احمد فاضل نراقی

• حاج ملا احمد فاضل نراقی متخلص به صفایی(1185تا1209 هجری قمری)

درتذکره ی ریاض العارفین آمده است: و هُوَ کهف الفضلا و المعاصرین، ملّا احمدبن ملّا مهدی نراقی(ره). نراق از قراء کاشان و ملا مهدی، مجتهدی است والاشأن. باری والد مولانا احمد از مجتهدین امامیه بود و در فقه و اصول تصنیفات نمود. خود هم از اهل اجتهاد و سالک مسلک صلاح و سداد است. صاحب کمالات صوری و معنوی و در زهد و ورع او را پایۀ قوی است. با این حال به وجد و ذوق معروف و به خوش فطرتی و شیرین مشربی موصوف. وقتی در کاشان مدرسه‌ای بنا می‌کردند مولانا عبور نموده، این بیت اول را بدیهةً فرموده. بسیارخوب گفته.

در حیرتم آیا ز چه رو مدرسه کردند

جایی که در آن میکده بنیاد توان کرد

*****

مثنوی طاقدیس:

********

ای رفیقان بشنوید این داستان

بشنوید این داستان از راستان

پادشاهی بود در ملک جهان

مالک الملک جهان و ملک جان

جمله شاهان غاشیه گردان او

جمله را سر بر خط فرمان او

آستانش پادشاهان را پناه

بود او سالار و دیگرها سپاه

در گلستان بود او  را طوطیی

دلگشا ونغز و زیبا طوطئی

طوطئی خوش لهجه ی  فرخ لقا

طوطئی شیربن زبان و جان فزا

آشیانش کنگره ی  قصر رفیع

طوفگاهش عرصه ملک وسیع

جای او گاهی گلستان  ارم

گاه  در دامان  شاه  محترم

می نخوردی  لقمه جز از دست شاه

جز ز دست پادشاه نیکخواه

قند و شکر می نهادش بر دهان

روز و شب از دست خود آن ارسلان

چونکه گشتی تشنه شاه مستطاب

دادیش از جام خاص خویش آب

درگه و بیگه انیس شاه بود

جان او با جان شه همراه بود

سرگذشتی تا لب طوطی نگفت

گاه خفتن دیده ی سلطان نخفت

صبحدم تا نطق آن گویا نشد

چشم شه از خواب نوشین وانشد

با کسی جز شاه طوطی رام نی

شاه را بی او دمی آرام نی

هر دو تن در عاشقی گشته سمر

هر یکی معشوق و عاشق آندگر

جمله معشوقان عشاق ای پسر

حالشان را اینچنین دان سر بسر

هرکه شد معشوق عاشق نیز هست

در دل او عشق شورانگیز هست

عشق عاشق هم زجذب عشق اوست

گشته پیداوین کشاکش هم ازوست

کهربا عاشق بود لیک ای عمو

کاه را بنگر که آید سوی او

این سخن را گر همی خواهی بیان

رو یحبهم و یحبونه بخوان

گر نبودی حشمت سلطان حسن

وان مناعتهای بی پایان حسن

کبر و ناز و بی نیازیهای آن

دورباش خود نماییهای آن

خوبرویان پرده برمی داشتند

ناله ها از سینه می افراشتند

پرده بر خود می دریدندی همه

سوی عاشق می دویدندی همه

رویشان بودی ز عاشق زردتر

آهشان از آه او پر دردتر

می زدندی فاش بی اندازه تر

کوس رسوایی بلند آوازه تر

آری آری عاشقان برحسن یار

عاشقند و حسن باشد پرده دار

عشق معشوقان ولی برعشقهاست

عشق خود آتش مزاج و بیحیاست

حسن را جان بخشی و دلداری است

عشق را خصلت همه خونخواری است

حسن خوبان پرده شد برعشقشان

عشقشان برحسنشان آمد نهان

ورنه عشق دلبران افزونتر است

لیلی از مجنون بسی مجنونتر است

عاشقان را عشق اگر باشد یکی

عشق معشوقان بود صد بیشکی

دوستی با هر که داری ای پسر

باشد او را مهربانی بیشتر

زین سبب فرمود حق با بندگان

سوی من آیید ای آیندگان

راه من پویید کاین را هست و بس

عشق من جویید نی هر خاروخس

***

حدیث قدسی: من تقرب الی شبراً تقربت ذراعا

و من تقرب ذراعا تقربت باعا

هرکه نزدیک من آید یک ذراع

من روان گردم سوی او باع باع

هرکه پیماید ره من میل میل

من بفرسخ فرسخ آیم آن سبیل

گرگنه آرید چون ریگ روان

در برابر رحمت آرم صد چنان

با شما باشد اگر جرم و خطا

من شما را آورم لطف و عطا

گر شما را غفلت و آلایش است

پیش ما هم رحمت و بخشایش است

ای گنه کاران سوی ما پر زنید

خانه ام را حلقه ای بر در زنید

من نهادم خوان رحمت الصلا

ای گنه کاران امت الصلا

الصلا ای خیل نیک و بد تمام

داده اینک شاه خوبان بار عام

بار عام است ای گروه عاصیان

در گشاده شاه و بنهاده است خوان

خانه از لطف و کرم آراسته

حاجب و دربان ز در برخاسته

گرچه اینها هست لیکن ای جواد

جمله بی توفیق تو باد است باد

خوان نهاده در گشاده راه راست

لیک در راه ای برادر دزدهاست

دزدها هریک هلاک عالمی

هر یکی افراسیاب و رستمی

کاروانها را درین ره برده اند

رختشان بگرفته خونشان خورده اند

دست و پای پهلوانان بسته اند

بازوی زورآوران بشکسته اند

گرنه توفیق خدا باشد رفیق

کس نپیماید سلامت این طریق

از خدا میخواه توفیق ای پسر

تا توانی بردن این ره را بسر

این سخن پایان ندارد ای قلم

قصه طوطی و شه را کن رقم

***

بیان بقیه قصه طوطی و شاه

چونکه شه را بود با طوطی نظر

کرده خو با نطق او شام و سحر

خاطر شه برشگفت از گفت او

گفت او آرام و خواب و خفت او

خواست تا از هر زبان دانا شود

هر زبان را نطق او گویا شود

هندی و تازی و ترکی و دری

زابلی و کابلی و بربری

جمله را آموزد و گوید سخن

پیش شاه مستطاب مؤتمن

هر زبانی را نوایی دیگر است

وان نوای نو زکهنه بهتر است

تازه باشد لذت هر تازه ای

تازه بخشد کام بی اندازه ای

گر تورا صدحور باشد در وثاق

تازه ای را باز داری اشتیاق

روز و شب دلاله را تنگ آوری

تا نگار تازه ای چنگ آوری

خواست شه تا مرغ شیرین کار او

تازه باشد هر زمان گفتار او

سرّ این و آن بفهمد از سخن

با همه گویا شود در انجمن

هم بفهمد راز سرهنگان شاه

هم بداند سر هریک از سپاه

آشنا باشد به گفتار همه

تا بگوید با شه اسرار همه

گرچه شه را بود محرمها بسی

لیک چون طوطی نبود او را کسی

گر کنیزک از حرم آگاه بود

لیک در بیرون کی او را راه بود

بود از بیرونیان آگه غلام

در حرم رفتن ولی بر وی حرام

آن یکی جز در سفر همراه نی

وان یکی جز در حضر با شاه نی

لیک آن طوطی به هرجا راه داشت

با وجود این دلی آگاه داشت

همچنانکه آدم خاکی نسب

شد میان جمله او منظور رب

زین سبب آن پادشاه بی ندید

در میان جمله او را برگزید

داشت ره در عالم روحانیان

آشنایی داشت با جسمانیان

عرشیان از وی سبق آموخته

فرشیان هم پایه زو اندوخته

گاه گاهی منزل او خاک بود

گاه دیگر طارم افلاک بود

جسم خاکش همنشین خاکیان

جان پاکش همدم افلاکیان

در درون منجنیق افتاده تن

روح با روح القدس اندر سخن

تن ز بیم قبطیان در رود نیل

در فلک جان هم عنان جبرئیل

قاب قوسینش زمانی پایه بود

بو لهب او را گهی همسایه بود

گه قدم با دیو و دد برداشتی

گه ملک را نیمه ره بگذاشتی

گه خزیدی با ابوبکری به غار

گه گذشتی با علی از هفت و چار

این چنینش دید چون رب مجید

از میان دیگرانش برگزید

زینت از تشریف فضلناش داد

تارکش را تاج کرمنا نهاد

