مکران و کشتن شاه مکران

وز آن جا سپه سوی مکران کشید

چو آگاهی از وی به مکران رسید

سپهدار مکران دگر باره باز

فزون کرد و هرچیز آورد باز

پذیره شدش پیش و بردش همه

ز دیبای چین و ز تاری رمه

وز آن خوردنیها که از پیش برد

فزون برد و از خانه ی خویش برد

همی داشت یک ماه مهمان شاه

به بزم و به گوی و به نخچیرگاه

سر ماه برخاست آواز نای

پرستنده ای داشت برده سرای

بشد شاه مکران دو منزل به راه

گرفت و بکشتش بداندیش شاه

به تاراج دادش همه کاخ و گنج

نه شرم از خدای و نه پاداش رنج

یکی آتش از پیش او برفروخت

نژادش سراسر به آتش بسوخت

به نوشان سپرد افسر و تخت اوی

نگون کرد یکبارگی بخت اوی

ز پرده ببرد آن که بودش پسند

چنین کرد پاداش آن مستمند

***

فرستادن جاسوسان به دربار فریدون

وز آن جا سوی شهر خمدان کشید

همی برتر از خویشتن کس ندید

یکی شیر دل مرد را پیش خواند

ز کار فریدون فراوان بخواند

به درگاه او رفت بایدت، گفت

یکی بر رسیدن ز راز نهفت

سپاهش بدیدن که چند است و چون

هم از دیدنِ خود، هم از رهنمون

ببین تا فریدون چه دارد به دل

چه کرده ست با آن سپاه خجل

اگر سوی ما دارد آهنگ شاه

تو آهنگ ما کن نهانی به راه

بدادش ز دیبا و دینار چند

فرستاده شد بر ستور نوند

***

عشق کوش به نگارین و کشتن او

به خود کامگی شاه بر تخت شد

به کار زمان دلش پردخت شد

همی هر شبی دختری خوبروی

بدیدی و روزش بدادی به شوی

اگر هیچ بودی مر او را پسند

همی در شبستانش کردی به بند

هر آن کس کز او بار برداشتی

همی تا نکشتیش نگذاشتی

زن از بیم تیغ بداندیش شاه

همی در شکم بچّه کردی تباه

ز مکرانیان دختری نوش لب

همی داشت شادان به روز و به شب

تنش چون گل و ناف و پستان حریر

لبان شکّر و گیسوانش عبیر

به غمزه شه جاودان را گزند

به چهره دل ماه از او زیر بند

دل از راستی، دیده از ناز و شرم

ز شمشاد بالا، ز سوسنْش چرم

سخن شهد و رفتار طاووس وار

نگارین همی خواندش شهریار

نگارش چو آرایش جان نبود

جز از خویشِ دارای مکران نبود

برادرش را دخت بود آن نگار

نهان داشت راز از دل شهریار

که هرکس کزآن تخمه دید او، بکُشت

بر آن تخمه بر بختِ بد شد درست

ز مهر نگارین که بودش ز پیش

هنوزش به دل مانده اندوه و ریش

نشسته به بگماز روزی بهم

دل از رنج دور و روان از ستم

بدو شادمانه دل شهریار

گهی ناز و گه بوسه و گه کنار

بدو گفت کای گنج پرخواسته

ز ما آرزو هیچ ناخواسته

یکی آرزو خواه و دل برمپیچ

که هرگز ندارم دریغ از تو هیچ

نگارین چنین پاسخش داد و گفت

که بادی همه ساله با بخت جفت

به فرّ تو شاها، مرا کام هست

بزرگی و نیکی و آرام هست

همی بر شبستانت فرمان دهم

به خودکامگی پیش تو جان دهم

مرا آرزو کام شاه است و بس

که بر آرزو هست خود دسترس

بدو گفت کز من رهایی مجوی

یکی آرزو خواه بی گفت و گوی

بدو گفت شاها، میفزای رنج

که دارم همی هرچه باید ز گنج

کسی را بود آرزو، کش نیاز

به چیزی بود کآن نیابد فراز

من آری نیازی ندارم کنون

که گنجی که دارم ندانم که چون

اگر شاه بیند، نفرمایدم

که ترسم که گفتار بگزایدم

اگر شهریاری بخواهی تو، گفت

ندارم دریغ از تو ای نیک جفت

بدو گفت کاکنون که گفتار شاه

چنین است با بنده ی نیکخواه

نیازم نیاید به گیتی ز چیز

ولیکن یکی پرسش آرم بنیز

که از دیرباز این سخن در دلم

همی دارم و دل همی بگسلم

بدو گفت خسرو میندیش هیچ

بپرس آنچه خواهی و دل برمپیچ

نگارین بدو گفت کای نیکخوی

مرا این یکی داستانی بگوی

کزآن پس که از چین سپه راندی

به دست بداندیش درماندی

سپاه فریدون و زخم درشت

یکی کوهپایه گرفتی تو پشت

نه بر دشمنان چاره ای ساختی

نه تیری سوی دشمن انداختی

چو از شاه مکران سپه خواستی

بدین آرزو نامه آراستی

سپاهی فرستاد با ساز جنگ

که بشکست دشمن برای درنگ

چو در پادشاهی بگشتی همی

به مکران زمین برگذشتی همی

به پیش تو آورد چندان ز گنج

که پیلان شدند از کشیدن به رنج

همی کرد یک ماه ساز سپاه

که از خوردنی تنگ شد جایگاه

وزآن پس چو برگشتی از خاوران

پذیره شدت پیش با سروران

دگر باره چندان به پیشت کشید

که از هیچ کهتر چنان کس ندید

درِ گنجهای پدر باز کرد

چهل روز لشکر ورا ساز کرد

چو برداشتی کاندر آیی به چین

همی رفت پیشت دو منزل زمین

از آن پس که او خواست گشتن ز راه

به دو نیم کردش سرافراز شاه

چو کردار پاداش او این نمود

جهان ناامید از شه چین ببود

همی خواهم اکنون که فرخنده شاه

نماید به من بنده او را گناه

که هرگز چنین شهریاران، پیش

نکردند با زیردستان خویش

نه زآن سان پرستش کسی کرد نیز

که دارای چین دشمنش کشت نیز

به هنگام پاداش تیغ آمدش

یکی دخمه از وی دریغ آمدش

ز پرسش برآشفت یکباره کوش

بدو گفت کای بدرگ خیره هوش

تو را با چنین داستان خود چه کار

پسودن به بیهوده دنبال مار

چنان مست شتی تو اندر نواخت

كه هرگونه پرسش توانی تو ساخت

زمانه دل ما پر از خون كند

گر این پرسش از من فریدون كند

تو را پایه پیدا که چند است و چون

بدین رهنمون تو بوده ست خون

اگر من ز پاسخ به یک سو شوم

به نادانی خویش خستو شوم

نخستین تو را پاسخ آرم درست

دهم آرزوی دلت را نخست

سزای تو زآن پس رسانم به تو

کزاین گفته من بد گمانم به تو

چو شاه جهان را فریدون بکشت

به کام نهنگ اندر افتاد شست

ز کوه بسیلا گریزان شدم

به آرامگه اشک ریزان شدم

نخستین کس او بُد ز فرمان برون

شد و دیگران را ببُد رهنمون

نگه کرد هر کس به کردار او

بزرگان شدند از پی کار او

وزایران دوبار ایدر آمد سپاه

از او خواستم لشکر و دستگاه

نه آن کرد روزی که بیند رخم

نه یاور فرستاد و نه پاسخم

بدان گه که رفتم به درگاه شاه

ز کوه بسیلا بیامد سپاه

چه مایه سپه بود با آتبین

کز او گشت ویران همه مرز چین

چه بودی اگر تاختی پیش اوی

وگر لشکری ساختی پیش اوی

نه بودی به چین اندر از وی گزند

نه کار بداندیش گشتی بلند

از او بود نوشان همه یاوری

نبودش خود اندیشه ی داوری

به چوپان اسب و شبانان گله

توانست کرد آتبین را حله

نکرد و بدین روزگار آنچه کرد

هم از بیم کرد آن فرومایه مرد

کنون پاسخ این است و پاداش این

بگفت و بزد بر سرش تیغ کین

به دو نیم زد خرمن گل به تیغ

از آن خوبچهرش نیامد دریغ

***

پشیمانی کوش از کشتن نگارین

جهان را چو شعر سیه چاک شد

ز می مغز بی هوش و بی باک شد

دلش آرزوی نگارین گرفت

ستایش به چشم خمارین گرفت

فراوان بخواند و بجُستش بسی

نیارست گفتن مر او را کسی

سرانجام کز کارش آگاه شد

بپیچید و شادیش کوتاه شد

پشیمان شد و گریه آغاز کرد

درِ درد بر خویشتن باز کرد

سراسر مرا بود، گفت، این گناه

که گفتم ز ما آرزویی بخواه

کنون خواست، پادافره من کشید

ز خون چادر سرخ بر سر کشید

بیامدش نوشان بیدار بخت

که از خاک برخیز و بر شو به تخت

سرشت آمد اندر تو این بدخوی

همی کرد نتوان که یکسو شوی

نه دوری توان از نهاد و سرشت

نه زآن کایزدت داد بر سرنوشت

ز خوبان همی جُست پنهان نشان

ز شاه و دلیران و گردنکشان

فرستاد نزد همه سرکشان

به خان و به چین و به خاورستان

که خواهم همی از شما هر یکی

فرستید مهچهره دوشیزکی

ز هر مرز و بوم آنک بودند بزرگ

فرستاد دوشیزه هر سترگ

صد و بیست از آن ماهرویان گزین

رسیدند به درگاه دارای چین

بدید آن بتان را، نکردش پسند

به دیگر کسان دادشان هوشمند

مر او را بگفتند کای شهریار

یکی ماهروی است در قندهار

که از زلف او درع و جوشن کنند

به رخ تیره شب روز روشن کنند

به تخمه ز اهل کریمان نژاد

به خوبی تو گویی ز حوری بزاد

سراسر بگردند گرد جهان

نیابی به گیتی تو مانند آن

به بالا چو سرو و به دیدن سروش

خرامش چو طاووس و گفتار نوش

اگر شاه خواهد مرآن دخت را

نیابد جز او دیگری جفت را

فرستاد و آن ماهرخ را بخواست

بر خویش آورد و نیکو نشاخت

همی بستد و یک شب او را بدید

پسندش نیامد نه کس برگزید

نه جای نگارین گرفت هیچ کس

نه از سر برون آمد او را هوس

همی بود بی رنج و با ایمنی

روان پر ز اندیشه های منی

جز از شاه ایران ز کس باک نه

زمانه جز از نوش و تریاک نه

***

بازگشت جاسوس کوش از ایران

سواری که از چین فرستاده بود

به ایران و پندش بسی داده بود

بیامد، بیاورد یکسر نشان

ز شاه و دلیران و گردنکشان

چنین گفت کان شهریار بلند

ندارد سرِ رزم و رای گزند

به داد و دهش دل نهاده ست شاه

پراگنده بر گرد گیتی سپاه

به ایران همه کشور آباد کرد

جهان را پر از بخشش و داد کرد

به ایران زمین بر پراگند گنج

تهی کرد گنج و بکاهید رنج

شب و روز دل بسته در کار مرد

شکسته دلِ کین به آزار و درد

دل کوش از آن شادمان گشت و گفت

که با اختر نیک بادی تو جُفت

***

کوش دعوی خدایی می کند

از آن ایمنی، راه کشّی گرفت

می و رامش ورای خوشّی گرفت

همی گفت چون من که دیده ست شاه

به فرّ و به تخت و به گنج و سپاه

که ضحاک با آن بزرگی و گنج

چنین تا از او مردم آمد به رنج

……………………………..

……………………………..