محرم اسرار پنهانیش کرد

مظهر آیات ربانیش کرد

پادشاهش کرد در ملک وجود

مهتری دادش در اقلیم شهود

***

به جزیره فرستادن شاه طوطی را

یک جزیره بود در اقلیم شاه

بود تا پاتخت شه شش ماه راه

یک جزیره پرگیاه و پر علف

پردرخت میوه دار از هر طرف

مجتمع از اهل هر شهر و دیار

اندر آنجا آنچه ناید در شمار

گشته جمع آنجا ز اهل هر زبان

خلق انبوه و گروه بیکران

وندران پیری و پیر زنده ای

پیر از علم و ادب آکنده ای

پیر دانشمند و دانش پروری

دانش آموزی و دانش گستری

نکته دانی آگهی از هر زبان

نکته آموزی رفیقی مهربان

در زبان آموزی آن پیر جلیل

بیزبانان را همه گشته دلیل

شد قرار پادشاه بی نظیر

کاو فرستد طوی خود نزد پیر

سوی آن پیله فرستد مرغ خود

تا بیاموزد زبان نیک و بد

پس همه اسباب راهش ساز کرد

بروی از رحمت دو صد درباز کرد

کرد با او لطفها زاندازه بیش

پس ز رحمت خواند او را نزد خویش

دستها مالید بر بال و پرش

بوسه زد از مهربانی بر سرش

داد او را از عنایت مایه ها

خواند بر او هم ز رحمت آیه ها

پس بگفت ای مرغ خوش آواز من

ای انیس و همدم و همزار من

ای نوایت بینوایان را نوا

ای همایون بال برتر از هما

دوریت را من نمی کردم خیال

ور همی کردم گمال کردم محال

روز هجرت را به خواب ار دیدمی

یا حدیث دوریت بشنیدمی

دیده را از نشتر غم خستمی

گوش خود را از شنیدن بستمی

دیده چون از روی یاران دور شد

گرچه صد نورش بود بی نور شد

گوش محرم از حدیث دلبران

صد صدا گر بشنود کر باشد آن

شرح ایام فراق دوستان

آنچه من گویم تو صد چندان بدان

نامه ام را عالم ار پهنا بود

شرح هجران را کجا گنجا بود

سوز هجران را اگر سازم رقم

هم به کاغذ آتش افتد هم قلم

ور بگویم شمه ای از سوز آن

هم زبان سوزد مرا و هم دهان

ای صفایی بگذر از این گفتگو

حال شاهنشاه و طوطی را بگو

***

در بیان عهد و پیمان گرفتن شاه از طوطی

گفت از هجرانت اکنون آیه ها

چاره نبود چون ستیزم با قضا

رو سلامت لطف حق همراه تو

بیخطر هم منزل و هم راه تو

لیکن ای آرام جان بیقرار

ای شبم را روز و روزم را بهار

زینهار از من فراموشت مباد

جرعه ای بی یاد من نوشت مباد

یاد ما کن زانکه یاد ما خوش است

یاد ما شیرین و نغز و دلکش است

یاد کن از ما و از ایام ما

از دل بیصبر و بی آرام ما

یاد کن از عهد و از میثاق من

از عنایتها و از اشفاق من

یاد ما کن یاد ما شیرین بود

راحت هر خاطر غمگین بود

یاد ما هر زشت را نیکو کند

ای خنک آن دل که با ما خو کند

یاد ما جانست و جانها جمله تن

چون نباشد جان نباشد گو بدن

جان علوی خاک را زنده کند

جسم بیجان خاک را گنده کند

گر تورا در خانه باشد دلبری

دلبری از مهر و از مه مهتری

تنگ تنگش در بر آری هر زمان

بوسیش هر لحظه دامان و دهان

چونکه مرد از خانه بیرون افکنی

یا به صحرا یا به جیحون افکنی

ورنه می گردد سراسر خانه ات

کنده از گند تن جانانه ات

شب خیالش گر مقابل آیدت

صد هزاران هول در دل آیدت

پس اگر در دل نداری یاد دوست

مرده باشد سینه ات کی جای اوست

مرده را از خانه بیرون می برند

کی درون سینه اش می پرورند

گرنه با خود مرده داری ای پسر

پس چرا گندیده ای پا تا بسر

کند حرص و کند کبر و کند آز

کند کینه کند امید دراز

کند گفتار بدو دشنام تو

کند آن کردار نافرجام تو

جمله اینها بوی گفتار دل است

وای آنکس کز دل خود غافل است

هرکه شد غافل زدل دل مرده شد

گرمی روح از دلش افسرده شد

مرده شد دل آب افتادش ز جوی

از دل مرده چه آید خود بگوی

دست و پا مرگاو خر را حاصل است

امتیاز تو از آنها از دل است

چون بمیرد دل تو هم گاو و خری

گه بفکر کاه و گاهی آخوری

خانه ات گر از درو گوهر پر است

لاف کم کن جامه ات از خر پراست

خر چه باشد هیچ دانی ای پسر

آنکه باشد از دل خود بیخبر

با خبر باش از دل خود ای رفیق

تا نیفتی اندر این چاه عمیق

چیست آنچه فکر بازار و دکان

فکر حجره فکر این و فکر آن

فکر امر و نهی و جاه و منصبت

خانه و اصطبل و خیل و مرکبت

فکر درس و بحث آن تدریس تو

فکر وعظ و منبر و تلبیس تو

اینهمه چاه است و چاه بیکران

دست و پاکن خویشتن را وارهان

یوسفی تو تخت مصرت ای عزیز

انتظارات می کشد از جای خیز

یوسفا اینک رسن آویخته

در وی افکن دست و پا بگسیخته

این رسن دانی چه باشد یاد دوست

دوست کبود آنکه جان جمله اوست

جان چه باشد آنکه از وی زندگیست

بی وجودش هیچ جسمی زنده نیست

یاد او کن تا ز غمها وارهی

تا قدم زین چاهها بالا نهی

یاد او کن یاد دیگر کس مکن

یاد گل کن یاد خاروخس مکن

یاد او کن تا همی یادت کند

از بلا و محنت آزادت کند

گر از این معنی همی خواهی نشان

اذکرونی اذکرکم از قرآن بخوان

پاسبان شو بر در دل روز و شب

تا نیاید کس در آن جز یاد رب

یاد او در دل همی کن استوار

نام او بر لوح خاطر می نگار

یاد او جان تو فرخ فرکند

سینه را دریای پهناور کند

دل به این و آن مده ای بوالهوس

دل به آن ده کان دلت داده است و بس

هرزه دل دربند این و آن منه

قدر دل بشناس و ارزانش مده

خلوت دل کان همایون خلوتی ست

خلوت سلطان صاحب حشمتی ست

هر گدائی را در آنجا ره مده

خار و خس در مسند سلطان منه

صفه ی دل بارگاه کبریاست

مبرز شیطان نمودن کی رواست

کعبه آتشخانه ی گبران مکن

طوفگاه قدسیان ویران مکن

ای دریغ از آنچه کردی ای دریغ

ماه تابان را نهان کردی به میغ

ای دریغ از دل که بیمقدار شد

چار راه کوچه و بازار شد

ای دریغا دل نماندستت بجا

آنچه داری دل مگو بهر خدا

هین مگو دل جای خر میگو و گاو

گر نیاید باورت دل را بکاو

دل بود یا شارع عام است این

سینه یا اصطبل انعام است این

گوی شیطانست چوگانش بکف

می زند می راندش از هر طرف

افکند گاهی به چپ گاهی به راست

گوید ای یاران چنین گویی کراست

عمر تو رفت و دلت در دست دیو

ای فغان از دست این دل ای غریو

از سلیمان دیو تخت زر گرفت

اهرمن زانگشتی انگشتر گرفت

مصحف اندر دست کافر اوفتاد

مشرک اندر مسجد اینک پا نهاد

هان و هان ای جان من هوشیار شو

بانگ رحلت می رسد بیدار شو

بعد از این دل بند خاروخس مکن

آنچه کردی بس بود زین پس مکن

دیو و دد از خانه دل دور کن

بعد از آن آن خانه را پر نور کن

بر در دل منتظر ایستاده شاه

لیکن از غوغای غولان بسته راه

از دل خود دور کن غوغای عام

تا شه خوبان کند آنجا مقام

هان و هان می آیدت سلطان فتق

خانه از غوغا بزودی کن غرق

حاجب و دربان به درها بر نشان

خانه را هم مشک و هم عنبرفشان

باقی این را نگویم خواجه مفت

شاه با طوطی بگو دیگر چه گفت

گفت کی مرغ مبارک فال من

ای ز تو فرخنده ماه و سال من

***

نصیحت شاه برای طوطی

گرچه از من می شوی اکنون جدا

در جزیره هست پیری رهنما

چون شدی در آن جزیره جای گیر

بر نداری دست از دامان پیر

کانچه او گوید همه گفت من است

در نصیحت گستری جفت من است

زینهار از پند او غافل مشو

جز به راهی کو رود دیگر مرو

هرکه بی پیری بپیماید طریق

سرنگون افتد به چاهی بس عمیق

گر نهی بی پیر در مسجد قدم

سجده ات را حاصلی نه جزندم

گر به کعبه می روی یا سومنات

هین مرو بی پیر گر خواهی نجات

گفت پیر جمله پیران جهان

آن امین حق امام مردمان

هرکه پیر وقت خود را پی نبرد

آن به موت جاهلیت جان سپرد

***

حدیث: من مات ولم یعرف امام زمانه

فقد مات میتة الجاهلیه

پیر نبود آنکه مویش شد سفید

پیر نبود آنکه بالایش خمید

پیر نبود آنکه پوشد کهنه دلق

یا برو جمع آید انبوهی ز خلق

پیر نبود آنکه خلقش پیر خواند

یا فضولی چند او را برنشاند

گر تواند کس کسی را پیر کرد

جان خود را بایدش تدبیر کرد

آنکه او را پیری از پیش تو است

پیری او لایق ریش تو است

آنکه تو سازی امام ای بوالهوس

تو روی از پیش و او آید ز پس

پیشواکی می تواند شد تورا

فضله ی کس کی شود کس را غذا

پیر آن باشد که پیریش از خداست

نور حق او را بهرجا رهنماست

پیریش از نص یزدانی بود

علم او الهام ربانی بود

پیر آن باشد که ایمان پیر داشت

نی که مو چون شیر و دل چون قیر داشت

چیست آن ایمان پیر ای حق پرست

آنکه همره باشدت روز الست

زاده از نور خدا روز ازل

نی به دنیا زاده از کفر و دغل

کرده باشد پاکش از کفر و ضلال

روز اول پادشاه بی زوال

نی که چون ایمان آن بدحالها

زاده بعد از کفر و ایمان سالها

بلکه میرد هردم از عصیان تو

آنچه بود و زایدش ایمان تو

چون قرین معصیت شد آدمی

روح و ایمان می رود از وی همی

چونکه توبه کرد و کرد او بازگشت

با وی ایمانی ز نو انباز گشت

چون حیات مستقر نبود از آن

زاید ایمان و بمیرد هر زمان

پیر را کی باشد ایمانی چنین

ان عهدی لاینال الظالمین

بر سر راه است طوطی بیقرار

شاه اگر عهدی دگر داری بیار

***

عهد و میثاق شاه با طوطی

گفت شه باشد مرا عهد دیگر

زینهار آن را میفکن از نظر

در جزیره چونکه مسکن ساختی

رحل خود را اندر آن انداختی

از نگار و نقش آن از ره مرو

از فریب عیش آن غافل مشو

آن جزیره گرچه شاد و خرم است

لیک با یک شادی او صد غم است

گرچه در هر گوشه ای زان گنجهاست

لیک با هر گنج آن صد اژدهاست

غنچه و گل اندر آن بسیار هست

لیک با هر گل هزاران خار هست

دشت او شاداب چون باغ ارم

گورها کنده ولی در هر قدم

باغ و بستانش که سیراب و تر است

معبر برفست و راه صرصر است

گلستانش جای زاغان و زغن

کوهسارش مر پلنگان را وطن

جمله کوه و دشت صحرا و قلاع

غول در غول و سباع اندر سباع

هر بهارش را خزانها در پی است

در پی اردی بهشتش صد دی است

جاده هایی را که بینی اندر آن

جمله راه خانه صیاد دان

راههایش گر بپیمایی تمام

یا رود سوی قفس یا سوی دام

اندر آن ویرانه های بیشمار

وندر آن ویرانه ها جغدان هزار

دشمنان جان طوطی سربسر

بر هلاک طوطیان بسته کمر

طوطیان را خون در آنجا ریخته

خونشان با خاک آن آمیخته

کرده در هر گوشه صیادی کمین

دامها گسترده بر روی زمین

در کمین طوطیان بنشسته اند

طوطیان را بال و پر بشکسته اند

همچنانکه کرده شیطان رجیم

عزم بر کید بنی آدم صمیم

***

امر الهی به ملائکه به سجده ی حضرت

آدم و معنی عبودیت و وظیفه ی آن

چونکه آدم را خداوند مجید

در زمین بهر خلافت آفرید

حکم فرمان آمد از رب ودود

تا ملایک جمله آرندش سجود

از پس فرمان ملایک اجمعین

سر نهادند از اطاعت بر زمین

کی خدا محکوم فرمان توایم

آنچه گویی آن کنیم آن توایم

سجده ی آدم چه باشد آن کنیم

گر بگویی سجده ی شیطان کنیم

زامر حق گر سجده آری بهرکس

مشرک نبود بلکه توحید است و بس

شرک آن باشد که با فرمان رب

سر و لم جویی و پرسی از سبب

بنده ایم و پیشه ی ما بندگی است

بندگان را با سببها کار نیست

می نخواهد کار بنده علتی

جز که فرموده است مولی خدمتی

چون سبب جویی تو بنده نیستی

دیده بگشا پس ببین خود کیستی

بنده آن نبود که مخلوق است بس

اسب و استر را نگوید بنده کس

هرکسی گر بنده بودی پس چرا

فی عبادی فادخلی گفتی چرا

ای که جانتان شد رها از دست دیو

ای که شد دلتان رها از مکر و ریو

شاد و خرم در بهشتم پا نهید

در میان بندگان داخل شوید

آن شود داخل که در بیرون بود

آنکه داخل هست داخل چون شود؟

پس نه هرکس بنده باشد ای پسر

بندگی را هست آداب دگر

بنده آن باشد که بند خویش نیست

جز رضای خواجه اش در پیش نیست

گر ببرد خواجه او را پا و دست

دست دیگر آورد کاین نیز هست

ور کشد تیغ او کشد گردن درست

یعنی اینک گردنم در حکم توست

نی ز خدمت مزد خواهد نی عوض

نی سبب جوید ز امرش نی غرض

گر بگوید چاکر این باش و آن

برزند از بهر خدمت او میان

همچو آن روحانیان کز امر رب

سجده کردند و نگفتند از سبب

گشته جمله پس به فرمان جلیل

خدمت اولاد آدم را کفیل

آن یکی گردید دفتر دارشان

می نویسد نیک و زشت کارشان

آن نماز و روزه شان بالا برد

آن یکی رحمت زبالا آورد

آن یکی را پاسبانی منصب است

پاسبان جانشان روز و شب است

آن مهار بختی گردون کشد

مهر ومه را از زمین بیرون کشد

ابر را آن یک به دریا می کشد

می دهد آب و به بالا می کشد

ابر را آن یک به صحرا می برد

دانه در خاک آن دگر می پرورد

در بیابان آن یکی شد رهنما

وان دگر آمد به دریا ناخدا

آن یکی شد باد را آن بادگان

آن یکی بهمن شد و بهرام آن

در مشیمه آن کند صورتگری

وین کند طفل رحم را مادری

شد محقق این و آن در اندرون

یا نگردد قسمتی کم یا فزون

سرخ سازد آن یکی خون جگر

شیر را سازد سفید آن یکدگر

آن موکل شد برآب آن یک به باد

بستن آمد کار این آن را گشاد

این یکی حمال باد و خاک شد

وان دگر راننده ی افلاک شد

همچنین هریک از آن روحانیان

از برای خدمتی بسته میان

زان میان شیطان که خاکش بر دهن

گفت ناید سجده ی آدم زمن

من از آن خاکی نسب بالاترم

او زخاک پست و من از آذرم

***

تمرد شیطان از سجده آدم

من همه نور و ضیاء آن تیره رو

پس چرا من سجده آرم نزد او

من ز نارم نار نورانی بود

او ز خاک و خاک ظلمانی بود

کی برای ظلمت آرد سجده نور

واثبور و واثبور و واثبور

خاک بر فرق وی و بر نور او

ای تفو بر او و چشم کور او

نی ز آتش هرچه زاید خوش بود

دود دوده دوده ی آتش بود

گر نبودی دیده ی آن کور کور

دیدی از آدم همه اشراق نور