سپاهش دوباره شکستم به دشت

شد آگاه وز کار من برگذشت

وزآن پس بفرمود تا مرز چین

به جایی که دیدند ویران زمین

ز گنجش جهاندیده آباد کرد

دل زیردستان بدان شاد کرد

چو یکچند از این سان بپالود گنج

از آن نیز هم بر دل آمدش رنج

بسی بستد از مردمان خواسته

ز هر کس که بُد کارش آراسته

به کشور کجا مایه داری شنود

نه مایه رها کرد با وی نه سود

جهان کرد آباد از ایشان و گنج

چنین تا از او مردم آمد به رنج

چو گیتی چنان دید، گردن کشید

یکی چادر از کبر بر تن کشید

سر از چنبر بندگی دور کرد

زبان را به بیهوده رنجور کرد

چنین گفت با مردم بدسگال

که من خویشتن را ندانم همال

اگر خواهم آباد دارم جهان

وگر نیز ویران کنم ناگهان

همان زندگانی به دست من است

که مرگ از سر تیغ و شست من است

چو از من بود زندگانی و مرگ

جهان داشتن زین بشایی ببرگ

چو نادان ز غمری، و دانا ز بیم

بپذرفت گفتار دیو رجیم

به مغز اندرون بادساری گرفت

سخن گفتن کردگاری گرفت

نیارست گفتن کس از زندگان

که تو بنده ای هستی از بندگان

خداوند دانش خروشان ز کوش

کرا یافت فرزانه و تیز هوش

بپرسید از وی که من خود که ام؟

در این پهن گیتی ز بهر چه ام؟

تو، گفتی که، روزی دهی، خوردنیش

بدادی و چیزی ز گستردنیش

وگر مرد گفتی که هستی تو شاه

به شمشیر هندیش کردی تباه

ز بازاری و موبد و رهنمای

نیارست کس خواندش جز خدای

چهل سال از این سان همی راند کار

رسیده به کام دل از روزگار

***

بازگشتن قارن از سقلاب و روم بنزد فریدون

چو برگشت قارن ز سقلاب و روم

گشاده به نیرو همه مرز و بوم

رسیده سوی خاور و باختر

شده بجّه و نوبه زیر و زبر

نشانده به هر کشوری مهتری

سپرده بدو نامور لشکری

به پیروزی آمد به درگاه باز

گرفته ز هر کشوری ساو و باز

برآسود یک سال نزدیک شاه

به گردون گردان کشیده کلاه

همه رزمها کرد با شاه یاد

به کردار و دیدار او شاه شاد

***

داد خواستن مردمان از دست کوش، شاه چین

چنان بود یک روز کز مرز چین

ز فرزانه پنجاه مرد گزین

خروشان به درگاه شاه آمدند

ستمدیدگان دادخواه آمدند

که زنهار، شاها، به فریادرس

که جز تو نداریم فریادرس

جهان پاک کردی ز ضحاکیان

به نیروی یزدان و فرّ کیان

ز داد تو آباد شد هند و روم

نمانده ست ویران یک انگشت بوم

زمین را تو آباد کردی به گرز

تو کردی به هر جای تابنده برز

ز تیغ تو پنهان ستم در جهان

ز داد تو بدخواه یکسر نهان

جهان اندر آسانی و ما به رنج

نه فرزند ماند و نه کاخ و نه گنج

گرازی نشسته ست بر تخت چین

به رنج اندر از دست او آن زمین

درم دارِ آن مرز درویش گشت

ستمکار و بدخو و بدکیش گشت

نخواند همی خویشتن جز خدای

تو مپسند از وی شه پاکرای

***

رای زدن فریدون با قارن در کار کوش

ز گفتار ایشان دژم گشت شاه

همی از تن خویش دید آن گناه

همی گفت کای برتر از ماه و مهر

به دل در تو آراستی کین و مهر

به گیتی تو دادیش چندان زمان

که در خویشتن گردد او بد گمان

شود ناسپاس از تو یکبارگی

نه یاد آیدش مرگ و بیچارگی

بفرمود تا قارن رزم زن

بیامد شتابان بدان انجمن

بپرسید و بنشاند و بنواختش

به چرخ برین سر برافراختش

بدو گفت کای نیک یار من

دلیر و سوار و سپهدار من

یکی تیز گردان بدان رای و هوش

که جانم بپردازی از رنج کوش

جهان پُر ز داد است بر کامگر

مگر چین و مكران و آن بوم و بر

همه روی گیتی به خواب اندراند

مگر چین کزآن سگ به تاب اندراند

ز رنج کسان و ز روزِ دراز

چنان گشت گردنکش و بی نیاز

که گوید همی در جهان سربسر

چو من کیست روزی ده جانور

گر آن را بمانم بجای نشست

بدین بیهده باز دارمش مست

بپرسد مرا داور کردگار

ز بیداد آن دیو، روز شمار

فرستادم او را دوباره سپاه

گریزان بیامد بدین بارگاه

اگر چند رنجور بینم تنت

بفرسود یال و بر از جوشنت

نبینم کسی را از ایرانیان

که امروز بندد بدین کین میان

نبردی که با کوش روز نبرد

درآورد گوید که از راه برد

سپاه من و گنج من پیش توست

همان گنجم اندر کم و بیش توست

ز دینار و اسب و قبا و کلاه

ببخش و ببر چند خواهی به راه

مگر رنج او کم کنی زین میان

که او ماند از تخم ضحّاکیان

جهان آنگهی گردد از رنج پاک

که آن بدگهر نیز گردد هلاک

گر او را فرستی تو ایدر به بند

کلاهت برآید به چرخ بلند

ببینم یکی روی آن دیو زشت

که چندان دلیران ایران بکشت

چو پیروز گردی تو بر مرز چین

به نستوهِ شیر و سپار آن زمین

بدو ده تو آن کشور و تاج و تخت

تو برگرد شادان و پیروز بخت

بدو گفت قارن که فرمان کنم

بدین آرزو جان گروگان کنم

فزون زآن کنم کز جهاندار شاه

شنیدم در آن نامور پیشگاه

***

لشکر کشی قارن به چین

برون آمد از پیش تخت بلند

به هر سو درافگند پویان نوند

بزرگان شه را بدرگاه خواند

چنان کاندر ایران سواری نماند

از آن نامداران گزیده سوار

برآمد گه عرض سیصد هزار

یلانی که قارن پسندیده بود

گه رزمشان یک به یک دیده بود

همه سرکش و صفدر و تیغ زن

همه لشکر آرای و لشکرشکن

کراساز بد بود، اگر بارگی

ز لشکر برون کرد یکبارگی

ز پیران بیکار و ناهار و سست

به دیوان نشد نام یک تن درست

از این سان چو کرد آن سپه را گزین

سلیح و درم داد با اسب و زین

ز آمل سراپرده بیرون کشید

بسی ساز و آرایشی برکشید

فریدون بیامد بدید آن سپاه

چنان ساز و آرایش و دستگاه

پسند آمدش سخت و کرد آفرین

بدان نیکدل پهلوان گزین

که پیروز بادی و دور از غمان

شدن تندرست، آمدن شادمان

روان کرد لشکر سر ماه مهر

که بنمود ماه نو از چرخ چهر

ز منزل چو برداشتی پیشرو

سپاهی فرود آمدی، باز نو

همی راند بر ساقه بر پهلوان

چو دریای با موج لشکر روان

تو گفتی مگر گشت جنبان زمین

وگر کوه و هامون شده ست آهنین

چو در مرز توران نهادند پی

فتادند مانند آتش به نی

به تاراج و کشتن کشیدند دست

ز شمشیرشان بی زیان کس نرست

گروهی شدند از بد اندر حصار

ندادی از آن پس به جان زینهار

کسی کاو هوای فریدون نمود

سپهبد بدو مهربانی نمود

……………………………

……………………………

علف ساخت و آمد بر پهلوان

خلیده دل از رنج کوش و نوان

***

آگاه شدن کوش از آمدن ایرانیان، و گرد آوردن سپاه

چو آگاهی آمد به کوش سترگ

که آمد ز ایران سپاهی بزرگ

پراندیشه گشت و سپه را بخواند

سران را به دیوان بخشش نشاند

ز ماچین و مکران و تبّت سپاه

بیامد که بر باد بربست راه

ز خرگاه و خیمه چنان گشت چین

که پنهان شد از زیرِ دیبا زمین

از ایشان گزین کرد، پس هفت بار

شمرده به دیوان او صد هزار

همه رزم دیده همه شیر دل

از انبوه ایشان ستاره خجل

بر ایشان برافگند گنجی درم

ز خمدان برون رفت روز دهم

بغرّید کوس و برآمد درفش

جهان شد ز گرد سواران بنفش

به هنگام برگشتن آفتاب

به لشکرگه آمد دلی پُر شتاب

سران سپه را همه پیش خواند

ز دشمن بسی داستانها براند

که ایرانیان مرمرا هر زمان

کنند آزمون، لشکر آید دمان

از آن نیکویها که کردم ز پیش

بجای سپاه بداندیش خویش

که لشکر شکستم بدان سان دوبار

نرفت از پس دشمنان یک سوار

نه آهنگ کردم به ایران زمین

نه لشکر فرستادم از بهر کین

چنین تا بداندیش گستاخ گشت

همان نیز با برگ و با شاخ گشت

من اندیشه کردم که گر با سپاه

درآیم به ایران چنین کینه خواه

سپاه من از دست بی بر کنند

ز خون یلان رنگ کشور کنند

ز یک گوشه آباد کردم جهان

دگر گوشه ویران شود ناگهان

کنون پیش تا دزد گیرم به دست

مرا دزد بگرفت و سختم ببست

من از کین ضحاک جوشم همی

همی هر زمان بر خروشم همی

بدین بار سوگند خوردم بدرد

به روز سپید و شب لاجورد

که ویران کنم مرز بدخواه خویش

بخواهم از او کینه ی شاه خویش

ز تختش برآرم، درآرم به دار

نمانم زایرنیان یک سوار

که از ابلهی مرد و از بیهشی

زبونی شمارد همی خامشی

بزرگان بر او آفرین خواندند

ورا شاه ترکان و چین خواندند

همی گفت هر کس که با برز تو

بلرزد زمین از سر گرز تو

توانی کزاین گفته افزون کنی

که آهنگ تخت فریدون کنی

چو بر تخت فیروزه بنشست شاه

پراگنده گشتند از آن جا سپاه

***

نخستین روز جنگ و پیروزی کوش

به خواب اندر آمد سر هر گروه

یکی تا سپیده برآمد ز جای

غو کوس برخاست و آواز نای

سپاه و سپهبد برآمد ز جای

همی رفت تا نزد قارن رسید

برابرش لشکر گهی برکشید

طلایه همان گه به هم باز خورد

ده و گیر برخاست با دار و بُرد

برآن سان برآویخت هر دو گروه

که از رخم ایشان بلرزید کوه

سپاه فریدون فزون از هزار

نبودند و شد کشته صد نامدار

دگر خسته از رزم بگریختند

فزون از زمانی نیاویختند

که لشکر فزون آمد از ده هزار

زره دار با تیر زهر آبدار

سه فرسنگ بر پی همی تاختند

گهی تیر و گه نیزه انداختند

وز آن رزم پیروز گشتند باز

بگفتند با شاه گردنفراز

که با دشمنان چون برآویختیم

به خون گرد تیره برآمیختیم

بکُشتیم بهری و بهری گریخت

بدان سان که از تنش جوشن بریخت

ز شادی دل کوش پرواز کرد

برایشان درِ آفرین باز کرد

وزآن روی دلخسته لختی سپاه

کشیدند سوی سپهبد به راه

که ما با طلایه برابر شدیم

سوی دشنه و تیغ و خنجر شدیم

درنگی نبودیم بیش اندکی

که ده بود از ایشان وز ما یکی

چو کُشته شد از ما صد و ده سوار

جز از بازگشتن نبُد روی کار

سپهدار دلتنگ شد زآن سخن

بجوشید مغزش ز کین کهن

به فالش بد آمد که دشمن نخست

به خون دلیران چنان دست شست

***

نیرنگ قارن و شکست سپاه کوش

بفرمود تا رفت نستوه پیش

بدو گفت کای مهتر خوب کیش

برو شش هزار از سپه برگزین

سواران و اسب افگنان گاه کین

نگه کن که کاری توان ساختن

که از چینیان کین توان آختن

کمر بست نستوه و لشکر براند

از ایشان یکی نیمه با خود نماند

دگر نیمه مر سرکشی را سپرد

بدو گفت کای نامبردار گرد

برو روی بنمای تا چینیان

بتازند و آرندت اندر میان

به رزم اندرون سستی آغاز کن

گریزِ بهنگام را ساز کن

طلایه چو بر پی بیامد دمان

چنان دان که بروی سرآمد زمان

ز من برگذر تا گشایم کمین

تو بر گرد شمشیر و برنه به کین

بگفت و کمین کرد جایی که شیر

برآن دشت گشتن نیارد دلیر

سپه شان به پیش طلایه رسید

چو آتش طلایه یکی بردمید

ز ترکان خروش آمد و دار و گیر

درخشیدن تیغ و باران تیر

سپاه فریدون چو زخم درشت

بدیدند، یکسر بدادند پشت

گریزان وزآن پس دلیران چین

چنین تا گذشتند نیز از کمین

سرافراز نستوه با آن سپاه

کمین برگشادند و بستند راه

سپاهِ گریزان ز پس کرد روی

بان دشت، خون اندر آمد به جوی

چو شیران آشفته بر کوفتند

گهی سینه و گاه سر کوفتند

شد از کُشته توده در آن یک زمان

تو گفتی شرنگ آمد از آسمان

دلیران ایران، چو تیره شبان

بیابند گرگان رمه ی بی شبان،

برآن دشمنان برگشادند دست

چو شیران زوش و چو پیلان مست

چو یک بهره کشتند از ایشان به تیغ

دگر بهره جستند راه گریغ

همی تاخت نستوه بر پی دوان

خوی و خون شد از باد پایان روان

چنین تا به لشکر گه چین رسید

ز خون رنگ گفتی به پروین رسید

فزون کشته بود از یلان سه هزار

همه دشت پر جوشن آبدار

سوی قارن آمد چنان تافته

به پیروزی و کام دل یافته

ببوسید یال و برش پهلوان

بیامد بجای نیایش نوان

همی گفت کای پاک نیکی شناس

بدین آرزو از تو دارم سپاس

***

آگاه شدن کوش از آمدن قارن

دگر روز برداشت لشکر ز جای

جهان پر شد از ناله ی کوس و نای

دو لشکر برابر فرود آمدند

ز بیشه به هامون و رود آمدند

فرستاد کارآگهی شاه چین

بدان تا ببیند سواران کین

همه تا چه مایه سپاه آمده ست

سپهبد کرامی به راه آمده ست

بیامد سلیح و سپه دید و اسب

شتابان بشد همچو آدرگشسب

سپاه است، گفتا چو دریای چین

گرازان به رزم و شتابان به کین

زمین از گرانی و ساز یلان

بلرزید همچون دل بددلان

چنان بارگی برخروشد همی

که از گردشان مه بپوشد همی

سپهدارشان قارن تیره کیش

برادر مرآن را که آن بار پیش

تو او را چنان گرز بر سرزدی

همه لشکرش را بهم بر زدی

بدو گفت کوش این فرومایه مرد

بتر زآن خورد کآن برادرش خَورد

نه قارن بدو هیچ پیغام کرد

نه کوش اندر آن رزم آرام کرد

***

جنگ دیگر ایرانیان با کوش، و کشته شدن شاه تبت به دست نستوه

سپیده چو بگشاد چون باز پر

بگسترد بر دشت خورشید فرّ

غولشکری خاست از هر دو جای

خروش آمد از کوس و آواز نای

درفش دلیران چو پرواز کرد

سپهدار قارن سپه ساز کرد

فرستاد نستوه را سوی راست

سپاهی جهانگیر چونان که خواست

تَلیمان یل را سوی میسره

فرستاد با او سپاهی سره

به قلب اندرون خویشتن جای داد

درفش از پس پشت و پیشش قباد

وزآن روی چون، چشم بگشاد کوش

سپه دید و گیتی گرفته خروش

برآشفت و لشکر برآراست نیز

تو گفتی که بگرفت مغزش ستیز

کرو خان که بُد شاه بر قندهار

یکی لشکر آرای کرد استوار

بدو داد با لشکرش میمنه

بشد با سپه، دور گشت از بنه

همان میسره مر قرا را سپرد

که شاهی تبّت ز شاهان ببرد

به قلب اندرون جای خود کرد کوش

چو رعد از دو لشکر برآمد خروش

که مرّیخ گفتی بنالد همی

زمین سوی گردون بنالد همی

ده و دار و گیر آمد از هر دو روی

روان شد برآن دشت، خون همچو جوی

ز بس جوشن کشتگان بر زمین

به هر جای کوهی نمود آهنین

ز شمشیر خونبار و زخم سنان

ندانست بد دل رکیب از عنان

درخش سنان و چرنگ کمان

همی هوش برد از دل بدگمان

چنین تا جهانجوی نستوه گرد

بکردار آتش یکی حمله برد

بزد بر قرا خویشتن را چو کوه

پس پشت او از دلیران گروه

قرا با سپاهِ تَبَت پیش رفت

صد و سی هزار از یلان بیش رفت

برآویختند آن دو لشکر بهم

زمانه شد از زخم ایشان دژم

دمان شد یکی باد و گردی سپاه

برآمد که خورشید گم کرد راه

همی تاخت نستوه گرزی به دست

کرا یافت زنده ز دستش نجست

چنین تا بر شاه تبّت رسید

خروشید چون شیر کاو را بدید

یکی سفته زوبین زد او را درشت

ز سینه سنانش برون شد ز پشت

چو دیدند ترکان تبّت که شاه

ز زین اندر آمد به خاک سیاه

چو او کشته شد، بازگشتند تیز

گرفتند از آن زخم راه گریز

***

جنگ کردن قارن با کوش، و پیروزی ایرانیان

چو از قلب، قارن بدید آن شکست

یکی اسب آسوده را برنشست

به قلب سپه برزد و حمله برد

سواری به هر زخم بشکست خرد

پذیره شدش کوش با لشکری

که خود لشکری بود از آن هر سری

یکایک سواران و ترکان چین

هم از پیش قارن شدندی کمین

تکان را همی هر گهی تاختی

روانش به زخمی بپرداختی

چنین تا ز ترکان فراوان سران

بکشت آن نبرده به زخم گران

وزان جای با گرز کوش سترگ

در ایرانیان اوفتاده چو گرگ

رمان لشکر از پیش او چون رمه

کجا گرگ بیند به روز دمه

دو لشکر ز ترکان چنان شد دژم

که گردون تو گفتی ببارید غم

چو شد زرد رنگِ رخ آفتاب

زمین را ز خون خوردن آمد شتاب

بهم باز خوردند دو رزمساز

یکی قارن و کوش گردنفراز

برآویختند آن دو جنگی بهم

شده خشک کام و شده تیز دم

سپهدار قارن چون بشناختش

چو آتش همی گرد بر تاختش

مر او را ندانست دارای چین

چو دید آن دلیری و مردی و کین

به دل گفت مانا که این قارن است

که گاه ستیزه کُه آهن است

برآویخت با او به تیغ و سنان

یکی بر سر و گاه بر بر زنان

چو قارن بدید آن دلیری ز کوش

شگفت آمدش زآن سواری و جوش

هم اندر زمان کوش چون پیل مست

درآمد یکی سفته زوبین به دست

بزد، پهلوان داشت پیشش سپر

نیامد بجز بر سپر کارگر

سپهدار زوبین بیرون کشید

بزد، سینه ی باره در خون کشید

به راه جگرش اندر آمد به ران

ز دست دلاور برون شد عنان

بیفتاد ز اسب اندر آمد به سر

بجَست از زمین شاه پرخاشخر

پیاده چنان پیش قارن دوید

که گفتی زمین را بخواهد درید

برآویخت با او پیاده بهم

خروشان و جوشان چو شیر دژم

سواران چین همچو آذرگشسب

رسیدند پیشش کشیدند اسب

شتابان به اسب اندر آورد پای

برآشفت آن شیر مردم ربای

بزد ران و مانند پرّنده باز

بر قارن آمد برآویخت باز

چو دید آن ستیزه ز دارای چین

بدو گفت گم بادی از پُشت زین

به گیتی ندیدم چو تو شوخ مرد

چو بازی نمایدت دشت نبرد

نزیبد تو را شهریاری و گاه

نه فرمان و گنج و نگین و کلاه

فریدون فرّخ سزاوارتر

که او چون سروش است و تو دیو نور

بگفت این و بر وی چنان حمله کرد

که بر روی گیتی برافشاند گرد

دلیران ایران پسِ پشت اوی

خروشان ز ترکان نهادند روی

بیکباره از بن بکندندشان

به لشکرگه اندر فگندندشان

چو نیرو گرفتند ایرانیان

برون شد سپاه تبت زآن میان

گریزان بگشتند از آن رستخیز

که پیروزی است ار بدانی گریز

شب آمد سپهدار پیروز و شاد

ز یزدان پیروزگر کرد یاد

به لشکرگه آمد به خوردن نشست

ز پیروزی و باده گشتند مست

فزون کشته بود اندر آن کارزار

ز چینی و مکرانیان سی هزار

***

گریختن کوش و پناه بردن به شهر خمدان

شهنشاه چین با سپاهش نژند

فرود آمد از پشت اسب سمند

سران سپه را همه کشته دید

سپاه تبت پاک برگشته دید

شکسته دلِ لشکر خویشتن

ز بس کُشته و خسته زآن انجمن

دلیری و نیروی ایرانیان

شده هر سواری چو شیر ژیان

چو از بازگشتن ندید ایچ رای

بماندند خرگاه و خیمه به جای

سپه برگرفت و بُنه برنهاد

همی رفت تا شهر خمدان چو باد

چو روز آمد و قارن آگاه شد

به لشکرگه کوشِ بدخواه شد

بفرمود تا از پسش سی هزار

برفتند از ایران گزیده سوار

سپه رفت و کرد آن نبرده درنگ

ببخشید ایشان که بودند به جنگ

ز خرگاه وز خیمه و چارپای

که ماندند گردان چینی به جای

سوم روز بازآمدند آن سپاه

گرفته فراوان اسیران به راه

ز کوش آگهی داد خسرو پرست

که در شهر خمدان شد و در ببست

سپهدار از دادگر یاد کرد

اسیران چین را تن آزاد کرد

یکی را بفرمود کشتن ز کین

همه بازگشتند شادان به چین

به روز چهارم سپه برگرفت

در و دشت و کهسار لشکر گرفت

به فرسنگ خمدان فرود آمدند

در آن بیشه و دشت و رود آمدند

***

محاصره ی طولانی شهر خمدان

چو دارای چین دید کآمد سپاه

همه خیمه ها دید بی راه و راه

ببخشید دروازه ها بر سران

سرا را ذبس داد بس بیکران

بیاراست باره به مردانِ مَرد

به هر برج عرّاده برپای کرد

ز بس منجنیق و کمانهای چرخ

ز بیمش نهان کشته گردنده چرخ

به گِردش یکی کنده بودی بزرگ

که نتوان بریدنش پیل سترگ

ره از شهر ببرید و در بست آب

سپاهی و شهری یله کرد خواب

سپهبد دگر روز بر گرد شهر

برآمد بدید آن گزاینده زهر

دژم گشت و در کارش اندیشه کرد

پس آهنگ آن مایه ور بیشه کرد

بیاورد چندان درخت بلند

که پیل از کشیدن همی شد نژند

به هر جای بر منجنیقی نهاد

به سنگ گران دست را برگشاد

کمانور ببارید تیر از دو روی

سپرور پیاده شده رزمجوی

دو ماه این چنین رزم، پیوسته بود

ز هر دو سپه کشته و خسته بود

گشادن نشایست خمدان به جنگ

جهان بر دل سروران گشته تنگ

دگر باره گردان به جنگ آمدند

بسی خسته ی تیر و سنگ آمدند

همی رزم کردند روزی دوبار

به سنگ و به پیکان زهر آبدار

دگر چاره ماه اندر این شد درنگ

نشد باره ویران به تیر و به سنگ

سپهدار قارن ز چاره بماند

جهان آفرین را فراوان بخواند

خزان آمد و روزگار دمه

ز چاره بماندند گردان همه

بسی کشته آمد ز هر دو سپاه

بسی خسته بر سنگ و گشته تباه

***

پیشنهاد قارن به کوش برای جنگ تن به تن

یکی روز قارن دژمناک بود

ز باد و ز باران جهان پاک بود

به دروازه شهر شد با سپاه

بفرمود تا بانگ زد مرد شاه

بگفتند مر کوش را این سخن

همان گه فرستاد مرد کهن

که دانست گفتار ایرانیان

بسی دیده آیین و رسم کیان

برِ پهلوان رفت و بردش نماز

همان آفرین کرد بر وی دراز

بدو گفت قارن که ای نیکمرد

یکی سخت سوگند بایدت خورد

که هرچت بگویم، بگویی به کوش

به پیش بزرگان بسیار هوش

فرستاده خود کرد سوگند یاد

که پیغام تو بازگویم به داد

به دارای چین پیش آن انجمن

که باشند فرزانه و رایزن

بدو گفت قارن که او را بگوی

که خیره چه ریزی همه آبروی

مپندار هرگز تو ای شاه چین

که من بازگردم به ایران زمین

مگر ساخته بند بر پای تو

سپرده به نستوه یل جای تو

وگر سالیان کرد باید درنگ

به یزدان اگر بازگردم به ننگ

نشسته چنین و تن آسان بجای

چنان داد که نسپندد از تو خدای

که لشکر بدین سان به کشتن دهیم

من و تو کلاه مهی برنهیم

گر از شهر بیرون خرامی یکی

نه تنها که با ویژگان اندکی

من آیم برون از میان سپاه

بگردیم هر دو به آوردگاه

ببینیم تا گردش آسمان

کرا خواهد آورد بر سر زمان

اگر من به دست تو گردم تباه

سپهبد به کام تو گشت و سپاه

بکن هرچه خواهی که کامت رواست

که پیروز گر بر جهان پادشاست

وگر من شوم بر تو بر کامیاب

سر جنگتان اندر آمد به خواب

کنم با تو کاری که رای آیدم

گر این آرزوها بجای آیدم

بشد مرد و پیغام قارن بگفت

به پیش بزرگان نه اندر نهفت

ز پیغام قارن خجل گشت کوش

ز رویش بشد رنگ، وز مغز هوش

دل از راه اندیشه تنگ آمدش

ز هرگونه انداخت، ننگ آمدش

که با پهلوانی نبرد آورد

سر نام خود زیر گرد آورد

همی گفت اگر پاسخ آرم دگر

چه گوید مرا مرد پرخاشخر

که دارای چین با یکی پهلوان

نیاویخت کرتن نبودش توان

و دیگر که با زور اهریمنی

همی داشت بر خوشتن ایمنی

سدیگر کزآن انجمن شرم داشت

دل کین ایرانیان گرم داشت

فرستاده را گفت رو، بازگرد

بگویش که دادی تو داد نبرد

اگر روز امروز بودی درست

توانستمی با تو پیگار جُست

کنون بامدادان مرا چشم دار

اگر دیر مانم مرا خشم دار

فرستاده با پاسخ آمد به در

بگفت آن سخنها همه دربدر

دل قارن از پاسخ شاه چین

ز شادی بپرّید و کرد آفرین

از آن شادمانی همه شب نخفت

همی بود با مغزش اندیشه جفت

مگر گاه آن است کاین زشت کیش

گرفتار گردد به بیداد خویش

چو بیداد بسیار گردد ز شاه

زمانه مر او را رباید کلاه

نرفت از جهان مرد بیدادگر

مگر تخم بیداد او داد بر

***

جنگ تن به تن قارن و کوش و گرفتار شدن کوش

سپیده چو بر چرخ پرواز کرد

درِ روشنی بر جهان باز کرد

بیاورد گنجور ساز نبرد

برِ کوش بنهاد و برگشت مرد

همان گه بپوشید دارای چین

سلیحی سگالیده از بهر کین

ز تبّت یکی آبداده زره

بپوشید و برزد به بندش گره

که بر وی نکردی سلیح ایچ کار

نه شمشیر و نه تیر جوشن گذار

یکی خود چینی به سر برنهاد

کمر بر میان بست و دل برگشاد

برافگند بر بور برگستوان

برون رفت با لشکری از گوان

سواری هزار از پسِ پشت او

یکی هندوی تیغ در مشت او

ز کنده گذر کرد و آمد به دشت

به ناورد روی زمین برنوشت

به قارن فرستاد پیغام زود

که خورشید بر چرخ بالا نمود

زمانی ست تا من به ناوردگاه

همی چشم دارم که آیی به راه

بخندید قارن ز پیغام او

تو گفتی همی دید فرجام او

همی گفت گیتی سرآید همی

که کوش این دلیری نماید همی

بدین پیشدستی بترساندم

کز این سان به ناوردگه خواندم

کمر خواست و ساز یلی پهوان

برافگند بر خنگ برگستوان

سواری هزار از میان سپاه

گزین کرد و آمد به آوردگاه

قباد سپهدار و نستوه پشت

یکی نیزه چون مارپیچان به مُشت

قباد دلاور همی لابه کرد

که بگذار تا من شوم همنبرد

مگر زو بخواهم همی کین خویش

رسانم به کام این جهان بین خویش

بدو گفت قارن که این خود مگوی

که کمتر کنی نزد ما آبروی

یکی آن که با او نداری تو پای

چو با گرز و کین اندر آید ز جای

و دیگر که ما خواستیم این نبرد

تو گرد در بیوفایی مگرد

نه با تو نبرد آزماید یکی

بدین دشت گیرد درنگ اندکی

بهانه کند بازگردد به شهر

نماند به ما جز غم و رنج بهر

بگفت این و پس جنگ را زان نمود

سوی لشکر چینیان شد چو دود

برون رفت کوش از میان سپاه

بیامد بر قارن رزمخواه

ببستند پیمان که از لشکری

نیاید کسی پیش این داوری

وزآن پس به شمشیر بردند دست

دو شیر شکاری، دو پیلان مست

همی حمله کردند چون باد و گرد

بنالید از ایشان زمین نبرد

ز بانگ دلیران و از زخم تیغ

ز سینه همی جست راه گریغ

چو شد تیغ رخنه، بینداختند

به نیزه نبردی دگر ساختند

سنانها شکستند بر یکدگر

نیامد همی زخمشان کارگر

به هر بند و چاره پسودند دست

سنان یکی دیگری را نخست

چنان خسته گشتند یکبارگی

که بیهوش گشتند بر بارگی

زمانی ز هم بازگشتند و چشم

کشیدند بر یکدیگر بر ز خشم

چو آسوده گشتند، جوشان شدند

چو شیران جنگی خروشان شدند

دگر باره بر هم گشادند دست

سر از زخم گرز گران کرده مست

چنان شد که بگسست خونشان ز رگ

نه در مرد زور و نه در باره تگ

بدان سستی آویخته شاه چین

چو باد اندر آمد سری پر ز کین

بزد گرز و قارن سپر پیش داشت

که زور از هماورد خود بیش داشت

چو دارای چین از وی اندر گذشت

خروشید قارن برآن پهن دشت

برآورد گرز و برافراخت یال

هماورد او سر بدزدید و یال

بزد بر سر اسب گرز گران

بیفتاد و در زیر او ماند ران

سپهبد هم از باد گرزی دگر

بزد بر سر کوش پرخاشخر

سراسیمه شد، هوش از او دور گشت

ز زخم گران شاه رنجور گشت

سپهبد به اسب اندر آمد چو باد

بینداخت گرز و بدو بر فتاد

چو دیدند از آن سان سواران چین

یکی حمله کردند با درد و کین

وز این روی نستوه و فرّخ قباد

برانگیختند اسب مانند باد

بدان چینیان خویشتن بر زدند

همه زخم بر سینه و سر زدند

چنین تا لب کنده هفتاد مرد

بکشتند و برخاست گرد نبرد

قباد آمد و هر دو دستش ببست

بر اسبش فگندند مانند مست

مبادا که شاه آزماید نبرد

مگر بخت گویدش کو راه برد

چو پیروز برگشت سالار گو

از ایران سپه پاک برخاست غو

که پیروز بادا فریدون به جنگ

تن دشمنانش ز خون لاله رنگ

هم اندر زمان کوش را بند کرد

زمانه دل خویش را پند کرد

به بندی ببستش که یک پاره بود

نه هرگز گشادنش را چاره بود

نگهبان او کرد مردی هزار

ز لشکر گزیده دلیران کار

چنین است فرجام کار جهان

چو نوش آشکارا، شرنگ از نهان

یکی را برآرد به چرخ از مغاک

همو بازگرداندش زیر خاک

از او گرچه برداشتی بهر خویش

به تو بر گمارد همان زهر خویش

اگر دل به کامت بیاراید اوی

چنان دان که رویت بگزاید اوی

تو گر هوشیاری در او دل مبند

که راهش تباه است و کارش گزند

جهان پهلوان قارن شاه گیر

بیامد بجای نیایش چو تیر

همی گفت کای برتر از برتران

به فرمان تو باد و کوه گران

تو دادی مرا زور و این دسترس

تو پیروز کردی، ننازم به کس

چو برگشت از جایگاه نماز

ز لشکر دلیران گردنفراز

بیاورد و رامشگران را بنیز

بخواند و بخورد و ببخشید چیز

بدان شادمانی شبش روز کرد

که یزدانش از بخت پیروز کرد

***

آمادگی چینیان برای ادامه ی جنگ

چو بی شاه شد سوی شهر آن سپاه

خروش آمد از کوی و بازارگاه

سپاهی و شهری برآمد بهم

گروهی ز شادی، گروهی ز غم

خروشی برآمد ز ایوان کوش

که زارا، یلا، شاه پولادپوش

بتانش همه پرده برداشتند

غریو از بر چرخ بگذاشتند

ز خوبان همه شهر غلغل گرفت

گل تازه و مشک و سنبل گرفت

سپاهی و شهری شدند انجمن

جوانان و پیران همه رایزن

که ما از پس شاه چین چون کنیم

وگر دیده و دل پُر از خون کنیم

ز ما شهر نتوان ستد هیچ کس

نگهداشت باید شب و روز و بس

که مُردن به شهر از برِ شاه خویش

به از زنده در دستبدخواه خویش

ز بهر زن و بچّه و جان و چیز

بکوشیم چندان که نیروست تیز

برآن بر نهادند مردم دو بهر

که رزم آورند و بدارند شهر

به دروازه ها بخش کردند باز

سپاهی و شهری که بُد رزمساز

به دروازه ها لشکر انبوه شد

ز جوشن سر باره چون کوه شد

سری را سپردند از آن هر دری

درفشی برافراخت هر سروری

همه باره شد سرخ و زرد و بنفش

ز بس گونه گون پرنیانی درفش

***

پیام قارن به چینیان و زنهار دادن به آنان

دگر روز قارن فرستاده ای

جوانی سخنگوی و آزاده ای

بدیشان فرستاد و شد سوی در

که و مه ز باره برآورد سر

سخنگوی گفت: ای گرانمایگان

دلیران چین و گرانسایگان

شما را که هستید پیر و جوان

درود از زبان جهان پهلوان

همی گوید آن شیر کشور گشای

که شاه جهان را چنان بود رای

که کشور بشوید ز بیداد کوش

بدان گه که برخاست از در خروش

ز چین بود فرزانه پنجاه مرد

به درگاه شاه آمده پُر ز درد

همی ناله آمد ز برنا و پیر

فزون بود یک هفته بر در نفیر

همه کارِ بیداد او خواندند

همی خاک بر درگه افشاندند

همه جامه کرده کبود و سیاه

دژم گشت از آن کار، فرخنده شاه

فریدون نه بر خوی ضحاک بود

که او نام بیداد نتوان شنود

فرستاد ما را از ایران زمین

که بیداد او باز دارم ز چین

مرا رزم با این ستمکاره بود

که بیدادگر بود و خونخواره بود

به بیدادگر بند شاید همی

از این پس چرا رزم باید همی

مرا با شما هیچ کس جنگ نیست

هم این جا مرا بودن آهنگ نیست

چو بیدادی کوش برداشتم

یکی آرزوی دگر داشتم

که ریشی که او کرد، مرهم کنم

دل مردم شهر بی غم کنم

کنون مردم لشکری سربسر

مرا چون برادر شدند و پدر

چو خواهند کایدر بداریمشان

سر از چرخ برتر برآریمشان

وزایشان کسی گر شود نزد شاه

منم پیش شاهش نماینده راه

کنم پایمردیش در پیش تخت

همی تا نماید بدو روی بخت

وگر شهری و مرد دهقان نژاد

ز بیدادگر تا نیارند یاد

به زنهار یزدان و شاه منند

اگر دشمن ار نیکخواه منند

یکایک شوید از پی کار خویش

همه بر سر کشت و بازار خویش

که ما بر همه پاسبانی کنیم

به داد و دهش مهربانی کنیم

فزونی دهیم از دگر شهرها

بسازیم تریاک آن زهرها

***

خوار کردن فرستاده ی قارن توسط سپاهیان چینی

چو گفتار آن مرد شیرین سخُن

یکایک شنیدند سر تا به بن

ز شهر و ز بازار و مردم که بود

سراسر هوای فریدون نمود

سپاهی ز فرمان برون برد سر

همه پاسخش تیغ و تیر و تبر

به لشکر چنین گفت شهری که شاه

گرفتار گشت و تهی ماند گاه

ندارد یکی نام برده پسر

که تاج پدر برنهادی به سر

ز بهر که پیگار و جنگ آوریم

جهان بر دل خویش تنگ آوریم

همی لشکری را بدادند پند

نیامد همی پندشان سودمند

چخیدن نیارست بازار و شهر

که یک بهر بودند و لشکر دو بهر

فرستاده را خوار کرد آن سپاه

نکردند گفتار او را نگاه

به سنگ و به دشنام بردند دست

جوان دلاور بجست و نخست

سوی قارن آمد بگفت آنچه دید

از ایشان دل پهلوان بررمید

سه ماه دگر کرد بر در درنگ

به شهر اندرون خوردنی گشت تنگ

***

پیشنهاد پنهانی تسلیم شهر، و تصرف آن به دست ایرانیان

نهانی فرستاده ای تاختند

ز هرگونه گفتارها ساختند

که گر پهلوان کینه ماند بجای

به سوگند پیمان کند با خدای

که ما را نیازارد از هیچ روی

نه یاد آورد جنگ و نه گفت و گوی

شب تیره او را سپاریم شهر

که بر ما زمانه پراگند بهر

همانگاه قارن بدو داد دست

به سوگند، شمشیر و لشکر ببست

که کس را نیارد زمانی به روی

جز آن را که گردد سرش جنگجوی

فرستاده گفت ای جهان پهلوان

کنون رازها را گشادن توان

مر این شهر ما را فراوان دَرَست

برآن هر دری بر یکی مهتر است

مر او را سپاه است پنجه هزار

دلیران چین و سُواران ار

نهانی به بالا دری دیگر است

که از ماست آن کاو بدان در سر است

شب تیره با لشکری رزمساز

بیا تا گشاییم دروازه باز

به خانه درآیید بی داوری

تو دانی همی کوش با لشکری

دل پهلوان گشت از آن مرد شاد

نهانی ورا جامه و زر بداد

بدو گفت چون اندر آیم به شهر

ببخشمت یک مرده از گنج بهر

فرستاد با او یکی نامور

بدان تا نماید به دروازه در

شب آمد برافگند برگستوان

کمر بست با صد هزاران گوان

بیامد بدان در که چینی نمود

در شهر بگشاد چینی چو دود

سپاه اندر آورد و آوای نای

چنان شد که کیوان یله کرد جای

تبیره زنان زخم برداشتند

خروشیدن از ابر بگذاشتند

شب تیره و نیزه و تیغ و گبر

خروش دلیران رسیده به ابر

سپاهی چو بشنید از آن سان خروش

رمید از تنش توش، وز مغز هوش

سراسیمه از جای بر جَست مرد

بدانست کایدر زمانه چه کرد

گروهی نهان شد به خانه درون

گروهی همی تاخت تا پیش خون

چو خورشید بر خاک زد رنگ خویش

نمود او به چرخ روان سنگ خویش

سپه دیده بگشاد و لشکر بدید

چو از باد لاله فرو پژمرید

همه تیغ و جوشن فرو ریختند

زبانها به لابه برانگیختند

سپهدار قارن ببخشودشان

از این بیش کُشتن نفرمودشان

***

فرستادن کوش و گنجهای او بنزد فریدون

وز آن جا بشد تا به ایوان کوش

سپاه از پس و پیش پولادپوش

فرود آمد و گنجها مُهر کرد

نگهبان بر او کرد مردان مرد

در آن شهر ماهی درنگ آمدش

همه گنج شاهان به چنگ آمدش

شتر خواست از در ده و دو هزار

سراسر درآوردشان زیر بار

همه گوهر و زرّشان بار کرد

همه جامه ی چین و دینار کرد

ز تخت و ز تاج و ز طوق و کمر

برآراسته کاروانی دگر

ز خوبان چینی چهاران هزار

که با یاره بودند و با گوشوار

از ایوان کوش آمدندی برون

زجان ار فریب و لبان از فسون

همان ده هزاران غلامان خرد

که هر یک زخورشید خوبی ببرد

زنان شبستان همه با خروش

به ایران فرستاد همراه کوش

به دست تلیمان فرخ نژاد

سپه سی هزار از یلانش بداد

بدین آگهی نیز نامه نبشت

به نزد فریدون، چراغ بهشت

همه سرگذشت اندر او یاد کرد

تلیمان روان گشت مانند گرد

هرآن کاو به صد سال گرد آورید

تلیمان به یکبار زی شه کشید

خردمند اگر گیردی پند از این

نکردی نهان گنج، زیر زمین

اگر دستگاهی تو داری به دست

که شادان و ایمن توانی نشست

ز کوش و فریدون تو را به کام به

وز ایشان بدان سر تو را نام به

که گنج است خرسندی ای نیکمرد

که آهنگ او هیچ دشمن نکرد

***

گردیدن قارن به گرد چین و سپردن چین به نستوه

برآمد یکی گِرد چین با سپاه

درآورد گردنکشان را به راه

کسی کاندر آن مرز او مرد بود

دل مردمان زو پر از درد بود

به ایران فرستادش از مرز چین

زن و بچّه و چیز او همچنین

نیازرد مرد کم آزار را

همان شهری و مرد بازار را

ز قارن چنان داد و آرام بود

کجا بهره ی کوش دشنام بود

به نستوه داد آنگهی جای کوش

مکن بد، بدو گفت، بر داد کوش

که فرجام بیدادِ مرد این بود

که در هر دو عالم بنفرین بود

***

رسیدن کوش بنزد فریدون و بند کردن او در دماوند

سوی شهر ایران شد او با سپاه

سپاهش همه یافته دستگاه

تلیمان چو با کوش و با خواسته

به درگاه شاه آمد آراسته

از آن شاد شد شاه گردنفراز

شتابان درآمد به جای نماز

به یزدان بر از دل ستایش گرفت

به پیروزگر بر نیایش گرفت

همی گفت کای برتر از راستی

بدین آرزو دل تو آراستی

به گیتی ز تو کام یابم همی

ز کام تو هم نام یابم همی

سپاس از تو دارم بدین نیکوی

که دارنده و رهنمایم توی

تلیمان چو مر کوش را برد پیش

فریدون نگه کرد از اندازه بیش

بدان سرکشان گفت کاین زشتروی

شگفت آمدی گر بُدی نیکخوی

چو دیدارش اندر خور خوی بود

ستمکاره بود و بلاجوی بود

به پایش یکی بند برساختند

به سوی دماوند پرداختند

ببستندش آن جا به بند گران

بر آیین ضحاک و آن دیگران

وز آن خواسته هرچه شایسته بود

به گنج جهاندار بایسته بود

پرستنده یکسر سوی گنج بُرد

یکایک به گنجور خسرو سپرد

دگر هرچه زآن خواسته ماند باز

به درویش بخشید و مرد نیاز

غلامان و از خوبرویان کوش

ببخشید بر مهتران شاه زوش

شبستان او را به موبد سپرد

بزرگان و آن کس که بودند خرد

***

بازگشت قارن بنزد فریدون

وز آن پس به سه ساله قارن رسید

بیامد فریدون کی را بدید

زمین بوس کرد و ستایش نمود

فریدون بر او آفرین بر فزود

فراوانش بستود و دادش امید

همین داشتم از تو، گفتا امید

به کامم رسانیدی ای پهلوان

که بادی همه ساله روشنروان

به خوردن نشست آن سَرِ سروران

چهل روز با رنجدیده سران

سپاهش بدو داد با کشورش

بشد با سپه، شادمان لشکرش

فریدون همی بود با ایمنی

ببست از جهان راه اهریمنی

تن کوش بیدادگر بسته ماند

چهل سال جان و دلش خسته ماند

***

جنگهای ایرانیان با سیاهان بجه و نوبی در کشور باختر

چنین تا نفیر آمد از باختر

که ویران شد آن بوم و بر سر بسر

سیاهان به تاراج دادند پاک

برآمد به خورشید از آن مرز خاک

کسی کاو ز تیغ سیاهان بجست

برفتند، وز هم بدادند دست

سیاهان که از بجّه و نوبه بود

برآورد از آن مرز یکباره دود

یکایک بنزدیک مصر آمدند

همه شهرها را بهم بر زدند

سپاهی فرستاد و باز آمدند

به تن خسته و دل گداز آمدند

سپاهی دگر خسرو دادگر

فرستاد و رنجش نیامد به بر

به تیغ سیاهان همه کشته شد

دل خسته از رزم برگشته شد

فزون کرد لشکر جهاندار شاه

درنگی نبودند با او سپاه

شکسته دگرباره گشتند باز

دریده درفش و پراگنده ساز

از آن کار درماند پیروزه شاه

ز هر سو بفرمود خواندن سپاه

از ایران، وز روم، وز ترک و چین

سپاهی گزین کرد شاه زمین

نریمانِ گرشاسب و قارن بهم

سپه برکشیدند هنگام نم

چو پیش سیاهان کشیدند صف

چو پیلان به لبها برآورده کف

همی کُشته آمد ز هر دو گروه

شده دشت، هامون و هامون چو کوه

چو پیوسته شد جنگشان چار ماه

ستوه آمد از گرز ایشان سیاه

سوی بجّه و نوبه گشتند باز

دل از داغ دو پهلوان درگداز

سپاه نریمان و قارن بهم

کشیده ز رنج سیاهان ستم

به درگاه از آن پس رسیدند باز

بگفتند با خسرو سرفراز

ز رنجی کز آن لشکر زشتروی

کشیدند گردان پرخاشجوی

دلیری و آرامشان روز جنگ

بدان زخم شمشیر کردن درنگ

چه مایه به تن رنج برداشتیم

کزآن مرزشان روی برگاشتیم

فریدون برایشان بخواند آفرین

وز آن شادمان گشت شاه زمین

زمین بجه هر که او داندش

جهاندیده مازندران خواندش

چو خواهی که رزم سیاهان تمام

بدانی، تو را ره نمایم به نام

ز مسعودی این داستان بازجوی

که او رنج دیده ست از این گفت و گوی

بدان هر که این کارنامه نهاد

ز شاهان ایران سخن کرد یاد

فریدون فرستاد از آن پس سری

بدو داد از ایرانیان لشکری

بدان تا نگهدارد آن مرز و بوم

ز بیداد و تیغ سیاهان شوم

چو شد کشور آباد از آن نیکرای

همه مردمِ رفته آمد به جای

دگر باره نوبی چو مور و ملخ

بیامد گرفت آن همه کوه و شخ

سپاه فریدون از آن سان گریخت

که از بیم در راه ترکش بریخت

سیاهان به تاراج بردند دست

همه مرز یکباره کردند پست

دگر باره شد کشور باختر

بدان سان که نه باغ ماندش نه بر

***

رای زدن فریدون با فرزانگان در کار سیاهان

فریدون فرزانه هر چندگاه

چو در کار آن مرز کردی نگاه

ز راه خدایی ندیدی روا

که باشد چنان بوم و بر بینوا

گنهکار پنداشتی خویشتن

که باشد پراگنده آن مرد و زن

چو آباد کردی به گنج و سپاه

دگر باره ویران شدی از سیاه

بدین سان همی بود تا سالیان

ز نوبی چو بسیار گشت آن زیان

فریدون در آن کار درماند و گفت

ز فرزانه این کار نتوان نهفت

جهاندیدگان را همه پیش خواند

ز کار سیاهان فراوان براند

که در کار این دیو چهره سپاه

بماندم، ندانم همی هیچ راه

شما هر کسی راه خویش آورید

ز دانش یکی بهره پیش آورید

بزرگان نهادند سر بر زمین

که ای نامور شاه با داد و دین

تو از ما و فرزانه داناتری

به کردارها بر تواناتری

تو شاهی و ما پیش تختت رهی

کمر بسته تا خود چه فرمان دهی

فریدون چنین گفت با مهتران

که گر من فرستم سپاهی گران

بدان کشور اندر نمانده ست ورز

که آباد جایی نمانده ست ورز

سپه چون فراوان نیابد خورش

ز پیگار و کوشش بتابد سرش

چو کمتر فرستم سپه را ز جای

همی با سیاهان ندارند پای

چه چاره سگالیم تا این گزند

شود دور از این مردم مستمند

سرافراز مردی و پهلونژاد

چنین گفت کای شاه با دین و داد

اگر چاره خواهی که آید درست

ستمکاره مردی ببایدت جُست

به زهره دلیر و به تن زورمند

نهادش درست و نژادش بلند

یکی سهمگن مرد پرخاشخر

به چهره ز هر دیو چهری بتر

سپاهش ده و ساز و خفتان جنگ

همان گرز و شمشیر زهر آبرنگ

به شاهی مرا او را دِه آن بوم و بر

که از بهر شاهی ببندد کمر

شب و روز تدبیر شاهان کند

همی رزم و رای سیاهان کند

ز دشمن بپردازد آن مرز و بوم

برآرد دمار از سیاهان شوم

نهد تخت و بنشیند او با سپاه

همی دارد آن پادشاهی نگاه

نه چون مهتری باشد آن سرسری

که برگردد از رزم و از داوری

***

آزاد ساختن کوش برای جنگ با سیاهان

زمانی فروماند از اندیشه شاه

وزآن پس بدو گفت کای نیکخواه

ندانم کسی را بدین رنگ و خوی

مگر دیوزاد، آن بدِ زشتروی

کزآن دیو چهران بسی بتّر است

دلیر و ستمکار و کین گستر است

مرا در دل آید همی این پسند

که برگیرم اکنون از آن دیو، بند

بیارم به خانه بیارایمش

دلش خوش کنم سخت بستایمش

سراسر بدو بخشم این بوم و بر

سپاهش دهم با کلاه و کمر

بکوشد شب و روز با دشمنان

ز بُن برکَنَد بیخ آهرمنان

به مردم کند کشور آباد و گنج

تن آسان کند مردمان را ز رنج

مر این مرز را کس نبندد میان

جز آن دیوچهر اژدهای دمان

بزرگان همه خواندند آفرین

بر آن دادگر شهریار زمین

که رای تو برتر ز چرخ بلند

جهان را تو هستی پناه از گزند

مرآن دشمنان را جز این چاره نیست

بترتر ز کوش ایچ پتیاره نیست

بفرمود تا قارن پاکرای

از آمل به اسب اندر آورد پای

به یک هفته سوی دماوند شد

به نزدیک آن خسته ی بند شد

ز بند گرانش رها کرد پای

سوی آمل آوردش از تنگ جای

بکردار دیوی شده تیره روی

گرفته سر و روی و گردنش موی

چو تن بهره ور کردش از آب گرم

چو بادام گفتی برون شد ز چرم

فرستاد نزدش بخور و جلاب

می روشنش داد و مرغ و کباب

یکی جامه پوشیدش از نقش چین

به خوشّی چو گاه بهاران زمین

همی بود یک ماه با رود و می

چنین تا بر او نرم شد چرم وی

***

گفتگوی قارن با کوش درباره ی بخشایش فریدون

وزآن پس بدو گفت قارن که شاه

ببخشود و بگذشت از تو گناه

نگر تا چه مایه نمودی گزند

بجای نیاگان شاه بلند

چو پاداش، آمرزش آمد پدید

ز فرمان او سر نباید کشید

از این پس چنین رو که فرمود شاه

تو آسان بمانی و خشنود شاه

چو بندی کمر پیش و فرمان کنی

چنانچون بفرمایدت آن کنی

تو را مایه ی شهریاری دهد

سرافرازی و کامگاری دهد

چو خشنود باشد ز تو شهریار

کند پیش تو بندگی روزگار

بدو گفت کوش: ای سرافراز مرد

چو شاه همایون مرا زنده کرد

نه من شیر سگ خوردم و گوشت گرگ

که گردن بپیچم ز شاه بزرگ

گر آن نیکویها ندانم نهان

سزاوار کشتن منم در جهان

وزآن پس به خوردن کشیدند دست

شب و روز با رامش و می به دست

سپهدار قارن در ایوان خویش

سرایی سزاوار مهمان خویش

بیاراست مانند باغ ارم

همه راست کرد اندر او بیش و کم

زنان شبستان او را همه

بدو بازبخشید شاه رمه

نگهداشت قارن همه کار او

خور و خواب و پوشش سزاوار او

بتان را ز پیشش بیاراستی

بدو دادی او را که او خواستی

بدان سان همی داشت او را بناز

به بگماز و خوبان بربط نواز

که یک روز ننشست بر دلش گرد

نه بر رویش آمد دم باد سرد

***

کوش در پیشگاه فریدون

چو یک سال در کاخ قارن بماند

فریدون فرّخ ورا پیش خواند

چو چشمش برآمد به تاج کیی

بدید آن بزرگی و فرّخ پیی

به رخساره بپسود روی زمین

همی خواند بر تاج شاه آفرین

بخندید در روی او شاه و گفت

که بخت تو بنمود روی از نهفت

از این پس نبینی جز از کام خویش

چو آغاز یابی سرانجام خویش

چو از شاه بشنید کوش این نواخت

زمین را ببوسید و سر برافراخت

همی گفت کای نیکدل شهریار

خردپرور و راد و آمرزگار

از این پس یکی بنده باشمت پیش

پشیمانم از کار و کردار خویش

اگر شاه پاداش کردار من

بفرماید اندر خور و کار من

سرِ دار باشد مرا جایگاه

مگر بر من آمرزش آید ز شاه

فریدون فراوانش بنواخت و گفت

که با رای تو راستی باد جُفت

بخوبی سوی خانه کردش گُسی

فرستاد با او بزرگان بسی

فرستاد نزدش ز هرگونه ساز

ز دینار و اسبان گردنفراز

چو روز آمد، او را بخوبی بخواند

به کرسی زر پیکرش برنشاند

یکی خوان شاهانه آراستند

بخوردند و پس جام می خواستند

به مستی بدو گفت شاه بلند

که زندان به از پیشگاه بلند!