گر نبودی کور دیدی جان او

جان ظلمت سوز نورافشان او

جان آن دیدی که نور مطلق است

زاده ی قدس است و پرورد حق است

جسم خاکی نیست آدم ای پسر

جان قدسی آدم است و بوالبشر

نیست آدم غیر جان در پیکرش

نیست غیر از جامه ای اندر برش

چون بیندازد ز خود آن جامه دور

گردد از نورش خجل تابنده هور

جان اگر از چهره بردارد حجاب

در حجاب آرد رخ خویش آفتاب

جان اگر بی پرده در گلخن رود

گلخن آن دم رشک صد گلشن شود

گر کند جان جلوه در کون و مکان

بر وی آید تنگ پهنای جهان

اندر این نه قبه او را جای نیست

عرصه ی گردون ورا گنجای نیست

جان اگر یک بانگ بر ابلق زند

بر فراز نه فلک بیدق زند

بال و پر بگشاید از سیمرغ جان

آشیان گیرد به قاف لامکان

لامکانی برتر از فهم شما

برتر از افلاک و از وهم شما

لامکانی اندر آن کون و مکان

هم شده پیدا و هم گشته نهان

هرچه گویم شرح جان را ای عمو

چون بخویش آیم خجل باشم ازو

دیده ی شیطان بسی بی نور بود

لاجرم از دیدن جان کور بود

کور بود و جان آدم را ندید

پس زامر اسجدوا گردن کشید

سر ز امر حق چه پیچید آن لعین

گردنش را طوق لعنت شد قرین

گفت حق او را که ای مست غرور

لعنت من بر تو تا روز نشور

از میان خیل پاکان دور شو

دور از درگاهم ای مغرور شو

پس به سنگ قهر راندند آن زمان

آن لعین را از صف روحانیان

با رخی از ظلمت و عصیان سیاه

با قدی خم گشته از بار گناه

این سزای آنکه شد مغرور خویش

آن شد آن کو غره شد از زور خویش

هر که پا از حد خود برتر نهاد

سرنگون آخر به چاهی درفتاد

بنده باید پیش خواجه خوار و زار

بنده را با خویشتن بینی چکار

چونکه بیند خویش را مردود شد

از در مولای خود مطرود شد

آری آری هر کسی را پیشه ایست

هر دلی اندر خور اندیشه ایست

شغل پالانگر بود پالانگری

کی تواند دوخت دیبا و زری

گلخنی را پیشه گلخن سوختن

آتش اندر کوره اش افروختن

گر به کشتیبانی آرد رو یقین

هم شود خود غرق هم کشتی نشین

***

داستان گرگ و خر و مذمت حرص و طمع

یک خری افتاد و پای آن شکست

جان آن از زحمت خر بنده رست

چونکه افتاد آن خر مسکین زکار

برگرفت از پشت آن خر بنده بار

در بیابانش به دام و دد سپرد

برد باریهای خر از یاد برد

اهل دنیا را سراسر ای پسر

همچو آن خر بنده بیشک میشمر

بار ایشان تاکشی چون خر بدوش

جمله در دورت بجوشند و خروش

جمله بر دور سرایت صبح و شام

منتظر ایستاده از بهر سلام

هریک از ایشان جوالی پر زبار

با خود آورده است بهرت ای حمار

تا رباید از سلامی هوش تو

پس گذارد بار خود بر دوش تو

گر بکاوی آنچه می گوید درست

معنیش خر کردن و تسخیر توست

گویدت گر بنده ام تا زنده ام

یعنی ای خر من تو را خر بنده ام

با خبر باش آنچه او می گویدت

جو بدامن کرده تا بفریبدت

می نماید جو که گردی رام او

رم نیاری افتی اندر دام او

کم کم آید پیش و گیرد گوش تو

بار خود را پس نهد بر دوش تو

روزگاری گر تورا آرد شکست

از قضا برنایدت کاری ز دست

می نبینی بر در خود دیگرش

گوبیا هرگز نبودی تو خرش

ترک خر گیران کن اکنون ای پسر

تا نکردستند ایشان ترک خر

ای تو آسان این خران را خر مشو

رخش سلطانی خر ابتر مشو

بار تکلیف تو بر دوش تو بس

هین مکن سربار آن باری زکس

بار دیگر بر مدار ای بیخبر

داری اندر پیش راهی پر خطر

راه بس دور و دراز و هولناک

کوه در کوه و مغاک اندر مغاک

سربسر راه تو کوه است و کتل

کوهها سنگینتر از کوه امل

سنگلاخست و کریوه جمله راه

در بیابانش نه آب و نه گیاه

هر طرف دزدان چابک در کمین

هریکی ره بسته بر چرخ برین

پشته ها از کشته ها در هر کنار

بوی خون می آید از هر نوک خار

اندر آن پیدا نه پیدا جای پای

نه صهیل اسب و نه بانگ درای

هرکه پیش آید که من هستم دلیل

گمرهان را می نمایم من سبیل

عاقبت بینی که غول رهزن است

دیو آدم کش و یا اهرمن است

چونکه این راه ای پسر در پیش ماست

بار سنگین در چنین راهی خطاست

در شتابست اندرین ره کاروان

تو چه خواهی کرد با بار گران

رفته همراهان و تنها مانده ای

غیر درگاهت زهر در رانده ای

در بیابان تن به مردن داده ای

دل به مرگ خویشتن در داده ای

بینوایی مبتلایی خسته ای

صید در دامی شکار بسته ای

پای من لنگ و ره دشوار پیش

بار من سنگین و پشت ناقه ریش

مرک از دستم عنان بگرفت رفت

دزد آمد آب و نان بگرفت و رفت

کاروان چون رفت و واماندی ز راه

سود کی بخشد تورا افغان و آه

***

مناجات با قاضی الحاجات

ای خدا من رهروی ام ناتوان

بیکسی وامانده ای از کاروان

نی مرا زاد و نه مرکب نی رفیق

چون بپیمایم خدایا این طریق

نی ره برگشتن و نی راه زیست

روی رفتن هم نه یا رب چاره چیست

اول منزل به گل افتاده بار

دزدهای رهزنم گشته دوچار

مانده ام من ای سواران همتی

بر من پیر ای جوانان رحمتی

از کرم ای ره به منزل بردگان

رحمتی بر این بیابان مردگان

ای امیر کاروان آخر ببین

مرکبم لنگیده بارم بر زمین

شیئی لله ای امیر کاروان

پای من لنگست و بار من گران

شیئی لله ای سبکباران مدد

بار من سنگین و ره پر دزد و دد

اند کی ای همرهان آهسته تر

گاهگاهی بر فغانم یک نظر

گاهگاهی یک نگاهی بر فقا

از ترحم سوی این پیر دوتا

کز عقب آمد پیاده پای لنگ

بار سنگینش به دوش و پای لنگ

الغیاث ای اهل همت الغیاث

ای نگهبانان امت الغیاث

الغیاث ای خضر ره گم کردگان

الغیاث ای تو نگهبان جهان

ای خلیفه حق و ای سلطان دین

دیده بگشا سوی گمراهان ببین

چند باشد آفتابت در حجاب

پرده بردار از رخ چون آفتاب

صحن این ظلمت سرا را نور بخش

سوگواران جهان را سور بخش

تیره خاکش رشک آذرپوش کن

پر ز آذریون و آذرپوش کن

بر خر خود بر نشان دجال را

عزل کن از عالم این عمال را

ظلم و ظلمت را ز عالم پاک کن

سینه ی سفیانیان را چاک کن

الغرض آن خر بصحرا اوفتاد

دیده ی حسرت بهر سو می گشاد

***

رجوع به داستان گرگ و خر و ذلت عاقبت طمع کاری

ناگهان گرگی ز گرد ره رسید

اندر آن صحرا خری افتاده دید

نعره ی شادی برآورد از جگر

کی دو دیده طالع میمون نگر

کوکبت اکنون برآمد از وبال

آمد اینک روزی پاک حلال

شاد زی ای بخت میمون شاد زی

از تهی دستی کنون آزادزی

هم از این خر میخور و هم مایه کن

دورش از چشم بد همسایه کن

آمد از حرص و شره نزدیک خر

کرده دندان تیز و خواهش تیزتر

دیده بگشاد آن خر و دیدش ز دور

بر سر او گشت بر پا نفخ صور

دید بر بالین خود گرگی کهن

دید مرگ خود به چشم خویشتن

گفت با خود تا بود جان در بدن

بایدم خود را رهانیدن به فن

چونکه مردم هرکه درد گو بدر

ارث ما را هرکه خواهد گو ببر

تن که باشد خاک راهی عاقبت

زنده کو باشد بود زان منفعت

گو نباشد تن چو تن را جان نماند

گو نماند تخت چون سلطان نماند

جان چو از تن رفت گو تن خاک شو

خاک چون شد خاک آن بر باد رو

قیمت کالای تن از جان بود

آسیای تن ز جان گردان بود

پس سلامی کرد و گفت ای پیر وحش

از کرم بر این تن لاغر ببخش

تا مرا در تن بود این نیم جان

رحمتی فرما و مشکن استخوان

گرچه من درکار و بار مردنم

ماهی افتاده اندر برزنم

لیک دارم جان و جان شیرین بود

گرچه جان این خر مسکین بود

بگذر از این مشت پشم و استخوان

زر خالص در عوض از من ستان

صاحب من بود صاحب مکنتی

مکنت بسیار و وافر نعمتی

بر من از رحمت نظرها داشتی

چون خر عیسی مرا پنداشتی

آخورم از سنگ مرمر ساختی

جای من از خار و خس پرداختی

کردیم پالان پرند رنگ رنگ

تو بره کردی ز دیبای فرنگ

نعل کردی از زر خالص مرا

حاضر اینک نعل زر بر دست و پا

نعلها برکن ز دست و پای من

بگذر از جسم هلال آسای من

نعلها از سم این بیچاره خر

برکن و از قیمتش صد خر بخر

چون شنید آن گرگ این راز آن ستور

دیده ی داناییش گردید کور

آری آری از طمعها ای پسر

چشمها و گوشها کور است و کر

پس زبانهای سخن سنج و دراز

لال والکن گشته اند از حرص و آز

از طمع شد پاره دامان ورع

ای دو صد لعنت بر این حرص و طمع

ای بسا تاج از طمع معجر شده

ای چه مردانی ز زن کمتر شده

ای بسا درنده گرگ کهنه کار

از طمع لاغر خری را شد شکار

آنکه مردان را درآورده به بند

آنکه گردان را کشیده درکمند

دیدمش آبستن فوجی لوند

از طمع گشته زبون خیره چند

شیر نر گردد چو روبه از طمع

من طمع ذل و عز من قنع

ماده گردند از طمع شیران نر

از طمع چیزی نمی بینم بتر

***

قصه ی کودک و ذلت طماع از طمع

کودکی را بود نانی با عسل

دیگری را نان تنها در بغل

در عسل او را طمع آمد پدید

دست خود را سوی آن کودک کشید

کی برادر ای تو از نسل کرام

نان تنها چون خورم من بردوام

زین عسل بخشی مرا هم گر نصیب

نبود از احسان و از لطفت غریب

گفت می بخشم تورا گر سگ شوی

چون روم دنبال من چون سگ دوی

گفت گشتم من سگت بردار راه

تا بیایم از پیت ای نیکخواه

رشته ای افکند پس در گردنش

از پی خود برد در هر برزنش

او همی رفت و دویدش این زپی

وغ وغی می کرد از دنبال وی

گشت سگ از بهر انگشتی عسل

زین عسل بهتر بود صد خم خل

آدمی را سگ کند بی گفتگو

ای تفو بر این طمع باد ای تفو

دیده ی طامع که یا رب باد کور

پر نمی گردد مگر از خاک گور

چون شنید آن گرگ از خر نعل زر

از طمع ابله شد و مفتون خر

پس دوید از حرص تا نزدیک پای

پای خر برداشت با دندان زجای

تا ز دندان نعل زراندام را

برکند زانجا و یابد کام را

***

بقیه ی قصه گرگ و خر

خر لگد زد بر دهان و بر سرش

کرد خالی سر ز سودای زرش

یک لگد زد خر بر آن گرگ کهن

هم شکستش آسیا و هم دهن

کام نگرفته هنوز از نعل زر

در سر زر کرد دست و پا و سر

هر که را حرص و طمع از راه برد

عاقبت ناکامش اندر چاه برد

چون سرش بشکست و دندانش بریخت

ترک خر کرد و سوی صحرا گریخت

با سر و رخسار خونین آن اویس

برگرفته راه کوه بوقبیس

زار و نالان لنگ لنگان می دوید

روبهی او را بدین حالت بدید

پیش آمد کایها الفحل الامیر

این چه حالت هست کافکندت به تیر

دست و پایت را چه شد دندان کجاست

این سر و صورت چنین خونین چراست

گفت بر من از من آمد این بلا

زانکه کردم پیشه ی خود را رها

پیشه ام قصابی آمد از ازل

بود سلاخی مرا شغل و عمل

هم پدر هم جد من قصاب بود

خون گاوان و خرانشان آب بود

کی دکان نعلبندی بد مرا

نعلبندی از کجا و من کجا

گرگ صحرا خویش را رسوا کند

چون دکان نعلبندی واکند

ور بانداز خود آن کوپا کشید

هیچ سودی غیر پاسازی ندید

کار دوران را قراری داده اند

هرکسی را کار و باری داده اند

هرکه پا از کار خود بیرون نهاد

جامه و کالای خود در خون نهاد

می نبیند هرکس از هر پیشه سود

ای بسا کسها که خود را آزمود

کسب هرکس را معین کرده اند

بهر هر شغلی کسی آورده اند

گر به دست مردم استی کارشان

دیگری ناکرده است افسارشان

از چه کرد این پینه دوزی اختیار

کفش دوزی را بود بیش اعتبار

این چرا پالانگری بر خود گماشت

جامه و زربفت و دیبا را گذاشت

از چه کرد آن عطرها را خیر باد

بار کناسی به دوش خود نهاد

ریش و سبلت در نجاست پرورید

هرکه رید او رو به آنجا آورید

خلق را گر حق به خود بگذاشتی

گر نه هرکس را به کاری داشتی

ای بسی از کارها مهمل شدی

بس دکان بیرونق و مختل بدی

هر کسی جستی بپادار گزین

کارهای پست ماندی بر زمین

زین ره این دانای پنهان و پدید

هرکسی را بهر کاری آفرید

هرکه پا از کار خود برتر نهاد

داد هم سرمایه هم سودش بباد

هرکه دست از کسب و شغل خود کشید

تیغ غیرت دست و پایش را برید

هر که جز از شغل خود گوید سخن

مشتها از غیبش آید بر دهن

***

بیان بقیه ی تمرد شیطان از امر حق تعالی و مردود شدن آن

همچو آن دیو رجیم کشتنی

کو گذشت از حد خود از رهزنی

پا ز حد خویش بالاتر نهاد

راه و رسم بندگی از دست داد

شعله ی غیرت سراپایش بسوخت

آتش لعنت به جانش بر فروخت

رانده شد از عالم کروبیان

در زمین افتاد خوار و مستهان

سالهای بیشمار اندر سپهر

آن بقامت بدقرین ماه و مهر

بر فراز آسمان پرچم زدی

با ملایک بال و پر برهم زدی

چون نکرد او سجده ی آدم قبول

کوکب بختش فتاد اندر افول

خوار و زار و رانده ی درگاه شد

از فراز مه به قعر چاه شد

عزو تمکینش همه برباد رفت

علمهایش سربسر از یاد رفت

آری آری ظلمت و دود گناه

خانه ی دل را کند تار و سیاه

در قفا هر ظلمتی را ظلمتی ست

هرگنه نساج و پرده غفلتی ست

علم را در دل ملک می آورد

چون سیه شد کی ملک داخل شود

دل تورا آیینه ی نورانی است

وز خدای عالم ربانی است

دل چو مرآت است و صورتهای غیب

منعکس گردد در آن بی شک و ریب

لیک تا آیینه زنگاری بود

کی در آنجا صورتی ساری بود

پاک کن آیینه ی دل را ز زنگ

عکسها بنگر در آن پس رنگ رنگ

پاک کن از روی دل زنگار را

کن تماشا عالم اسرار را

زنگ از دل ای برادر دور کن

وانگهی سیر جهان نورکن

دل اگر چه زنده ی آب و گل است

جانب چپ زین ره او را منزل است

چون یمین زیبنده تر بود از یسار

شد در اقلیم یمین آنجا قرار

سینه راهست از یمین راهی نهان

سوی ملک نور و شهر لامکان

لحظه ای گر شرح صدری دیده ای

آنچه من گفتم نکو فهمیده ای

آنچه می بینی ز نور انبساط

جمله را اندر یمین بینی بساط

***

قرار گرفتن دل در جانب چپ

سینه ات را روشنی بینی ز راست