تو آن سختی از خوی بد یافتی

که از راه ما روی برتافتی

کنون آن همه سختی اندر گذشت

گذشته بد و نیک چون باد دشت

از این پس بیابی ز ما آرزوی

چو از مغز بیرون کنی تیره خوی

زمین را به رخساره بپسود کوش

بدو گفت کای خسرو پاک هوش

بدین مهربانی و نیکودلی

روا دارم ار جان من بگسلی

سزد گر به زیر پی اسب شاه

ازاین پس کنم خویشتن را تباه

که بخشایش آورد ازآن پس که من

گنهکار دیدم همی خویشتن

چو من بنده را، بند و زندان سزاست

چه زندان، مرا تیغ برّان جزاست

بدان تا کس از بندگان سترگ

نتابد ز فرمان شاه بزرگ

ولیکن بدان شهریارا، که من

گنهکار دیدم همی خویشتن

نبودم دلیری که آیم برت

ببوسم سر و خسروی افسرت

کنون گر بیازاریم کام توست

وگر خود ببخشاییم نام توست

چو دیدم بزرگی و آرام شاه

گر از من کنون درگذاری گناه

از این پس یکی بنده باشم به در

کمر بسته پیش شه تاجور

بخندید در روی او شهریار

بدو گفت اندیشه در دل مدار

همه در گذارم من از تو گناه

به گردون رسانمت از این پس کلاه

ز پرده چو پیدا شدند اختران

ز باده سر سرکشان شد گران

خرد چون گریزان شد از جام می

سوی خانه رفتند از آن بزم کی

ز پرده چو بنمود روی آفتاب

به می کرد مغز دلیران شتاب

***

هدایای فریدون به کوش

فرستاد مر کوش را خواند پیش

چو آمد، نشاندش بنزدیک خویش

یکی مایه ور پایگه ساختش

فراوانش بستود و بنواختش

چو برگشت و آمد بنزدیک شاه

یکی خلعت آراست او را پگاه

ز تخت گرانمایه و تاج زر

پرستنده خوبان زرّین کمر

از اسبان تازی و هر گونه ساز

ز خوبان چنگی و بربط نواز

هزار اشتر ماده پر خواسته

یکایک به دیبا بیاراسته

صد از زرّناب و صد از بویها

صد از جامه و گونه گون مویها

دگر آلت رزم و ساز یلی

زره بود با خنجر کابلی

درفشی گرانمایه ی پُربها

بدو داد با پیکر اژدها

از آن خواسته خیره شد چشم کوش

ز شادی روانش برآمد بجوش

ندید و ندارد کس آن را به یاد

که خسرو فرستاد زی دیوزاد

ز خورشید دریا چو آمد بجوش

بپوشید تن جامه ی شاه، کوش

بر اسب شهنشاه گیتی نشست

کمر بر میان بَست و بگشاد دست

همی راند با قارن نیکخواه

چنین تا رسیدند در پیشگاه

دو کرسی نهادند در پیش تخت

نشستند با شاه دو نیکبخت

به دست خودش خسرو دادگر

ز فیروزه دادش کیانی کمر

بدو گفت شاه از ره مرغوا

که فیروز بادی و فرمانروا

کمر بر میان بست کوش سترگ

به فرمان کو شهریار بزرگ

دو رخ کوش بر خاک تیره پسود

نیایش همی بر ستایش فزود

***

سخن گفتن فریدون با کوش درباره ی باختر و سیاهان

فریدون بدو گفت کز باختر

یکی رنج پیش آمد و دردسر

که ایرانیان اندر این سالیان

گشاده ندیدند خود را میان

سیاهان نوبین برون آمدند

ز ماهی به دریا فزون آمدند

از ایشان همه مرز ویران شده ست

کنام پلنگان و شیران شده ست

ز نوبی چنان است شش ماهه راه

که در خاک او کرد نتوان نگاه

شده مردم آواره از مرز و بوم

یکی سوی خاور، یکی سوی روم

دوباره فرستادم او را سپاه

ز کُشته همه باختر شد سیاه

چو آباد شد مرز باز آمدند

سیاهان دگر کینه ساز آمدند

دگر باره تاراج گشت آن زمین

چنین بود رای جهان آفرین

همی در دل اندیشه آید فراز

که گر من کنم کشور آباد باز

دگر باره نوبی بیاید چو مورد

شود باختر باز در جنگ و شور

برآرد به گردون از آن مرز خاک

ز مردم شود باختر نیز پاک

مر این کار را جز تو کس نیست مرد

که از جان نوبی برآری تو گرد

سپاهی گزین کن ز مردان کین

ز گنج آنچه باید همی برگزین

از ایدر تو برکش سوی باختر

تو را دادم آن بوم و بر سر بسر

که بر روی گیتی از آن به زمین

نیابی همانا به ایران و چین

همان زر بروید بسان گیا

گیاها همه مایه ی کیمیا

همه کوه و کانش پر از گوهر است

تو را شاید و با تو اندر خور است

***

پند دادن فریدون کوش را و سوگند دادن او به دادگری و فرمانبرداری

چو آن جا رسی کشور آباد کن

چو آباد کردی همه داد کن

که چون داد یابد تو را زیر دست

جز از سایه ی تو نسازد نشست

ز بیداد هر کس گریزد همی

که بیدادگر خون بریزد همی

پسند جهان آفرین است داد

که بیداد هرگز به گیتی مباد

ز جایی که ویران شده ست و تباه

رها کن سه ساله خراجش مخواه

خورش بخش و گاو و خر و گوسفند

کز ایشان برآور شود کشتمند

به کار اندرون سخت هشیار باش

تن خویشتن را نگهدار باش

که مازندرانی همه بدرگ اند

به نیروی شیر و به خوی سگ اند

چو از راه داد و خرد بنگری

گزنده سگی به ز مازندری

چو گفتار خسرو بپایان رسید

جهاندیده کوش آفرین گسترید

پس از آفرین گفت ایدون کنم

که گیتی به کام فریدون کنم

بفرمود تا موبد موبدان

به پیش گرانمایگان و ردان

در آن پیشگه کوش را پند داد

پس از پند دادنش سوگند داد

که گردن نپیچد ز فرمان شاه

نه هرگز کند عهد و پیمان تباه

نبشتند خطی بر این داستان

که شد کوش بر گفته همداستان

بزرگان ایران همه تن بتن

گواهی نبشتند بر انجمن

چو پیمان و سوگند گشت استوار

بفرمود منشور او شهریار

نبشتند و مهرش نهادند به زر

نگین زد بر او خسرو دادگر

وزآن پس نهادند بر دست خوان

بزرگان ایران ز پیر و جوان

به خوردن نشستند با شهریار

فزون بود میخواره از ده هزار

به هنگام برگشتن از بزمگاه

قبا داد رومی و زرّین کلاه

همان تازی اسبان زرّین ستام

از آن بزم هر یک رسیده به کام

سوی خانه شد کوش شادان و مست

گرفته همی دست قارن به دست

***

سخن گفتن فریدون با کوش درباره ی گزینش سپاه

چو از مغز می رفت و آمد به هوش

سوی شاه شد نامبردار کوش

ببوسید تخت و به کش کرد دست

بدو گفت کای شاه یزدان پرست

نماید مرا روز رفتن به راه

همان تا چه مایه گزینم سپاه

فریدون فرو شد به اندیشه دیر

بدو گفت کای نامدار دلیر

تو را فوردین روز رفتن بود

وز ایدر سپه برگرفتن بود

که این روز را فوردین است نام

شوی شاد و پیروز آیی به کام

مه فوردین روز هم فوردین

ره باختر گیر با فرّ و دین

ز گفتار او سر برافراخت و یال

مر آن ماه و آن روز را کرد فال

مرا گفت هم فرّ و هم دین بود

سرم برتر از ماه و پروین بود

برون رفت خسرو سپه را بخواند

به هر کس که آمد درم برفشاند

چو ماه آمد و روز نزدیک شد

ز گرد سپه روز تاریک شد

از آن پس برون رفت خسرو به دشت

یکی گِردِ پُر مایه لشکر بگشت

چنین گفت با کوش کاکنون سوار

گزین کن ز لشکر تو سیصد هزار

چنین داد پاسخ سرافراز کوش

که شاها تو گفتار بنده نیوش

تو گفتی که آن مرز آباد نیست

فراوان سپه بردن از داد نیست

که در باختر نیست چندان خورش

که یابد سپاه گران پرورش

خورش چون نیابند پهن و فراخ

نه پالیز ماند نه ایوان نه کاخ

به بیداد یابد همه دست چیز

سیاهان همین کار دارند نیز

گریزند مردم ز ما دورتر

ز ما نیز گردند رنجورتر

بدانم فرستی همی با سپاه

که کشور کنم چون سیاهان تباه

وگر بازدارم به شمشیر و گنج

گزند سیاهان از آن مرز و رنج

همان مایه کز مرز چین آمدند

که با من به ایران زمین آمدند

پسند آید آن رای نزدیک شاه

بخندید و گفتا جز این نیست راه

بدو داد از ایرانیان چل هزار

سرافراز و برگستوانور سوار

گروهی که از چینیان زنده بود

گر آزاد بودند اگر بنده بود

شمرده برآمد ده و دو هزار

بدو دادشان تاجور شهریار

جهاندیده ی راز جوینده گفت

که این راز با راستی نیست جُفت

که کوش آن کجا شد سوی باختر

نبد پیل دندان، که بودش پسر

که کوش نخستین به زندان بمرد

به گیتی از او کودکی ماند خُرد

به دیدار و چهره بسان پدر

چو بر چهره بودش نشان پدر

فریدون مر او را همی خواند کوش

یکی سهمگن گرگی و تیزهوش

چو بالا برآورد و تن برکشید

سوی باختر رفت و لشکر کشید

ولیکن درست آن که او کوش بود

کز او کشور چین پُر از جوش بود

به هنگام رفتن بدو گفت شاه

که این مایه لشکر کشیدن به راه

همی بر دل من نیاید پسند

که ترسم که آید ز دشمن گزند

چنین پاسخش داد کای شهریار

از این روی اندیشه در دل مدار

که داننده ز آن کار دفتر کند

که بنده بدین مایه لشکر کند

خوش آمد دل شاه را آن سخُن

یکی رای دیگر نو افگند بن

دو ساله بفرمود روزی ز گنج

بدان نامداران و مردان رنج

***

حرکت کوش و سپاه از آمل برای پیگار با سیاهان مازندران

از آمل روان گشت لشکر به راه

همی رفت یکی میل با کوش، شاه

وز آن جایگه راه موصل گرفت

بیابان و کهسار و منزل گرفت

فرستاد با نامه پنجه سوار

سوی شهر موصل بدان مرزدار

که ما را گذر بر تو آمد نخست

نباید که باشی تو در کار سست

علف ساز چندان که داری توان

که هست این سپاهی چو سیل روان

نباید که در راه تنگی بود

بدین مرز لشکر درنگی بود

چو آمد به موصل، بسی ساز دید

همان مرزبانی سزاوار دید

بدان مرزبانی درنگ آمدش

بسی ساز شاهان به چنگ آمدش

وز آن جا سوی مصر بنهاد روی

همه راه شادان دل و پوی پوی

ز لشکر سواری فرستاد پیش

نبشته یکی نامه بی کمّ و بیش

که ما را همی شاه گندآواران

فرستد به پیگار مازندران

دو ساله علف ساز با خوردنی

فراز آر هر گونه آوردنی

که آن کشوری هست ویران شده

کنام پلنگان و شیران شده

نباید که تنگی کند لشکرم

چو از مرز آباد تو بگذرم

فرستاد هنگام بانگ خروس

بیامد شتابان به نزد کیوس

که در شهر بوصیر بودش نشست

همه ساله از بخت شادان و مست

چو فسطاط ناکرده بودند نوز

به بوصیر بودی بهار و تموز

چو نامه به فرزند نوشان رسید

ز فرمان او هیچ چاره ندید

فراز آورید آنچه بودش به شهر

دگر خواست از لشکر و شهر بهر

همه دشت پُر خوردنی کرده بود

که از شهر، وز کشور آورده بود

به راه جزیره همی راند کوش

همه لشکر گشن پولادپوش

چو از راه برخاست آوای کوس

پذیره شدش با بزرگان کیوس

چو چشمش برآمد برآن رزمساز

پیاده شدش پیش و بردش نماز

بترسید از آن هول و سختی دلش

گهر کهربا کرد گِرد گلش

چو کوش آن چنان دید بنواختش

بپرسید و بر باره بنشاختش

به فرسنگ بوصیر آمد فرود

به یک دست باغ و دگر دست رود

کیوس سرافراز را پیش خواند

به نزدیکی پیشگاهش نشاند

بدو گفت کز ساز وز خوردنی

چه مایه فراز آمد آوردنی

چنین پاسخ آورد کای تاجور

از این آمدن دیر بودم خبر

خورش هست چندان که یک ساله شاه

ببخشد بر این نامبرده سپاه

دل کوش از آن نیکدل شاد شد

وز اندیشه ی لشکر آزاد شد

بدو گفت یک ساله داریم نیز

دو ساله نیازم نیاید به چیز

نباید فراوان زمین جز گیا

و گر هست کشور همه کیمیا

تو این خوردنی سر بسر بار کن

بر اشتر تو در کشور انبار کن

وزآن پس دگر هرچت آید به دست

به دست کسانت سوی مافرست

کیوس جهاندیده خواهش نمود

بر آن خواهش او را ستایش نمود

که ایدر بر آسای یکچندگاه

نپذرفت و برداشت یکسر سپاه

شتابان بیامد به شهر سماب

درخت و گیا دید و آب و تباب

که اکنون همی برقه خوانی به نام

یکی مرزبان اندر او شادکام

مر آن شهر و آن شاه با دستبرد

جهاندیده از حد مغرب شمرد

سراپرده زد کوش در مرغزار

پراگند هر جای مردان کار

کرا یافت آواره از شهر و جای

درم داد چندان که شد کدخدای

فرستاد هر کس سوی شهر خویش

چو از گنج بستد همی بهر خویش

به هر مرزبر کارداری گماشت

که هر کار داری یکی گنج داشت

بفرمود تا هر کرا یافتند

ز بیگانگی روی برتافتند

بدادند چندان که بایست چیز

سه ساله خراجش یله کرد نیز

از آن شهرها هفت بودند و پنج

که از بجّه و نوبه دیدند رنج

از ایشان یکی روبله کرد شهر

که گفتی که دارد ز فردوس بهر

دگر یونس و طَرفه و قیروان

مر آن هر سه را باغ و آب روان

بصیره دگر بیش و ناکور بود

که پیوسته از بجّه رنجور بود

زویله دگر بود و ماهی دگر

دگر شازده کشور نامور

دگر فاس و بجنک بودند و هوم

همه مرز پیوسته بامرز روم

کنون هوم را گر ندانی همی

جزیره ی بنی رعم خوانی همی

دگر شهر تاهرت و شهر مبات

گلاب آب و زعفرانش نبات

مر این شهرها را که کردیم یاد

همی داد هرگاه نوبی به باد

نبود اندر این کشور آباد جای

نه بر پای دیدند جایی سرای

مگر برقه کآن خوب و آباد بود

گریزنده را جای فریاد بود

ز مردم هرآن کس که بگذاشت جای

سوی اندلس رفت بی پرّ و پای

چو آگاه شد کوش، شد شادمان

که در اندلس یافت آن مردمان

قراطوس بود اندر آن شهر شاه

جوانی سرافراز با دستگاه

سپاهش فزونتر ز موران خُرد

وگر چون ستاره که نتوان شمرد

***

نامه ی کوش به نزدیک قراطوس، شاه اندلس درباره ی بازگردانیدن فراریان باختر

قراطوس را نامه ای کرد کوش

که ما را جهاندار با فرّ و هوش

سوی باختر زآن فرستاد زود

کزآن مرز یکباره برجست دود

چنان آرزو کرد، هر چند شهر

که دارد ز ویرانی و رنج بهر

شود یکسر آباد و مردم همه

سوی شهر خود بازگردد رمه

چو ایدر رسیدیم، جستیم کار

شنیدیم گفتار آموزگار

که آن مردمان اندر این کشورند

وز این پادشاهی همی نگذرند

کنون گر تو درباره ی خسروی

سزد گر به گفتار من بگروی

فرستی مرآن مردمان را به جای

که شاهان ما را چنین است رای

زن و بچّه و خواسته هرچه هست

بدان مردمان بازداری تو دست

چو این کرده باشی به نزد من آی

که آرم بجای تو خوبی بپای

همه پادشاهی و گنج آنچه هست

سراسر به تو بازداریم دست

وگر سر بپیچی و گردن کشی

همه چادر مرگ بر تن کشی

ز ما زخم بینی گرانتر ز کوه

که از رنج او کوه گردد ستوه

همان تیر پولاد همچون تگرگ

که سوفار او زهر و پیکانش مرگ

درود از بزرگان ایرانیان

هم از شاه توران و ارزانیان

یکی نامور را گزین کرد و گفت

که با راه تو ایمنی باد جُفت

ببر نامه و پاسخ او بیار

سخن هرچه پرسد تو پاسخ بیار

چو ببرید دریا فرستاده مرد

سوی بارگاه وی آهنگ کرد

به شهری کجا قُرْطُبه داشت نام

قراطوس شاه اندر او شادکام

بدو آفرین کرد و نامه بداد

بفرمود تا ترجمان کرد یاد

چو آگاه گشت از سخنهای کوش

بر آشفت و دیده دژم کرد زوش

فرستاده را گفت چندین سخن

نراند جهاندیده مرد کهن

چه مرد است این، وز که دارد نژاد

که بیداد گوید سخنها نه داد؟

نبیره ست مر کوش را، شاه، گفت

نژادی که برخیره نتوان نهفت

برادر پسر شاه ضحاک بود

چنان شاه خونریز و ناباک بود

شهنشاه مکران و ماچین و چین

یکی سهمگن مرد جوینده کین

از آن پس که ضحاک را شاه گُرد

ببست و به کوه دماوند برد

بکوشید با شاه هفتاد سال

نیامد کس او را به مردی همال

چو یکچند از او بختِ بیدار شد

به دست سپهبد گرفتار شد

به زندان شاه جهان بسته ماند

چهل سال کس نام او برنخواند

کنون شاه کردش ز زندان رها

بدادش بسی گوهر پُربها

سپه دادش و تخت و زرّین کلاه

سمیران و مغرب بدو داد شاه

یکی مرد با برز و گردنکش است

به هنگام کینه کُه آتش است

اگر پند بپذیری ای شهریار

نتابی ز هرچ او کند خواستار

که گر بر بتابی تو از او نخست

از آن پس کنی بندگیها درست

نه پوزش پذیرد نه پرسدت گرم

نه هم دارد از مردمیهات شرم

قراطوس ز اوّل بترسید سخت

ز گفتار آن مرد بیدار بخت

بپرسید تا چند دارد سپاه

چو دارد چنین بر بدی دستگاه

بدو گفت هشتاد بارش هزار

فزون است برگستوانور سوار

از ایران گزین کرده و ساخته

همه رزم را گردن افراخته

قراطوس بر وی بخندید و گفت

که خیره سری هیچ نتوان نهفت

مرا گر فزونی ست ششصد هزار

از این مایه ام کن نیاید سوار

از ایشان یکی و ده از دشمنان

ندارند ایرانیان را زیان

زمانه مر او را به تنگ آمده ست

که با این سپه سوی جنگ آمده ست

که ضحاک با فرّ و با برز اوی

بدان مایه ور لشکر و گرز اوی

ز ما جز درودی فزونی نجست

چرا رای شاه تو گشته ست سست

سیاهان مازندران سر بسر

نیارند از این آب کردن گذر

فرستاده گفت ای سرافراز شاه

به کار اندرون ژرفتر کن نگاه

من از پند راندم فراوان سخن

اگر بشنوی پند مرد کهن

بفرمود تا خادمان سرای

مر او را یکی خانه کردند جای

سه روزش گرامی همی داشتند

زمانیش بی بزم نگذاشتند

قراطوس با مردمان رای زد

سگالید هرگونه ای نیک و بد

نیامد مر او را همی هیچ رای

که آن مردمان را دهد باز جای

که پیوسته بودند با لشکرش

تهی ماند گفتی همی کشورش

***

پاسخ قراطوس به کوش و نپذیرفتن فرمان او

یکی پاسخ نامه فرمود و گفت

که با رای مردم خرد باد جفت

رسید و بخواندم سخنهای تو

نبینم ز دانش همی رای تو

نمودن بزرگی و گندآوری

به دل ناپسند است اگر بنگری

پدید آید این داستان در مصاف

که با کیست مردی و با کیست لاف

دگر، مردمان را که درخواستی

بدین آرزو نامه آراستی

اگر زیردستان تو را درخوراند

مرا نیز درخور، که در کشوراند

که ما با پرستش نکردیم خوی

دل تو نکردی چنین آرزوی

نکردیم فرمان شاهان پیش

تو مپسند نیز این سخنهای خویش

چو در نامه این داستانها براند

فرستاده ی کوش را پیش خواند

به پیش وی انداخت تا بازگشت

در آن راه پرانتر از بازگشت

***

آگاه ساختن فریدون از نامه ی قراطوس و گذشتن کوش از دریا

چو آمد بر کوش و نامه بداد

یکایک بر او ترجمان کرد یاد

برآشفت سخت و پسایید دست

پس آن نامه بر نامه ی خویش بست

هیونی برافگند نزدیک شاه

به نامه درون گفت کای پیشگاه

قراطوس گردن بپیچد همی

کنون رزم ما را بسیچد همی

چو آن نامه کردم به نزدیک شاه

ز دریا گذر خواست کردن سپاه

ازآن پس رسانم به شاه آگهی

اگر رنج بینم، اگر فرّهی

هیون رفت و او رفتن آغاز کرد

به دریا گذشتن بسی ساز کرد

نپنداشت هرگز قراطوس شاه

که او بگذراند به دریا سپاه

از این داستان هیچ با کش نبود

نه بر چشم او کوش چیزی نمود

به دو مه چهل پاره کشتی بساخت

به دریا بسی بادبان برفراخت

ز بازارگانان بسی ساخت نیز

بخواست و به مردم بینباشت چیز

نخستین گذر کرد با سی هزار

از ایران، وز چین گزیده سوار

پس از پس فرستاد کشتی سپاه

گذر کرد یکسر به نزدیک شاه

سراپرده برزد برآن پهن دشت

که دیده ز دیدار او خیره گشت

لب آب پیوسته بادامنش

سپاه اندر آمد به پیرامنش

***

آماده شدن قراطوس برای جنگ و نیرنگ کوش

چو آگاه شد زو قراطوس گفت

که این مرد اگر با خرد نیست جفت

اگر هست گردنکش و ریمن است

به مردی و نیروی خویش ایمن است

گر از لشکرم آگهی داشتی

چنین آب گستاخ نگذاشتی

بفرمود تا کوس بیرون برند

سراپرده ی او به هامون برند

فرستاد و لشکر همه بازخواند

عَرَض را به دینار دادن نشاند

گزین کرد از آن لشکر نامدار

سه باره صد و سی هزاران سوار

دل هر کس از رنج خود شاد کرد

به اسب و سلیحش تن آباد کرد

فرستاد کارآگهی را نخست

که آگاهی از دشمن آرد درست

برفت و به دانش بدانست مرد

بیامد قراطوس را یاد کرد

که دشمن فزون نیست پنجه هزار

نبرده سواران و مردان کار

بخندید و گفتا، چنین است راست

وگرنه نشستن به دریا چراست؟

پشیمان شده ست از گذشتن به آب

نداند که ایران نبیند به خواب

وزآن کرده بود او به دریا درنگ

که آید قراطوس پیشش به جنگ

که شهری بزرگ است سخت استوار

نباید که او شهر گیرد حصار

چو سستی نماید درنگ آورد

قراطوس لشکر به جنگ آورد

چنان آمد آن کار کز پیش دید

قراطوس لشکر سوی او کشید

فرود آمد او بر دو فرسنگ کوش

سپاهی همه تشنه ی جنگ و جوش

طلایه بیامد بداد آگهی

که از خیمه جایی نمانده ست تهی

از آن شادمان گشت و گفتا رواست

همی هر کسی آن کند کش هواست

تو رو بازگرد و به لشکر مپای

چو آید طلایه تو سستی نمای

گذشت آن شب و روز دیگر به جنگ

نیامد که در کار سازد درنگ

طلایه فرستاد و فرمود کوش

کزآن سر طلایه ببینی، مکوش

چو آرند حمله میاویز دیر

بمان، تا شود بر تو دشمن دلیر

وزآن پس گریزان سوی لشکر آی

به آویزش اندر تو سستی نمای

طلایه بیامد به نزدیک شاه

نگهداشت آن رای باریک شاه

طلایه ی قراطوس نزدیک بود

یکی خویشتن را بدیشان نمود

بدیدندش از دور، جوشان شدند

یکایک چو رعد خروشان شدند

چو دیدند زخم درشت یلان

رمیدند ماننده ی بددلان

دلیران که از پس همی تاختند

همه ترگ و جوشن بینداختند

گریزان به نزدیک شاه آمدند

برهنه تن و بی کلاه آمدند

طلایه چو نزدیک لشکر کشید

نگه کرد و آن مایه لشکر بدید

بیامد قراطوس را گفت باز

ز کار طلایه که چون گشت باز

که مغز فریدون همانا خرد

ندارد، گر این سان چنو پرورد

بدین مایه لشکر سرافرازد او

سپاهی بدین بددلی سازد او

که با ما زمانی نیاویختند

هم از گرد یکباره بگریختند

خود از بهر این مایه بدخواه را

نبایست رنجه شدن شاه را

که ایشان ز ما همچو آهو ز یوز

گریزان شدند ای شه نیوسوز

قراطوس از آن گفته شد شادمان

تو گفتی که بروی سرآمد غمان

***

آرایش دو سپاه در میدان جنگ

بفرمود تا گاه بانگ خروس

زننده بزد نای رویین و کوس

جهان پُر شد از شور وز مشغله

برآمد ز روی زمین زلزله

خروش ستوران و بانگ گوان

درخشیدن تیغ و برگستوان

ز مریخ بستد دل ورای و هوش

همان زنده را زهره آمد به جوش

قراطوس را دو برادر بُدند

که با لشکر و تخت و افسر بُدند

چپ و راست لشکر بدیشان سپرد

که بودند هر دو دلیران گُرد

بداد از سپه هر یکی را سوار

ز جنگاوران و یلان صد هزار

به قلب اندرون خویش را جای کرد

درفش از پسِ پشت بر پای کرد

وزآن روی کوش جهانگیر باز

سپه را بفرمود تا کرد ساز

سپاهی به مردان خورّه سپرد

که سالار ایرانیان بود خرد

سوی راست لشکر فرستادشان

بسی تیغ و برگستوان دادشان

سلیح تن خویش و اسب نبرد

برادرش را داد و در قلب کرد

بدو گفت چون قلب دشمن ز جای

بجنبد تو در جنگ سستی نمای

چنان کن که دشمن شود بر تو چیر

قراطوس گردد ز غمری دلیر

به کمباره داد او سپاهی دگر

کجا اورمزد آمد او را به در

سواری که با قارن رزمزن

برابر همی داشتی خویشتن

به تن خویش او بود و پیوند اوی

گرامیتر او را ز فرزند اوی

سوی میسره کرد جایش پدید

برفت و سپه بر دو صف برکشید

***

چاره ی دیگر کوش و گرفتار شدن قراطوس

چو پردخته شد او به کار سپاه

میان سپاهش نهان گشت شاه

برآمد خروش و بپیوست جنگ

شتاب اندر آمد بجای درنگ

غو کوس و آواز گرز یلان

نهان کرده بر چهره ی بددلان

خدنگ دو پیکان دل و دیده خست

کمند گوان دست و گردن ببست

سنان درخشان روان را بسوخت

چو آتش ز خون تیغها برفروخت

برآن دشت خون یلان جوی کرد

زمانه سر بددلان گوی کرد

چنان شد که اسب نبرد آزمای

بجز بر سر و سینه ننهاد پای

قراطوسیان دسترس یافتند

شب آمد همه روی برتافتند

طلایه برون رفت و بنشست جوش

سران سپه را بپرسید کوش

که امروز چون بودتان روزگار

چگونه ست دشمن گه کارزار

چنان پاسخ آورد گردنکشی

که دشمن چنان است چون آتشی

به زهره دلیر و به تن زورمند

فراوان نمودند ما را گزند

که ما سست بودیم در کارزار

چنانچون تو فرمودی ای شهریار

ندانیم کاین رای چون دیده ای

که سستی ز لشکر پسندیده ای

چنین پاسخش داد آری رواست

کند هرکسی آن که او را هواست

یکی چاره ای خواستم ساختن

دل از رنج دشمن بپرداختن

کنون کار از آن چاره اندر گذشت

ببینید فردا بر این پهن دشت

که من با قراطوس جنگ آورم

بگیرمش و ایدر به تنگ آورم

اسیران آن روز را پیش خواست

بپرسید و گفتا بگویید راست

که پیش قراطوس گستاختر

کدام است تا زو بپرسم خبر

نمودند پس مهتری را بدوی

ز بند گران زعفران کرده روی

کز این مرد نزدیکتر نیست کس

دگر کهترانیم با دسترس

مر او را بر خویشتن بازداشت

برآن دیگران بر نگهبان گماشت

بدو گفت فردا اگر ز انجمن

نمایی قراطوس را تو به من

به جان و به تن زینهارت دهم

بسی گوهر شاهوارت دهم

چو یابم بر این شهر بر دسترس

نیازارم از مردمان تو کس

تو را افسر خسروانی دهم

ز کشور یکی مرزبانی دهم

ز گفتار او شادمان گشت مرد

بدو گفت بنمایمش در نبرد

که جان خوشتر از شاه وز شهر نیز

هم از خویش و پیوند و فرزند و چیز

بهنگام طوفان زنی هوشمند

نه فرزند زیر پی اندر فگند؟

به مردان خورّه چنین گفت کوش

که امشب نهانی برو بی خروش

سوار و پیاده ببر شش هزار

سر راه دشمن بگیر استوار

چو دیدی که آمد هزیمت سپاه

درِ شهر باید که داری نگاه

نمان تا به شهر اندر آید یکی

که با رنج ازآن پس نماند یکی

سپه را به ره کرد و مردم برفت

درِ شهر با رهبری برگرفت

چو در پرده پنهان شدند اختران

ز خاور برافروخت شمعی گران

قراطوس لشکر بیاراست زود

برآن سان که آیین دوشینه بود

همی بود در قلبگه با سپاه

برآویخت و تیره شد از گَرد ماه

از ایرانیان کشته شد چند مرد

به انگُشت بنمودش اندر نبرد

چو بشناختش کوش، نزدیک شد

ز گرد سپه روز تاریک شد

بدو حمله آورد با ده هزار

از ایران سواران نیزه گزار

سپاه قراطوس برداشتند

بکُشتند بسیار و برگاشتند

بزد اسب کوش و برآورد جوش

خروشید کای شاه ناپاک هوش

چو نیروی مردی نداری به جنگ

چرا پیش مردان روی تیز چنگ

بزد چنگ و برداشت او را ز زین

به بالا برآورد و زد بر زمین

ببستند فرمانبرانش دو دست

وزآن پس بغرّید چون پیل مست

ز زین کوهه گرز گران برکشید

چو آتش بدان دشمنان بررسید

چو دیدند نیرو و آهنگ اوی

گرفتار سالار در چنگ اوی

رمید از نهیبش بدان سان سپاه

که خورشید در گرد گُم کرد راه

یکایک نهادند سر سوی شهر

از آن رزم رنج و غمان دید بهر

هزیمت به مردان خورّه رسید

بر این روی دروازه صف برکشید

چو پیش آمد آن لشکر کینه خواه

ز دروازه برگشت یکسر سپاه

پراگنده هر کس همی تاختند

همه تیغ و ترکش بینداختند

نرفت اندر آن شهر از ایشان یکی

ز ایرانیان کشته شد اندکی

شتابان همی تاخت تا شهر، کوش

سپاه از پسِ پشت پولادپوش

دل اندیشه، مغزش گرفتار بود

که دشمن چنان گشن و بسیار بود

همی گفت کایرانیان زین سپاه

نباید که گردند خیره تباه

چو مردان خورّه بیامد درست

گُل از روی کوش دلاور بُرست

بدو گفت مردان که ای نامجوی

چو دشمن تو را دید برگاشت روی

همه نیزه و تیغ برداشتیم

سواری در این شهر نگذاشتیم

پراگنده گشتند گردان همه

که گرگان ببینند روز دمه

از آن شادمان شد دل کوش، گفت

که مردی ز مردان نشاید نهفت

برآن شیر دل مهربانی فزود

فرود آمد او بر در شهر زود

فرستاد تا لشکری رخت خویش

بیاورد با مایه ور تخت خویش

***

خواندن ساکنان شهر به تسلیم

فرستاد از ایرانیان دو هزار

به لشکرگه مردم کینه دار

بدان تا نیارد به تاراج کس

نباشد سپه را بدان دسترس

وزآن پس سوی شهر پیغام کرد

که شاه شما کارِ بس خام کرد

از او زیردستان خود خواستیم

بدان آرزو نامه آراستیم

مرا ناسزا گفت و شاه مرا

ز بن ننگرید او سپاه مرا

گناه از نخست از وی آمد پدید

که از رای شاه جهان سرکشید

چو بگذشتم از آب، کردم درنگ

مگر سرش برگردد از راه جنگ

دهد زیردستان ما باز جای

نبودش جز از رزم و پرخاش رای

سپه پیشم آورد و صف برکشید

کنون بودنی بود و بود آنچه دید

شما سربسر در پناه منید

همان در پناه سپاه منید

اگر بودی او بر شما مهربان

از او مهربانتر منم بی گمان

وگر با شما او نکوکار بود

خردمند بود و بی آزار بود

فریدون فرّخ بی آزارتر

خردمندتر، هم نکوکارتر

نه از بهر ویرانی آمد سپاه

جز از داد و بخشش نفرمود شاه

به چیز شما نیست ما را نیاز

همان به که این در گشایید باز

وگرنه ز ما رنج یابید بهر

اگر ما به شمشیر گیریم شهر

***

تسلیم شهر و زنهار دادن کوش سپاه قراطوس را

بترسید مردم ز پیغام اوی

بدادند هم در زمان کام اوی

گشادند شهر و شدندش به پیش

همی هدیه ای ساخت هر یک ز خویش

فراوان گوهر بر سرش ریختند

بسی لابه و پوزش انگیختند

بپرسیدشان کوش و پس با سپاه

به شهر اندر آمد به ایوان شاه

سرای قراطوس پُر گنج دید

که دست نویسنده بر رنج دید

شتر خواست از دشت و مردان کار

بفرمود تا ساربان کرد بار

به یک هفته گنج قراطوس شاه

تهی کرد و برداشتش تاج و گاه

به هشتم به لشکرگه آورد گنج

رها کرد در شهر مردان رنج

سواران شمشیر زن سی هزار

چنین گفت با لشکری نامدار

که بی مُهر و فرمان من زآن سپاه

نباید که در شهر یابند راه

سپاه قراطوس را زآن سپس

فرستاد با نامه ها چند کس

که دادم شما را به جان زینهار

پیاده هر آن کس که هست و سوار

به لشکرگه آرید خرگاه خویش

به جان ایمن از تیغ بدخواه خویش

اگر پیش تو سرد گوید کسی

ز ما خواری آید بر او بر بسی

مگر خویش و پیوند آن تیره هوش

که گشتند با ما چنین سخت کوش

کشیدن سر از راه شاه بلند

نگر، تا چه بار آورد جز گزند

که ایشان گنهکار و بدگوهرند

به پادافراه تیغ ما در خورند

چو از تیغ کوش ایمنی یافتند

به لشکرگه خویش بشتافتند

دگر روز گردنکشان و سپاه

بسی هدیه بردند نزدیک شاه

نهادند رخسارگان بر زمین

همی خواند هرکس بر او آفرین

وزآن پس، چنین گفت هرکس که شاه

بیامرزد این بار ما را گناه

قراطوس بود و نیاگان او

نیاگان ما زیر فرمان او

نه رای و نه آیین بد داشتیم

که راه نیاگان خود داشتیم

چو گردن کشد بنده از شهریار

نباشد پسندیده ی هوشیار

کنون چون چنین روی برتافت بخت

از او بستد و شاه را داد تخت

همه بندگانیم بسته میان

وگر پیش تختش سرآید زمان

رمانش بی زفر ننهیم پای

گر آمرزش آرَد به ما بر بجای

به رخ تازه شد کوش و بنواختشان

به اندازه بر پایگه ساختشان

از این بار، گفتا، شما را گناه

ببخشودم و برنهادم به شاه

اگر بار دیگر ز فرمان من

بتابید گردن ز فرمان من

شما را بنزدیک من زینهار

نباشد، نه آمرزش آرم به کار

کنون شاد و خشنود گردید باز

سراسر بدین لشکر آرید ساز

به چیزی که آن دیگری راست، دست

نباید کشیدن چو بیهوش و مست

جز آن چیز کآن خود شما را بود

مگر بند کز سنگ خارا بود

چو برداری آن را که بنهاده ای

به بند اندری گرچه آزاده ای

سپاه آفرین کرد و گشتند باز

کشیدند نزدیک او رخت و ساز

وزآن پس به ایرانیان گفت شاه

که دشمن کنون با شما گشت راه

برایشان نباید که خواری کنید

همه خوبی و سازگاری کنید

بباشید با آن سپه یکدله

نخواهم که باشد کسی را گله

بیامیخت آن هر دو لشکر بهم

بهم بودشان شادمانی و غم

سراپرده ی دشمن و هرچه بود

بدیشان ببخشید و خوبی نمود

زن و بچه و گنج او گاه خواب

به کشتی فرستاد ازآن سوی آب

***

باز گردانیدن مردم باختر از اندلس

فرستاد از آن پس منادیگران

بدان کشور اندر کران تا کران

که از مردم باختر هر که راه

بجوید، بیاید به درگاه شاه

چو آواز برشد به درگاه و کوی

یکایک به درگاه کردند روی

کشاورز و دهقان همان پیشه ور

سوی کاخ کردند همی سربسر

همی دادشان هرچه بایست شاه

چنانچون بود در خور دستگاه

کشاورز، گاو و خر و گوسفند

همی بودشان جان و دل بهره مند

به دهقان خراجش یله کرد نیز

که از وی سه ساله نخواهند چیز

همان پیشه ور را زر و سیم داد

بدان شهرهاشان گسی کرد شاه

ز دریا گذر کرد از آن سوی باز

بیامد، بدید آن همه گنج و ساز

به شهری ز مغرب اریله به نام

فرود آمد آن خسرو شادکام

از آن خواسته هرچه بُد نامدار

ز بهر فریدون همه کرد بار

چنانچون شنیدم نگویم فزون

پر از بار شد ده هزاران هیون

همه مایه ور جامه و سیم و زر

همه مشک ناب و همه عود تر

همه تخت با افسر و گوشوار

همه گوهر اندر خور شهریار

***

نامه ی کوش پیل دندان به نزدیک فریدون

یکی نامه فرمود نزدیک شاه

که بنده چو آمد بدین جایگاه

مر این مردمان را که از باختر

گریزنده بودند و آسیمه سر

یکایک به جُستن چو بشتافتم

در این کشور اندلس یافتم

قراطوس شاهی و خودکامه ای

نبشتم به نزدیک او نامه ای

مگر مردمان را دهد باز جای

نپذرفت پند و نیامدش رای

به پاسخ برآن بر چو آشفته بود

که در نامه چندان سخن گفته بود

کز این پیشتر بنده نزدیک شاه

فرستاد و برخواند در پیشگاه

گذشتم به دریا و کردم درنگ

چنین تا خران اندر آمد به تنگ

بدان تا بیندیشد آن تیره رای

دهد زیردستان ما باز جای

سپاهی بهم کرد و آمد برم

که ده یک نبودند از آن لشکرم

به فرّ تو چون بر دمید آفتاب

ربودمش چون استخوان را عقاب

درفشش به دو نیم کردم به تیغ

سپاهش گرفتند راه گریغ

بدان استواری یکی شهر داشت

که بُرجش ز گردون همی برفراشت

برآورده دیوارش از سنگ خار

بجای گِل ارزیز برده بکار

به نیروی شاه جهان بستدم

همه کاخ و ایوان بهم بر زدم

ز گنج آنچه در خورد گنجور شاه

گزیدم، فرستادم اینک به راه

دگر بهر دادم بدین زیردست

که در کشورش داشتندی نشست

بدین کاردانان سپردیمشان

بدان شهرها باز بردیمشان

من ایدر همی کرد خواهم درنگ

چو از باختر بر دمد بوی و رنگ

شود یکسر آباد چون بود پیش

به آبشخور آید همی گرگ و میش

برآن روی لشکر کشم چندگاه

ز کار من آگاهی آید به شاه

نوشت و به عنوانش برزد نگین

فرستاد بر دست مردی گزین

مر او را سپردند و شد کاروان

به دَه کاروان بر یکی ساروان

ز برگستوانور سپه سه هزار

برفتند با او سوی شهریار

ببخشید دیگر همه بر سپاه

چه اسب و چه برگستوان و سپاه

***

گشادن کوه طارق

به دریا گذر کرد بار دگر

بگردید کشور همه سربسر

کسی کاو ز فرمانش گردن کشید

زمانه به خون برش دامن کشید

همان کوه طارق که نگشاد کس

گشاد او به مردان با دسترس

جهاندیده گوید که آن هفت کوه

ز دیدار او دیده گردد ستوه

نبیند سرِ تیغِ او تیره ابر

ز بر رفتنش کُنْد چنگال ببر

گشاده میان و به پیوسته سر

چنین آفریده ستشان دادگر

برآن هر یکی آبهای روان

درختان و نیلوفر و ارغوان

چنان جای بگذاشت و اندر گذشت

بیابان و دریا بریدند و دشت

***

بازگشت به مغرب و کشتن قراطوس

چو آمد به دشت اریله فرود

سراپرده و خیمه زد پیش رود

چنان یافت مغرب که هرگز نبود

همه باغ و پالیز و کشت و درود

درخت برومند و آب روان

همه سبزه اندر خور خسروان

همه مرغزارش پر از گوسفند

همه جویبارش درخت بلند

از آن شادمانی یکی بزم ساخت

ز گردون همی تاج را برفراخت

قراطوسیان را بدان بزم خواند

سران سپه را به خوردن نشاند

قراطوس غمخواره در بند بود

به بند اندرون نیز خرسند بود

زن و بچّه و خویش و پیوند او

همه خوار و بیچاره در بند او

چو سرمست شد خواست او را به پیش

بدو گفت کای بدرگِ زشت کیش

ز فرمان ما سر چرا تافتی

چرا رزم را خیره پنداشتی

قراطوس از آن هول و تندی و خشم

نه پاسخش داد و نه بر کرد چشم

برآورد می در سرِ کوش جوش

بزد تیغ و انداختش سر ز دوش

دل مردم بزم از آن زخم تیغ

رمید و گرفتند راه گریغ

همی هرکسی گفت از این دو سپاه

که این دیو گم باد از تخت و گاه

بدان روز کاو این سپه یافت و گنج

که کشت آن سپاه دلاور برنج

بدین سان نکشته است اسیر ایچ کس

تو ای داور پاک، فریادرس

ز کار قراطوس و کردر کوش

همی هرکه بشنید از او رفت هوش

پراگنده شد سهم او در جهان

به نزد کهان و به نزد مهان

وز آن جایگه لشکر اندر کشید

همه باختر را سراسر بدید

نبودی جز این خواسته بس بدی

از او پوشش و بخش هرکس بدی

چنان خوب و آباد بود آن زمین

که گفتند هرگز نبود این چنین

***

رسیدن خواسته بنزد فریدون و پاسخ نامه ی کوش

چو آن خواسته سوی ایران رسید

به نزدیک شاه دلیران رسید

همی خیره گشتند از آن خواسته

هیونان و آن بار آراسته

همی هرکسی گفت اگر در جهان

میان کهان و میان مهان

……………………….

……………………….