هم گشادش را از آنجا ابتداست

وسعتی در سینه بینی از یمین

کاندران هفت آسمان باشد دفین

در یمین سینه ات این انبساط

بنگری چپ را بود سم الخیاط

ظلمت چپ آن زمان نی بیش شد

تنگیش نی بیشتر از پیش شد

لیک پیش صحت و نور یمین

تنگی ظلمت شود چپ را قرین

چون مقابل با یمین آمد یسار

زین سبب دل را یسار آمد قرار

تا بود آیینه ی دل رو برو

یا نگارستان آن ملک نکو

هین نکویی چونکه مظهر دل بود

باید اول سوی دل روشن بود

همچنانکه صورت خوب نکو

می نماید از سوی آیینه رو

زانکه آیینه خود از دیده جداست

آینه مردیدها را رهنماست

دل ولی هم آینه هم دیده است

نقشها را سربسر خود دیده است

دل بود چون آینه چشم ای همام

نقشها را روبرو بیند تمام

هرچه بینی مظهرش باشد بصر

بینیش لیکن مقابل ای پسر

***

بیان مکر و عداوت شیطان به فرزندان آدم

چون ز ترک سجده آن دیو رجیم

رانده شذ از درگه حی قدیم

بر میان بست آن لعین بدگهر

از برای کینه ی آدم کمر

در هلاک دودمان بوالبشر

می کند هر لحظه تدبیری دگر

دامها افکنده اندر راهها

کنده اندر راهها صد چاهها

یکقدم نبود که نبود در کمین

جامغولی از تبار آن لعین

جامغولان جمله بر کف دامها

در تکاپو بامها و شامها

در کف هریک کمندی تابدار

تاکند فرزند آدم را شکار

آدمی چون بگذرد پیرامنش

پالهنگی افکند در گردنش

هیچ دانی چیست پیرامون آن

غیر یاد حق به دل دادن نشان

تا که دل با یاد حق باشد قرین

می نیابد ره در آنجا آن لعین

خانه ای کانجا عسس را مسکن است

کی در آنجا دزد راه رهزنست

دورباش شه به شهری چون رسید

دزد از آنجا رخت خود بیرون کشید

پرتو خور چونکه افتد در جهان

می شود خفاش در کنجی نهان

در رهی کانجا پی شیری بود

نگذرد دیگر از آنجا دیو و دد

یاد آن کوچرخ را لنگر بود

از پی شیری کجا کمتر بود

وین پی شیر است ای مرد همام

دشت دل خالی کند از دیو و دام

پرتو خورشید رخشان است این

فوج خفاش است از آن خوار و مهین

دل چو شد خالی ز یاد کردگار

منزل شیطان و دیو و دد شمار

آری آری دل نمی گردد دمی

خالی از فکر نشاطی یا غمی

نیست دل را یکدم از یادی گزیر

گه به بالا پرد و گاهی بزیر

تن چو دیواریست اندر راه عام

دل چو مرآتی در آن کرده مقام

لاجرم هردم در آن عکس دگر

می شود از ره نوردان جلوه گر

راه می دانی کدام است این حواس

شم و ذوق و باصره سمع و مساس

راههای ظاهر است این ای پسر

هست در باطن تورا راه دگر

راه باطن راه بس نورانیست

رهگذار مشعر روحانی است

راه شهرستان نور است و صفا

معبر کروبیان باوفا

عکسهایی کافتد از آن رهروان

قوت دل باشد و قوت روان

راه ظاهر لیک دارد خوب و زشت

هم ره دیر است آنجا هم کنشت

هم ملک را اندران باشد ظهور

هم از آن ره می کند شیطان عبور

اندرین ره آنچه زیبا و نکوست

از ملایک جملگی را خلق و خوست

آنچه نازیبا و زشت است و رجیم

باشد از ابلیس و از طبع وخیم

سعد و نحسی کاندرین ره عابر است

این ز دیوان از فرشته ظاهر است

سایه ی سعدی چو اندر دل فتاد

از ملک دل را رسد نور و گشاد

چونکه نحسی در دلت انداخت عکس

گشت دل پیرامن آن دیو نحس

تا تورا دل در تن است و تن براه

هم بود ره معبر میر و سپاه

دل ز پیرامون شیطان دور نیست

لحظه ای دل را سرور و نور نیست

هین بکن آیینه ی دل را ز تن

خاتم جم را بگیر از اهرمن

***

اشاره به حدیث شریف موتوا قبل ان تموتوا

دل ازین دیوار خاکی کن جدا

نصب کن بر طاق جان مجتبا

چیست کندن دل از این دیوار خاک

کردنش زآلایش تن صاف و پاک

کی دل از آلایش تن پاک شد

آدمی چون مرد و جسمش خاک شد

چونکه مردی دل ز تن مهجور گشت

آینه دل از ره تن دور گشت

تن شود کی خاک ای مرد سلیم

چون نماند بهر تن امید و بیم

مردن آن نبود که تن بیجان شود

چارسوی این بدن ویران شود

خاک گشتن آن نباشد ای پسر

کافتد اعضایت جدا از یکدیگر

آن بود کاین جسم محنت کیش تو

بی بها باشد چو خاکی پیش تو

دیده پوشی از زیان و سود آن

نبودت باک از نبود و بود آن

دیده ی دل را نیندازی بر آن

آینه ی دل را بپردازی از آن

پشت این آیینه سوی تن کنی

روی آن بر وادی ایمن کنی

دل ذبیح آسا ازین تن برکنی

دیده بر رخسار جانان افکنی

هرچه آن از جنس کالای تن است

می نبینی گرچه فرزند و زنست

مرده باشی نی زجان بلکه از بدن

زنده باشی لیک از جان نی ز تن

دل بود ایستاده اندر راه حسن

هم از آن ره بگذرد اسپاه حسن

خانه ی جسمانیانش جا بود

همنشین با زشت و با زیبا بود

می نیفتد در دلت لیک ای رفیق

هیچ عکسی رهروان این طریق

بگذرد صد کاروان زین رهگذر

می نگردد از یکی دل باخبر

بگذرد صد پادشه با کوکبه

درنیابد گوش دل یک همهمه

غرق گردد گر به توفان بحر و بر

پای دل از آن نگردد هیچ تر

آتش افتد گر به عالم سربسر

درنیابد دل ز گرمی هیچ اثر

تن نشسته در میان خانمان

آستین افشانده دل از این و آن

تن روان در کوچه و بازارها

دل ولی فارغ از این پندارها

دل بود خالی ولیکن از فتن

خلوتی دارد ولی در انجمن

مرده باشد لیک از میل و هوا

زنده باشد لیک در ملک صفا

فارغ از این قوم و کارو بارشان

ایمن از وسواس و از پندارشان

می نبیند آنچه بینند این گروه

گوش او می نشنود مایسمعوه

کور باشد لیک از نادیدنی

کر بود اما زنابشنیدنی

لیک این نادیدنش نه از کوری است

ناشنیدن نه از کری یا دوری است

گر نیابد سرد و گرم روزگار

آن نه از نادانیست و اضطرار

از زن و فرزند اگر عاری بود

نی زبی دردی و بیعاری بود

بلکه جانش را هوای دیگر است

روی دل او را بجای دیگر است

تن در این ویرانه ده با عمرو و زید

دل به ملک جان به جولان و طرید

شعله ای از سینه اش سر بر زده

آتش اندر جمله خشک و تر زده

آتشی اندر دلش افروخته

کانچه آنجا اندر آید سوخته

گشته پیدا در دلش بحر عمیق

کاندر آن گردیده بحر و بر غریق

جرعه ای نوشیده و مستوست از آن

بیخبر از پا و از دستوست از آن

باده ای نوشیده از جام الست

تا ابد از شور آن افتاده مست

آفتابی بر دلش افکنده نور

نیست با آن نور دیگر را ظهور

آری از مشرق چو خورسر بر زند

بارگه بر عرصه خاور زند

اختوران از دیده ها پنهان شوند

همچو یوسف در چه کنعان شوند

خاصه خورشیدی که صد چون آفتاب

پیش آن یک ذره ناید در حساب

خاصه خورشیدی که خورشید جهان

سایه ی سیصد هزارم هست از آن

خاصه خورشیدی که گر گردد عیان

عرش و کرسی باشد و هفت آسمان

خاصه خورشیدی که چون سازد ظهور

نی گذارد موسی و نی کوه طور

از تجلی نحو طور بارقا

صار دکا خر موسی صاعقا

این چه خواهش بود ای موسی دگر

طور را کردی چرا زیر و زبر