فریدون بدان خواسته بنگرید

از او هرچه شایسته تر برگزید

دگر بر سپاه و یلان بخش کرد

رخ هرکس از بهره ای رخش کرد

سوی کوش پاسخ چنین کرد شاه

که دادی تو داد، ای سزاوارِ گاه

همه آرزوهای من شد تمام

به خورشید روشن برآمدت نام

فراوان ز ما بر توباد آفرین

برآن نامداران ایران زمین

***

آگاهی فریدون از کشته شدن قراطوس

سر سال دیگر خبر یافت شاه

که کوش بداندیش در بزمگاه

قراطوس بیچاره را پاره کرد

دل مردم از درد غمخواره کرد

دژم گشت و از غم نخندید و گفت

که آن دیو را خاک بادا نهفت

که بس ریمن و تند و گردنکش است

به خوی پلنگ و تف آتش است

نه فرّخ نمایند کشتن اسیر

پس از جنبش و کشتن و داروگیر

نماند همی خوی بد را بجای

براو باد همواره خشم خدای

سپهدار قارن چو دیدش دژم

به گفتار برداشت از دلْش غم

بدو گفت، شاها، تو خوش دار دل

مکن ایچ ازاین کار غمناک دل

ز فرمان تو هرکه گردن کشید

سرش بی گمانی بباید برید

قراطوس چون سربپیچد ز راه

شود کشته بر دست گردان شاه

فریدون فرخنده بگشاد چهر

بخندید با قارن از روی مهر

***

کوش در اندلس

چو در باختر پنج سال دگر

ببود و بگشت آن زمین سربسر

سوی اندلس باز ره برکشید

به دریا گذر کرد و کشور بدید

چنان یافت آباد و خرّم که چین

نبود آن چنان و نه ایران زمین

که این اندلس کشوری دیگر است

که دریای ژرفش به گرد اندر است

که بحر محیط است تاریس نام

نهاده بر او شهر و کشور به کام

که دریا و خشکی دو راه اندر اوی

که برتابد از هر دو ره دیو روی

به افرنجه راهی ز دریای تند

که کشتی نماید در آن راه کند

به خشکی به عجلسکس آید ز راه

به یک سوش و مرزان همی جایگاه

به مرز خلایق درآیند نیز

بسی مایه دار از پی سود و چیز

چنین مرزها با همه مرز و بوم

شمارد همی مرد دانا ز روم

چو برگشت و آن مرز یکسر بدید

به دیده همه روی کشور بدید

به یک دست بر روم و دریا دگر

همه شهرها خوب و ناکام کر

هوای خوش و آبها چون گلاب

خنکتر همان تابش آفتاب

به چهره زن و مرد چون گُل به بار

پُر از نرگس و نسترن جویبار

همه باغ و راغش پر از نار و سیب

زنان دلبر و کودکان دلفریب

خوش آمدش، ویرانی آباد کرد

همه کشور آباد خود شاد کرد

***

ساختن چند شهر در کوه طارق

چو نادیده جایی ز کشور نماند

سپه را سوی کوه طارق بخواند

بدید آن همه کوهها را که چون

که گفتی شده ست آسمان را ستون

ز دریا برافراخته هفت کوه

که از دیدنش دیده گردد ستوه

پس آخر یکی راه دشوار تنگ

نه آرام شیر و نه جای پلنگ

گرفته بر او جایگاه آدمی

ز بس چشمه و میوه و خرّمی

به پرواز اگر باز برتر شدی

همانا به یک روز بر سر شدی

سرآورده درهم چو انگشت دست

گشاده میانها به پرتاب شست

گذر کرده یک نیمه بر میغ بر

کلنگ آشیان کرده بر تیغ بر

چنان از بلندی سخن راندند

که کوه کلنگان همی خواندند

برآن کوهها کان ارزیز یافت

همان کان مسّ و دگر چیز یافت

چنین گفت با دل که ایدر نشست

بسازیم و دلها از اندیشه رَست

چو ایدر بیاریم فرزند و گنج

کی اندیشه زین هر دو یابیم و رنج

به گیتی از آن پس نداریم باک

ز شاهان، وز لشکر سهمناک

بفرمود تا موبدان هفت کوه

ببخشند بر مهتران و گروه

سپه اندر او جای خود ساختند

سر سال هفتم بپرداختند

برآورد شهری نه پهن و نه تنگ

همه باره ی شهر ارزیز و سنگ

به ایوان و طارم بیاراستش

به باغ و به گلشن بپیراستش

برآورد سی گنبد زرنگار

همان بیست ایوان گوهر نگار

برابر دو ایوان ز رخشان بلور

ز گوهر نگارش همه شیر و گور

ز صندل همه تختها در خورش

به گوهر بیاراسته پیکرش

همه فرش دیبای زربفت چین

که کس را نبود از بزرگان چنین

بیاراست و آن گه شبستانها

ببستند آذین در ایوانها

زن و بچّه و گنح در کوه برد

به دستور و گنجور و خسرو سپرد

سپاهش همه کدخدایی و رخت

کشیدند یکسر بدان کوه سخت

ز هر پیشه ای مردم آورد نیز

ببخشیدشانن ساز و هرگونه چیز

به مردم بیاراست بازارگاه

دو دروازه بر شهر بگشاد شاه

یکی سوی دریا، یکی سوی شهر

به هر دو، شب و روز مردم گذر

برآن هر دو زآهن دو در برنهاد

که هرگز ندارد چنان کس به یاد

وزآن پس دگر شهرها کرد چند

نهادش بزرگ و حصارش بلند

به هر شهر بر سیصد و شصت ده

که دِه به از شهرها بود و مه

پس آن کوهها خوشتر از راغ شد

دِه اندر دِه و باغ در باغ شد

پر از مردم و چارپای و گله

همه بی نگهبان کرده یله

برآن کوه چون مردم آرام کرد

مر آن آب را ناحهه نام کرد

دو سال اندر این شهر بنشست کوش

به کام دل و رامش و نای و نوش

خرامان گهی سوی نخچیر و دشت

یکی بر ره کوه و دریا گذشت

سپه را گهی سوی صحرا کشید

گهی سوی تاری و دریا کشید

یکی بی گمان وادی از سنگلاخ

کز آن خیزد آن رود پهن و فراخ

ز مرزی که نامش ستیر است رود

ز هر سو بدین وادی آرد فرود

کنون شهر و دهها و دریا و کوه

بجای است و بینند یکسر گروه

همانا عرب گشت از آن شادکام

که شهر بنی سالمش کرد نام

همی بیست سال اندر آن رنج برد

ز بهر زن و بچّه او گنج برد

بپرداخت و ایمن شد از روزگار

وز این آگهی شد سوی شهریار

ز تاح فریدون صد و بیست سال

گذر کرده بود و شده بی همال

دگرگونه گفتند کارآگهان

که هنگام جمشید شاه جهان

خلیل آمد از راه پیغمبری

درستی ندارد چنین داوری

کز او تا به پیغمبر مارکش

بود چار صد سال و سی سال و شش

همی داند آن کس بر او مهر بود

که موسی به گاه منوچهر بود

***

کارزار کوش پیل دندان با سیاهان بجّه و نوبی

پس از کار مغرب، سیاهان زفت

شدند آگه از راز جوینده گفت

که مغرب به جایی رسیده ست باز

ز زرّین و سیمین و هر گونه ساز

هم از چارپایان و کشت و درود

که هرگز بر آن سان نباشد شنود

نهانی سپاهی برفت و بدید

از آن بهتر آمد که نوبی شنید

بدین آگهی مژده آوردشان

به گفتار گستاختر کردشان

که کشور بدین خوبی و دلبری

تهی دیدم از شاه وز لشکری

همه دشت پر چارپای و یله

شبانی ندیدم به پیش گله

ز نوبی و بجّه هزارن هزار

فراز آمدند از پی کارزار

گروهی از ایشان همه پوی پوی

سوی روبله نیز بنهاد روی

دگر نیمه تازان به راه سوان

سوی کشور مصر پیر و جوان

سیاهان پیشین کشیدند دست

همه با زمین شهر کردند پست

ز مغرب برآورد خونبار موج

گریزان شده مردمان فوج فوج

سواران به کوش آگهی تاختند

که کشور سیاهان برانداختند

بخندید و از طارق آمد فرود

به ملّاح و کشتی گذر کرد و رود

به نامه سپه را همه باز خواند

درم داد، اسب و ز هرگونه راند

فراز آمدش مرد ششصد هزار

زره دار و برگستوانور سوار

ز دریا گذر کرد و آمد به دشت

ز جوشن همی آسمان خیره گشت

نخستین برآن لشکر آورد روی

کز او روبله گشت بی رنگ و بوی

سیاهان پراگنده بودند و مست

کشیده به تاراج و بیداد دست

نه آگاهی از کوش و چندین سپاه

نه جایی طلایه بمانده به راه

شبیخون ز کوش آمد و تاختن

خروش دلیران و کین آختن

سوی خنجر و تیغ بردند دست

از ایشان نه هشیار جست و نه مست

سیه چهرگان صف کشیدند پیش

دلیری نمودند و مردی ز خویش

پیاده، برهنه، نه اسب و نه ساز

به دست اندرش شاخ چوبی دراز

عمودی که خوانی همی تو فرسب

که از زخم او پست شد مرد و اسب

زدی زخم و اندر گذشتی ز مرد

بدیده تگاور بدیدیش گرد

وگر تیغ و تیر آمدی بر تنش

فسرده به خون اندرون دامنش

ندانستی آیین و راه گریز

دل از کینه و مغزشان از ستیز

دو دیده ز خون و رُخ انگشت رنگ

تناور به زور و دلاور به جنگ

به نیروی پیل و به چنگال شیر

به تن زورمند و به زَهره دلیر

نه برگاشتی روی با زخم مرد

ز پای اندر آوردی او را به گَرد

فراوان بکشتند از ایران سپاه

هم از دیو چهران بسی شد تباه

سپه را بسی ناسزا گفت کوش

همی گفت کای لشکر تیره هوش

شما را چه بوده ست بدین کارزار

شنیدید گفتار من سست خوار

گروهی سیاهان بی ساز و اسب

به دست اندرون چون شبانان فرسب

فزون نیست یک نیمه دشمن ز ما

همی ننگ آید مرا از شما

چه گویید با خسرو گرزکوب

که ما بس نبودیم با زخم چوب

مبادا جهان نیزه و تیغ تیز

که از زخم چوب آیدش رستخیز

بگفت این و با لشکر آهنگ کرد

ز خون خاک و سنگ ارغوان رنگ کرد

سپاه اندر آمد به شمشیر و تیر

ز کُشته زمین شد چو دریای قیر

ز جنگاوران و یلان کس نرست

همه کُشته گشتند و افگنده پست

چو نوبی بدید آن چنان زخم تیغ

نهانی گرفتند راه گریغ

یکایک شدند از جهان ناپدید

تو گفتی که کس روی نوبی ندید

چو پیروز شد کوش و آمد فرود

بدان شادکامی می آورد و رود

بفرمود تا هر کسی کُشته ای

سیاهی به خون اندر آغشته ای

بپختند و کردند بریان گرم

نه آزرم در دل نه در دیده شرم

تنی چند را پاره کردند نیز

بپخته ازآن دیگ و هرگونه چیز

تنی چند را پوست بیرون کشید

به گیتی کسی آن شگفتی ندید

گروهی به دو نیم کردند پست

گروهی بُریده سر و پای و دست

بدو هرکسی گفت کای شهریار

نگویی مرا تا چگونه ست کار

که با کُشتگان هیچ شاه این نکرد

نه بریان و پخته کسی دید مرد

بخندید و گفت این سپاهی ست نو

دلیران کینند و مردان گو

پراگنده ی کشور از بهر چیز

هم از بهر تاراج و کُشتن بنیز

هرآن کاو به لشکر گه آید فراز

بترسند از این هول و گردند باز

چو بینند از این سان ز ما دستبرد

نیایند دیگر به یک جای گرد

به ما بر بدان سان گمانی برند

که پخته همی گوشت مردم خورند

برآن کشتگان اشک ریزان شوند

ز بیم تن خود گریزان شوند

از ایشان زمین چون شبه رنگ کرد

بدان لشکر دیگر آهنگ کرد

رسید اندر ایشان بدان کوهسار

که حاجات خوانی بدین روزگار

به نزدیکی مصر چندان گروه

که پیدا نبود ایچ دریا و کوه

هوا نیلگون و زمین زاغ رنگ

ز رنگ سیاهان پولاد چنگ

چو لشکر بدیدند، برخاستند

همه چوبها را برافراختند

خروشان چو تندر، کشیدند صف

چو ببران به لبها ببستند کف

جهانجوی کوش و دلاور سپاه

دو منزل به یک روز ببرید راه

بدان ناتوانی فرود آمدند

سوی رامش و نای و رود آمدند

بدان تا برآساید از رنج راه

که بس خسته بودند شاه و سپاه

سیه چهرگان را گمانی فزود

که دشمن نیارست رزم آزمود

شما را شدستیب از این تاختن

همی رزم باید کنون ساختن

خروش آمد و گشت جنبان سپاه

شد از رنگشان روی هامون سیاه

سوار از طلایه سوی کوش تاخت

از آن هول گفتی که بیهوش یافت

که اینک سپاه اندر آمد به تنگ

شما را کنون نیست جای درنگ

جهانجوی کوش اندر آمد به اسب

سپه گشت مانند آذرگشسب

به لشکر چنین گفت کای سرکشان

دلیران ایران و گردنکشان

نخستین یکی تیر باران کنید

پس آهنگ جنگ سواران کنید

سوی نیزه و تیغ یازید دست

چو شیران تند و چو پیلان مست

کسی را که دستش به بند آورید

اگر گردنش در کمند آورید

به دندان تنش پاره پاره کنید

به کین اندر آیید و چاره کنید

چو پیوسته گردید با این سپاه

به دندان کُنید این یلان را تباه

بدان تا به ما بر گمانی برند

که اینان همی آدمی را خورند

بترسند و گردند از این رزم باز

نیایند دیگر به آن جا فراز

چنان کرد لشکر که سالار گفت

چو سوفار با شست کردند جفت

تن تیره چهران چو پیکان نمود

گذر کرد و بیرون شد از پشت زود

گروهی بدان تیر باران بکُشت

گروهی به زوبین و زخم درشت

همان دیو چهران ز هر سو زنان

به چوب گران لشکری را زیان

برآن سر که زخم آمد از چوب ساج

نه فرخ کُله دید، از آن پس، نه تاج

هرآن اسب کاو زخم خورد از فرسب

شکسته شد آن استخوان اندر اسب

بسی کُشته آمد ز هر دو سپاه

برآمیخت بر هم سفید و سیاه

دلیران ایران کرا یافتند

به دندان دریدنش بشتافتند

گسستند چرمش ز پهلو و پشت

چنان هر گروهی یکی را بکُشت

جهانجوی چون اندر آن رزمگاه

بسی کرد ازآن دیو چهران تباه

اگر بر میان زد به دو نیم کرد

دل تیره چهران پُر از بیم کرد

برهنه تن دشمن و تیغ کوش

همانا که خون آید از غم به جوش

سیاهان از او کین گرفتند و خشم

همی تاب خشم اندر آمد به چشم

از آن سان همی بود یکچند جنگ

زمین گشته از کُشته بر زنده تنگ

پراگندگان سیاهان پیش

رسیدند و دیدند یاران خویش

چنان کُشته و افگنده بر دشت کین

که پیدا نبود از سیاهان زمین

یکی را سر و پای پخته به ریگ

یکی کرده بریان برآن گرم دیگ

یکی پوست کنده برآویخته

یکی را پی و استخوان ریخته

یکی را سگ آورده در زیر پای

شکم خورده و پُشت مانده بجای

همی هرکه آن دید بر دشت جنگ

نیارست کردن زمانی درنگ

ز بیم سر خویش برگشت و رفت

ره خانه ی خویش و کشور گرفت

بدین لشکر آمد درست آگهی

که شد دشت کین از سیاهان تهی

ز مردار خواران سپاهی درشت

بیامد همه نوبیان را بکُشت

دریدند و خوردند از ایشان بسی

از آن نامداران نماندش کسی

چنان خیره گشتند از این آگهی

که از رزم شد مغز ایشان تهی

شب تیره از رزم بگریختند

برآن کشتگان خون همی ریختند

چو از قوس خورشید سر بتافت

ز نوبی برآن دشت کین کس نیافت

سپه برنشاند و خود از پس برفت

چه مایه بکُشت و چه مایه گرفت

از آن زاغ چهران شوریده رای

ز سیصد یکی هم نشد بازجای

بیابان، یک ماهه ببرید کوش

همی رفت با لشکری سخت کوش

به راه سوان تا به تُوّه رسید

ازآن کینه شمشیر کین برکشید

کرا دید از ایشان بکُشت و بسوخت

از آن مرز نیز آتشی بر فروخت

همه شهرها کرد ویران و پست

بکشت آن کش آمد ز نوبی به دست

بفرمود پختن تنی چند باز

بدان تا همی گفت نوبی به راز

که اینان پلنگان کین گسترند

کجا پخته و خام مردم خورند

به هر مرز کاین آگهی رفت نیز

سراسر گرفتند راه گریز

***

یافتن زرّ رُسته

بدان مرز یک هفته آمد فراز

وز آن جا به راه سوان گشت باز

به راه اندرون زرّ رسته بیافت

که از ریگ همچون چراغی بتافت

فرود آمدند اندر آن ریگ گرم

که از تابش او همی سوخت چرم

بجست و بیاورد از آن هرکسی

شتروارها بار کرد او بسی

یله کرد از ایرانیان ده هزار

بدان تا بجویند زرّ عیار

بدادند یک ساله شان نان و آب

سوی ره مگیرید گفتا شتاب

براین ریگ سالی درنگ آورید

وز این زرّ رسته به چنگ آورید

فرتسم سر سالتان چارپای

بباشید با شادمانی به جای

برفت و ره باختر برگرفت

یکی گنج ازآن کان زر برگرفت

به هر مرز کآمد به شادی فرود

همه راه می بود و آواز رود

ببستند آذین و زر ریختند

ز دیوارها زعفران بیختند

***

کارهای نیک کوش و دوست گرفتن مردمان او را

وزان پس به دستور داننده گفت

که کاری ست مانده مرا در نهفت

یکی جایگه کرد خواهم ز سنگ

گر آیند دیگر سیاهان به جنگ

بجوشند وز کینه جنگ آورند

در آن جا مردم درنگ آورند

زن و بچّه و هرچه دارند و چیز

در آن شهر ایمن بدارند نیز

درافگند در مرز جویندگان

به جستن گرفتند جویندگان

به اطرابُلُس، جایگه یافتند

بدین اگهی تیز بشتافتند

بنزدیک دریا پی افگند شهر

همه سنگ خارا از ارزیز بهر

بدان سان درآورد گردش حصار

که گشت از بلندی یکی کوهسار

دری آهنین استوارش نهاد

که هرگز به نیرنگ نتوان گشاد

نهادی که گرد هفت کشور زمین

بدان شهر گرد آمدندی به کین

نبودی بدان شهرشان دسترس

که اندیشه از آسمان بود و بس

فراوان نهاد اندر او خوار بار

همان آلت و جوشن کارزار

چنین گفت با مردم آن زمین

که گر دیو چهره بجوشد ز کین

شما با زن و بچّه و خواسته

شوید اندر این شهر آراسته

نباید که چون گردم آگه ز کار

ز مردم برآورده باشد دمار

ز هر سو بدان شهر بنهاد روی

هرآن کس که با او بود رنگ و بوی

فزونی کسی را که برواز گشت

در آن شهر بنهاد و خود بازگشت

همان باره ی شهرهای دگر

به گردون گردان برآورده سر

چو ناکور و چون نیرو و قیروان

به گردش در آورد روان

بدان نیکوی کآن دلاور نمود

که خوبی به خوبی همی برفزود

همه مردمانش گرفتند دوست

ز شادی برون رفت مردم ز پوست

چو از بد همی بودشان دستگیر

هواخواه او گشت برنا و پیر

از آن دیو چهران با دار و برد

از آن پس کس آهنگ ایشان نکرد

***

یافتن دو کان زر

دو کانِ گزیده به چنگ آمدش

که زرّ گرامی چو سنگ آمدش

یکی کان ازآن سوی شهر سوان

به دو هفته در زیر ریگ روان

کشیده به عیذاب و مرز حبش

چنان گوهر پاک خورشیدفش

به راهی که گر تیر برداشتی

چنان راه بیراه بگذاشتی

نه آباد جایی و نه چاهی بر آب

همه ریگ جوشیده از آفتاب

به نزد سَکِمّاسَه کان دگر

که زرّی ندیدی از آن پاکتر

چو از روبله بگذری هفت روز

پدید آمد آن کان گیتی فروز

چنین تا به مرز سیاهان زفت

زبانه کشیده ست زرّ، ای شگفت

نپرّد در آن راه پرّان عقاب

ز بی آبی و تابش آفتاب

همه گنجها زیر رنج اندر است

همه شادکامی به گنج اندر است

یکی خاربن در همه مرز و بوم

نیابی ز ریگ روان و سموم

به گاه بهاران و گاه خزان

همی گنجها را ببالید از آن

چو خودکامه از باختر بازگشت

سراسر جهان زو پُر آواز گشت

***

نامه ی کوش بنزد فریدون و پاسخ آن

فرستاد نامه بدان آگهی

بنزدیک آن بارگاه مهی

که از نوبیان مرز کردیم پاک

برآوردم از شهرشان تیره خاک

به فرّ شهنشاه والاگهر

چنین کردم این کشور باختر

چه با باز قمری هم آشیان

همی خانه دارد، ندارد زیان

فریدون از آن نامه شد شادمان

یکی پاسخش کرد هم در زمان

که بادی همه ساله فیروز و شاد

که در نیکنامی بدادی تو داد

بدان دیوساران کسی آن نکرد

که تو کردی ای شیردل در نبرد

بماناد با تو دل و رای رزم

همه ساله باشی تو با جام و بزم

***

پیش بینی فریدون درباره ی ناسپاسی کوش

وزآن پس دبیران و گردان شاه

که با کوش رفتند از آن پیشگاه

فرستاد هر کس همی آگهی

از آن تخت و آن بارگاه مهی

ز کوه کلنگان و دریای ژرف

از آن شهرهای بزرگ و شگرف

وزآن گنج پرمایه و کان زر

وزآن لشکر گشن پرخاشخر

فریدون به قارن نگه کرد و گفت

که با ناسپاسی شود کوش جفت

بپیچد همانا دل از راستی

دل آرد به پیمان ما کاستی

بدو گفت قارن که او تاکنون

نیامد ز پیمان خسرو برون

ندانم کزاین پس چه پیش آورد

مبادا که آیین خویش آورد

فریدون بدو گفت کاین دیوزاد

ز تخمی ست کآن تخم هرگز مباد

پسر مر پدر را به زخم درشت

ز بهر سرای سپنجی بکشت

سرشتی درشت و نهادی ست بد

ببیند ز پیش آن که دارد خرد

که پیدا کند گوهر خویش مار

گر او را بخوابانی اندر کنار

اگر روغن گُل به آتش دهی

بسوزد چو انگشت بر وی نهی

وگر بچّه ی گرگ داری به ناز

شود هم بدان گوهر خویش باز

***

غرّه شدن کوش و آغاز نافرمانی وی

از آن پس چو نیروی خود دید کوش

ز گنج و ز مردان پولادپوش

همان کان زر کآن خدای آفرید

که اندر جهان هیچ شاهی ندید

وز آن کوهِ سر برکشیده به ماه

وز آن استواری و چندان سپاه

دلاور شد از کشور و جای و چیز

به از جای و چیز ایمنی نیست نیز

همه روز و شب گفت با خویشتن

که اندر جهان نیست شاهی چو من

چرا بود باید همی زیردست

بدین لشکر و گنج و جای نشست

ز شاهان که دیدندشان تاکنون

نژادم فزون است و مردی فزون

که او با سیاهان مازندران

بکوشید چندان به جنگاوران

فریدون به مردی ز من بیش نیست

چنین گنج و لشکرش در پیش نیست

برابر نیامد به هنگام جنگ

من این بی بنان را ندادم درنگ

برآوردم از مرز ایشان دمار

به تیغ و به زوبین زهر آبدار

چو اندیشه در مغز او شد دراز

به ایران نیامد دگر ساو و باز

نه نامه فرستاد جز گاه گاه

نه چیزی فرستاد نزدیک شاه

نهانی کسی بردبیران گماشت

سر از راهِ داد و درستی بگاشت

سر راه ایران به مردان سپرد

نهانی فرستاد مردان گرد

اگر نامه کردی دبیری به شاه

که برگشت سالار از آیین و راه

از این پس ندارد سر کهتری

برون شد ز آیین فرمانبری

گرفتی و با نامه بردی برش

همان گه ز تن دور کردی سرش

وگر شاه از او خواسته خواستی

به پاسخ یکی نامه آراستی

که بر مرز ویران و شهر تباه

هزینه کنم گر فرستم به شاه؟

***

آگاه ساختن فریدون از نافرمانی کوش

چو بگذشت از این گونه ده سال بیش

دبیر شهنشاه پاکیزه کیش

پیاده یکی مرد را از نهان

فرستاد نزدیک شاه جهان

که این بدگهر سر ز فرمان بتافت

از آن پس که کام دل از تو بیافت

ز گنج و ز لشکر سرش گشت مست

ز کوه کلنگان که دارد نشست

ز ضحاکیان هرکه آید برش

همی برفرازد به گردون سرش

فراز آمدستش هزاران هزار

زره پوش و برگستوانور سوار

شب و روز دارد همی ره نگاه

که تا این سخن بر ندارم به شاه

تنی چند با نامه بگرفت و کشت

نهانی به شمشیر و زخم درشت

گر این کار را درنیابید زود

شود داستانی که نتوان شنود

نه با دیر کردن كشد شور بخت

دهد بی گمان شاه را کار سخت

که او تاکنون شاه را در سخن

همی داشت تا کار گردد کهن

چو پوینده نزدیک خسرو رسید

نهانی بگفت آنچه دید و شنید

***

رای زدن فریدون با قارن

بفرمود تا قارن آمد برش

سر پهلوان همه لشکرش

بدو گفت گفتم تو را من ز پیش

که از ره بتابد چنان زشت کیش

چو آمدش گنج و بزرگی به دست

شد از گوهر خویش یکباره مست

بدو گفت قارن که شاه جهان

ندیده ست از او آشکار و نهان

گناهی جز آن کاندر این چندگاه

نیامد همی باز نزدیک شاه

بهانه همی سازد آن دیوزاد

که بر کشور و مرز بردم بکار

وگر راست خواهی سخن راست گفت

همه باختر با بهشت است جفت

چنان کردش آباد چون من شنود

که هرگز بدین آبداری نبود

چو اندیشه ی شاه در دل بماند

به نامه به درگاه بایدش خواند

اگر سر بتابد، نیاید به در

به پیگار او من ببندم کمر

بفرمود تا رفت پوینده پیش

به قارن بگفت آن همه کمّ و بیش

چنان کز دبیران خسرو شنید

همی پهلوان لب به دندان گزید

***

نامه ی فریدون به کوش و خواندن وی برای رزم مهراج و دارای چین

وزآن پس بدو گفت کای شهریار

از ایران گزین کن یکی نامدار

یکی نامه فرمای کردن بر اوی

همه مهربانی، همه رنگ و بوی

ز شاه جهانگیر والا گهر

سوی خسرو کشور باختر

چنان کز تو خشنودم ای نامدار

ز تو باد خشنود پروردگار

که تو آن چنان کشوری ساختی

زمین از سیاهان بپرداختی

کس از شهریاران لشکر پناه

نکرد آنچه کردی تو با آن سپاه

چو کشور شد آباد و لشکر نماند

یکی سرور آن جا بباید نشاند

سپاهی بدو دِه، تو ایدر خرام

یکی باز بینیم رویت به کام

سپاهی که بایست با خود بیار

که ایدر دگرگونه گشته ست کار

که مهراج دارای هندوستان

که گم باد از آن مرز جادوستان

ز فرمان و پیمان ما سر بتافت

ز هندوستان سوی ایران شتافت

همان کوشکها کرد ویران و پست

به مردان جنگی و پیلان مست

همی گرز کوش آرزو آیدش

همی خشت زهر آبگون بایدش

تو باید که با آن نبرده سپاه

یکی رنجه باشی بدین بارگاه

از ایدر سپه ساز و برگیر گنج

به پیگار مهراج بردار رنج

که این کار را جز تو کس مرد نیست

جهان پهلوان را خود این درد نیست

چو نامه به مُهر اندر آورد شاه

جهاندیده ای برگزید از سپاه

بدو داد تا کرد راه بسیچ

شب و روز گفتا میاسای هیچ

خبر ده به جایی که آید فراز

که مهراج با شاه شد رزمساز

چنین هر یکی کرد با شاه چین

که از کین بشورند روی زمین

جهاندیده تازان چو ببرید راه

به درگاه کوش آمد او بارخواه

پرستنده او را درآورد زود

بسی خوبی و مهربانی نمود

چه کوش سرافراز را دید مرد

شگفت آمدش کرد رخساره زرد

زمین را ببوسید و نامه بداد

برآن تخت و تاج آفرین کرد یاد

درود شهنشاه و قارن درست

رسانید وز نامداران نخست

ز شاهش بپرسید داننده کوش

هم از نامداران پولادپوش

نشاندش بخوبی و مهرش نمود

فرستاده او را فراوان ستود

که شاه جهانگیر بیگاه و گاه

سخن راند از تو همی با سپاه

ستاید به مردی تو را روز و شب

به مستی چو بگشاید از بند لب

اگر رزم مهراج و دارای چین

برآیدت و گردد تو را آن زمین

ز تو نامورتر کس اندر جهان

نباشد نه نیز آشکار و نهان

چو دستور برخواند نامه به کوش

نهانی بخندید و آمد به هوش

بدانست کاو را از آن رای چیست

سخنهای نغز و دلارای چیست

فرستاده را جای فرمود و گفت

که بارامش و رود و می باد جفت

دبیران شه را نگهبان گماشت

بدان تا نگویند احوال راست

نگردند نزدیک او کس بنیز

نگویند از این داستان هیچ چیز

گرامی همی داشتش روز بیست

ندانست مردم که آن مرد کیست

***

پاسخ نامه ی کوش به شاه فریدون

یکی پاسخش کرد از آن پس به مهر

که از نامه ی شاه خورشید چهر

ز شادی ببالید بر رخ گلم

ز رامش بخندید جان و دلم

ز روی دگر شد دلم ناتوان

ز مهراج هندو هم از هندوان

مرا خواند شاه از پی کار او

بدان تا فرستد به پیگار او

بداند شهنشاه خورشید فر

که با ما سپاهی ست بسیار مر

به دو سال گرد آید ایدر سپاه

به دو سال دیگر رسم نزد شاه

یکی سال دیگر بباید درنگ

بدان تا شود ساخته ساز جنگ

چنین روزگاری بخواهد کشید

که داند که گردون چه آرد پدید!

و دیگر که آگاه گردد سیاه

که رفتیم و بردیم از ایدر سپاه

بیایند وین مرز ویران کنند

کنام پلنگان و شیران کنند

شود رنج ما باد و کشور تباه

به مردم رسد رنج و بیداد شاه

از ایدر گذشتن مرا نیست روی

چو فرمان دهد شاه آزاده خوی

فرستمش چندانک باید سپاه

سواران جنگاور رزمخواه

سه ساله من از گنج روزی دهم

بسی هدیه و دلفروزی دهم

بیایند و مهراج را برکنند

به تیغ از تن هندوان سر کنند

ز ما آفرین باد بر جان شاه

جهان سر بسر زیر فرمان شاه

چو پوینده از کوش خشنود گشت

در آن ره شتابانتر از دود گشت

***

نگه کردن فریدون و قارن در کار کوش

چو بنهاد پاسخ در آن پیشگاه

نگه کرد و برخواند دستور شاه

فریدون همه جُستنی باز جُست

یکایک بگفت آنچه دید او درست

از آن افسر و تخت زرّین اوی

وزآن بارگاه به آیین اوی

وزآن استواری آن جایگاه

وزآن کشور و ساز و چندان سپاه

فریدون فروماند از این گفت و گوی

سوی قارن پهلوان کرد روی

بدو گفت رو بازخوان آن سپاه

که با کوش رفتند از این بارگاه

شکیب از دل پهلوان دور شد

چو شاه جهاندار رنجور شد

چو ایشان بیایند لشکر کشم

مر آن دیو را جان ز تن برکشم

چو من خشت پولاد لرزان کنم

بدان دیو چهره بتر ز آن کنم

که کردم به چین اندر آورد و کین

که از پُشت اسبش زدم بر زمین

همی بود دیر اندر اندیشه شاه

وزآن پس بدو گفت کای نیکخواه

همان دان که در کشور باختر

زمین و درختش نیاورد بر

مرآن مرز گیریم بیران هنوز

گذرگاه ببران و شیران هنوز

چو خود شاه دیگر ز فرمانبری

بکردند و خوار آید این داوری

ولیکن ازاو باز خواهم سپاه

مگر لختی آزرم دارم نگاه

***

نامه ی فریدون به کوش و فراخواندن ایرانیان را

بفرمود تا نامه کردش دبیر

دبیری نویسنده ای یادگیر

که برخواندم این نامه ی تو درست

درستی نمود آنچه گفتی نخست

تو آن مردمان را نگهدار باش

ز دستان دشمن نگهدار باش

سپاهی که با تو بیامد ز راه

سزد گر فرستی بدین بارگاه

که با این سپه کایدر آمد فراز

به پیگار مهراج گردند باز

همان هوشیاران دانش پرست

گسی کن به خوبی سوی ما فرست

به نزد دبیران و گردان همان

یکی نامه فرمود بر ترجمان

که یکسر به درگاه گردید باز

از آن پس که دیدید رنج دراز

که پاداش رنج شما بر من است

که خسرو سر و لشکری چون تن است

چو نامه به نزد بزرگان رسید

ز شادی گل از رویشان بشکفید

***

دلتنگی کوش از نامه های فریدون

ببردند و بر کوش کردند یاد

دژم گشت از ایشان و پاسخ نداد

وزآن پس چنان گفت کاری رواست

کند هرچه خواهد که او پادشاست

مرا نامه کرده ست هم زین نشان

که زی ما فرست آن همه سرکشان

کنون کرد باید شما را درنگ

یکی تا سگالیم زین نام و ننگ

بزرگان از او بازگشتند شاد

همی هر کسی دل به رفتن نهاد

دل کوش از آن نامه ها تنگ شد

سوی چاره و بند و نیرنگ شد

همی هیچ گونه نیامدش رای

که آن سرکشان را دهد باز جای

کز ایشان بزرگی و آن کام یافت

وزایشان در آن کشور آرام یافت

یلان جهانگیر کشورگشای

دلیران جنگی رزم آزمای

***

گریختن گروهی از ایرانیان بنزد فریدون

برآمد بر این بر بسی روزگار

ندیدند گردان جز آن روی کار

کز آن جا گریزنده گردند باز

همی هرکسی از نهان کرد ساز

از ایشان به کوش آمد این آگهی

نشست از بر تخت شاهنشهی

همه مهتران را برِ خویش خواند

به خوبی فراوان سخنها براند

جدا هر یکی را به مردی ستود

بسی پوزش و مهربانی نمود

که ما تاج و تخت از شما یافتیم

از ایران چو بر جنگ بشتافتیم

بسی رنج دیدید در پیش ما

چو پیوند مایید و چون خویشِ ما

شنیدم که دارید راه گریز

نباید نمودن بدان سان ستیز

هر آن کاو بباشد بر این بارگاه

به گردون رسانم مر او را کلاه

همیشه سر انجمن دارمش

گرامیتر از جان و تن دارمش

کرا آرزو نیست کایدر بود

خداوند فرمان و کشور بود

چو خواهد که سوی خنیره شود

همان به کجا تا به تیره شود

نهانش چرا رفت باید به راه

چو خواهد فرستیم با او سپاه

همه مهتران خواندند آفرین

که ای نامور شهریار زمین

همه ساله بخت تو همراه باد

زبان بدان از تو کوتاه باد

فریدون فرخنده ما را تویی

که بر ما تو فرّختر از خسروی

از ایران همه بینوا آمدیم

چو با شاه فرمانروا آمدیم

کنون مایه و ساز داریم و گنج

اگرچه کشیدیم با شاه رنج

نیاگان ما رنج دیدند نیز

ز شاهان پیشین گرفتند چیز

ولیکن نه چندانک ما یافتیم

چو اندر پی شاه بشتافتیم

جهان آفرین از تو خشنود باد

دل بدسگالت پُر از دود باد

ولیکن تو دانی که سالی چهل

برآمد که ما برگرفتیم دل

ز شهر و زن و بچّه و خان و مان

پُر اندیشه دل تا کی آید زمان

چه مایه ز یاران ما کشته شد

چه مایه به خاک اندر آغشته شد

به ایران ندانند ما را به نام

که زنده کدام است و مُرده کدام

به دستوری شاه یک باره بیش

به ایران بباشیم بر جای خویش

سر سال چون نامه آید به شاه

شتابیم یکسر بدین بارگاه

چنین داد پاسخ کِی نامدار

که شاید کنون چون بسازید کار

به دستوری بازگشتن به در

بگوییم با موبد نامور

بزرگان ز پیشش برون آمدند

ز شادی که داند که چون آمدند!