این چه آتش بد که باز افروختی

جمله اسرائیلیان را سوختی

موسیا این نور مطلق از کجاست

خیره از آن دیده ی عالم چراست

انس و جن و عقل و روح و جسم و جان

هم ملایک هم زمین و آسمان

جملگی در پیش این رخشنده نور

مشت خفاشند و عاجز از ظهور

کور کردی جمله را این نور چیست

آفتابی در شب دیجور چیست

بنگری گر یک نظر در آفتاب

بینی اندر دیده ی خود اضطراب

باشد اندر پیش چشمت روزگار

تا زمانی تیره و تاریک و تار

آفتابی را که چندین آفت است

سال و ماه و روز و شب در نکبت است

گه حضیض و گه هبوط و گه وبال

گه کسوف و گه افول و گه زوال

این بود تأثیرش این مرد گزین

تار سازد دیده ات از آن و این

چون بود پس نور خورشید ازل

نور صاف و خالی از هر غش و غل

نور مطلق را چه باشد پس اثر

کی دهد ره دیگری را در نظر

دیده ای کان بیند آن خورشید را

کی ببیند تیر یا ناهید را

هر دلی کان مشرق این نور شد

فارغ از خود همچو کوه طور شد

در دل هرکس تجلی می کند

دل ز هر سوداش خالی می کند

هیچکس را با دل او کار نیست

غیر یک کس را در آنجا بار نیست

وه چه کس آن کس که جزاونیست کس

هر وجودی از وجودش مقتبس

ای خنک آن دل که در وی جای اوست

حبذا آن سر که پر سودای اوست

آن دلی کانماه را منزل بود

من فدایش کان همایون دل بود

دل فدای نام او و یاد او

کشته ی بیداد او و داد او

دل که یاد دوست باشد در وطن

آب حیوانیست در ظلمات تن

چیست دانی آب حیوان ای کیا

آنکه سازد زنده ی سرمد تورا

ای برادر یاد او را پیشه کن

دل رها از چنگ هر اندیشه کن

بند بردار ای پسر از پای دل

پس ببین جولان روح افزای دل

دل به پرداز از هوای این و آن

بر در دل روز و شب شو پاسبان

تا در آن جز یاد جانان ای پسر

ره نیاید هیچ سودایی دگر

جان ز جانان می پذیرد ای شکوه

یا احبائی الیک حر کوه

حرکوها الروح الی صوب الحبیب

انه فی هذه الدنیا غریب

جان در این ویرانه ده بیگانه است

در دیار قدس او را خانه است

جان در اقلیم صفا دارد وطن

نی به شام و مصر و بغداد و یمن

این جهان زندان جانست ای پسر

میل آن را سوی آن کشور نگر

میل او بر آب صاف و سبزه زار

وان شگفتیهای ایام بهار

آن سرود و بهجت و نور و ضیاء

وان نشاط و وجد از عود و نوا

جمله تأثیر دیار جان بود

جان زهجرش روز و شب نالان بود

جان محبوس اندرین زندان تار

روز و شب نالد ز هجران بهار

***

نداهای جان پس از جدایی از تن

گر نبودی پنبه اندر گوش تو

ور نبودی کر دو گوش هوش تو

می شنیدی ناله ی پنهان جان

وان شکایتهای بی پایان جان

می شنیدی تا چسان گوید سخن

با رفیقان و دیار خویشتن

نالد و گوید خدا را ای مهان

یاد آرید از غریبی مستهان

مرغیم اندر قفس افتاده خوار

یاد آرید از وفا زین مرغزار

سرکشیده زیر پر اندر قفس

پر بیفشانده به گلشن یکنفس

رفته از یادم هوای آشیان

بسته چشم از جلوه های گلستان

یاد آرید از من ای آزادگان

من در این گلخن شما در بوستان

ای شما آزادگان شاخسار

در نشاط از جلوه ی باغ و بهار

یاد آرید از ترحم یک نفس

زین اسیر دام و محبوس قفس

ای شما با یکدگر اندر وطن

یاد آرید از وفا گاهی زمن

من هم آنجا آشیانی داشتم

مهر و یار مهربانی داشتم

عهد بستم با لب چون قند او

یاد باد آن عهد و آن پیوند او

یاد باد آن عهد و آن میثاقها

وان عنایتها و آن اشفاقها

یاد باد ایام وصل دوستان

وان تفرجهای باغ و بوستان

وان نشستن با هم اندر مرغزار

وان خرامیدن به طرف جویبار

حبذا آن روزگاران حبذا

حبذا آن مرغزاران حبذا

حبذا زان دوستاران باوفا

حبذا زان باغبان باصفا

ای خوش آن دوران و آن ایامها

وی همایون صبحها و شامها

در جدایی سوختم از اشتیاق

آه و واویلاه من حرالفراق

آتش هجران دلم را سوخته

شعله ها در سینه ام افروخته

آتشی می بینم اندر دل نهان

سخت می سوزد از آنم استخوان

آتشی پنهان کنون دارد ظهور

پیکر من یارب این یا نخل طور

آتش پنهانم اکنون فاش شد

مفتی شهر شما قلاش شد

آتش پنهانم اکنون برفروخت

جبه و عمامه و دفتر بسوخت

سبحه و سجاده ام را باد برد

دفتر و بحث و جدل را گاو خورد

اجلسونی یاثقاتی اجلسون

کاینک آمد بر سرم شور جنون

بار بربست از دلم هوش و خرد

تا کجا دیگر جنونم می برد

بگسلم اکنون دو صد زنجیر را

چار تکبیری زنم تدبیر را

آتش اندر سینه پنهان تا بکی

در دلم پوشیده توفان تا بکی

فاش می گویم که من دیوانه ام

هم زعقل و هم خرد بیگانه ام

دفتر فرزانگی بر باد رفت

مصلحت بینی مرا از یاد رفت

زین سپس با مصلحت کاریم نیست

وز جنون خویشتن عاریم نیست

عاشقان را عار نبود از جنون

آری آری عشق باشد ذوفنون

می کند مجنون گهی فرزانه را

گاه عاقل می کند دیوانه را

فیلسوفی را گهی نادان کند

هم سبق با طفل ابجد خوان کند

طفل امی را گهی گردد دلیل

تا سبق آموزد از وی جبرئیل

اندر آتش افکند گاهی خلیل

گاه موسی را کشد تا رود نیل

تیشه بر کف گه دهد فرهاد را

هین بکن این کوه بی بنیاد را

بیستون را کندی ای فرهاد راد

آفرین بر دست و بر بازوت باد

تیشه ای اکنون به فرق خویش زن

بیستون هستی خود را بکن

هر که بر شیرین لبی عاشق شود

زندگی او را کجا لایق بود

نیست شو اندر ره عشق ای جوان

تا از آن یابی حیوة جاودان

نیست شو ای من فدای نیستی

زنده ی جاویدی از ما نیستی

اقتلونی اصدقائی فی الهواه

و اطرحوا جسمی قریباً فی فناه

می دمد اینک صباح روز عید

در ره جانان مرا قربان کنید

یا احبائی لعمری فی الفداه

اذبحونی اذبحونی ذبح شاه

پس به خون آغشته سازید این تنم

افکنید اندر ره صید افکنم

تا بود از روی رحمت یک نظر

افکند بر این تن بی پا و سر

وز نگاهی بخشدش عمر ابد

فارغش سازد ز قید نیک و بد

ای صفایی مختصر کن این سخن

زانکه این چه را نمی بینم رسن

باقی احوال دل را باز گوی

تشنه لب ترسم بمیرم طرف جوی

قافیه تنگست زان جو گفتمت

ورنه رود نیل جیحون خواندمت

گر نبودی تنگ ما را قافیه

مرا تورا گفتیم عین صافیه

عین هم چبود تو خود دریاستی

وه چه دریایم توفان زاستی

در تو از دریای ژرف لامکان

متصل باشد دوصد دجله روان

دجله های آب عذب خوشگوار

می رسد هردم تورا از آن بحار

ای تو ما را اوستاد مهربان

جرعه ای بر ما از آن دریا فشان

یاد کردی مردن پیش از ممات

مردنی کو هست اصل هر حیات

راه این مردن به ما بنمای زود

شوق این دلها ز دست ما ربود

***

راه وصول به مقصد

ای برادر این ره بازار نیست

زاد این ره درهم و دینار نیست

راه عشق است این نه راه شهر و ده

ترک سر کن پس در این ره پای نه

هست این ره راه اقلیم و فنا