***

کوشش کوش برای نگهداشتن ایرانیان در سپاه خود

نبایست مرکوش را کآن سپاه

بدان ساز و آن مایه و دستگاه

از آن لشکر گشن بیرون شوند

بدان ساز نزد فریدون شوند

تنی چند را کز خرد مایه داشت

نهانی بدان نامداران گماشت

فراوان همی کشور و سیم و زر

بپذرفت و افسون نشد کارگر

یکی نامور بود مردان به نام

به زور و به مردی رسیده به کام

جوانی سرافراز وز تخم جم

سرافراز سلکت ورا بود عم

ز قارن همه ساله بودیش رشک

ز کینش شب و روز راندی سرشک

یکی دیو دان رشک را تیره رنگ

شب و روز با پاک یزدان به جنگ

به ایران چو دیدی که قارن ز شاه

همی یافتی هر زمان پایگاه

دلش ریش گشتی از آن داوری

از آن پهلوانی وز آن سروری

همان قارن از وی پر از کین و درد

چه هنگام شادی چه گاه نبرد

چو مر کوش را داد خسرو سپاه

که او رزم را داند آیین و راه

بدین گفته او را ز ایران بکند

چنان با سپاهش به مغرب فگند

نه ایران بدی نام ایران زمین

خنیره همی خواندی مرد دین

به بخشش، چو ایران به ایرج فتاد

فریدون بدان نام ایران نهاد

به هنگام برگشتن از پیش کوش

به دل گفت مردان فولادپوش

که گر من به مرز خنیره شوم

ز قارن دگر باره خیره شوم

چو آهنگری را شوم زیردست

مرا بر سر خاک باید نشست

ور ایدر بباشم بنزدیک شاه

چو قارن شوم پهلوان سپاه

فرستاد در شب بنزدیک کوش

برادرش را با یکی تیره هوش

که شاها، تو دانی که چون من دگر

نبندد کسی گاه مردی کمر

به ایران ز تخم که دارم نژاد

چگونه ست ما را سرشت و نهاد

چو بر مهتران پایگاهم دهی

برِ خویشتن جایگاهم دهی

سپه دارم افزونتر از ده هزار

نبرده دلیران خنجرگزار

هم ایدر بباشم برآرم سپاه

سپر کرده داریم جان پیش شاه

ز پیغام او سر برافراخت کوش

ز شادی تو گفتی برآمد به جوش

برادرش را اسب داد و ستام

همان تیغ هندی به زرّین نیام

فرستاد چندان بدو خواسته

همان تازی اسبان آراسته

بدان نامداران لشکرش نیز

فراوان فرستاد هرگونه چیز

شدند از جهان آن یلان بی نیاز

ز زرّین و سیمین و هرگونه ساز

دل از دیگران خوار و خرسند کرد

نویسندگان را همه بند کرد

به زندان و تنگی فرستادشان

سخنهای جنگی فرستادشان

که این نامداران ایران زمین

شما دور کردید از ایدر چنین

ز بس گفتن و نامه کردن به شاه

ز من دور گشت این نبرده سپاه

***

رسیدن ایرانیان بنزد فریدون و آگاهی او از خیانت مردان خوره

چو ایرانیان شاد و آراسته

به ایران رسیدند با خواسته

از ایشان بپرسید شاه بزرگ

ز کردار و از کار کوش سترگ

همه بازگفتندش آن سرگذشت

که گردنده گردان بر ایشان بگشت

ز رزم سیاهان مازندران

همه یاد کردند و جنگاوران

ز کوه کلنگان وز رنج اوی

ز شهر و ز دریا، وز جنگ اوی

یکی گفت کای شاه با فرّ و داد

دبیرانت را بندها بر نهاد

چنین گفت کاین نام برده سپاه

شما دور کردید از این بارگاه

شهنشاه را بر من آزرده اید

یکایک به جایم بدی کرده اید

بمانده ست مردان به نزدیک اوی

بدو شادمان جان تاریک اوی

سپاه و کسانش بماندند نیز

توانگر شدند از همه گونه چیز

دژم شد فریدون ز مردان و گفت

که نتوان نهان بد از کس نهفت

نیای وی از پُشت خویش من است

مر او را بسی رنج پیش من است

وگرنه بر آوردمی من دمار

ز پیوند مردان و خویش و تبار

کنون از سرِ کار او بگذرید

ز دیوانها نامشان بسترید

وزآن روی مردان پولادپوش

شد از ویژگان سرافراز کوش

کلاهش به پروین برآمد ز خاک

سپه زیر فرمان او گشت پاک

***

گردیدن کوش به گردِ کشور

وزآن پس بزد نای رویین به دشت

ز مغرب سوی اندلس بازگشت

یکی گردِ کشور برآمد نخست

ز بیداد کشور سراسر بشست

سه شهر دگر کرد از آن سنگ خار

که نتوان گشادن به مردان کار

یکی را از آن طلطمه نام کرد

بدان مرز یکچند آرام کرد

دوم شهر ترجاله، شیرین، دگر

همه راه بر آب دریا گذر

بسی بر لب آب عنبر بیافت

ز لشکر همه کس بجُستن شتافت

چنان عنبرین بود کز بوی اوی

همه ساله بودی دمان بوی اوی

یکی جانور دید نیز اندر آب

دو دیده فروزنده چون آفتاب

تنومند چون گربه ی تیز چنگ

همه موی بر پشت خورشید رنگ

از آن موی، بافنده ی تیز ویر

یکی جامه بافند همچون حریر

به دریا گر انداختی سالیان

برون آمدی باز خشک از میان

نگشتی یکی تار از آن موی تر

چنین جامه ای بود بازیب و فر

به ده رنگ گشتی همی هر زمان

ز دیدار او دل شدی شادمان

کسی گر بجوید همانا هزار

ز دینار سرمایه آید به کار

به دریا از آن جانور هست نوز

همان عنبر خوش خزان و تموز

***

ایمنی کوش از کار فریدون، و بازگشت به خوی وارونه ی خود

پراندیشه بود و همی سال چند

بدان کز فریدونش آید گزند

چو بگذشت بر وی بسی سالیان

سپاهی نیامد از ایرانیان

شد ایمن ز کار فریدون و رزم

به بگماز و آرام پرداخت و بزم

بزرگان که بودند از لشکرش

ز هر جای گرد آمده بر درش

بفرمود تا بازگشتند نیز

درم داد و اسبان و هر گونه چیز

خود و سرکشانش به گوی و شکار

همی راند شادان چنان روزگار

به نزد فریدون بسیار دان

سواری فرستاد وی کاردان

یکی نامه با پوزش و کهتری

فرستاد بی جنگ و بی داوری

فرستاده را گفت بر نیک و بد

نهانی گر آگاه گردی سزد

ببین تا چه سر دارد آن شاه زوش

به در، مرد چند است پولادپوش

بشد مرد چون باد و آمد چو دود

بگفت آنچه پرسید و پاسخ شنود

بدو گفت از امروز تا سالیان

تو را از فریدون نیاید زیان

ندارد سرِ کین و پرخاش و رزم

نشسته ست با نامداران به بزم

تو گویی که ماه است تاج از برش

ستاده ست رویین به گرد اندرش

ز بازار و لشکر بپرسیدم این

فریدون ندارد سر رزم و کین

دل کوش از این آگهی گشت شاد

فرستاده را چیز بسیار داد

بفرمود تا پس دبیران شاه

به زندان بکشتندشان بیگناه

از ایشان به شادی و خوردن نشست

سر از گنج وز ایمنی گشته مست

چنان گشت گردنکش و تیره خوی

که جز خون و کشتن نکرد آرزوی

همه بستدی هرچه بودیش رای

زن و کودک خوب و هم بادپای

بدان خوی وارون خود باز شد

بدان کار و کردار خود باز شد

نه بخشایش آورد بر کس نه مهر

دگرگونه تر شد به آیین و چهر

***

کوش بار دیگر دعوی خدایی می کند

بدانگه که فرمود بر او به چین

بفرمود تا موبدان زمین

به هر خانه ای در بُتی ساختند

نگارش به آیین بپرداختند

به آیین و دیدار کوش سترگ

بتی پیش بنهاد خُرد و بزرگ

ز بستر چو برخاستی مرد و زن

شدی پیش ایشان بسان شمن

نهادی سر از پیش او بر زمین

فراوان بر او خواندی آفرین

همی گفت با مردم تیره هوش

ستمکار و بیداد جوینده کوش

که پروردگار این جهان را منم

که آباد ویران چو خواهم کنم

همه زندگانی به دست من است

همه مرگ در تیغ و شست من است

ز من نیکی آید، هم از من بدی

درشتی ز من، هم ز من بخردی

کرا خواهم از خود توانگر کنم

که از گوهر و زرّش افسر کنم

کرا خواهم او را رسانم گزند

ز تختش برآرم به خاک نژند

چو بشنید گفتار او مرد و زن

همی یاوری دادشان اهرمن

بپذرفت مردم همه کیش اوی

اگر بود بیگانه، ار خویش اوی

گروهی ز نادانی و خیرگی

برآمد به راه بد و تیرگی

گروهی ز بیم و یکی از هوا

همی داشت آیین او را روا

گروهی بدان دل همی شاد کرد

که گیتی بدان گونه آباد کرد

به فرمان او بت پرستان شدند

ز جام می دیو مستان شدند

کرا یافت کاو بُت ندارد به پیش

سر از تن جدا کردش آن تیره کیش

همه باختر گشت ازاو بت پرست

ندارم چنین کس چه دارد به دست

فریدون چو آگاه شد زین سخن

بدو تازه شد رنجهای کهن

بخندید و گفت این سترگ پلید

سر از راه یزدان به یک سو کشید

همانا که مردم ز ره دور کرد

دل من دگرباره رنجور کرد

بدان بدکنش بر مباد آفرین

تهی باد از آن دیو روی زمین

هرآن کس که آگاهی از کوش یافت

که از شاه و فرمان او سر بتافت

ز ضحاکیان و ز بدگوهران

به درگاه او شد سپاهی گران

چنان پیش او لشکر انبوه شد

که دشت و در باختر کوه شد

***

گفتن مرد پیر حکایت مرز خوبان

چنین گفت گوینده ی داستان

ز گفتار آن پاکدل راستان

که روزی به بگماز بنشست کوش

جهان شد پُر از غلغل و نای و نوش

نشستند با او بزرگان بسی

سخن رفت هرگونه از هر کسی

ز خوبان هر کشور و مرز و بوم

هم از ترک، وز چین، وز مرز روم

به جایی رسید از درازی سخن

کز آن انجمن گفت مردی کهن

که یکسر جهان را بگشتم همه

زمین زیر پی بر نوشتم همه

ندیدم به خوبی و دیدار اوی

به رنگ و به گفتار و بالا و موی

چنانچون به مرز خلایق زنان

چنان ماهرویان و سیمینبران

چو سروند اگر ماه تابد ز سرو

سرینها چو گور و میانها چو غرو

گل اندام همچون گل اندر بهار

سپیدی چو برف و سیاهی چو قار

همه ریدکان دلبر و خوش زبان

چو خورشید روی و چو مرجان لبان

ز دیدارشان دل نماند به جای

بپوشد همی زلفشان زیر پای

همه غالیه زلف و خورشید خدّ

همه یاسمنبر، همه سرو قدّ

از آن مرد گویا چو بشنید کوش

دلش خیره شد، پهن بگشاد گوش

بدو گفت کاین کشور دل گداز

مرا بازگو تا کدام است باز

که آباد بادا به خوبان زمین

بویژه که باشند خوبان چنین

چنین گفت گوینده کاین مرز و بوم

شمارد همی مرد دانا زروم

ز دریا گذشتن بباید نخست

پس آن ره به عجلسکس آید درست

وزآن جایگه باز یک ماهه راه

بباید بریدن به بیگاه و گاه

سر ماه بشکوبش آیدش پیش

زمینی خوش و مردمی خوب کیش

وزآن جا بباید شدن بیست روز

پس آن مرز پیش آیدت دلفروز

پُر از خوبرویان آراسته

پُر از بادپایان و پُرخواسته

چنین گفت، چون کوش از آن سان شنید

که ما را بدان مرز باید کشید

دمار از دلیران برآریمشان

به فرمان خویش اندر آریمشان

ببینیم تا شهریاران که اند

همان ماهرویان چه خوب و چه اند

ز گوینده هرکس به دل کین گرفت

بدو مرد و زن باز نفرین گرفت

که این مرد ما را به راهی فگند

کز آن راه یابیم بیم و گزند

***

لشکرکشی کوش به مرز خوبان و تصرف آن

ز لشکر گزین کرد ششصد هزار

دلیران جنگی و مردان کار

ببخشید یک ساله روزی ز گنج

بر آن سرکشان و سواران رنج

سر سال لشکر چو گرد سیاه

شتابان همی رفت تا پیش شاه

به دریا گذر کرد و بر خشک شد

بهار آمد و خاک چون مشک شد

نسیم گل و بید تو بار دشت

یکایک ز گردون همی برگذشت

به عجلسکس آمد جهانجوی شاه

نه آگاه از او شهریار و سپاه

هوا یکسره گرد لشکر گرفت

در و دشت او رنگ دیگر گرفت

چو سه روزه ره ماند تا شهر اوی

از آن آگهی غم شده بهر اوی

از آن آگهی ناگهان خیره شد

همی روشنی پیش او تیره شد

سپاهی که نزدیکتر، باز خواند

به شهر اندر آورد و بیرون نماند

حصاری شد و کرد شهر استوار

به مردان جوشنور نامدار

ز کوش و سپاهش نه آگاه بود

که گیتی پُر از شور بدخواه بود

ندانست هرگز که چندان سپاه

تواند کشید آن یل رزمخواه

بترسید و بر کس نکرد او پدید

چنانچون ز مردی و دانش سزید

چنین گفت با نامداران جنگ

که ما را کنون از پی نام و ننگ

شما از پی جان و فرزند و چیز

همان دوده ی خویش و پیوند نیز

بکوشید و مردی بجای آورید

بدان رای دل رهنمای آورید

بکوشید، باید به مردان و گنج

مگر بازداریم از این مرز رنج

چو کوش آن سر برج و باره بدید

همان باره از سنگ یکپاره دید

روان گرد آن شهر دریای ژرف

از آهن دری برنهاده شگرف

بفرمود تا برکشیدند غیو

دلیران کین و سواران نیو

ببارید بر باره تیر خدنگ

همی کرد یک ماه پیوسته جنگ

بسی کُشته آمد ز هر دو گروه

شد از رزم کوش دلاور ستوه

گشادن ندانست و خیره بماند

فراوان به مغز اندر اندیشه راند

از آن پس بفرمود تا لشکرش

بتاراج کرد آن همه کشورش

همه مرز را آتش اندر زدند

چنان بوم خرّم بهم برزدند

پراگنده کردند مردانشان

که ویران شد آرام و ایوانشان

نماند اندر آن کشور آباد جای

مگر شهر و ایوان کشور خدای

ز بیشه بیاورد چندان درخت

که بر لشکری تنگ شد جای سخت

به هر جای عرّاده بر پای کرد

سپه را به زیر اندرون جای کرد

یکی روز جوشن بپوشید کوش

برآمد ز گردان لشکر خروش

کمر بست هرکس برآن رزم چُست

سواران همه صف کشیدند درست

بینباشت راهش به خاک و به سنگ

ببارید بر باره تیر خدنگ

همان سنگ عرّاده و منجنیق

سر اندر کشید اسقف و جاثلیق

چو هامون آگنده صد گز فزون

دلیری نمودند گردان به خون

برآمد شب تیره از تیغ کوه

همی رزم کرد آن دلاور گروه

چو شب تیره شد کوش هم برنگشت

نخفت از بر کنده در پهن دشت

دلیران همه کنده انباشتند

همه راهها را نگهداشتند

چو بگشاد گردون گردان نقاب

زمین کرد رخشان رخ آفتاب

تبر خواست و بیل و سپرهای جفت

گذر کرد بر کنده و پیش رفت

چو سالار بر پیش باره نشست

گرفتند گردان کلنگی به دست

ز باره بریدن گرفتند سنگ

یلان و دلیران پولاد چنگ

همی هرچه بگشاد برزد ستون

شد آن سنگها برتر از بیستون

وزآن پس به چوب آتش اندر زدند

همه باره یکسر بهم بر زدند

فرود آمد آن کوه سنگین ز پای

بپرداخت هرکس که آن دید جای

ز بالا سپاه اندر آمد نگون

همی زیر باره شده خاک و خون

سپاه حصاری گریزان شدند

چو از باره ی شهر ریزان شدند

سپه را به شهر اندر افگند کوش

برآمد ز هر کوی بانگ و خروش

دلیران به شمشیر بردند دست

همه کوی و بازار کردند پست

بشد کوش تا پیش ایوان شاه

ز تاراج بربست دست سپاه

همش گنج برداشت و هم تاج و تخت

گرفتار شد شاه شوریده بخت

به خنجر میانش به دو نیم کرد

دل تاجداران پر از بیم کرد

زنان شبستانش را کرد بند

همه با دل خسته و مستمند

وز آن پس بلند آتشی بر فروخت

همه کوی و بازار و برزن بسوخت

نماند اندر آن بوم و بر مرد و زن

نه شاه و نه سالار و نه رایزن

***

آگاه شدن فاروق، شاه خلایق، از آمدن کوش

به بشکوبش آمد همان آگهی

که آن کشور از جانور شد تهی

بترسید سالار آن مرز و گفت

که این مرد با مردمی نیست جفت

همان گه با شهری و لشکری

بنه برنهادند بی داوری

ز مردم تهی کرد کشور همه

به پیش اندر افگندشان چون رمه

شتابان به شهر خلایق رسید

بگفت آن شگفتی که از کوش دید

چو بشنید فاروق از او این سخُن

که کوش از بدیها چه افگند بن

ز کردار و بیداد او خیره ماند

پُر اندیشه گشت و سپه بازخواند

ببخشیدشان اسب و خفتان و زین

همه تیغ و برگستوان گزین

درم داد و لشکر به هامون کشید

شد از نعل اسبان زمین ناپدید

گرفت آنگهی مایه ور شهر پشت

یکی کنده فرمود ژرف و درشت

فرستاد کارآگهی را نخست

ز دشمن همه رازها باز جُست

بیامد بدیدش به ده منزلی

سپاهی بدین تیزی و یکدلی

بدان هیبت و هول بر تخت شاه

فرستاده از بیم گم کرد راه

تو گفتی که شیرند گردان همه

همه خشم دارند گرد و رمه

بدان خیرگی بازگشت او ز راه

بگفت آن سخنها به فاروق شاه

دژم گشت فاروق و دم درکشید

نیارست با او به مردی چخید

***

نامه بردن فاروق به جانب مرز خوبان به کوش و اظهار فرمانبرداری

هم اندر زمان نامه ای کرد زود

همه لابه کز لابه ها دید سود

سر نامه گفت ای جهانگیر شاه

جهان را مکن بیش خیره تباه

که گر باد را اندر آری به بند

هم از گردش چرخ یابی گزند

نیای تو ضحاک جنگی کجاست

که از خون تیغش همی موج خاست!

تو آیین شاهان پیشین سپر

مکن هیچ از آیین شاهان گذر

که هر شهریاری که بود از نخست

چو با شهریاری دگر رزم جست

بدو نامه کردی و دادیش پند

که این است آیین شاه بلند

اگر آمدی آرزویش بجای

وگرنه سوی رزم بودیش رای

کس از شهریاران پیش آن ندید

که سالار عجلسکس از تو کشید

چو نزدیک عجلسکس آمد سپاه

به رزم اندر آمد هم از گَرد راه

تو نه نامه کردی، نه دادیش پند

ببارید بر تختش ابر بلند

وزآن پس که شد با سپه در حصار

ندادی مر او را به جان زینهار

بکشتی و ایوان او سوختی

ز شهرش چنان آتش افروختی

چه مایه زن و کودک بیگناه

به شمشیر بیداد کردی تباه

دو کشور شده چون بیابان تهی

شده دور از او فرّهی و بهی

کنون شاه اگر دارد آهنگ ما

همی آرزو آیدش جنگ ما

ندانم من از خویشتن آن گناه

کزآن یافت آزار، فرخنده شاه

اگر رای ویرانی آمدش و کین

همه پیش شاه است روی زمین

نیاید کسی پیش تو بی گمان

جز آن کس که بر وی سرآید زمان

وگر خواهی ای شاه گیتی پرست

که هر خسروی را کنی زیر دست

بگو تا بدانیم و فرمان کنیم

به کام تو جان را گروگان کنیم

بدین کشور اندر میاور سپاه

که ویران شود کار و گردد تباه

که ما بنده ی شاه نیک اختریم

ز فرمان، وز رای تو نگذریم

به پاسخ همی چشم دارم کنون

که بادا درودت ز یاران فزون

شتابان فرستاده ی راست دار

همی رفت تا پیش سالار بار

مر او را ببردند نزدیک شاه

بدید آن بزرگی و آن پیشگاه

رخ پاک بر خاک تیره نهاد

بسی آفرین کرد و نامه بداد

چو آن نامه ی شاه برخواندند

فرستاده در پیش بنشاندند

همه راز و پیغام با او بگفت

دل کوش با خرّمی گشت جفت

***

پاسخ کوش به فاروق و خواستن باژ

منا دیگران را بفرمود شاه

که برگشت تازان به پیش سپاه

که هر کس کز این مایه ور لشکرید

زمین خلایق به پی مسپرید

نباید که آن خاک بیند سوار

جز آن گه که فرمان دهد شهریار

وزآن پس نویسنده را پیش خواند

به پاسخ فراوان سخنها براند

چنین گفت کاین نامه برخواندم

فرستاده را پیش بنشاندم

بپرسیدم از دانش و رای تو

پسندیدم این جای بر جای تو

تو را گر نبودی دل هوشیار

برآوردی از تو زمانه دمار

ولیکن خرد کار بستی نخست

کنون تاج و تخت مهی آنِ توست

چرا آن جفا پیشه ی تیره هوش

نیامد کمر بسته نزدیک کوش

چو پیش آمدی همچو تو بنده وار

همان گه ز ما یافتی زینهار

چو در شهر با من برآراست جنگ

بکندمش کاخ و ندادم درنگ

چو پنداشت کان باره گردون شده ست

کنون پست مانند هامون شده ست

سزای وی این بود و پاداشش این

تو نیز اندر این کار بهتر ببین

کمر بر میان بند و پیش من آی

چو خواهی که مانَد به تو تخت و جای

اگر رزم بودی تو را نیز رای

بهای زمانه ببردی ز جای

سر سال فرّخ چو آید فراز

فرستی سوی گنج ما ساو و باز

غلام و کنیزک ز هر یک هزار

به بالا چو سرو و به رخ چون بهار

که مشکوی ما را بشایند و بس

به لب نارسیده لب هیچ کس

دگر هرچه پُرمایه داری ز گنج

سوی ما فرستی که دیدیم رنج

چو کردی چنین، رَستی از چنگ من

نبینی سر تیغ و آهنگ من

***

فرستادن باژ و کنیزکان و غلامان زیباروی بنزد کوش

فرستاده چون پیش فاروق شد

ز شادی کلاهش به عیوق شد

هم اندر زمان پاسخش کرد باز

که ای شاه گردنکش رزمساز

همه هرچه درخواستی آن کنم

بدین آرزو جان گروگان کنم

جز آن آمدن مرمرا پیش شاه

همی دل ز اندیشه گردد تباه

اگر شاه بیند، نفرمایدم

به چشن بزرگی ببخشایدم

دگر هرچه گوید میان بسته ام

چو از خشم شاه جهان رسته ام

چو کوش آن چنان خواهش و لابه دید

بر او بر ببخشود و دَم درکشید

فرستاده را گفت کای مرد راست

بگویش که گر تو نیایی رواست

برِ ما فرست آنچه ما خواستیم

بدین خواستن نامه آراستیم

چو خشنود شد کوش، فاروق گفت

که اکنون از او گنج نتوان نهفت

گزین کرد از آن مرزداران هزار

که با تاج بودند و با گوشوار

یکایک بفرمود تا هر سری

غلامی بیارند با دلبری

به رخساره ماه و به دندان چون قند

به غمزه همه جادوی را گزند

صد اسب دونده بیاورد نیز

یکی تاج و با تخت و هرگونه چیز

صد اشتر همه زرّ کرده به بار

همان سیصد از جامه ی زرنگار

دو فرزند بودش دلیر و جوان

برادر دو از گوهر خسروان

فرستادشان با چنین خواسته

شد از خواسته لشکر آراسته

چنین داد پیغام کای شهریار

برآمد همه کامت از روزگار

سزد گر کنون بازگردی ز راه

بیامرزی این بنده ی نیکخواه

همان شاه بشکوبش آن من است

گریزنده از بد به خانِ من است

نیارست رفتن بر تخت شاه

ز گیتی مرا کرد از این بد پناه

اگر شاه بیند به من بخشدش

مگر بخت تاریک بدرخشدش

چو فرزند فاروق و آن خواسته

به درگاه کوش آمد آراسته

پذیره شدندش همه سروران

دلیران لشکرش و گندآوران

هرآن کس که رخساره ی کوش دید

روان و دل خویش بیهوش دید

فرود آمد و خاک را بوسه داد

چو بیدل همی آفرین کرد یاد

بفرمود تا برنشستند، شاه

خرامان و شادان گرفتند راه

ز فاروق از آن پس بپرسیدشان

چو باهوش و با رای دل دیدشان

همی راند تا پیش پرده سرای

مرآن سرکشان را بدادند جای

چو روز آمد، آن خواسته بنگرید

همان دلبران را یکایک بدید

به دیدار ایشان دلش گشت شاد

مرآن سرکشان را بسی چیز داد

یکی عهد فرمود به پرنیان

به نام دلیران فاروقیان

بدو داد بشکوبش و هرچه بود

بر آن نیکوی، نیکویها فزود

بدو گفت عجلسکس آباد کن

تو را دارم، از خویشتن داد کن

چو کرد آن یلان را به خوبی گسی

شد از خواسته بهره ور هر کسی

سپاهش چو با برگ و با ساز شد

از آن جا سوی اندلش باز شد

به شادی و بگماز بنشست و می

نیامدش یاد فریدون کی

مر آن دختران را بدان دلبری

به یک سال بستد همه دختری

از ایشان هر آن کس که آمدش خوش

به مشکوی زرّینش بردند کش

ببخشید دیگر بر آن مهتران

بدان نامداران و فرمانبران

همان ریدکان را همی بود کار

همین کرد با این بتان شهریار

***

راست شدن مملکت بر کوش

وزآن پس ز فاروق هر سال باز

همی آمدی کاروانی و ساز

شد آباد عجلسکس از دست او

تهی گشت از آن می سرمست او

چو کار جهانجوی بالا گرفت

وز این رزمها نام بالا گرفت

همه مصر بگشاد، جلباب نیز

بیاورد از آن مرز در گنج چیز

هم از روم یک نیمه بستد به تیغ

جهان کرد بر رومیان تیره میغ

***

گفتگوی فریدون با قارن در کار کوش

غمی شد فریدون چو آگاه شد

سوی چاره ی رزم بدخواه شد

بفرمود تا قارن آمدش پیش

بدو گفت کای پهلو خوب کیش

چو سستی نمودیم با دیوزاد

کلاه از بر چرخ گردون نهاد

ز هر کشوری بهره ای بستده ست

زمین خلایق بهم بر زده ست

ستاند همی باژ یک نیمه روم

جهان گشت زیر نگینش چو موم

سپه سوی خود خواند و روزی بداد

در گنج و تیغ و زره برگشاد

چو تو کارها را نگیری نگاه

شود کارت از دست و گردد تباه

سپهدار قارن همی ساز کرد

در گنج پُرمایه را باز کرد

سپه سوی خود خواند و روزی بداد

در گنج و شمشیر کین برگشاد

چو در کار گردون نگه کرد شاه

ستاره شمر گشت بیگاه و گاه

همه کامه ی کوش بدخواه دید

سر تاج او برتر از ماه دید

چو با او چخیدن ندید ایچ رای

چنین گفت با قارن نیکرای

که هرچ اندر این آسمان اختر است

پرستنده ی کوش بداختر است

چنان است صد سال و هشتاد سال

که او را به گیتی نباشد همال

نه آسیب یابد ز چرخ بلند

نه از هیچ روی آید او را گزند

ز پیگار بگشاد قارن میان

سوی خانه رفتند ایرانیان

وزآن روی شاهی همی راند کوش

گهی رزم در پیش و گه نای و نوش

به شمشیر بگشاد سقلاب و روم

زمین گشت پیشش چو بر مُهر موم

***

بخش کردن فریدون زمین را بین سلم و تور و ایرج

چو بگذشت صد سال و هشتاد و یک

دگر باره سورش نمود از فلک

فریدون فرّخ سه فرزند داشت

که از مهر هر سه به دل بند داشت

بر ایشان زمین را به سه بخش کرد

ز شاهی رخ هر یکی رخش کرد

به سلم دلیر آمد از بخش روم

همه کشور خاور و مرز و بوم

دگر ماورالنهر و ترکان و چین

به تور دلیر اوفتاد آن زمین

وزآن بخش ایران به ایرج رسید

کجا تخت ایران مر او را سزید

ز جیحون برو تا به دریای پارس

همان کوفه از مرز ایران شناس

دگر آذرآبادگان هرچه هست

از ایران شمارد هشیوار و مست

***

فرستادن فریدون، سلم را به روم و فرمانبرداری شاهان روم از وی

به هنگام رفتن به سلم سترگ

چنین گفت پس شهریار بزرگ

که چون راست گردد تو را مرز و بوم

یکی آگهی جوی از آن دیو شوم

مرا ز آن ستمکاره آگاه کن

سواری تو با نامه بر راه کن

که من قارن رزم زن را ز گاه

فرستم به نزدیک تو با سپاه

ببندید یکباره او را میان

مگر زآن میانش سرآید زمان

گر او را ز روی زمین کم کنید

دل من بیکبار بی غم کنید

ز درگاه خسرو چو سلم سترگ

سوی روم شد با سپاهی بزرگ

لب نامداران و شاهان روم

به خاک اندر آمد ببوسید بوم

همه زیردستی نمودند پاک

به فرمان او شد بلند و مغاک

***

آگاه شدن کوش از آمدن سلم

چو فاروق و سقلاب سالار نیز

به کوش دلاور نداند چیز

به هر یک فرستاد پیغام و گفت

که در سر چه دارید راز نهفت؟

بر آمد کنون سال و ماه دراز

کز آن سر نیامد به ما ساو و باز

چنین پاسخ آورد هر یک نخست

که ما را تو از سلم برهان درست

به مرزی که سلم فریدون بود

ز ما باژ خواهی همی چون بود

چو پاسخ بدان شیر شرزه رسید

بجوشید و لب را به دندان گزید

به سوگند بگشاد گویا زبان

که گر یابم از چرخ گردان زمان

من اهنگ ایران خرّم کنم

همه شهرها پُر ز ماتم کنم

به کین جهاندار ضحاک شاه

در آرم فریدونِ کی را ز گاه

همه لشکر از کشورش بازخواند

همه نامداران سرافراز خواند

***

نامه فرستادن سلم به فریدون برای جنگ با کوش

چو سلم اندر آن مرز خود کامه شد

به نزد فریدون یکی نامه شد

که روم از همه رویها گشت راست

به کام شهنشاه شد هرچه خواست

من از بهر رفتن به پیگار کوش

به قارن بسی داشتم چشم و گوش

اگر آید وگرنه من با سپاه

کشیدم به پیگار آن کینه خواه

فریدون از آن نامه شد تافته

بدانست شاه خرد یافته

که در رزم با کوش، سلم دلیر

چو آهو بود زیر چنگال شیر

***

فرستادن فریدون، قارن را با پانصد هزار سپاهی به روم

بفرمود تا قارن نامدار

ز لشکر گزین کرد سیصد هزار

ز تور دلاور سپه خواست نیز

ز ترکان سپاهی برآراست نیز

دو ره صد هزاران سواران جنگ

همه با کمانها و تیر خدنگ

چو لشکر فرود آمد و ساز کرد

در گنجهای کهن باز کرد

دو ساله بدادندشان ساز و برگ

از این سان توان رفت نزدیک مرگ

همی راند در پیش پانصد هزار

از ایران و توران دلاور سوار

سپهدار قارن چو آمد به روم

پر از لشکری یافته مرز و بوم

سراپرده ی سلم بود از برون

سپاهی زریگ بیابان فزون

پذیره شدش سلم و او را بدید

به بر در گرفتش چنانچون سزید

ز شاهش بپرسید، وز سرکشان

ز گردان هم جُست هر یک نشان

بدو گفت قارن که از بخت شاه

درستند شاه جهان و سپاه

سراسر جهان از شما روشن است

بد از بیم تیغ تو در جوشن است

فرود آمد از راه بر پنج میل

جهان گشته از گرد لشکر چو نیل

ز سقلاب لشکر بیامد دگر

دو ره صد هزاران یلان نامور

همی عرض دادند ماهی فزون

دبیران داننده و رهنمون

سپاهی که با نامور سلم بود

ز سقلاب و ایران همی برفزود

از ایشان گزین کرد نهصد هزار

همه نامدار از درِ کارزار

سلیح و درم داد و آباد کرد

ز بخشش دل هر کسی شاد کرد

ستاره شمر چون نگه کرد روز

یکی روز بگزید بس دلفروز

***

رفتن سلم و قارن به کارزار کوش

چو اردیبهشت آمد و روز جوش

کشیدند لشکر سوی رزم کوش

جهاندیده گوید که خورشید و ماه

ندیده ست تا هست چندان سپاه

هزاران هزار و چهارصد هزار

گزیده سپه بود و نیزه گزار

زمین از گرانیش ناله گرفت

از آتش زمین رنگ لاله گرفت

به خورشید بر شد ز هامون غبار

برآمد ز گاو و ز ماهی دمار

همی شیهه اسبان تازی ز بند

ز دل هوش مرّیخ و کیوان بکند

نهان گشت خاک زمین زیر نعل

هوا گشته از پرنیان زرد و لعل

به گاو و به ماهی رسیده ستوه

درخت گران گشته هامون چو کوه

از آوای شیپور وز نای نیز

نمود اهرمن را همی رستخیز

از این سان سوی اندلس کرد روی

به پیش اندرون قارن رزمجوی

وزآن روی کوش جهاندیده باز

یکی لشکر آورده بود او فراز

سپاهش ندانست گردون که چند

فزون از ستاره به چرخ بلند

به دفتر دوباره هزاران هزار

نوشته دبیران دانا شمار

بدان بود کز آبها بگذرد

تن سلم در زیر پی بسپرد

چو آگاه شد او ز سلم و سپاه

بخندید و گستاخ شد او به راه

بفرمود تا مردم رزمساز

همه سوی طارق کشیدند باز

سراسر بدان جا کشیدند رخت

نهانی نهادند و کردند سخت

زن و بچّه و مردم و چارپای

نماندند کس ریسمانی بجای

شدند ایمن از کار فرزند و زن

کشاورز و دهقان و شمشیر زن

به طارق فرستاد چندان خورش

کز آن بودشان سالیان پرورش

ز گاوان، وز گوسفندان گله

برآن کوه بر بی شبان شد یله

پس از راه افرنجه سلم سترگ

بیامد به دریای روم بزرگ

به آب اندر افگند کشتی هزار

نخست از همه قارن نامدار

به دریا گذر کرد با آن سپاه

کز ایران و توران بدو داد شاه

فرستاد کشتی سوی سلم باز

نشاند اندر او لشکر رزمساز

چو یک نیمه لشکر گذر کرد از آب

به کوش آگهی آمد اندر شتاب

***

جاسوس فرستادن کوش به لشکرگاه ایرانیان، و پیغام قارن به کوش

یکی مرد پوینده را همچو دود

فرستاد کآگاهی آردش زود

بداند که لشکر چه مایه گذشت

کدام است کآمد بر این روی دشت

گرفتند و بردند او را کشان

که از ترس بر چهره بودش نشان

بدو پهلوان گفت کای خیره هوش

به چه کار رفتی تو از پیش کوش

همی گفت و خستو نیامد به راز

چنین گفت کای خسرو سرفراز

ندانم من این را که بردی تو نام

نه هرگز شنیدم که او خود کدام

یکی مرد بیگانه ام کارجوی

ز من کار خواه و فزونی مجوی

بخندید قارن، بدو گفت رو

به نزدیک آن بدگهر باز شو

نه ما از نهانی به جنگ آمدیم

که با لشکری تیز چنگ آمدیم

بگویش که ای تیره دیو نژند

که گردون بیاراد بر تو گزند

بجای تو آن نیکویهای شاه

چرا خیره بایست کردن تباه

چنان خسته بودی به زندان و بند

که بگریستی بر تو هر مستمند

یکی مرغ بودی تو بی بال و پر

بگسترد بر تو شهنشاه فر

بیاوردت آن شاه آزاد مرد

جهانی چنین زیر دست تو کرد

کنون چون برآورد بخت تو بال

شدی شاه فرخنده را بدسگال

بدین بار اگر زنده یابم تو را

سر از تاجداری بتابم تو را

سزای تو با تو میان سپاه

بگویم، فرستم از آن پس به شاه

بدان تا دگر بندگان بیش از این

نتابند روی و نجویند کین

همانا که کار تو آمد به تنگ

از این پس به گیتی نیابی درنگ

کز ایران، وز ترک و تازی گوان

ز سقلاب، وز روم، وز هندوان

همه گرزداران پرخاشجوی

به کینه نهادند سوی تو روی

بدانی چو آییم هر دو بهم

که من داد گفتم، نگویم ستم

بفرمود تا دست از آن مرد نیز

بدارند و برداشت راه گریز

شتابان بیامد بنزدیک کوش

ز تن رفته جان و ز دل رفته هوش

یکایک چو پیغام قارن بگفت

به پیش بزرگان نه ایدر نهفت

از آن نامداران لشکر پناه

خجل گشت و پرسید از آن مرد راه

که لشکر چه مایه گذشته ست از آب

سپه با درنگ است اگر با شتاب

بدو گفت یک بهره بگذشت پیش

ز لشکر همه دشت بترست کیش

همه شب سپه زیر خفتان و ترگ

همه ساخته، دل نهاده به مرگ

بدان سان همی از تو لرزید سخت

که از باد نیسان بلرزد درخت

بدان روی مانده دو بهره سپاه

سراسر بنه هست نزدیک شاه

بدان نامداران چنین گفت کوش

که قارن سواری ست با فرّ و هوش

اگرنه وی استی شبان رمه

ز دریا گذر کرده بودی همه

هم امشب یکی تاختن کردمی

دمار از دلیران برآوردمی

ولیکن چه سود است کآن بدنژاد

دلیر است، با رای و با فرّ و داد

همان گه طلایه برون کرد زود

که از قارن و مکرش ایمن نبود

به دو ماه بگذاشت دریا سپاه

سر ماه بگذشت بر ساقه شاه

ز کارآگهان گربزی برگزید

برفت و سپه را یکایک بدید

بیامد بر سلم و گفت آن سپاه

فزون است از این ژرفتر کن نگاه

تو گویی که مردان پولادپوش

ز روی زمین گرد کرده ست کوش

همان است گویی به گیتی سپاه

که من یافتم پیش آن کینه خواه

وزآن روی مردان بیامد نخست

همه ره ز ایران سپه باز جست

چو آگاه شد بازگشت او به جای

چنین گفت کای شاه فرخنده رای

دو چندان که دشمن، تو را لشکر است

بدین رزم گردون تو را چاکر است

ز گفتار او شادمان گشت کوش

غو کوس برخاست و بانگ و خروش

همی راند بر مرز دریا سپاه

شده روی دریا چو گرد سیاه

میان دو لشکر چو دو میل ماند

جهان در کف گرد چون نیل ماند

ز دیده بشد خواب و ز دل شکیب

نهیب آمد و بود جای نهیب

***

آغاز جنگ و پیروزی کوش بر اندیان

دو لشکر برابر بر آن دشت کین

تو گفتی که شد تنگ روی زمین

جهان گفتی از غم به جوش آمده ست

ستاره به بانگ و خروش آمده ست

طلایه ز لشکر بهم بازخورد

برآمد خروش ده و دار و برد

به یک حمله ایرانیان را ز جای

ببردند مردان رزم آزمای

چه مایه بکشتند و کردند اسیر

چه مایه دگر خسته ی تیغ و تیر

سلیح و سواران و اسبان جنگ

سوی کوش بردند مردان جنگ

سپاهش بدان پیشدستی گرفت

همه شادمان گشت و نیرو گرفت

بزد کوس و برداشت از جایگاه

به یک منزلی اندر آمد سپاه

یکی جای بگزید دشوار و تنگ

فرود آمد و کرد لشکر درنگ

طلایه برون آمد از هر دو روی

دو سالار گردنکش کینه جوی

ز ایرانیان اندیان دلیر

برون تاخت با لشکری همچو شیر

چو از دور گرد طلایه بدید

بزد دست و شمشیر کین برکشید

به یک حمله از جای برکندشان

گریزان به لشکرگه افگندشان

چنان غلغل اندر سپاه اوفتاد

که کوش اندر آمد به باره چو باد

ز مردم بپرسید کاین بار چیست

خروشیدن و رزم و آواز چیست

یکی گفت کای شهریار دلیر

مگر بر طلایه سپه گشت چیر

جهانجوی بی مغفر و بی زره

به ابرو برافگند ازآن سان گره

بزد دست و گرز گران برکشید

چو باد از میان سپه بردمید

چنان حمله آورد بر اندیان

که بر گور پی خسته شیر ژیان

به یکبار برداشت لشکر ز جای

فراوان در آوردشان زیر پای

ستوه آمد آن لشکر از زخم اوی

نهادند زی لشکر خویش روی

فراوان بکوشید گرد اندیان

مگر بازگردند ایرانیان

نیامد کسی پیش آن پیل مست

چه مایه بکشت و چه مایه بخست

ز خشم اندیان تاخت نزدیک او

چو دید آن چنان چهر تاریک او

بترسید و جوشن بیفگند و تفت

سوی لشکر آورد روی و برفت

همی تاخت کوش و همی کشت مرد

چنین تا هوا رنگ رخ تیره کرد

وزآن جا سوی تخت شد شادکام

به گردون گردان برآورده نام

چو آمد بنزدیک سلم، اندیان

چنین گفت کای شهریار کیان

چو ما با طلایه برآویختیم

یکی گَرد تیره برانگیختیم

به یک حمله از بن بکندیمشان

به لشکرگه اندر فگندیمشان

ز ناگه سواران برون تاختند

به ما بر ز کین، تاختن ساختند

سواری برون رفت پیش از همه

چو ارغنده شیر از میان رمه

بدان سهم و آن هول و نیروی دست

نه شیر ژیان است و نه پیل مست

همی شد به گردون سر خنجرش

همانا که از دیو بُد گوهرش

چو آهنگ گردان کشید آن نهنگ

ندیدم به پیشش سپه را درنگ

من از خشم نزدیک او تاختم

چو دیدمش، جوشن بینداختم

گریزان، وز پس، دمان اژدها

از او کرد یزدان تن من رها

ز گفتار او سلم خیره بماند

همی گفت کاین داستان کس نراند

چنین گفت قارن که او کوش بود

کز او چین همه ساله پُر جوش بود

نبیره ی جهانگیر بیوَرْسْب شاه

پناه دلیران و پشت سپاه

گر او آن چنان شیرفش نیستی

از او شاه ما کینه کش نیستی

من او را به مردی ندیدم همال

بدان برز و بالا و آن شاخ و یال

چنانش ربایم ز زین خدنگ

کجا باز تیهو رباید به چنگ

***

جنگ در روز دوم

چو بگذشت تیره شب و روز شد

ز خورشید گیتی دل افروز شد

ز گردان ایران برآمد خروش

تو گفتی جهان گشت پولادپوش

سوی میمنه قارن پهلوان

سپاهی چو با موج سیل روان

چو شاپور نستوه بر میسره

جناح اندیان داشتی یکسره

به قلب اندرون سلم با نای و کوس

جهان گشته از گَرد چون آبنوس

به کوش آگهی برد سالار بار

که سالار ایران برآراست کار

برون آمد از پرده گرزی به دست

بفرمود تا لشکرش برنشست

به مانوش داد از سپه میمنه

شه قیروان باز درفش و بنه

فرستاد شمّاخ را با سپاه

سوی میسره نامبردار شاه

جناح از میانه به مردان سپرد

که مردان یلی بود با دستبرد

از ایران سپه مانده بُد پیش او

همه رزم کردن بُدی کیش او

به قلب اندرون خویش را جای کرد

درفش دل افروز بر پای کرد

غو کوس برخاست و آواز نای

دو لشکر چو میغ اندر آمد زجای

ببارید ازآن میغ باران تیر

چو رعد خروشان ده و دار و گیر

یکی رستخیز است گفتی درست

که مردم جز از رستگاری نجست

به تیر و به گرز و به تیغ و کمند

همی این مرآن، آن مر این را فگند

فراوان ز هر دو سپه کُشته شد

ز خون خاک و دریا در آغشته شد

جهان چون دگر شد به آیین و رنگ

به روی زمین اندر آورد رنگ

پر از غم دو لشکر بهم گشت باز

به خون اندرون غرقه شمشیر و ساز

بزرگان چو رفتند نزدیک کوش

چنین گفتشان شاه پولادپوش

که دشمن بدان آمد امروز تفت

که اندازه از ما همی برگرفت

بدانست و دید و به جنگ آزمود

سپاهم فزون دید و دردش فزود

چو فردا بیاراید او رزمگاه

نباید که سستی نماید سپاه

***

گفتگوی قارن با سلم در بسیاری سپاه کوش

وزآن روی قارن برآمد دمان

سوی خیمه ی سلم شد شادمان

بدو گفت کای شاه فرّخ نژاد

بدیدی کنون لشکر دیوزاد

براندیش خود تا چه افزون کنیم

که اندیشه آن به که اکنون کنیم

فزون است لشکر ز مور و ملخ

بیابان گرفته ست دریا و شخ

بدین سان که دیدی همه ساخته

چنین شهریاری سرافراخته

ندانم که فرجام این کارزار

چه پیش آورد گردش روزگار

چنین پاسخش داد کای سرفراز

که من … به اندیشه آمد فراز

که این دیوزاده بد آید به دست

که دشمن دو چندان که ماییم هست

مگر تا جهان است چندین سپاه

ندیده ست گردون به یک جایگاه

همان جایشان سهمگن استوار

ستوران و برگستوانور سوار

کنون هر چه دانی ز نیرنگ و رای

تو را باید آورد دیگر بجای

مگر داور دادگر بی همال

برآورد تو را کام از این بدسگال

بدو گفت قارن که فردا پگاه

کمر بست باید شدن رزمخواه

بدان تا دل لشکری نشکند

همه ترس دشمن ز بن برکند

تو امشب بفرمای تا در شتاب

گذارند کشتی از آن سوی آب

بدان تا بدانند یکسر سپاه

که ما برنگردیم از این رزمگاه

به جان و به دل رای جنگ آورند

بدین رزم خوی پلنگ آورند

بفرمود در شب به ملّاح پیر

که کشتی از آن سو گذارد چو تیر

ز بهر شد آمد دو زورق بماند

دگر یکسر از مرز دریا براند

***

کشته شدن مردان خورّه به دست قارن

سپیده دمان قارن رزمخواه

بفرمود تا صف کشید آن سپاه

غو کوس برخاست و آواز نای

چو دریا سپاه اندر آمد ز جای

بفرمود تا شد به جایش قباد

چو سالار بر میمنه بایستاد

گزین کرد برگستوانور هزار

نبرده دلیران خنجرگزار

چنان پیش قلب اندرون تا گروه

رده برکشیدند مانند کوه

وزآن پس جهاندار باهوش کوش

بیاراست لشکر به آیین دوش

درفشش به مردان خورّه سپرد

کز ایران گوی بود با دستبرد

پسندیده بودش به هنگام رزم

گرامی بُد او نیز هنگام بزم

به شاهی به طنجه ش فرستاده بود

همه سوس الاقصی بدو داده بود

به قلب آمد از میمنه شهریار

پسِ پُشتِ او لشکری نامدار

خروش آمد و زخم شمشیر تیز

برآمد ز هر گوشه ای رستخیز

یلان و دلیران پرخاشجوی

به تندی به روی اندر آورده روی

به نیزه به یکدیگران تاختند

گهی گرز و گه تیغ کین آختند

چو برگ از درختان، سواران ز زین

همی ریختند اندر آن دشت کین

سپه بیشتر بی سر و دست شد

ز خون، خاک تیره همی مست شد

دژم گشت گردون از آن دشت رزم

فروماند مر زُهره را دل ز بزم

چو شد خاک گرم از دم آفتاب

سر جنگیان گرم گشت از شتاب

همی خیره گشتند ایرانیان

به لشکر نگه کرد کوش از میان

بزد خویشتن بر سپاه قباد

قباد از دلیری بغل برگشاد

بر او حمله آورد و آمد به پیش

برآویخت با نامداران خویش

تبه کرد کوش از سواران اوی

بسی نامداران و یاران اوی

همه میمنه گشت زیر و زبر

ز شمشیر آن شاه پرخاشخر

وزآن روی قارن ز قلب سپاه

بزد خویشتن سخت بر قلبگاه

دمان و دنان بر لب آورده کف

برافراخت یال و بدرّید صف

همه قلب دشمن به هم برزدند

گهی بر بر و گاه بر سر زدند

چو مردان خورّه چنان دید زود

برآورد غیو و دلیری نمود

برادرش را داد جای و درفش

خود و نامداران زرّینه کفش

که بودند با او ز ایران سوار

کمر بسته بر کین چهاران هزار

عنان تیز کرده بیامد دوان

کشیده همی تیغ بر پهلوان

بمالید ایرانیان را درشت

فزون از هزاران دلیران بکُشت

چو دید آن چنان پهلوان سپاه

که از دست مردان سپه شد تباه

خروشان برآن نامور حمله کرد

همی تاخت باره، همی کُشت مرد

جنین تا به مردان خورّه رسید

بدو گفت کای دیوزاده پلید

از ایران زمین روی برگاشتی

چنان شاه را خوار بگذاشتی

براندی بیکباره از بود و زاد

شدی پیشکار یکی دیوزاد

چنان شادمانی بدان اهرمن

بیابی تو پاداش این بد ز من

بدو گفت مردان گر آهنگری

سپهبد شود بر چنین لشکری

مرا می رسد بی گمان مهتری

که بودیم همواره با سروری

چو تا چاکرم بود بیش از هزار

به گاه کیان تا بدین روزگار

چو بشنید قارن، برآشفت سخت

بلرزید مانند شاخ درخت

رها کرد خشتی پر از خشم و کین

درآمد سر خشت بر پُشت زین

گذر کرد بر زین و شد در شکم

نگون شد ز باره سوار دژم

هم اندر زمان بارگی جان بداد

سپهدار برجست مانند باد

دلیران ایران بدو تاختند

همه نیزه و تیغ کین آختند

از آن پس که مردان از او درگذشت

دل قارن از درد رنجور گشت

کشیدند، پیش وی اسبی بلند

نشست از برش پهلوان بی گزند

ز کینه برآشفت و تندی نمود

سپه را برانگیخت مانند دود

میان سپه چون به مردان رسید

بزد دست و گرز گران برکشید

بدو گفت کای ننگ بر انجمن

کجا رفت خواهی تو از چنگ من

ز بس کرد مردان خوره  زکاه

برآویخت با او میان سپاه

گهی خنجر و تیر بر بر زدند

گهی گرز پولاد بر سر زدند

بفرجام گرزی زدش پهلوان

که مغزش ز بینی برون شد روان

چو شد پهلوان از برش زاستر

از اسب اندر افتاد پرخاشخر

به خواریش بستند از آن جا به اسب

همی تاختندش چو آذرگشسب

به راه اندرون جان شیرین بداد

شد آن نامور گُرد پهلونژاد

چنین گردد این گنبد تیزرو

همی بازی آرایدت نو به نو

رود گرد اندر پس تیز مرد

سرانجام کار اندر آید به گَرد

چو مردان بیفتاد برخاست شور

دلیران ایران گرفتند زور

ز دشمن بکشتند چندان که دشت

سراسر که چندان تل و توده گشت

ز روی دگر کوش پرخاشخر

همه میمنه کرد زیر و زبر

بیامد برآویخت با او قباد

به رزم اندرون داد مردی بداد

زمانی بکوشید و چاره ش نماند

خروشان تگاور ز پیشش براند

هزیمت شد از میمنه هر که بود

چو سلم آن چنان دید مردی نمود

ز رزم آزمایان رومی سوار

به یاری فرستادشان صد هزار

دلیران ز کینه برآویختند

به یکدیگران اندر آمیختند

چنین تا شب آمد چکاچاک بود

زمین پُر زخون، چرخ پر خاک بود

شب آمد جدا شد دو لشکر ز هم

همه کوفته دل پُر از رنج و غم

فزون کُشته بود از سپاه قباد

دو ره ده هزار، آن یل نامدار

گشاد از میان کوش جنگی کمر

بیامد نشست از بر تخت زر

سران سپه را همه بار داد

وزآن رزم هرکس همی کرد یاد

ز مردان چو آگاه شد شاه کوش

که بر دست قارن برآمدش هوش

برآشفت و ز خشم سوگند خورد

که فردا نیارامم اندر نبرد

مگر کین مردان بجای آورم

سر پهلوان زیر پای آورم

بفرمود خواندن برادرش را

درفشش بدو داد و لشکرش را

فراوانش بستود و گرمی نمود

همش خلعت و مهربانی نمود

به خوردن نشست آنگهی با سران

می روشن آورد و رامشگران

وزآن روی با مهتران و گوان

سوی سلم شد قارن پهلوان

بدو گفت کای خسرو نیکنام

برآمدت امروز رزمی ز کام

ز دشمن بکشتیم چندان که دشت

سراسر به خون تن آلوده گشت

چو مردان خورّه بیامد دمان

دو دیده ز خون کرده چون قهرمان

برآویخت با من میان سپاه

به یک زخم کردم مر او را تباه

تو گفتی نه آن بود جنگی سوار

کز ایران برفت از بر شهریار

دو چندان فزون بود شاها به زور

یکی آهنین کرده بودش ستور

فراوان به هر گوشه ای تاختم

چو از رزم آن یل بپرداختم

مگر دیوزاد آیدم پیش چشم

ندیدمش و افزون شدم کین و خشم

چنین گفت با سلم و قارن قباد

که آن کینه کش بدرگ دیوزاد

همه روز با ما همی رزم کرد

ز گردان فراوان برآورد گَرد

به کوشش چو با او برآویختیم

بسنده نبودیم و بگریختیم

سپاهی فرستاد، چون دید شاه

سوی ما به یاری ز قلب سپاه

اگر نه شب تیره پیش آمدی

همه کام آن تیره کیش آمدی

شکسته شدی بی گمان میمنه

نه سالار ماندی و نه یک تنه

بدو گفت قارن که فردا ببین

کز او خون ستانم به شمشیر کین

گر او جان رهاند ز شمشیر من

دروغ است خواندن مرا رزمزن

***

آراستن رزم شاهان

رزم قارن و کوش و زخمی شدن قارن

چو خورشید رزم شباهنگ کرد

سپیده دم از کینه آهنگ کرد

جهان باز پر جنگ و پر جوش گشت

دو لشکر ز کینه زره پوش گشت

دو خسرو کشیدند لشر به دشت

خروش از ستاره همی برگذشت

بیاورد قارن، کمر بست کوش

سرش پُر زکین و دلش پر زجوش

یکی ترجمان برد با خویشتن

همی تاخت تا پیش آن انجمن

به آواز گفت ای دلیران شاه

بگویید با قارن رزمخواه

بیاید یکی برگراید مرا

جز از پهلوان کس نباید مرا

سواری بشد پهلوان را بگفت

لب پهلوان گشت با خنده جفت

همی گفت گرگ بد آمد به دام

برآرم من امروز ازاین رزم کام

همه نام او زین جهان کم کنم

شبستان او پُر ز ماتم کنم

بپوشید ساز و سلیح نبرد

درآمد به اسب و بیامد چو گرد

چو نزدیک شد، گفتش ای دیوزاد

سزای فریدون ندادی به داد

که نفرین برآن مام بادا ز بخت

که زاید چو تو بدرگِ شور بخت

بجای تو شاه همایون چه کرد

که پاداش او تیغ بود و نبرد

زمانه کنون زهر تو نوش کرد

دلت نیکویها فراموش کرد

اگر شاه گیتی نبخشودتی

تن و جان به زندان بفرسودتی

تو امروز با گرز و با تیغ کین

نگشتی به ناورد پیشم چنین

بدو گفت کوش ای فرومایه مرد

مگر مغزت آهنگری خیره کرد

همی تا جهان است با کین و داد

بسی خسروان را چنین اوفتاد

از این سان همی گردد از بر سپهر

گهی کین نماید گهی باز مهر

جهانی همانا که دارند یاد

چنین داستانها که دارند یاد

که جمشیدیان را نیاگان ما

گزیده جهاندار پاکان ما

ز روی زمین رانده بودند پاک

همه خشت بالین و بستر ز خاک

برآمد چنین سالیانی هزار

از ایشان نه سالار و نه شهریار

جهاندار ضحاک با تاج زر

به شاهی کمربسته با هوش و فر

ز جمشیدیان در جهان نام نَه

جز از کوه وز بیشه آرام نه

اگر پای من چند گه بند سود

به زندان شاه تو اکنون چه بود

که بر گُل همی باد و باران رسد

همه رنج بر شهریاران رسد

به زنجیر دارند شیر شکار

چو گیرندش از بیشه و مرغزار

نه جمشید دربند ضحاک بود

نشستنش و خفتنش بر خاک بود

تو از پتک و سندان، وز باد و دَم

به جایی رسیدی که با ما بهم

سخنها چنین راست داری همی

سر از چرخ برتر گذاری همی

که باشد فریدون وارونه خوی

که از ما پرستش کند آرزوی؟

بسنده نکرده ست چونانک هست

که شاهی بدو باز داریم دست

من آهنگ ایران و آن مرز و بوم

نکردم، تو لشکر کشیدی به روم

چو بشنید قارن برآشفت و گفت

که نفرین بد بام بر جانت جُفت

وزآن خشم قارن برانگیخت اسب

بغرّید و با او برآویخت سخت

همه گرز پولاد و زوبین و تیغ

ز مغز و سر و سینه نامد دریغ

همه رخنه کردند تیغ و تبر

نبد دستیاب یکی بر دگر

دو سالار در پیش امید و مرگ

پُر از تیر، جوشن، پر از تیغ، ترگ

همی رزم کردند تا نیمروز

که برگشت خورشید گیتی فروز

نه آسایش از رزم، وز کارزار

گهی تیغ و گه تیر جوشن گذار

چنان خسته شد باره ی تیزتگ

که بر وی ز سستی نجنبید رگ

گشاده تن خسته شان خون و خوی

ز خون و ز خوی گِل شده زیر پی

سرانجام کوش اندر آمد درشت

رها کرد پولاد خشتی به مشت

به ران اندر آمدش نوک سنان

رها شد ز دست دلاور عنان

گذر کرد بر ران و زین و شکم

بیفتاد با باره قارن بهم

دلیران ایران برون تاختند

همه نیزه و تیغ بفراختند

وزآن روی یاران کوش دلیر

یکی حمله کردند مانند شیر

رسیدند ایرانیان پیشتر

کشیدند زوبین و تیغ و تبر

از او کوش را دور کردند باز

کشیدند زوبین از آن رزمساز

بر اسبش نشاندند و بردند تیز

برآمد ز ایرانیان رستخیز

از آن زخم هرکس بترسید و گفت

که این دیو با زور پیل است جفت

بر ایران سپه حمله آورد کوش

سپاه از پسِ پشت پولاد پوش

همه برزد آن بیکرانه سپاه

سپه را همی برد تا قلبگاه

فراوان از ایشان بکُشت و بخست

بدین رزمگه کوش را بود دست

چو سلم آن چنان هول و آن نیش دید

شکسته دل لشکرِ خویش دید

برون آمد از قلب با صد هزار

سواران جنگی و نیزه گزار

برآویخت با کوش و با لشکرش

بیالود زهرآبگون خنجرش

بلندی بدان تاختن کرد پست

ز خون یلان خاک را کرد مست

بمالید مر کوش را با سپاه

فراوان شد از هر دو لشکر تباه

همه روز پیوسته کردند جنگ

چنین تا جهان زاغ گون شد به رنگ

ز هم بازگردید هر دو گروه

تن از رنج لرزان، دل از غم ستوه

سوی تخت شد کوش با مهتران

می و خوردنی خواست و رامشگران

بدیشان چنین گفت کامروز من

زدم خشت بر قارن رزمزن

تن پیلوارش درآمد به خاک

بیفتاد با باره اندر مغاک

سوارانش از دست من بستدند

فراوان مرا تیغ و زوبین زدند

ندانم کز آن زخم گردد تباه

وگز باز رزم آورد با سپاه

بزرگان بر او خواندند آفرین

که آباد بادا به خسرو زمین

به کام تو گردد همه روزگار

ز دشمن برآرد زمانه دمار

اگر قارن از زخم تو شد تباه

زمانی ندارند پای آن سپاه

به زیر پی باره بتوان سپرد

نمانیم از ایشان بزرگ و نه خرد

***

گفتگوی قارن و سلم

وز آن روی چون سلم برگشت، رفت

سوی پهلوان شد همان گاه تفت

ورا دید پژمرده و ناتوان

ز بس خون که از زخم او شد روان

سخن گفتنی نرم و رخساره زرد

پُر از درد دل، لب پر از بادِ سرد

بیاورد سلم از بزرگان روم

تنی چند از ایران و هر مرز و بوم

بزرگان دانا و خسرو پرست

به درمان آن زخم بردند دست

بدو سلم گفت ای جهان پهلوان

میندیش و خیره مگردان روان

که از این درد یزدانت آسان کند

دل دشمنانت هراسان کند

که ما باز داریم از این رزم دست

یکی تا تو بر زین توانی نشست

که بی تو نَه خوب آید آوردگاه

نه کوس و درفش و نه جنگی سپاه

بدو گفت قارن که ای شهریار

زبان را بدین گفته رنجه مدار

به من گر جهان بر سر آید رواست

نه چرخ روان زیر فرمان ماست

یکی کرد گیرم از ایرانیان

جهان را چه سود از من و چه زیان

تو و شاه باید که باشید شاد

مرا نیز در بزم دارید یاد

***

ادامه ی جنگ بی حضور قارن به مدت یک هفته

دل سلم از آن داستان شد دژم

برون رفت رخسارگان پُر ز نم

ز لشکر یکایک سران را بخواند

شنیده همه پیش ایشان براند

چنین گفت ازاین پس که فردا پگاه

بسازید بر دشمنان بر سپاه

همه رزم سازید با دار و برد

بدان تا بدانند مردان مرد

که قارن نَه از آسمان آمده ست

وگر اژدهای دمان آمده ست

نَه قارن نموده ست آن دستبرد

که شیران نمودند و مردان گُرد

بگفت و برآسود و لختی بخفت

همه مهتران با سپاه این بگفت

بزرگان سپه را چو دادند دل

به کُشتن همه برنهادند دل

همه شب همی رزم را ساختند

چو شد روز نعره برافراشتند

برآمد خروشیدن کوس و نای

چو دریا بجوشید لشکر ز جای

دلیران ایران و توران و روم

کشیدند صف بر چنان دشت شوم

چو از لشکر سلم بر شد خروش

سپه را به رزم اندر آورد کوش

فروغ سر نیزه بر نم رسید

ز خون یلان خاک را نم رسید

چنان سخت کوشید هر دو سپاه

که یک نیمه زیشان تبه شد پگاه

برآن دشت کین کُشته انبوه شد

زمین از تن خسته چون کوه شد

برون رفت سلم از میان سپاه

پسِ پشتِ او نامداران شاه

برافگند بر دشمنان خویشتن

بکُشت از دلیران بسی تیغ زن

که از خستگی کوش رنجور بود

ز کوشش بدان چند گه دور بود

چو شب گشت، برگشت هر دو سپاه

طلایه بیامد سوی رزمگاه

***

رفتن شاه سقلاب به جنگ و کشته شدن او به دست کوش

چو یک هفته بگذشت بر کارزار

ز هر سو تبه شد فراوان سوار

سوی سلم شد شاه سقلاب و گفت

که با تخت تو مشتری باد جفت

بر آسای فردا تو، این رزم سخت

مرا ده تو ای شاه فیروز بخت

که با کوش اگر من نبرد آورم

سرش بی گمان زیر گَرد آورم

برآسود سلم و بکرد آفرین

برو گفت هشیار باش اندر این

بیامد همه شب همی ساز کرد

چو خورشید بر چرخ پرواز کرد

ز درگاه با سوز بر شد خروش

وزآن آگهی شد به نزدیک کوش

بخندید و گفت این شگفتی نگر

که با سوز بندد بدین سان کمر

سپاه همه روی گیتی چنین

به ما کرده روی از پی رزم و کین

بسنده نیایند با من همی

به خون سرخ دارند دامن همی

کنون شاه سقلاب برخاسته ست

ز سلم آرزو رزم من خواسته ست

ببینیم تا چون زند تیغ جنگ

چگونه نهد پای پیش نهنگ

بیاورد ازآن لشکر مایه دار

دلیران و جنگاوران صد هزار

بفرمود تا آن سپاه دگر

برآساید و کس نبندد کمر

چو آهنگ با سوز سقلاب کرد

سر تختش آهنگ زی خواب کرد

ز هر دو سپه خاک بر شد به ابر

بغرّید هر یک بسان هزبر

ز جوشن زمین آسمانی نمود

ز نیزه هوا نیستانی نمود

ز بس تیغ و زوبین و باران تیر

نه بهرام ماند و نه کیوان، نه تیر

چو خاک زمین آسمانه گرفت

سپهبد ز لشکر کرانه گرفت

همی بود با نامور سه هزار

برآن دشت تا گرم شد کارزار

چو سقلابیان چیرگی یافتند

به خون ریختن تیز بشتافتند

برون تاخت با سوز شاه از میان

درفشی پسِ پشت او پرنیان

چنان با دلیران یکی حمله کرد

ز هامون به گردون برآورد گرد

بهم برگفند آن سپه را درشت

چه مایه بخست و چه مایه بکُشت

چنان برگرفت آن یلان را ز جای

که پولاد را سنگ آهن ربای

چنان تیز برزد به قلب سپاه

که برکند قلب از چنان جایگاه

چو باسوز را کوش دید آن چنان

به یال تگاور سپرد او عنان

چنان با دلیران بر او حمله کرد

که از گاو و ماهی برآورد گرد

چپ و راست لشکر همی تیغ زد

ز خون ژاله از تیغ بر میغ زد

همه رزمگه کُشته و خسته بود

ز خسته همی راهها بسته بود

همی خواست باسوز رزم آزمای

کز آن رزمگه بازگردد به جای

رسید اندر او شیر درّنده کوش

بدو گفت کای مرد با جنگ و جوش

همی بازگردی به ناکرده کار

زمانی در این رزمگه پای دار

که تخمی که کِشتی برش بدروی

چو بینی، به زخم یلان نگروی

برآویختند آن دو جنگی بهم

چو پیل ژیان و چو شیر دژم

بکوشید باسوز چندان به جنگ

که از تن شدش توش، وز روی رنگ

چو دید آن که با او نباشدش تاب

به راه گریز آمد او را شتاب

گریزان، وز پس دوان پیل مست

یکی سفته پولاد زوبین به دست

چو پرّان شد آن خشت از انگشت او

گذر کرد بر جوشن و پشت او

سنان از سر سینه برکرد سر

به خاک اندر آمد سر تاجور

چو دیدند سقلابیان شاه را

همان زخم زوبین بدخواه را

غریوان همه باره برگاشتند

همه نیزه و تیغ برداشتند

ز کینه برآن سان برآویختند

که از خون گردان گل انگیختند

همه خیره ماندند کوش و سپاه

به سقلابیان اندر این رزمگاه

که گر کوشش از پیش بودی چنین

که سالارشان زنده بُد بر زمین

مگر کار دادندی این بی بنان

چنین کینه جویان و آهرمنان

همی رزم کردند تا شب ز دشت

برآمد، دو لشکر بهم بازگشت

سه روز آن دلیران به جنگ آمدند

به جنگ از پی نام و ننگ آمدند

فراوان بکشتند بر کین شاه

بدان مهربانی ندیدم سپاه

چهارم جهانجوی سلم سترگ

بیاورد یکسر سپاه بزرگ

همی کرد ده روز پیوسته جنگ

نیاسود و ننمود روی درنگ

برآن دشت، بی کُشته راهی نماند

ز بس دست و سر جایگاهی نماند

نماند از دو لشکر یکی تندرست

تن باره و لشکری گشت سست

بدان برنهادند پس هر دو شاه

که یک ماه باشد تن آسان سپاه

برآساید از رنج مرد و ستور

که از چرخ گردان کشیدند زور

تن مرد خسته چو گردد درست

تگاور کند سخت رفتار سست

شود ماه پیوسته با مشتری

جهان باز تازه کند داوری

بپوشند خفتان و رومی کلاه

به رزم اندر آیند هر دو سپاه

از این آگهی قارن پهلوان

بخندید و تازه شد او را روان

همی گفت تا ماه چنبر شود

مرا خستگی نیز بهتر شود

به زین اندر آیم به زور خدای

بپردازم از دیوِ وارونه جای

همان گه سوی سلم پیغام کرد

که شاه این جهان را برآن نام کرد

…………………………….

…………………………….

بدین رزمها کاندر این چند روز

برآمد به دست شه نیوسوز

بفرمای تا کشتی آرند باز

همه هرچه باید به کشتی بساز

همان گه یکی زورقی را بساخت

بیاوزد کشتی و کارش بساخت

***

کارزار سلم با کوش و حیلت کردن قارن و هزیمت شدن کوش

چو شد ماه نو، مرد جنگ آزمای

تبیره همی آرزو کرد و نای

چنین گفت با سلم قارن به شب

کز این راز با کس تو مگشای لب

سپه پیش بر، رزم را ساز کن

به رزم اندرون سستی آغاز کن

یکی کنده فرمای پیش سپاه

خبر کن که گشته ست قارن تباه

از آن زخم پولاد سستی نمود

بمُرد و سپاه را به انده سپرد

مگر گردد ایمن ز من دیوزاد

نیارد مرا بیش در جنگ یاد

که آمد یکی رای ما را فراز

امید است کآن بدرگ دیور ساز

گرفتار گردد به کردار خویش

تبه بیند این تیز بازار خویش

به فرّ فریدون همه کام تو

برآید، به پروین شود نام تو

چو پیوسته جنگ آوری چند روز

به من چشم دار، ای شه نیوسوز

بدانگه که گردد بلند آفتاب

شود همچو زر آب دریای آب

بگفت این و با لشکری بیکران

به دریای آب اندرون شد نهان

همی سلم یک هفته رنج آزمود

به رزم اندرون نیز سستی نمود

وزآن پس یکی کنده کندن گرفت

همی خاک را برفگندن گرفت

گمانی بد اندر دل کوش شد

که قارن همانا کفن پوش شد

از آن دل گرفتند مردان او

همان جنگجویان و گردان او

بکُشتند چندان از ایران سپاه

که بر لشکری تنگ شد جایگاه

به هشتم کی همروز ای شگفت

جهان با نوید زر آیین گرفت

ز دریا برآمد به کشتی نهنگ

ز کین همچو الماس دندان و چنگ

پسِ پُشتِ کوش اندر آمد سپاه

جهان پهلوان قارن رزمخواه

یکی گرزه ی گاو پیکر به دست

نوندش همی کوه را کرد پَست

نه چندان نمود آن سپه را نهیب

ندانست مردم عنان از رکیب

ز تیغ دلیران روان گشت خون

ندانست کس کآن سبب چیست و چون

سواری سوی کوش شد همچو باد

که دشمن به لشکرگه اندر فتاد

همه کوه و هامون پُر از لشکر است

سراسر همه دشت بی تن سراست

بترسید و بر کس نکرد او پدید

رخش گشت ماننده ی شنبلید

بفرمود تا از سپه صدهزار

برفتند کار آزموده سوار

بدان تا بدانند کاین کار چیست

سپاه از چه کردار و سالار کیست

همی گفت کاین کار آهنگر است

کمین است و بر لشکر او مهتر است

چو پیش سراپرده آمد سپاه

ز شمشیر و نیزه ندیدند راه

سراپرده و خیمه و رخت پاک

گرفته یکی آتش سهمناک

همه روی گیتی پُر از دود بود

گریزنده را سر همی سود بود

چنان دید لشکرش آسیمه مست

برفتند و از هم بدادند دست

بماندند با کوش سیصد هزار

همه بسته خوش اندر آن کارزار

همه دشت دید آتش افروخته

سراپرده و خیمه ها سوخته

سپه کُشته و قارن کینه جوی

روان کرده خون دلیران به جوی

شکسته همه تخت و خرگاه را

گرفته بر او بر سرِ راه را

سپه را در آن هول، دل داد و گفت

که اکنون دلیری نباید نهفت

اگر سستی آریم، گردیم اسیر

به دست چنین بی بنان حقیر

همان به که تن کشته گردد به جنگ

که در سال بسته سر پالهنگ

بگفت و برآویخت چون اژدها

که تا چون کند جان شیرین رها

به شمشیر، دشمن ز ره دور کرد

روان اندر آن رزم رنجور کرد

چنان باز پس کرد مردم ز راه

گریزان فراوان سپه شد تباه

بکُشت و بخست از دلیران بسی

نبرده نیامد به پیشش کسی

به تاراج داد آن همه هرچه بود

اگر اسب اگر جامه ی ناپسود

همان بدره و پرده و چارپای

ببردند گردان رزم آزمای

چنان تا شب تیره شد ساز گشت

بدان تیرگی پهلوان بازگشت

سپاه فریدون چو آمد فرود

همی داد مر پهلوان را درود

چنین گفت پس پهلوان با قباد

که رو با سپاه از پی دیوزاد

گزین کن ز گندآوران صد هزار

سر دیو پیکر به نزد من آر

***

رفتن قباد از عقب کوش و پیروزی کوش بر وی

قباد دلاور سپه برگرفت

سبک بر پی کوش ره برگرفت

همی تاخت شش روز پیوسته کوش

نه در تنْش زور و نه در مغز هوش

به هفتم سپاهی به پیش آمدش

که گفتی همه خوب خویش آمدش

سوران و گردافگنان سی هزار

همه با سلیح از درِ کارزار

به یاری فرستاد جابلق شاه

چو پیش آمد آن لشکر او به راه

سران را بسی مردمیها نمود

در آن مردمی، مهربانی نمود

بدانید گفتا که من با سپاه

یکی تاختن کرد خواهم ز راه

که قارن بدان راه دریا برفت

ره اندلس بان سپه برگرفت

مگر ناگهان اندر آید به شهر

دهد مرمرا رنجها سخت بهر

چنان داند آن بدرگ کینه خواه

که من خود به رزم اندرم با سپاه

چو بر سرش ناگاه جنگ آورم

همه نام او زیر ننگ آورم

شما اسب آسوده ما را دهید

سپاسی بر این کار بر من نهید

که اسبان ما سخت فرسوده اند

همه رنج پیگار پیموده اند

شما صف کشید از پی نام و ننگ

اگر دشمن آید بسازیم جنگ

برآن دشت یکسر فرود آمدند

هم از راه در پیش رود آمدند

طلایه فرستاد صد مرد زود

برآن ره که خود تاختن کرده بود

که دانست کز پس بیاید سپاه

همی داشت هشیار ره را نگاه

به هشتم قباد یل اندر رسید

طلایه چو گرد سپاهش بدید

سوی کوش برد آگهی در زمان

از آن آگهی کوش شد شادمان

برافروخت و رخسارگان رخش کرد

پس اسبان آسوده را بخش کرد

کمین کرد با سی هزاران سوار

سپاه دگر را بیاراست کار

بفرمود تا صف کشیدند راست

قباد آمد و دید و آواز خاست

کشیدند گردان همه تیغ کین

تو گفتی زدند آسمان بر زمین

همی کرد کوش دلاور درنگ

چنین تا سپه تیزتر شد به جنگ

پس از دامن کوه لشکر کشید

سپاهش همه تیغ کین برکشید

بترسید سخت از کمینش قباد

جهان آفرین را به دل کرد یاد

که اسبان او خسته بودند و سست

یکی بند را دست و پایش ببست

چنین مانده بودند یکسر ز کار

که گفتی فروبستشان روزگار

بر اسبان آسوده کوش دلیر

همی حمله آورد بر سان شیر

قباد دلاور بکوشید سخت

ز کین گشته لرزان چو شاخ درخت

ز دشمن فراوان بخست و بکشت

سرانجام لشکرْش بنمود پشت

یکی اسب آسوده را برنشست

برآن کوه پیکر ز دشمن برست

برفت از پسش کوش ده میل راه

بجُست و ندیدش میان سپاه

وزآن پس چنین گفت با لشکری

که هر کس که دارد سر مهتری

بگیرید و داریدشان زیر بند

که ما را بود بندشان سودمند

ز گردان ما هرکه گردند اسیر

چو ایدر فرستند برنا و پیر

از ایشان همه باز داریم دست

که این است آیین کینه ببست

دگر هرکه یابید بیراه و راه

به شمشیر کینه کنیدش تباه

از ایران، وز روم و ترکان، سوار

همانا گرفتار شد ده هزار

دگر خسته ی تیر و خنجر شدند

چه بی دست و بی پا و بی سر شدند

ازآن بیکران لشکر نامدار

نشد پیش قارن مگر سی هزار

وزآن جا سپه سوی مغرب کشید

چو نزدیکی کوه طارق رسید

سراپرده ی نو زد از پیش کوه

برآسود یک هفته با آن گروه

سواران جابلق را پیش خواند

برآن هر یکی آفرین بیش خواند

ببخشید دینار بر هر کسی

سوی شاهشان کرد یکسر گسی

بفرمود تا هر کسی خوردنی

فرستد سوی کوه و پروردنی

وزآن جا به طارق برآمد دژم

بزرگان لشکرش با او بهم

همانا فزون بود هفتاد بار

هزاران سوار اندر آن کوهسار

همی گفت با هرکه رفت از برش

که ایدر فرستید لختی خورش

قباد شکسته دل آمد به در

سخن گفت از آن داستان در به در

ز کار کمین و ز باران تیر

وزآن نامداران گشته اسیر

وزآن کشته بر دشت چندان سپاه

به زخم سر تیغ آن کینه خواه

دل سلم و قارن چنان شد دژم

که شد بسته گفتی برآن هر دو دم

به قارن چنین گفت سلم جوان

که بنگر تو کردار چرخ روان

اگر شادمانی دهد روز چند

دو چندان نمایدت رنج و گزند

بدو پهلوان گفت کای شاهزاد

جهان را چنین است کار و نهاد

نه بر آرزو گردد این چرخ پیر

گهی چون کمان است و گاهی چو تیر

دل شاه از این کار غمگین مباد

بمیرد همان بی گمان هرکه زاد

بفرمود تا بانگ زد بر سپاه

منادیگری کای دلیران شاه

ز دشمن هرآن کس که دارید اسیر

اگر هست ورنا و گر هست پیر

نگهدار باشید در زیر بند

یکی تا چه آید ز چرخ بلند

بدیشان بخرّیم اسیران خویش

جوانان و غمخواره پیران خویش

چو کردند اسیران خود را شمار

برآمد ز پیر و جوان شش هزار

بزرگان لشکر دلیران کوش

سواران جنگی پولادپوش

***

سلم و قارن در باختر

وز آن جا سپه را سر اندر کشید

چنین تا به کوه کلنگان رسید

سپاه اندر آمد گروها گروه

گرفتند هامون و دریا و کوه

چو سلم آن چنان جای و آن کوه دید

بر او لشکر و مردم انبوده دید

بدانست کاید بسی روزگار

گشادن نشاید به جنگ و حصار

فرستاد پس پهلوان را پگاه

سوی باختر با فراوان سپاه

ز دریا گذر کرد و آمد به دشت

به آباد و ویران همه برگذشت

بزرگان همه پیش اوی آمدند

گشاده دل و تازه روی آمدند

به هر کشوری شهریاری گماشت

به هر شهربر کارداری گماشت

وزآن جا سوی اندلس بازگشت

همه باختر زو پُر آواز گشت

دو سال اندر این کارها شد درنگ

سوی سلم شد قارن تیزچنگ

همه باختر زیر فرمان شده

دل شاه از او شاد و خندان شده

***

بازگردانیدن سلم، ایرانیان و سپاه برادرش، تور را

بدو خلعت خسروانی فگند

ز تخت و کلاه و ستام و سمند

به ایرانیان داد بسیار چیز

سپاه دگر را درم داد نیز

سپاه برادرش را همچنین

بسی چیز بخشید و کرد آفرین

سوی شاهشان کرد یکسر گُسی

روان شد ز درگاه او هر کسی

بخوبی فرستادشان نزد اوی

همه کامگار و همه تازه روی

خود و لشکر روم و مردان کار

گرفتند کوه کلنگان حصار

چنان هشت سالش نگهداشتند

که مرغ از بر کوه نگذاشتند

نشد خوردنی اندر او هیچ کم

نه از هیچ رویی بر ایشان ستم

زمان تا زمان کوش تا مرز جنگ

ز دریا برون آمدی چون نهنگ

یکی گوشه ای لشکری برزدی

گهی تیغ و گه آتش اندر زدی

چو انبوه گشتی برآن بر سپاه

گرفتی سوی کشتی خویش راه

ز دریا شدی باز بر تیغ کوه

شد از کوش، سلم دلاور ستوه

***

رسیدن نامه ی تور به سلم و بازگشت سلم از روم

برابر همی بود با سال هشت

سواری شتابان برآمد ز دشت

یکی نامه از تور شوریده هوش

که چندین چه باشی تو در بند کوش

که ایرج ز ما باژ جوید همی

سخنهای بیهوده گوید همی

نماید به ما بر همی مهتری

پدر داد ما را چنین کهتری

که او را به ایرانیان شاه کرد

مرا و تو را سر سوی راه کرد

برادر که از ما دو تن کهتر است

چرا او بجای پدر در خور است

اگر تو روا داری این بندگی

بمانی بدو تاج و فرخندگی

مرا نیست در دل چنین داستان

نباشم بدین کار همداستان

وگرنه سبک باش و نزد من آی

چو با من یکی گشته باشی به رای

به سوگند هر دو پساییم دست

که هرگز نباشیم ایرج پرست

که بهتر بود مرگ از آن زندگی

کجا کهتران را کنی بندگی

چو آن نامه سلم دلاور بخواند

بزد کوس و شبگیر لشکر براند

حصاری شد از ننگ و سختی رها

به زیر آمد از کوه چون اژدها

سپاه پراگنده آمد برش

بپوشید روی زمین لشکرش

همه اندلس باز تا باختر

گرفت و به پیروزی آورد سر

دگر باره ویرانی آباد کرد

به بخشش دل مردمان شاد کرد

به نیرو فزونتر شد از بار پیش

به مردان جنگاور و گنج خویش

***

در رای زدن تور و سلم در آشتی با کوش

چنین گفت گوینده ی باستان

که از راستان آمد این داستان

که چون تور و سلم آن بدی ساختند

که گیتی از اریج بپرداختند

به بیهوده شد کُشته ی دست تور

فریدون شد از خواب، وز خورد دور

رخ شاه فرّخ شد از درد زرد

شب و روز نفرین همی یاد کرد

همی گفت کای داد ده کردگار

توانا و دانا و پروردگار

تو از پُشت ایرج یکی نامور

بده تا بدین کین ببندد کمر

که بر بی گناه آمد او را گزند

به بیهوده شد کُشته آن مستمند

به تور دلیر آن زمان سلم گفت

که این داستان بیش نتوان نهفت

یکی دشمن از خویش برداشتیم

اگر چند تخم بدی کاشتیم

کنون دشمنی ماند ما را دگر

به پیگار او بست باید کمر

پی دیوزاده از زمین کم کنیم

وزآن پس دل خویش بی غم کنیم

بدو تور گفت ای برادر مگوی

از این داستان رازها بازجوی

اگر ما بدین رزم رای آوریم

سرخویشتن زیر پای آوریم

شود با فریدون یکی دیوزاد

از این در سخن در نباید گشاد

که او کوه طارق گرفته نشست

سپاهی فراوان و جایی درست

چو داند که ما رزم خواهیم جُست

کند آستین با فریدون درست

ز یک روی کوش و ز یک روی شاه

شود پادشاهی به ما بر تباه

همان به که ما پیشدستی کنیم

ز شاه سرافراز مُستی کنیم

ره راستی بازجوییم از اوی

سخن جز به خوبی نجوییم از اوی

بدو بازداریم یکباره دست

همه پادشاهیش چندان که هست

چو با ما به سوگند پیمان کند

همانا که سوگند ما نشکند

هم از ما شود ایمن و هم ز شاه

بر او شاه دیگر نیارد سپاه

و دیگر که خویشی ست ما را میان

ز مادر که هستیم ضحاکیان

اگر شاه با ما کند داوری

دهد کوش ما را بسی یاوری

وگر خود نیارد به یاری سپاه

روا باشد اندی کی نزدیک شاه

نه گردد نه لشکر فرستدش نیز

نه نیرو فزاید مر او را بنیز

***

نامه فرستادن تور و سلم بنزد کوش و پینشهاد بخش کردن زمین بین کوش و تور و سلم

پسندیده آمد سخنهای تور

یکی نامه کردش دلارای تور

سر نامه از تور و سلم سترگ

بنزد جهاندیده کوش بزرگ

بدان ای نبرده شه نامدار

که با شاه ما را بدافتاد کار

همان کرد با ما کجا با تو کرد

ز کردار بی روی و گفتار سرد

بیفگند ما را از آن مرز و بوم

یکی را به تُرک و یکی را به روم

به ایرج سپرد آنگهی تاج و تخت

پسندد چنین مردم نیکبخت!

بدین بد بسنده نکرده ست باز

همی خواست از ما دو تن ساو و باز

کجا گفت و شاید چنین داوری

که فرزند کهتر کند مهتری

چو با ما نمودند خوی پلنگ

خود از خویشتن دور کردیم ننگ

جهان را از ایرج بپرداختیم

کنون رای و رَسم دگر ساختیم

چو ضحاک ما را نیاز بربند

همی بگسلد زیر چرم کمند

ز مادر تویی خویش و هم خال ما

به تو سخت گردد بر و یال ما

چو ما هر دو یکدل شدیم اندر این

ز شاه بد آیین بخواهیم کین

چو ما را شود کوه و هامون و شهر

ببخشیم روی زمین بر سه بهر

بهین بهر، بخش تو باد از زمین

گر ایران و گر هند و گر ترک و چین

وگر باختر هرچه داری به دست

تو را باد از آن به نیاری به دست

یکی بهره ایران و چین است و هند

همان کشور نیمروز است و سند

به سلم دلاور دهیم آن همه

شبان گردد و نامداران رمه

دگر بهره سقلاب و روم است باز

همه مرز ترکان و چین و طراز

همان خاور و ماورالنّهر نیز

ز گیتی مرا باشد آن بهر نیز

سوم بهره شام است و مصر و یمن

سراسر همه تازیان تا عدن

همه باختر هرچه در پیش توست

تورایست کآن جا کم و بیش توست

بدان منگر اکنون که سلم جوان

کمر بست بر رزم تو با گوان

فراوان از آن رنج دیدی به دشت

که آن روزگاران کنون درگذشت

که ما هر دو با دل پر از خون بُدیم

همه زیر بند فریدون بُدیم

به فرمان او کرد بایست کار

کنون درگذشت آن چنان روزگار

تو امروز گیر، آن گذشته مگیر

ز ما هر دو خویشان درودی پذیر

نهادند بر نامه هر دو نگین

فرستاده بسپرد روی زمین

***

پذیرفتن کوش پینشهاد تور و سلم را

چو نزدیک کوش آمد آن تیزکوش

برآن نامه بر کوش بنهاد هوش

چو گفتار آن هر دو خسرو شنید

ز شادی تو گفتی دلش برپرید

فرستاده را شادمان پیش خواند

در آن نامور پیشگاهش نشاند

بپرسید از آن نامداران نخست

که هستند شادان دل و تندرست

فرستاده گفت ای جهانگیر شاه

درستند هر دو تو را نیکخواه

به پیغام بگشاد ازآن پس زبان

همی گفت با شاه ازآن ترجمان

ز شادی رخان ارغوان رنگ کرد

به بگماز و جام می آهنگ کرد

سرایی نو آیین بپرداختند

فرستاده را جایگه ساختند

همی بود یک هفته با رود و می

به کام فرستاده ی نیک پی

به هشتم نویسنده را پیش خواند

به کرسی زر پیكرش برنشاند

بخوبی یکی پاسخ نامه کرد

همه مردمی بر سر خامه کرد

که همداستانم به گفتارتان

نجویم دگر رنج و آزارتان

اگر با فریدون بود داوری

به گنج و به لشکر دهم یاوری

ندارم دریغ از شما اسب و ساز

نه مردان گردنکش کینه ساز

چو خواهید کآرام گیرد دلم

بهانه ز روی زمین بگسلم

به پیش فرستاده ی من نخست

……………………………

که چون گردد این پادشاهی به کام

نسازید در پیش من پای دام

جهان را بدان سان که گفتید نیز

ببخشید و از ما نخواهید چیز

نوشته به مشک این سخنها که هست

گوا کرده بر خویشتن خط دست

چو این کرده باشید ایزد گواست

که جان و تن و گنج پیش شماست

فرستاده ای کرد با او برون

سخنگوی و داننده و پُرفسون

مرآن هر دو پوینده را چیز داد

درم داد و دینارشان نیز داد

شتابان بر سلم و تور آمدند

بنزدیک راهی برون آمدند

***

سوگند خوردن تور و سلم و کوش، و مبادله ی اسیران

فرستاده ی تور شد پیش تخت

بدو گفت کای شاه فرخنده بخت

به فرّ تو این کارها شد تمام

ز کوش دلاور برآمدت کام

فرستاد با من یکی استوار

بدان تا بجوید دل شهریار

به سوگند و پیمان بگوید درست

که دانا به سوگند کژّی نجست

پُراندیشه شد زآن دل سلم و تور

که گردد ازآن آشتی کوش دور

که از سلم ازآن سان بیازرده بود

دمار از سپاهش برآورده بود

همی گفت ترسم که با شهریار

یکی گردد و کار خیزد ز کار

فرستاده ی کوش را خواندند

بنزدیکی تخت بنشاندند

بپرسید هر یک مر او را ز شاه

ز گردان و آن لشکر و بارگاه

درود فراوان ز گفتار کوش

رسانیدشان مرد بسیار هوش

چو از نامه برخواندند آشتی

چو گل تازه گشتند پنداشتی

ز شاید چنان شد که بر مرد یافت

که رنگ گُل از روی هر یک بتافت

فرستاده را هدیه ها ساختند

کلاهش به گردون برافراختند

ز پیشش بخوردند سوگند سخت

چو فرموده بُد کوش بیدار بخت

همان دستخطش بدادند نیز

بر او مُهر زرین نهادند نیز

فرستاده را داد مردی دبیر

فرستاد با او شه شیر گیر

دبیری خردمند و پاکیزه هوش

که سوگند و پیمان ستاند ز کوش

اسیران که بودند نزدیک شاه

گرفتار گشته بدان رزمگاه

فرستادشان پیش او بی گزند

بدادندشان ساز و اسب سمند

چو نزدیک کوش آمدند آن سران

رها کرده از بندهای گران

دلش یافت خشنودی از سلم و تور

برآن آشتی کرد یک هفته سور

مرآن بندیان را بسی چیز داد

ز دینار و اسبان تازی نژاد

مرآن مرزها را خود داشتند

بدیشان همه جای بگذاشتند

چو از باده یک هفته بودند شاد

فرستاده ی سلم سوگند داد

که در دل نداری از ایشان گزند

نیاری به مغز اندرون ناپسند

به هنگام سختی تو یاری کنی

چو خواری رسد بردباری کنی

چو خواهند، از ایشان نداری دریغ

به یاریگری لشکر و گنج و تیغ

و دل با فریدون نسازی بنیز

نه یاری دهی دشمنان را به چیز

ببستند عهدی بر این هم نشان

گوا گشت دستور با سرکشان

پس آن مهتران را که بودند اسیر

فرستاد زی سلم، برنا و پیر

فرستاده برگشت از او شادکام

ز بس جامه و اسب زرّین ستام

اسیران چو نزدیک تور آمدند

ز زندان تیره به سور آمدند

از ایرانیان هرکه بود او بزرگ

به دزها فرستاد سلم سترگ

ز روم و ز سقلاب هرکس که بود

مر او را بسی نیکویها نمود

***

آگاهی فریدون از شورش تور و سلم و کوش و فرستادن قارن و نریمان به جنگ آنان

وز آن جا سوی روم برگشت شاد

به داد و دهش دست و دل برگشاد

برون کرد ازآن پس ز دست پدر

همان آذرآبایگان سربسر

سوی سلم شد تور با آن سپاه

خراسان همی بستد از دست شاه

گذر کرد کوش دلاور به آب

همه مصر و شامات کرد آرباب

همی دید کاو را نباشد ز بیش

ازآن مرز برداشت آن بهر خویش

فریدون از آن شورش آگاه شد

بپیچید و شادیش کوتاه شد

فرستاد و لشکر ز هر سو بخواند

سخن با نریمان و قارن براند

چنان گفتشان خسرو پُر خرد

که رنجورم از دست فرزند بد

ببینید غمها که بر من رسید

که پیران سرم زهر خواهند چشید

گرامی سرِ ایرج نامدار

بُریده بدیدیم و افگنده خوار

گنهکار و خونی دو فرزند نیز

از این درد بتّر کسی را چه چیز

کنون آمد آگاهی از موبدان

که با کوش یکدل شدند آن بدان

به سه بخش کردند گیتی همه

شبان گشته از خویش همچون رمه

سزد گر شما رنج بر تن نهید

سپاسی بر این رنج بر من نهید

که من پیر سر جوشن رزم و کین

بپوشم که نپسنددم مرد دین

که روزان و شب پیش پروردگار

بنالم همی تا مگر کردگار

منوچهر را برکشد بی گزند

کند نامور را و تختش بلند

مگر دل کند تیز و پر کیمیا

بخواهد ازآن هر دو کین نیا

شما برگزینید چندان سپاه

که از گرد، گردون بماند سیاه

ببخشیدشان خواسته هرچه هست

کران آب رویست نیروی دست

سوی تو ز بی مایه تر برکشید

به اره به دو نیمش اندر کشید

نریمان و قارن به هنگام خواب

گرفتند سوی خراسان شتاب

***

سپاه خواستن تور از سلم و کوش

به تو آگهی آمد از هر دوان

خراسان یله کرد و آمد دوان

به جیحون گذر کرد و بیراه و راه

سوی ماورالنّهر شد با سپاه

سپه خواست از کوش و سلم سترگ

ز هر سو بیامد سپاه بزرگ

سپاهی که هامون و دریا و کوه

شد از نعل اسبان ایشان ستوه

سراپرده بر دشت بیکند زد

به مه بر ز خاک سیه بند زد

دو دیده کشیده به راه دراز

که سالار خسرو کی آید فراز

نریمان و قارن ز جیحون گذر

نکردند تا خسرو تاجور

چه فرماید و چون بود رای او

چه آید ز رای دلارای او

***

نامه ی قارن و نریمان به فریدون و پاسخ او

نوندی برفت از در پهلوان

که ای شاه بیدار روشنروان

خراسان چو ما تاختن ساختیم

ز تور و سپاهش بپرداختیم

به جیحون رسیدیم و دشمن گذشت

به بیکند بنشست بر ساده دشت

ز کوش و ز سلمش سپاه آمده ست

فرونتر ز ریگ سیاه آمده ست

بدان دشت لشکر گهی ساخته ست

که گردن به گردون برافراخته ست

به فرمان شه چشم داریم ما

کز آن روی لشکر گذاریم ما؟

فریدون فرّخ چنان دید رای

که دارد نریمان بدان مرز پای

شود قارن تیغ زن کینه خواه

سوی آذرآبایگان با سپاه

چو پاسخ بدان نامداران رسید

دل هر یکی رای خسرو گزید

بشد قارن و پهلوان را بماند

همی خاک بر چرخ گردان فشاند

سپاهی که از دست سلم دلیر

بدان مرز بودند چون گرگ و شیر

چو بوی پس اسب او یافتند

چو روباه بد روی برتافتند

ز دشمن تن مرزها کرد پاک

چه مایه به شمشیر او شد هلاک

یکی مرزبان با سپاهی بزرگ

یله کرد پس سلم بر وی سترگ

وزآن جا سوی شام شد با سپاه

ستاره نهان شد ز خاک سیاه

بدان سان گذر کرد بر تازیان

که بر عزم آهو پلنگ ژیان

به فرمان او شد همه کوه و دشت

کس از کام آن نامور برنگشت

سپاهی دگر کرد از آن سو رها

به ایران شد آن تیز چنگ اژدها

وزآن روی چون تور پولاد چنگ

بدید از نریمان بدان سان درنگ

بدانست کاو را به دل رزم نیست

به یادش جز از رامش و بزم نیست

سپاهی که از مرز خاور بدند

هم از روم وز بوم دیگر بدند

بخوبی گُسی کردشان با سپاه

به اسب و ستام و قبا و کلاه

ز بیکند سوی بخارا کشید

نشست از بر تخت و رامش گزید

***

کمر بستن منوچهر به کین ایرج

چنین تا برآمد بر این چند سال

منوچهر گردن بیاگند و یال

بسان یکی سرو شد ماه بار

بدو شادمانه دل شهریار

کمربست بر کین ایرج به درد

سپه را همه سالیان گرد کرد

در گنجهای نیا برگشاد

سپه را به دامن همی زر بداد

هزاران هزار و دو سیصد هزار

فراز آمدش کار دیده سوار

از ایران، وز هند، وز نیمروز

هم از تازیان لشکری نیوسوز

به نوروز روزی ببخشیدشان

یکایک به آهن بپوشیدشان

روان شد سپاهش بکردار ابر

چو آشفته پیل چو جنگی هزبر

***

یاوری خواستن تور و سلم از کوش

به تور آگهی آمد و سلم از اوی

که دارد ز کینه برآن هر دو روی

دل از بزمشان دور شد، سر ز خواب

به رفتن گرفتند هر دو شتاب

به دریا که نامش دمندان نهم

رساند از آن دلفروزی به غم

ز هرگونه گفتند و برخاستند

ز کوش آن زمان یاوری خواستند

فرستادشان کوش چندان سپاه

که بر باد گفتی ببستند راه

شمردند دستورشان هفت بار

ز پیر و جوان، لشکری صد هزار

نبشته بیامد سرافراز کوش

که با لشکری گشنِ پولادپوش

مرا چشم دارید کاینک دمان

رَسَم بی گمانی زمان تا زمان

دل هر دو از شادمانی به جوش

برآمد ز کردار و گفتار کوش

***

کشته شدن تور به دست منوچهر

به دریا نمودند هر دو درنگ

چنین تا در آمد منوچهر تنگ

خروش آمد از هر دو لشکر به کین

بتوفید از آواز گردان زمین

دو لشکر خروشان بدان دشت خون

همانا بود که از ستاره فزون

چهل روزشان رزم پیوسته بود

در و دشت پر کشته و خسته بود

منوچهر و تور اندر آن تیره گرد

بهم باز خوردند روز نبرد

به گردن برآورد گرز نیا

بزد بر سر تورِ پُر کیمیا

تن پیلوارش درآمد به خاک

سر و مغفر و جوشنش گشته چاک

دل سلم ز اندوهش آزرده شد

غریوان بسوی سراپرده شد

همه شب همی با سران رای زد

سرانگشت تشویر بر پای زد

که بر گردد از رزم و گیرد گریز

مگر جان رهاند ز شمشیر تیز

***

آمدن کوش و سپاهش

بدانگه که از خواب خیزد خروس

خروش درای آمد و بانگ کوس

سپاه آمد و پیل دندان بهم

رمید از دل سلم یکباره غم

ز شادی لبانش پُر از خنده شد

تو گفتی که تور جوان زنده شد

به نیرو شد از کوش و دل کرد خَوش

همی رفت تا پیش آن شیرفش

بپرسید و از کارزارش بگفت

که شد نامور تور با خاک جفت

دل کوش از اندوه تور دلیر

دژم گشت و اندیشه ها کرد دیر

وزآن پس دل سلم خوش کرد باز

بدو گفت کای شاه گردنفراز

سپهر روان را همین است رنگ

گهی آشتی جوید و گاه جنگ

گه آشتی شهریاری دهد

چو جنگ آورد خاک و خواری دهد

تو دل را بدین درد خرسند کن

غمان را به دست خرد بند کن

که من کین آن نامور شهریار

بخواهم، برآرم از ایران دمار

دل سلم خوش کرد و آمد بجای

سپیده دمان بانگ شیپور و نای

برآمد، سپه بر هم آویختند

ز خون یلان گل برانگیختند

همه روز تا شب چکاچاک بود

زمین گِل ز خون، آسمان چاک بود

***

گفتگوی منوچهر با قارن درباره ی کوش

چنین بود تا قارن تیزچنگ

ز فیرش بپردخت و آمد به جنگ

که فیرش حصاری بدی آن زمان

ز دریا برآورده سر تا آسمان

بشد چاره قارن چنان کرد پست

که کرکس نیابد بر آن جا گذشت

به دیدار او شد منوچهر شاد

همه داستانها بر او کرد یاد

که از کشتن تور، سلم دلیر

شکسته دلی گشته از رزم سیر

کنون سخت نیرو گرفته ست باز

که این دیوزاده درآمد فراز

بدو گفت قارن که ای شاه نو

درشت و دلیر است و ناباک و گو

به نیروی او در جهان مرد نیست

ز گردان کس او را هماور نیست

من او را بسی آزمودم به رزم

بسی دیدمش نیز هنگام بزم

ز جنگش برِ شاه بردم به بند

چنان بر هیون بسته چون گوسپند

چنان خوار و زار است در دست تو

چو سوفار تیر تو در شست تو

منوچهر گفتا به زور خدای

به فرّ جهانگیر پاکیزه رای

به گرزش بدان سان بکوبیم سر

که کوه کلنگان نبیند دگر

***

جنگ تن به تن منوچهر و کوش و پیروزی منوچهر

چو روز مصاف آمد و گاه جنگ

به او بازخورد آن دلاور نهنگ

بدانست کآن کوش گردنکش است

که در حمله ماننده ی آتش است

منوچهر را نیز بشناخت کوش

که زرّینه بودش همه ساز و کوش

برآویختند آن دو جنگی بهم

چو شیر ژیان و چو پیل دژم

گهی نیزه و گاه خنجر زدند

یکی بر سر و گاه بر بر زدند

ز شاهان رنجور بگسست دَم

وز اسبان جنگی بپالود نم

کشیدند از آن پس سوی گرز دست

ز زخم گران هر دو گشتند مست

برآورد گرز گران کوش گو

بزد بر سر و مغفر شاه نو

سلیحش گران بود و رنجور شد

چو کوش از برش اندکی دور شد

بغرّید چون تندر اندر بهار

بزد بر سرش گرزه ی گاوسار

از اسب اندر افتاد کوش سترگ

بجست از برش همچو پوینده گرگ

…………………………………..

…………………………………..

***

کشته شدن سلم

بدان سان دوان سوی لشکر شتافت

نشان یکی چوب کشتی بیافت

همه سوخته بود سالار نو

که بازار نو بود و کردار نو

سراسیمه شد شاه نو در رسید

پسِ شاه نو نیز لشکر رسید

به خون برادر گرفتار شد

چو خون کرد ناچار خون خوار شد

چنین گفت مر شاه را رهنمون

که ریزنده خون را بریزند خون

به خون ای پسر تا نیازی تو دست

که بویش گزند است و بارش کیست

به دریا کنارش به دو نیم کرد

دل رومیان را پُر از بیم کرد

***

دادن منشور روم و توران به قارن و شاپور و بازگشت منوچهر به ایران

چو از کین ایرج بپردخت شاه

به دریا فرود آمد او با سپاه

به قارن فرستاد منشور روم

همه خاوران و همه مرز و بوم

دگر مرز توران به شاپور داد

مر او را همه مهر و منشور داد

خود و سرکشان و نریمان بهم

به ایران زمین رفت بی هیچ غم

***

گریختن کوش به خاوران

سراسیمه لشکر همی تاخت کوش

ز زخم منوچهر بی فرّ و هوش

ز گرز گران استخوان کوفته

دل و روزگارش بر آشوفته

دل اندیشه ناک از منوچهر شاه

به درگاه خواند آن دلاور سپاه

سوی خاوران رفت و نیرنگ کرد

زمانی مدارا، گهی جنگ کرد

همه مهتران را به فرمانبری

برآورد و کوتاه شد داوری

چو آگاه شد قارن از کار او

سپه کرد و شد سوی پیگار او

به دشتی دو لشکر برابر شدند

سوی دسته ی تیغ و خنجر شدند

چو رزم آزمودند یکچند گاه

شکن بود بر قارن رزمخواه

گریزان به روم آمد از دست کوش

نه با مرد زور و نه با اسب توش

وزآن پس ز شاهان با دسترس

چخیدن نیارست با کوش کس

نه قارن دگر شد سوی جنگ او

که سیر آمد از جنگ و نیرنگ او

***

عاشق شدن کوش بر دختر خود و کشتن دختر، و خواندن مردم به بت پرستی

به آسانی ایدر سرش گشت مست

به بیداد و بیهوده بگشاد دست

یکی دختری داشت کز آفتاب

فزون تافتی روی او از نقاب

از آن دختر نامور زاده بود

که شاه خلایق بدو داده بود

گل اندام و گلشکر و مشکبوی

سمن پیکر و سرکش و تند خوی

دل کوش از آن چهره شد ناشکیب

همی داد هرگونه او را فریب

به مستی مر او را شبی پیش خواند

بر او خوبچهر آستین برفشاند

زن پاکدامن نشد پیش اوی

دژم شد ز دختر دل ریش اوی

به مستی سرش پست ببرید و گفت

چو ما را نه ای، خاک بادات جفت

ز بیهوش مغزش چو می دور شد

ز کردار بیهوده رنجور شد

خروشید و زاری نمود او بسی

نیارست گفت این سخن با کسی

بُتی ساخت برچهر او هر کسی

بر این سالیان برنیامد بسی

که شد خاور و اندلس بت پرست

ز وارونه کردار آن دیو مست

چنین تا به هنگام کاووس شاه

همی راند شاهی، همی داشت گاه

زمانه چنان داد او را درنگ

نهاده جهانی ورا زیر چنگ

بپذرفته فرمان او مرد و زن

نه دانسته دستور و نه رایزن

نه اندر جهان کس که او را که زاد

نه آن کز که دارد سرشت و نهاد

نه روزی تبی بر تنش باز خَورد

نه اندام او یافت یک روز درد

نه موی سرش بود باری سفید

گرفته گریبانش آز و امید

***

تصرف باختر به دست سیاهان مازنداران

پس از بجّه و نوبه مردی درشت

پدید آمد و بختش آمد به مشت

دلیری چو آشفته پیل دژم

همه کار او سرکشی و ستم

جوانی پسندیده و رهنمای

به نیرو و نیرنگ و فرهنگ ورای

مگر نام آن نامور سنجه بود

که دیو دلاورش در پنجه بود

سپاهی دلاور پدیدار کرد

بدیشان تنی چند سالار کرد

یکی پهلوان بود ارندو به نام

نیا نوح پیغمبر و باب حام

تنی چون هیون داشت و چرمی سپید

ز نیروی او بوده بیم و امید

به گفتار نوبی چنان راندند

که دیو سپیدش همی خواندند

به نیروی او اندر آن مرز، مرد

ندیدند هنگام ننگ و نبرد

چو شاخ درختان یکی بال اوی

چو پیل ژیان گردان و یال اوی

دگر دیو دستان و دیو سپید

چو ارژنگ و اولاد و غندی و بید

همه پهلوان و همه نامدار

برآشفت نوبی بدان روزگار

سپاهی فراز آمد از کوه و دشت

که گردون از ایشان همی خیره گشت

سپاهی دوباره هزاران هزار

فراز آمدند از درِ کارزار

به بالا یکایک درخت بلند

همه نامدار و همه زورمند

به پیش اندرون سنجه و باربید

چپ و راست، ارژنگ و دیو سپید

ز نوبه به راه سوان آمدند

چو سیل سپاه روان آمدند

گرفتند سر تا بسر باختر

بپرداختند آن همه بوم و بر

همه مرزداران کشیدند رخت

به جایی که بود استواریش سخت

سیاهان همه مرز بگذاشتند

همه هرچه دیدند برداشتند

به تاراج و خون دست کرده دراز

چنین تا به رقه رسیدند باز

***

پیروزی سیاهان و گریختن کوش

چو آگاهی آمد به کوش سترگ

که آمد سپاهی بدان سان بزرگ

نیامد به دلش اندر اندیشه هیچ

بفرمود تا کرد لشکر بسیچ

گمانی چنان برد کآن سروران

زبونند مانند آن دیگران

گذر کرد بر آب ششصد هزار

بیاورد رزم آزموده سوار

از آن بیرکان لشکر آگه نبود

کران در زمین همچو دودی نمود

بنزدیکی شاه مازندران

سراپرده زد کوش با سروران

چو سنجه چنان دید شد کار خام

سپاهی فرستاد نزدیک سام

بدان تا بدیشان بگیرند راه

وز آن دشت برداشت یکسر سپاه

چو حلقه به گردش در آمد به شب

نه آواز کوس و نه شور و جلب

همه راه بگرفت بر لشکرش

گزند آمد از آسمان بر سرش

چو گردون ز رنگ سیه پاک شد

جهان را سیه پیرهن چاک شد

برآویختند و برانگیختند

ز خون خاک با گِل برآمیختند

چپ و راست، پیش و پس سروران

گرفته سیاهان مازندران

همی گفت کوش ای دلیران من

ستوده سواران و شیران من

نه هنگام سستی ست، کوشش کنید

بر این دشمنان خاک پوشش کنید

دلیران به کف برنهادند جان

بببستند یکسر عنان در عنان

سیاهان مازندران با فرسب

به یک چوب گردان فگندند از اسب

ز بس های و هوی وز بس چاک چاک

همی گشت مریخ را زهره چاک

برآویخت با کوش، دیو سفید

پسِ پشت پولاد و غندی و بید

گرفته به دو دست چوب فرسب

پیاده همی کوفت بر مرد و اسب

کس از چنگ آن تیز چنگ اژدها

نیامد به جان، ای شگفت، رها

رجاموس کرده ست گفتی مگر

که آهن نیامد بدو کارگر

بکوشید با او سپهدار کوش

نه با اسب پا و نه با کوش توش

سپاهش همه روی برگاشتند

سپهدار را خوار بگذاشتند

بریده ز سالار لشکر امید

که جان کی رهاند ز دیو سپید

چو هنگام شب گشت، برگشت کوش

همی تا نماندش در اندام توش

برون رفت با لشکری زآن میان

مر آن دیگران را سرآمد زمان

به مصر آمد و لشکر آن جا بماند

تنی چند با خویشتن برنشاند

ز بیم سیاهان نیارست بود

بسی رنج برخویشتن برفزود

***

فریب دادن کوش، کاووس شاه را

همی تاخت تا پیش کاووس شاه

ببردندش و برگشادند راه

ببوسید پس پایه ی تخت اوی

بسی آفرین خواند بربخت اوی

ز شاهانش بستود و بردش نماز

همی گفت کای خسرو سرفراز

به چهر تو اندر فلک ماه نیست

به فرّ تو اندر زمین شاه نیست

به جایی تو را رهنمونی کنم

که در گنج و گاهت فزونی کنم

همه سنگ او زمرد و لعل پاک

بجای گیا زرّ روید ز خاک

نه گرماش گرم و نه سرماش سرد

شده زآن هوا مردم ایمن ز درد

پس از زمرد و لعل صد پاره بیش

برون کرد و بر تخت او ریخت پیش

که یک مُهره زآن گوهر وز آن نشان

ندیدند شاهان و گردنکشان

چو آن دید کاووسِ کی خیره ماند

وزآن روشنی چشم او تیره ماند

همی گفت با دل کز این سرزمین

که زرّش گیا باشد و سنگ این

مرا دید باید به دیده بسی

که دل برگشایم برآن اندکی

***

لشکر کشی کاووس به مازندران

بدان ره کشیدش فزونی و آز

که لشکر به کشور همی خواند باز

چنان لشکرش بر در انبوه شد

که روی زمین آهن و کوه شد

شمرده برآمد همی هفت بار

ز گردان و گردنکشان صد هزار

ره مرز مازندران برگرفت

سپاهش همه دست بر سر گرفت

همی رفت در پیشِ کاووس، کوش

سپاهش چنان گشن و پولادپوش

از ایران به مصر آمد آن شاه کی

همی بود یک هفته با رود و می

یکی روستا بود دور از گروه

ز رقّه به یک سو میان دو کوه

همی ریف خواندند مردان به نام

بدو اندرون مردمان شادکام

میان دو کوه اندرون است راه

همی دامن کوه سنگ سیاه

درازی آن کوه ده منزل است

همه سنگ خارا، نه خاک و گِل است

برآن راه کاووسِ کی را ببرد

همان لشکر و نامداران گُرد

بدان، تا سرِ راههای سوان

ببندد برآن دشمنان گر توان

چنان تیز لشکر گرفتند راه

که کردند چندان سپاهش تباه

فسونی به کاووس کی بردمید

ز راه سوانش به نوبه کشید

مرآن مرزها کرد ویران و پَست

بسی گوهر و زرش آمد به دست

بکُشتند چندان از آن بی بنان

که ماندند بی شوی و کودک زنان

چو آگه شد شاه مازندران

که آورد کوش آن سپاه گران

……………………………

……………………………

***

پیروزی شاه مازندران و نجات ایرانیان به دست رستم

بماندند بیچاره چون بیهشان

میان دو کوه آن همه سرکشان

چنان رنج دیدند شاه و سپاه

که مانند کوران ندیدند راه

به ایران زمین اندر افتاد شور

که دیو سپید آن سپه کرد کور

هرآن کس که او کوش را دیده بود

وگر نام زشتیش بشنیده بود

همی گرفت کان، دیو بود، این شگفت

که کاووس کی را برآن ره گرفت

که لشکر کشید او به مازندران

کنون کور شد با همه سرکشان

بماندند تا رتسم تاجبخش

ببخشودشان واندر آمد به رخش

ز زاول بیامد دلی پُر ز درد

ز جان سیاهان برآورد گرد

نه سنجه بماند و نه دیو سپید

نه ارژنگ و غندی و نه باربید

ازآن بیکران لشکر سرفراز

یکی سوی خانه نرفتند باز

چنان دان که گوینده ی باستان

بسی رمز گفت اندر این داستان

چنین گفت کز خون دیو سپید

بود شاه را روشنایی امید

چو کُشته شد آن مرد ناهوشیار

ازآن تیرگی رَسته شد شهریار

خرد چون به گفتارها بنگرد

چو بشماردش سرسری برخورد

……………………………….

……………………………….

چو بگشاد کوش آن ستون کیان

برون رفت کاووسِ کی زآن میان

گوهر داد هرگونه چندانش کوش

که نتوان کشیدن به یک پیل زوش

سوی اندلس رفت ازآن آگهی

که شد کوش با برز و با فرّهی

ز هر جای لشکر بدو کرد روی

فراوان سپه کرد و شد پیش اوی

……………………………….

……………………………….

***

کوش خود را آفریننده ی جهان می خواند

به فرمان دستور او کشورش

همان زیردستان و هم لشکرش

گهی بیست سال و گهی کمّ و بیش

نهان شد همی شاه وارونه کیش

چنان شد که چندان که بودی برون

ز فرمان او کس نرفتی برون

یکی روز بر تخت بنشست شاه

چنین گفت کای سروران سپاه

نخواهم که خواند مرا شاه کس

مرا آفریننده خوانند و بس

جهان از من آمد بدین سان پدید

سر از چنبر من که یارد کشید؟

منم، تا جهان بود خواهد، خدای

چو خواهم درآرم جهان را به پای

سر چرخ گردان نشست من است

همه مرگ و روزی به دست من است

چو من دور باشد ز تخت بلند

مگویید کآمد به من بر گزند

به مرزی دگر رفته باشم بدان

که نیکان بدانم درست از بدان

به راه آرم آن را که بیراه گشت

ستانم روان آنک بدخواه گشت

چو گردد همه کار گیتی تمام

برآیم به تخت مهی شادکام

بزرگان بر او آفرین خواندند

مر او را خدای زمین خواندند

فراوان بر این سالیان برگذشت

کس از راه و فرمان او برنگشت

مر او را همی خواندندی خدای

همی داشت گیتی به نیرنگ و رای

پر از خاک بادا مر او را دهن

که نشناسد او گوهر خویشتن

ز سال فراوان چنان گشت مست

کجا در دل امید جاوید بست

ز تندی دل از مهربانی بشست

ستمکاره تر زآن که بودی نخست

شب و روز با کی نیامیختی

بسی بیگنه خونها ریختی

از او گر کسی آرزو خواستی

زمانی به پاسخ نیاراستی

که از ما تو این آرزو را مجوی

نکردم تو را روزی آن آرزوی

سخن هرچه گفتی، نکردی روا

ندیدی ز کردارها جز جفا

همه بستد آنچش پسند آمدی

از او بر همه کس گزند آمدی

فراوان برآمد بر این سالیان

از آن مردمان پُر گزند و زیان

***

در آرزو کردن کوش شکار را و گم شدن او در بیشه

شکار آرزو کرد یک روز کوش

بشد با سواران پولادپوش

برآنگه که برزد ز کوه آفتاب

ز یوز و سگ و باز و چرخ و عقاب

فراوان کشیدند پیش اندرش

پرستنده و نامور لشکرش

شکاری به کردار گوری بزرگ

به پیش اندر آمدش پویان چو گرگ

سرش چون سر شیر پولاد چنگ

ز سر تا به پایان تنش رنگ رنگ

چو مرجان شد آن آهوی تیزتگ

دم یوز و شاهین و پوینده سگ

دل کوش گفتی که مهرش بتافت

سبک بادپا بر پی وی شتافت

از آن بادپایان آبی نژاد

که او را سرافراز طیهور داد

همه روز تا شب همی تاخت بور

نیامد به دید اندرش گَرد گور

جهاندیده کوش از پی گور، تفت

به کردار باد اندر آن بیشه رفت

ز دیدار او گور شد ناپدید

تو را بشنوانم شگفتی که دید

همی گشت در بیشه یکچند گاه

مگر یابد او باز گُم کرده راه

سراسیمه شد، ره نیامد پدید

کنون راز یزدان بباید شنید

همه روز گشتی چنان خشک لب

شکاری گرفتی به هنگام شب

ز پیکان تیر آتش افروختی

وزآن چوب بیشه همی سوختی

وزآن رانِ نخچیر کردی کباب

بخوردی و خفتی، به هنگام خواب

نمد زین به جای سر تخت گرم

به زیر سر اندر گیاهای نرم

چنین بود وآنگه چنین گشت کار

نگر تا نشوری تو با روزگار

که رازش همه زیر بند اندر است

بزرگی به کان گزند اندر است

***

دیدن کاخی آباد و گفتگوی کوش آفریننده ی جهان با پیری فرزانه

چهل روز بر گردِ آن بیشه کوش

همی تاخت، نیرو نماندش نه توش

ز ناگاه روزی به تلّی رسید

عنان تگاور بدان سو کشید

یکی کاخ آباد دید از برش

ز سنگ سیه برنهاده سرش

جهاندیده کوش از در آواز داد

که این در به ما بر بباید گشاد

برآمد یکی پیر با فرّ و هوش

بدید آن سر و روی و دیدار کوش

بدو گفت کای اهرمن روی مرد

برِ ما تو را رهنمونی که کرد؟

چه چیزی؟ بگو، وز کجا آمدی؟

بدین بیشه اندر چرا آمدی؟

خداوند روزی دهم، گفت، کوش

به دست من است از جهان زهر و نوش

بخندید دانا ز گفتار اوی

وزآن ناسزاوار دیدار اوی

بدو گفت کای مرد ناهوشیار

پس ایدر چرا آمدی و چه کار؟

چهل روز بیش است، گفتا که من

جدا ماندم از لشکر و انجمن

در این بیشه گُم کرده ام راه خویش

جدا مانده از کشور و گاه خویش

دگر باره از وی بخندید مرد

بدو گفت کوش از دلی پُر ز درد

که خندیدن تو در این جای چیست

چنین خنده ی نادلارای چیست

ورا گفت از این روی و دیدار تو

همی خنده آید ز گفتار تو

که یک بار گویی که هستم خدای

دگر باره گویی که راهم نمای

خداوند روزی دهِ مردمان

چرا راه خواهد ز مردم نهان؟

که بیراه را او به راه آورد

شب و روز و خورشید و ماه آورد

بدو گفت ای پیرِ اندک خرد

برآمد همی سالیان هشتصد

که تا من خداوند روزی دهم

ز کار جهان سربسر آگهم

بدو گفت پیر ای همه سرسری

نگویی مرا تاکنون ایدری

مرآن مردمان را که روزی دهد؟

کشان نیکی و دلفروزی دهد؟

چنین داد پاسخ که دستور هست

دبیران بسیار و گنجور هست

که روزی به مردم رساند فراخ

ز گنج من آباد دارند کاخ

بدو گفت دانا کز این پرورش

تو را داد بایست لختی خورش

که تا اندر این بی سپاه و کسی

ز ناخوردن اندُه ندیدی بسی

ز تو دور گشته ست نیروی تو

وز این شکل زشت و چنین خوی تو

کنون مرمرا بازگوی آشکار

که چون تو نبودی در آن روزگار

خداوند روزی ده مردمان

که بود و کرا دانی ای بدگمان؟

چنین داد پاسخ که دیگر بُدند

خدایان که با تخت و افسر بُدند

بدو گفت پیر، از کجا آمدند

بدین تیره گیتی چرا آمدند؟

چنین داد پاسخ که از مرد و زن

پدید آمدند آن همه تن به تن

بدو پیر گفت ای سزاوار بد

مگوی آنچه نپذیرد او را خرد

نشاید که آن کاو جهان آفرید

پدید آمد از جای تنگ و پلید

که همچون من و تو بود بی گمان

تو را کی رسد دست بر آسمان

بدو کوش گفت ای سخنگوی مرد

مرا مغز، گفتار تو خیره کرد

اگر من نه روزی دهم، پس چه ام؟

وگرنه خدای جهانم، که ام؟

یکی بندهای گفت خود کام و زشت

به تن ناسپاسی و دور از بهشت

گنهکار و بیره به فرمان دیو

کشیده دل از راه گیهان خدیو

گرفتار در خشم یزدان پاک

تو را جای در دوزخ سهمناک

بدو کوش گفت این سخنها ز چیست

که بر یافه گرفتار باید گریست

چنین پاسخش داد کای شوربخت

همی بر تو بخشایش آریم سخت

جهان را و ما را همان آفرید

که این بی کران آسمان آفرید

بر او ماه و خورشید کرده ست چند

ستاره که هرگز ندانی که چند

زمین کرد و کوه بلند از برش

درختان و آن روان در خورش

تو را بر زمین کرد سالار و شاه

بزرگی و فرمانت داد و سپاه

به گیتی چنین زندگانیت داد

همه زندگانی، جوانیت داد

بدان تا همه بندگان خدای

تو باشی سوی راه او رهنمای

تو را هرچه داد ایزد، ای اهرمن

سراسر همی بینی از خویشتن

شدن اندر این نیکوی ناسپاس

زهی بنده ی دیو ناحق شناس!

تو را گر تبی آید ای یافه گوی

میان تو گردد چو باریک موی

نبینی کس از خویشتن خوارتر

نه بیچاره تر نیز و غمخواره تر

بدین ناتوانی و بیچارگی

خدایی توان کرد یکبارگی؟

بدو گفت کای پیر ناهوشیار

برآمد مرا سالیانی هزار

که روزی تنم را نیامد تبی

نَه رنجی کشیدم، نَه دردی شبی

اگر بنده ام چون کسانی دگر

تنم دردمندی کشیدی مگر

بدو پیر گفت ای سبکسار مرد

بجای تو آن نیکوی پس که کرد؟

تن آسان شدی، مست گشتی چنان

که گویی منم کردگار جهان

کنون گر خدایی، برو، بازگرد

که سیر آمدم من ز گفتار سرد

***

راندن پیر، کوش را، و پشیمان شدن کوش

ز گفتار او کوش شد تنگدل

بزد اسب و برگشت خوار و خجل

چو بهری از آن بیشه ببرید راه

پُر اندیشه شد مغزِ سرگشته راه

گر آباد جایی ست، این مرد پیر

نگوید همی این سخن خیره خیر

همانا که دیر است تا ایدر است

هم از بهر کاری به رنج اندر است

همی داند او راه آباد جای

نباشد همی مرمرا رهنمای

اگر من از او بازگردم چنین

زیانی نباشد مر او را از این

نباید که این خانه بار دگر

نیابم، نیارم من این ره به در

گر من در این بیشه گردم هلاک

چنین مرد را از هلاکم چه باک

از ایدر گذشتن مرا روی نیست

که در بیشه بیش از تگاپوی نیست

بکوشم به هر چاره تا مرد پیر

مگر باشد از بد مرا دستگیر

بگشت از ره و بر در کاخ شد

چو با پیر فرزانه گستاخ شد

چو آواز دادش، برآمد به بام

بدو گفت ای تیره دل مرد خام

چو بودت، چرا بازگشتی ز راه

نیابی همانا همی تخت و گاه

بدو گفت کای مرد پاکیزه رای

یکی مردمی کن مرا ره نمای

چه باشد مرا گر تو یاری دهی

وز این بیشه ام رستگاری دهی

***

سخنان پیر فرزانه با کوش درباره ی آفریدگار جهان و جهانیان

بدو گفت این خود نشاید شنود

خداوند را ره ندانم نمود

گرت ره نمایم بدین گمرهی

خداوند من باشم و تو رهی

اگر تو خداوندی، ای تیره هوش

چرا برنداری تو دندان و گوش

نبایستی این از بنه آفرید

کنون آفریدی، نباید بُرید!

که با این چنین روی و دندان و گوش

به آهرمنی مانی ای تیره هوش

بدو گفت بشنو سخنها درست

که این هم ز یافه سخنهای توست

مرا چون چنین آمد از بُن سرشت

چگونه شوم دور از آیین زشت

روا دارمی گر نبودیم گنج

وزاین زشتی ام دل نبودی به رنج

بدو پیر گفت ای نبهره خدای

چو گفتار بیهوده مانی بجای

من این زشتی از روی تو بسترم

اگر روزگاری بباشی برم

همان از دلت زنگ برداشتی

ز دایم همی ناموی راستی

نمایم به تو رهنمای تو را

جهان آفرین را، خدای تو را

فرو ماند کوش از سخنهای پیر

بیامدش گفتار او دلپذیر

بدو گفت کای رامش افزای مرد

دلم را سخنهای تو خیره کرد

اگر زشتی از روی من بستری

کنم جاودانه تو را کهتری

نخواهم که باشم خدای جهان

پرستش کنم آشکار و نهان

چنین داد پاسخ که من بی گمان

چو یابم رهایی ز چنگ زمان

نشان بد از روی تو بی گزند

کنم دور از آن سان که داری پسند

روان و دلت نیز روشن کنم

خرد بر تن تو چو جوشن کنم

چو بگشایی از دل دو بیننده را

نمایم به تو آفریننده را

وزآن پس به خانه فرستمت باز

اگر بد زمانه نیاید فراز

***

پذیرفتن کوش سخنان پیر فرزانه را و چاره گری پیر درباره ی دو دندان و دو گوش وی

ز گفتار او کوش شد شادمان

فرود آمد از اسب هم در زمان

فرود آمد از بام فرزانه، تفت

در خانه بگشاد و خود پیش رفت

فراوانش بنواخت و بستود و گفت

که با جان پاکت خرد باد جفت

نباید که اندیشه داری به هیچ

که بر آرزوی تو کردم بسیچ

ولیکن تو آن کن که فرمایمت

یکی تا ز دل زنگ بزدایمت

سلیحش جدا کرد و اسبش ببست

سوی چاره ی روی وی برد دست

جز از میوه چیزی ندادش خورش

از او دور شد توش و آن پرورش

تن کوش باریک شد مستمند

بیفتاد بیمار، خوار و نژند

چنان دان که برداشت از جان امید

تنش گشت لرزان چو از باد بید

بدو گفت پیر ای سرِ انجمن

چگونه شناسی همی خویشتن

کجات آن خدایی و گردنکشی!

کجات آن بزرگی و نام و کشی!

کجات آن بزرگی و گنج و سپاه!

کجات آن بلند اختر و تاج و گاه!

که امروز یکسر ز تو دور شد

بدین سان تنت خوار و رنجور شد

چنین داد پاسخ که ای نامور

نبینم کس از خویشتن خوارتر

نه توش و توان و نه نیروی تن

به گیتی مباد ایچ مردم چو من

بدو گفت پس بنده ای گر خدای؟

همان راه جوینده گر رهنمای؟

بدو گفت کمتر ز من بنده نیست

چو من در جهان خوار و افگنده نیست

همان است کاندر گمانم هنوز

جهان آفرین را ندانم هنوز

پس آن پیر دانا به نیرنگ و رای

همی چاره آورد با او بجای

دو دندان و دو گوش او تازه کرد

به سوهان و دارو به اندازه کرد

خورش داد تا تنش نیرو گرفت

رخ کهربا رنگ نیکو گرفت

***

دانش آموختن کوش از پیر

وزآن پس بدان راه دانش نمود

ز دانش دلش روشنایی فزود

به ده سال خواند بیاموختش

روان از نبشتن برافروختش

پزشکی و راز سپهر بلند

بدانست یکسر که چون است و چند

ز نیرنگ و طِلْسَم، وَز افسون دگر

بیاموخت و شد زین همه بهره ور

نمودش همه راه یزدان پاک

دلش کرد از آتش پر از ترس و باک

به فرزانه گفت ای سرافراز مرد

مرا دانش و مهر تو زنده کرد

همانا نبود آن که دیدم شکار

سروش آمد از پرده ی کردگار

مرا اندر آورد با تیرگی

کند دورم از دل همان خیرگی

کنون تا نیاموزم از تو تمام

از ایدر نخواهم گرفتن خرام

همی بود از آن سان چهل سال و پنج

فراوان کشید اندر آن کار رنج

چو بر وی نهان هیچ دانش نماند

جهاندیده فرزانه او را بخواند

***

هفت پند پیر فرزانه به کوش، و دادن چند دفتر دانش به او

بدو گفت خواهی که از نزد من

کنون بازگردی از آن انجمن

که گر زندگانیت مانده ست بیش

نمیری تو بی نام و فرزند خویش

بدو گفت خواهم که باشدت رای

که این مهربانی تو آری بجای

بدین از تو دارم فراوان سپاس

که از تو شدم پاک و یزدان شناس

بدو گفت کاکنون تو را هفت چیز

که آن را ندانیم هشتم بنیز

ز من یاد داری که اندر نخست

که گنجی رون است هریک درست

اگر کاربندی تو این هفت پند

تو باشی به هر دو جهان سودمند

چنانچون شدی بهره ور زین سرای

بدان سر بیابی بهشت خدای

بدو گفت فرخنده فرمان تو

که یارد برون شد ز پیمان تو

همه هرچه گویی بجای آورم

ز فرمان و رای تو بر نگذرم

بدو گفت فرزانه کاکنون نخست

تو باید که این کار داری درست

چو باشد مرا و تو را کردگار

خداوند ما باشد از هر شمار

چو باشد خداوند، ما بنده ایم

همه بنده ی آفریننده ایم

به فرمان او باش در بندگی

نگهدارِ راهِ پرستندگی

سپاسش بجای آر بر بدخوی

که کرد او بجای تو این نیکوی

که از نیست، هستی چنین آفرید

در او کرد پس جان روشن پدید

دو دیده تو را داد و گوش و زبان

روانی بدین کالبد پاسبان

پس آن به که تو نیکوی را سپاس

بجای آری، از دل شوی حق شناس

سخنهای فرزانه بشنید کوش

خوش آمدش یکسر بدو داد هوش

بدو گفت برگشتم از کار خویش

پشیمانم از زشت گفتار خویش

شد آن بادساری ز مغزم برون

همی بندگی کرد خواهم کنون

بدو گفت فرزانه کاکنون بدان

که مردم نماند همی جاودان

به گیتی چنان بود باید همی

که دانی که بر تو سرآید همی

یکی راه باریک پیش اندر است

چو رفتی، جهانی جز این، دیگر است

به پاداش کردار هر خوب و زشت

دهند آتش تیز و خرّم بهشت

چو زشتی نمایی تو کیفر بری

همان یابی آن جا کز ایدر بری

پس آن به که آن مایه ور هفت چیز

به هر دو جهان تا تو باشی بنیز

که مردم بدین گوهران مردم است

گر این نیست، از مردمی او کم است

ازاین گر یکی نیست در آدمی

ندارد همی مایه ی مردمی

خرددان که تاج خرد برتر است

ز خورشید کآرایش کشور است

نگهبان جان و تن آمد خرد

نماند که بفریبدش دیو بد

که داند که پاداش روز شمار

رساند به جان و به تن کردگار

بپرهیزد از کار و کردار زشت

رساند روان را به خرّم بهشت

دوم گوهر مایه ور، دانش است

کجا یار دانش همه رامش است

به دانش توان یافت راه خرد

…………………………..

که انجام دانش شناسد همی

ز پاداش دانش هراسد همی

به دانش نیارد فریبنده دیو

نَه بدخواه از ترس گیهان خدیو

سوم هوش، کز هوش زاید خرد

بجوید همی کار را نیک و بد

چو کاریش پیش آید از کمّ و کاست

بداند که آغاز آن از کجاست

چهارم گهر، راستی بهتر است

کجا راستی بهتر از گوهر است

چو گفتار تو راست و کردار تو

همه راه تو راست و گفتار تو

روانت بدان راستی کام یافت

دل مردمان بر تو آرام یافت

به پنجم ز پاکی گشایم سخن

که آلودگی دور دارد ز تن

ششم مهر هر کاو بود مهربان

به خوشی و خوبی گشاید زبان

زمان تا زمان خواهد آن نیکدل

که خواهد به خود تا نماند خجل

ز کس هیچ نیکی ندارد دریغ

به سگ بر دریغ آیدش زخم تیغ

ز داد است و آزادگی هفتمین

کزاین هر دو آباد بینم زمین

وزاین هر دو آزاده را بی گمان

چو خواهی به هر ره بردن توان

کجا این همه را نیاید بجای

چو رخنه بود در حصاری سرای

نه در آدمی باشد آن کس تمام

نه مردم بود زو به دل شادکام

چو برگردی از بیشه و مرز من

نگهدار گفتار و اندرز من

جز از دانشش، چند دفتر بداد

شد از دانش و دفترش کوش شاد

***

پیر فرزانه از خاندان جمشید است

چو گیتی سیه گشت همرنگ دود

ستاره یکی روشن او را نمود

بدو گفت کاین را گذرگاه کن

فرود آی روز و به شب راه کن

تو یک هفته در بیشه می دار رنج

که بر نگذرد روز بر بیست و پنج

که باز آن به آباد کشور شوی

چو بودی تو با تخت و افسر شوی

مکن دیو را دست بر خود دراز

که از ماست یزدان ما بی نیاز

بدو گفت کوش ای سر راستان

مرا با تو مانده یکی داستان

بگو تا تو ایدر چرا آمدی

ز تخم که ای وز کجا آمدی؟

چنین پاسخش داد فرزانه پیر

که کار من آیدت نادلپذیر

من از تخم جمشید دارم نژاد

که مهتر پسر را چنین پند داد

که دل در سرای سپنجی مبند

که نوششش کَبَست است و بارش گزند

به دانش بری رنج، بهتر بود

کجا بارِ دانش بدان سر بود

بدان جاودانه جهان بر تو رنج

که هست این جهان چون سرای سپنج

اگر زن کنید آرزو از تبار

بجویید نامی زنی هوشیار

چو فرزند گردد میانه پدید

یکی دامن از وی بباید کشید

میان بستن از پیش یزدان پاک

نمودن پرستش به امّید و باک

کرا آرزو نیست فرزند و زن

ز مردم شود دور و از انجمن

ز گیتی یکی گوشه آرد به دست

شود تا بود زنده یزدان پرست

از ایشان یکی باز پستر منم

که بگداخت زین سان که بینی تنم

ز شهری کجا سوگوارانش نام

برفتم من ایدر گرفتن کنام

ز خویشان شدم دور وز شهر خویش

خرد مر مرا باد بر زهر بیش

از ایدر بدان شهر ده روزه راه

همه بیشه ی ژرف و آب و گیاه

به هر چند سالی ز خویشان من

بیایند ازآن پاک کیشان من

ز دانش بپرسند و گردند باز

همین است کار و همین است راز

ببوسید پس دستِ فرزانه، کوش

پسودش دو رخساره بر یال و گوش

***

بازگشت کوش به مرز و بوم خود

شب آمد، درآمد به اسب سمند

دو دیده به روشن ستاره فگند

به شب چون پلنگان همی تاختی

چو روز آمدی خواب را ساختی

چو روزش گذر کرد بر بیست و پنج

به شهر هواره برون شد ز رنج

چهل بود و شش سال تا رفته بود

جهان گفتی از بیم او خفته بود

کس از مرزبانان آن مرز و بوم

هم از خاوران و ز سقلاب و روم

ز بیم سر تیغ آن رزمساز

گرفتن نیارست باز ایچ باز

ز پذرفتن باژ گنجور اوی

همه ساله دستور رنجور اوی

ز راه هواره بیازرده بود

سوی قریطه شد که خود کرده بود

بزرگان آن شهر را پیش خواند

بر ایشان همه داستانها براند

که من شهریار شماام درست

از آن مهربانتر که بودم نخست

برفتم، رسیدم به مرد خدای

بیاموختم دانش جانفزای

همه پادشاهی روی زمین

مرا داد تا خاوران همچنین

نه گور آمد آن خوب رنگین شکار

سروش آمد از نزد پروردگار

مرا پیش او خواند تا آشنا

شدم پیش درگاه آن پادشا

چنان زشتی از روی من دور کرد

ز دانش دلم نیز پُر نور کرد

بسی گفت و مردم نپذرفت از اوی

به نزدیک قبطا نهادند روی

که دستور او بود بر کشورش

همه زیر فرمان او لشکرش

چو قبطا بیامد بدیدش ز مهر

نه آن بودش آیین، نه آن دیو چهر

فروماند و گفت ای نبرده سوار

تو گر کوشی، آن نامور شهریار

میان من و کوش راز نهان

بسی هست از کارهای جهان

بپرسم، اگر راست پاسخ دهی

به شاهنشهی تاج بر سر نهی

بپرسید چندی مر او را به راز

یکایک همه پاسخش داد باز

وزآن کارهایی که بودش نهفت

یکایک مر او را همه باز گفت

پس از سرگذشتی سخن گفت باز

همه راز فرزانه ی سرفراز

به رخساره بپسود قبطا زمین

سپه سر بسر خواندند آفرین

به سر برش کردند گردان نثار

سوی کوه طارق شد آن شهریار

فرستاده ای شد به هر کشوری

یکی نامه نزدیک هر مهتری

همی هرکس از جای برخاستند

به دیدار او رفتن آراستند

فراز آمدش گنج چندانک جای

نماند اندر آن پیشگاه سرای

***

خواندن کوش مردمان را به ایزد پرستی

وزآن پس بتان را بدان چهره کرد

که فرزانه او را از آن بهره کرد

چنین گفت پس بر سر انجمن

که از زیردستان ما، مرد و زن

نخستین به یزدان نیایش کنید

پس آن گاه ما را ستایش کنید

که او کردگار است و من شهریار

مرا و شما را بدوی است کار

شدند آن همه کشور ایزد پرست

جهان از کف دیو وارون بجست

ز شاهان، وز مردم لشکری

همان نامه آمد به فرمانبری

***

خواهش شاه جابلق از کوش برای دور ساختن گزند موران آدمخوار

مگر شاه جابلق کاو نامه ای

فرستاد بر دست خود کامه ای

که شادان شدم زآنک شاه جهان

به یزدان رسید و بدیدش نهان

چو دریافت فرمان و دیدار اوی

همه خوبکاری بود کار اوی

به مردم رسد زو بسی نیکوی

ز کژّی بود دور و از بدخوی

من از نیکویهای شاه جهان

یکی آرزو دارم اندر نهان

گر از دانش آسمانی نخست

نماید یکی تا بدانم درست

من و تخم من تا بود در زمین

کنند آن سرفراز را آفرین

برآساید آن مایه ور زیردست

که در باختر باشد او را نشست

که از دست موران به باک اندرند

به دام گزند و هلاک اندرند

بدان ای سرافراز شاه گزین

که آن جا که خورشید زیر زمین

نهان گردد از آسمان بلند

همه کشور از مور یابد گزند

بیایند چون یوز هنگام تگ

تنومند هریک فزونتر ز سگ

زن و مرد با کودک و چارپای

بدرّند و گردند پس بازجای

اگر شاه بردارد این رنج مور

بجای آورد کار و نیرنگ و زور

شود یکسر آباد چندان زمین

که پیوسته گردد به شاه آفرین

***

نیرنگ کوش برای نابود ساختن موران

چو کوش جهاندیده نامه بخواند

همان گه سپه را بدان مرز راند

یکی کشوری دید چون یک جهان

درخت برومند و آب روان

ز موران بپرداخته سربسر

ز خاکش گسسته پی جانور

دژم گشت، وز روم وز خاوران

بیاورد فرزانه نام آوران

کسانی که نیرنگ سازند نیز

بیاورد و داد او ز هرگونه چیز

ز هرگونه گفتند و جستند راه

به فرجام هم چاره آمد ز شاه

ز شهر و ز کشور بیاورد مرد

بدان راهِ موران یکی کَنده کرد

به فرسنگ سی تا به دریای آب

کَننده به کندن گرفته شتاب

بکندند پهناش صد گز فزون

ز دریا فگندند آب اندرون

برآن کنده بر شاه نیرنگ ساز

یکی پل برآورد پهن و دراز

ز سنگ و ز ارزیر کرده چنان

کش از باد و باران نیامد زیان

سواری دگر کرد برچهر خویش

که برچهر خود داشتی مهر خویش

میانش به گوگرد و نفت سیاه

بیاگند چون سنگ داننده شاه

نگهداشت تا اختر کار اوی

برآمد، چو شد تیز بازار اوی

به نیرنگ آن را برآن پل ببست

سواری کشیده سوی راه دست

تو گفتی همی گویدی راه نیست

برآن پل کسی را گذرگاه نیست

کسی گر پسودی برآن باره دست

چو برق آتشی از میانش بجَست

برآن تیزی آتش برافروختی

که گر کوه بودی تنش سوختی

بنزدیک آن، یک مناره ی بلند

برآورد خسرو ز بیم گزند

ز گُردان تنی ده برآن جا نشاند

چو پردخته شد، شاه لشکر براند

چو شد گرسنه باز درّنده مورد

برآرد، شکم چون تهی گشت، شور

برآن راه بر تاختن ساختند

چو شیران و گرگان همی تاختند

به کنده رسیدند و کی بود راه!

لب کنده زآن جانور شد سیاه

بسی راه جُستند و پل یافتند

برآن پل همه تیز بشتافتند

رسیدند نزدیک اسب و سوار

گمانی چنان برد کآمد شکار

یکایک بدو برفگندند تن

چو گرگان همه باز کرده دهن

از ایشان چو شد گرم گوگرد و نفت

سراسر جهان دود و آتش گرفت

چو آتش برآورد با مور زور

کجا پایداری کند زورِ مور

به گردون زبانه همی برفروخت

از ایشان هزاران هزاران بسوخت

چو انقاس شد پول و آن سنگها

همی بویشان شد به فرسنگها

گروهی ازآن، آب دریا ببرد

گروهی که برگشت در ره بمرد

همی مور ازآن مرز ببرید شاه

بیامد بدان راه بیش از دو ماه

که کشور شد آباد چندان زمین

برآن شاه پیوسته گشت آفرین

چو آگاه شد شاه جابلق، تفت

یکی گنج بر دست با آن برفت

سوی کوش شد با سپه نرم نرم

بمالید رخساره بر خاک گرم

چنین گفت کاین دانش ایزدی ست

کنون سرکشیدن ز نابخردی ست

بسی خوردنی برد پیش سپاه

به مهمان او بود یک ماه شاه

بجای است آن نغز طلّسم نوز

نگردد تباه از خزان و تموز

به جایی که برج حمل زآفتاب

کند روی رنگین خود را نقاب

جهاندیده گوید که نزدیک این

یکی رود بینی روان بر زمین

که آن را به کشتی توانی برید

که از آب چونان شگفتی ندید

شب شنبه آن آب بر جای خویش

باستد، نیاید یک انگشت پیش

چو یکشنبه آید، همی گردد اوی

چنین است کردار این آب جوی

***

خواهش دیگر شاه جابلق از کوش برای روستای بی آب کشورش

چو برگشتن آراست شاه و سپاه

زمین را ببوسید جابلق شاه

ورا گفت کای شاه آزاده خوی

نمانده ست کاری جز این آرزوی

که در کشورم روستایی ست خَوش

در او مردمانی همه شیرفش

همه ساله از آب تنگی دژم

جز از آب باران نبینند نم

که از فرّ سالار دانش پژوه

یکی آب پیدا شود پیش کوه

شود کشور آباد و من شادمان

برآساید از غم دل مردمان

مرا آرزو گردد از تو تمام

به گیتی بماندت جاوید نام

چو کوش سرافراز مر آن شنید

همان گه سپه را بدان سو کشید

یکی روستا دید همچون سراب

در و دشت و کهسار او خشک از آب

دو رویه ز هر روی شش پاره ده

مرآن هر دهی را همه مرد مه

که آن هر دهی بود مانند شهر

ز بازار، وز برزن و کوی بهر

همان بود کز آب بی مایه بود

ز باغ و ز کاریز بی سایه بود

بسی کرده بر راه سیل آبگیر

همه ساله زو خورده برنا و پیر

بنزدیک ایشان یکی کوه ژرف

که هرگز نبودی برآن کوه برف

رسیده سرش سوی ابر سیاه

وزآن روستا بود بر کوه راه

***

نیرنگ کوش، و ساختن صندوق و فواره

یکی کرد صندوق رویین بساخت

دگر نغز فوّاره ای برفراخت

یکی قفل پولاد برزد بر اوی

که نتوان گشادن کس از هیچ روی

چو پردخته شد کوش ازآن آگهی

یکی جوی بنهاد بر هر دهی

پس آن ژرف صندوق را جایگاه

بفرمود کردن ز کوه سیاه

همی بود تا آفتاب از حمل

برآمد وز او دورتر شد رحل

سطرلاب آن گاه برداشت و گفت

به نام خداوند بی یار و جفت

نهاد اندرون جای صندوق سخت

به دست خود آن شاه پیروز بخت

ز صندوق برجَست هم در زمان

یکی آب برشد سوی آسمان

ز فوّاره بر شد بسوی هوا

از آن شاد شد شاه فرمانروا

به جوی اندر افتاد و شد سوی ده

همی شادمان شاه و سالار و مه

بگشتی برآن آب دو آسیا

ز نیرنگ آن شاه پُر کیمیا

پس آن ژرف صندوق در کوهسار

به آیین فروبست سخت استوار

چنان کرد جایش که از هیچ جای

برآن جا نشایست رفتن به پای

به نوبت بفرمود شاه آنگهی

که یک روز و یک شب بَرَد هر دهی

نگهبان صندوق بگماشتند

که از دیو و مردم نگهداشتند

بدان ده که آن آب باز ایستد

مگر مهترش دارد آیین بد

بیایند مردان آن ده همه

پراگنده چون بی شبانان رمه

یکایک همه کوزه ای پُر ز آب

به فوّاره اندر کننده شباب

بجنباند آن گاه قفلش سه بار

به نام خداوند بی جفت و یار

هرآن کس که آبش برآید به نام

شود مهتر ده بدو شادکام

بپرداخت صندوق و لشکر براند

شب و روز جز نام یزدان نخواند

***

ساختن حوضها برای درمان مصروعان

به راه بیابان به جایی رسید

که آبی که بود ایستاده بدید

کسانی که مصروع بودند و سست

به دل ناتوان و به تن نادرست

همه خنده ای خوش بر ایشان فتاد

به آب اندر افتاد مانند باد

چو مرده در آن آب بیهوش شد

ازآن آگهی چون برِ کوش شد

شتابان بیامد به دیدار آب

کشیدند بیرون هم اندر شتاب

منادیگری بانگ زد بر سپاه

که دارید از این آب خود را نگاه

مبادا کز این آب هرگز چشید

که پس چادر مرگ در سرکشید

بفرمود تا مردگان را ز آب

کشیدند هم در زمان بر شتاب

چو باد شمالی بر ایشان وزید

بهوش آمد و این شگفتی که دید؟

سبک گشته آن کس که بودی گران

به رنگ و به تن بهتر از دیگران

همه سستی و رنج از او گشته دور

شد آن ماتم سخت مانند سور

بفرمود تا ز اندلس هرکه هست

به تن سست و مصروع و بی پای و دست

بریدش برآن آب تا مرد سست

بشوید تن و زود گردد درست

بسی حوضها نام خود برنبشت

دگر کرد از این سان و دیگر بهشت

سلیمان گذر کرد روزی برآن

بدید آن همه حوضها بیکران

بفرمود تا آصف برخیا

که دانست کردن همی کیمیا

برآورد از آن شارستانی به رنج

نهاد اندر او هرچه بودش ز گنج

درآورد دیوارش از گِردِ آب

کشیده سر کنگره بر سحاب

نهادش به نیرنگ ازآن سان نهاد

که هرگز درش کس نداند گشاد

به دیوار او گر برآید همی

زند خنده بر روی مردم همی

بدان شارستان اندر افتد نگون

نداند کسی کان چرا است و چون

به گیتی مر او را نبینند باز

ندانست کس را که چون است راز

هرآن کس که او بگذرد بر درش

ز بانگ سگان خیره گردد سرش

***

ساختن گنبد و بتی بر چهر خویش

وزآن جایگه کوش ره برنوشت

یکی گِرد آن پادشاهی بگشت

به شهر ظرش چون به دریا رسید

پس آباد و خرّم یکی شهر دید

در او گنبدی ساخت هشتاد گز

همه سنگ خاره نه چوب و نه گز

بُتی ساخت بلّور بر چهر خویش

نهاد اندر آن گنبد از مهر خویش

ز بلّور، قندیل کردش یکی

به نیرنگ روغنش داد اندکی

چو از سقف گنبد درآویختند

بدو روغن زیت برریختند

یکی آتش اندر زمین برفروخت

بکردار شمع فروزان بسوخت

چو رفتی به برج حمل آفتاب

برافروختی ناگهان گاه خواب

چنین تا جهان پر ز گلشن شدی

ز خورشید خرچنگ روشن شدی

سکندر بدان بت رسید و شکست

نکرد، این شگفتی، به قندیل دست

بجای است قندیل و گنبد هنوز

زیانش ندارد خزان و تموز

***

شارستانی به نام ارم

دگر شارسْتانی ست از سیم ناب

به شکل عقابی سر اندر سحاب

که اندازه زآن بر نشاید گرفت

طلسمی بزرگ است و جایی شگفت

یکی نغز سیمرغ پرداخته

ز سیم سپید از برش ساخته

ز هر روی ده روزه ریگ روان

رسیدن بدان شارْسْتان کی توان

ارم خوانده یزدان و کس آن ندید

که مانند آن هیچ راه نافرید

میان من و اندلس جای اوست

نه دشمن همی بیند آن را نه دوست

درختش همه زرّ و یاقوت بار

همه برگ او زُمْرُد آبدار

زمینش همه خشت زرّین و سیم

شکوفه ز مرجان و درّ یتیم

می و شیر در جوی با انگبین

که سازد چنین، جز جهان آفرین

یکی شهر نزدیک دریای ژرف

نهادی تو بازارگاه شگرف

ز خمدان به فرسنگها هشتصد

برآید همی تا کس آن جا رسد

برآرنده ماروق کرده ست نام

در او مردمانی همه شادکام

همه پوشش بانها استخوان

ز پهلوی ماهی گرفتند خوان

هرآن شاه کآهنگ شهر آورد

ز بیداد و تاراج بهر آورد

نماند همی زنده سالی فزون

چنین ساخته مردم پُر فسون

***

چهار طاقی نزدیک شهر ارم

یکی چار طاقی بنزدیک شهر

شده زهرِ آن شهر از او پادزهر

برآورده دیوارش از زرّ پاک

نه چوب و نه سنگ و نه خشت و نه لاک

ز زر بر نهاده بر او چار در

دو در سوی خاور دو را باختر

سوم بر جنوب و دگر بر شمال

سه در بسته دارند از آن ماه و سال

چهارم در آنک ارشوی شهریاز

گشاده همه ساله و کرده باز

نگهبان نشاند بر او مرد چند

ز بیم تباهی و بیم گزند

چو خواهند باد و هوای خنک

در خاوران برگشاید سبک

نگهبان چو بگشاد هم در زمان

شود باد و سرما از آن در دمان

بهنگام میوه که گرمای گرم

بود در خور کشور و باد نرم

در باختر برگشایند باز

رسد میوه و خوردنیها فراز

به گاه بهاران که باران و آب

بود درخور، آن در که بر آفتاب

گشایند تا ابر همی زآسمان

ببندد، ببارد هم اندر زمان

***

ماهنگ، دارای چین، یا کوش پیشین بنیانگذار چهار طاقی

جهاندیده گوید که بنیاد این

فگنده ست ماهنگ، دارای چین

دگر گفت کان کوش پیشین نهاد

ندارد کس آن روزگاران به یاد

نداند جز از راز داننده کس

که اوی است داننده ی راز و بس

***

ساختن طلسم در افریقیه

به افریقیه اندر دو کوه است باز

یکی پَست بالا و دیگر دراز

بفرمود تا در میان دو کوه

برآورد استاد دانش پژوه

طلسمی دگر ساخت داننده کوش

تو این داستانها به دانش نیوش

به دو روی بر دو مناره بلند

کشیده سر اندر ستاره بلند

یکی زآن صد و شست گز بر شده

یکی سی گز از وی به زیر آمده

از آن بُرجها آب فرمانروا

چهل گز چو طاقی شود بر هوا

به دیگر مناره فرو ریزد آب

برون آید از زیرش اندر شتاب

نهاده برآن آب سی پاره ده

یکایک چو شهری و از شهر مه

گروهی از افریقس آرند یاد

که افریقیه کرد مر او نهاد

***

دادگری کوش

وزآن پس جهاندیده کوش سترگ

رها کرد راه بد و خوی گرگ

چو برگِرد آن پادشاهی بگَشت

به فرمان او شد همه کوه و دشت

ز هر کشوری ساو و باژ آمدش

که هر ماه گنجی فراز آمدش

ز مغرب سوی قرطبه بازگشت

به آرام بنشست و دمساز گشت

به چیز کسان در نیاویختی

نه با کودک و با زن آمیختی

اگر داد جُستی کسی زانجمن

همه داد دادی میان دو تن

همه ساله دور از بد بدگمان

شده زیر دستان او شادمان

***