شرط این ره توبه از میل و هوا

مرکب این راه عزم است و وفا

توشه ی آن رنج و اندوه و عنا

آب عذبش اشک اندوه و غم است

عجز و زاری هرچه برداری کم است

ای خنک آن جان که زاری کار اوست

اندرین ره عجز و ذلت یار اوست

از توکل بایدت بر کف عصا

جامه ی ره کن ز تسلیم و رضا

بایدت بر تن سلاح از یاد دوست

ای خوش آن کو یاد او همراه اوست

هر که برگیرد سلاح از یاد او

زوگریزد دشمن و صیاد او

بر تن خود چون سلاح آراستی

وز سر نفس و هوا برخاستی

خیر بادی گو رفیقان را نخست

کن وداع این سبک مغزان سست

خاکیان و خاک را با هم گذار

پاک کن ز آیینه جان این غبار

وانگهی کن ترک عادات و رسوم

پس یکی کن جمله افکار و هموم

کن وداع آنگاه ترک خویش گیر

پس بگو بسم الله و ره پیش گیر

ترک این بدنامی و هستی بگوی

راه شهر نیستی خود بجوی

چشم افکن بر بلاد نیستی

راه می پیما به یاد نیستی

هرچه را از هستیت باشد اثر

پشت پایی زن بر آن و در گذر

هان بتنهایی نپیمایی سبیل

همرهی باید تورا در ره دلیل

هرکه را در ره دلیلی شد رفیق

گشت ایمن او ز قطاع طریق

منزل این ره فزونست از شمار

هم زصد افزون و هم از صدهزار

اندر این ره راهزن باشد بسی

دیو و غول و اهرمن باشد بسی

اندر آن کوه و کمر بسیار هست

هم بیابان هست و هم کهسار هست

باشد اندر ره بسی گردابها

بوی خون می آیدش از آبها

در بیابانش بریزد پر عقاب

مغرب از مشرق نداند آفتاب

مرکب مردان در آن ره پی شده

نامهای عمرهاشان طی شده

هر قدم در ره سراب بیحد است

کس نه و فریاد آمد آمد است

از سرابش نیکبختان را غریب

تا که را آبش بود یا رب نصیب

چون خلیلی را فریبد از سراب

تا به هذا ربی آغاز خطاب

در پس صد پرده افزون او نهان

این همی گوید که دیدم ناگهان

صد هزاران ساله ره تا کوی دوست

می زند فریاد کاینک بوی اوست

گر نبودی خلت حق همرهش

دیده ی بینا و جان آگهش

کی رها گشتی ز چنگ رهزنان

کی سراب از آب دانستی عیان

کی ره وجهت وجهی  یافتی

وز گروه آفلین  رو تافتی

چون نداری ای پسر جان خلیل

هین منه پا اندرین ره بیدلیل

کرده دیو اندر کنار ره کمین

آتشی افروخته در هر زمین

خود کند آواز سگ در گرد آن

تا بیفتد کاروان اندر کمان

منزلش پندارد آنجا رو نهد

خویش را در دام آن سگ افکند

آن سگ او را بندد آن دم دست و پای

خون او را هم بریزد جابجای

گر دلیلی باشدت در ره رفیق

او خلاصی بخشدت در هر مضیق

آنچه را گفتم بود در راه لیک

سربسر باشد طلسم ای یار نیک

بشکنی گر این طلسم بوالعجب

فارغ و آسوده گردی از تعب

هیچ ازینها بینی اندر پیش نیست

یک قدم از خود به مقصد بیش نیست

لیک باشد از منت این نکته یاد

کان قدم بر فرق خود باید نهاد

***

بیان اینکه اینها همه طلسم است و هرکه

آن را بشکند به مقصد می رسد

هان چه مردان بشکن این محکم طلسم

پای بیرون نه ز ملک جان و جسم

جسم را در راه جانان خوار کن

جان به خاکپای او ایثار کن

بند جسم و جان زبال و پرگشای

از مضیق شش جهت بالاتر آی

عالمی بنگر سراسر نور پاک

عالمی فارغ ز آب و باد و خاک

عالمی بین گلستان در گلستان

گلستانها سر زده بر لامکان

پرده بردار از رخ زیبای دل

پرده از رخسار جان آرای دل

پس در آن بین نقشهای بس عجیب

یار بنگر فارغ از بیم رقیب

کشوری بین خالی از دزد و دغل

پاکبازان را در آن جاه و محل

دوستان دستان به دست دوستان

روز و شب با یکدگر در بوستان

دوستانی جمله خالی از نفاق

جملگی را اتحاد و اتفاق

جسمشان از هم جدا جانشان یکی

مقصد و مطلوب و جانانشان یکی

عالمی بین خالی از رنج و تعب

خالی از اندوه و فکر روز و شب

نی عناصر را در آن کشور تضاد

پیشه آنجا می نه بگریزد ز باد

نی کلال جوع و نی ثقل شبع

نی بلای حرص و نی ذل طمع

نی در آن سرمای دی گرمای تیر

نی تعب از بهرکتان و حریر

تا بچند ای جان من در رنج و غم

روزها اندر تعب شب در الم

دل نه بگرفتت از آن محنت سرای

نامدی تنگ آخر از این تنگنای

***

بیان نکوهش دنیا و مذمت اهل دنیا

سوی دنیا بنگر و احوال آن

وان غم و اندوه مالامال آن

هم فلک پیوسته در رنج دوار

هم زمین دایم ذلیل و خاکسار

آتشش پیوسته در سوز و گداز

باد آن در اضطراب و در حماز

آب را تا خود چه باشد اینچنین

نالد و دایم زند سر بر زمین

ابر گریان برق سوزان صبح و شام

رعد در افغان و فریاد مدام

آفتابش را کسوف است و زوال

کوکبش گه در هبوط و گه وبال

آسمان گر پرستاره روشن است

هر ستاره دشمن تیرافکن است

ماه آن را رنج خسف است و محاق

اختورانش را بلای احتوراق

روزهایش را ز پی شبهای تار

شادیش را در عقب ماتم هزار

دوستانش جمله با هم در نفاق

هم زنان با شوهران اندر شقاق

گل در آن پژمرده لاله داغدار

غنچه دلتنگ و بنفشه سوگوار

عطرهایش مایه ی رنج و زکام

شهدهایش را صداع از پس مدام

شمع آن سوزان و گریان تا سحر

سوخته پروانه را هم بال و پر

روز آن هنگام رنج و محنت است

شب در آن هنگام بیم و وحشت است

آفت و محنت در آنجا قهرمان

مرگ سلطان و مرضها پاسبان

کینه و ظلم و ستم آنجا شعار

فتنه و یغما و غارت آشکار

باغ و بستانش پر از زاغ و زغن

در میان جمله دیو و اهرمن

کوههایش مسکن گرگ و پلنگ

بیشه ها پر شیر و دریا پر نهنگ

اهل آبادی همه عیار و دزد

یا ستمگر یا دورو یا زن بمزد

چون تبرخون اشک را دان اندران

جمله ترخانی شده ترخونیان

بازی آن چشم بازان دوخته

کرکسان مردارها اندوخته

شیرمردان اندر آن در سلسله

قحبگان اندر نشاط و چلچله

ساکنانش را دمی آرام نی

هیچ گامی بر مراد و کام نی

ساعتی خالی نه از اندوه و غم

گاه در تشویش و گاهی در ندم

گه ملول از کرده ی بیزار خود

گه ملالت از جفای یار خود

من چرا کردم چنان گفتم چنین

می نبود آن کاش و بودی کاش این

روز و شب را سر برد در کاش کاش

کاش کاش روز و شب هرگز مباش

هرکه را بینی گرفتار غمی است

روز در اندوه و شب در ماتمی است

آن یکی در فکر کشور داشتن

مملکت بگرفتن و بگذاشتن

***

بیان در رنج سلاطین و حکام

روز و شب مشغول پاس خویشتن

در حذر از خویش و از فرزند و زن

تخت زرینی که بینی جای اوست

تخته بندی محکم اندر پای اوست

دارد اندر دل هوای سیر و گشت

گشت بازار و دکان و باغ و دشت

لیک پایش تخته بند است ای رفیق

می نه بتواند برآید از مضیق

بندیان در بند زندانش اسیر

شاه خود محبوس بر تخت و سریر

هرچه بندت کرد سجن است ای پسر

خواه زندان باش خواهی تخت زر

سوی فرزندان نه بگشاید نظر

جز که بیند تیغ برانشان بسر

می نبیند دختوران پردگی

جز که یاد آرد ز روز بردگی

یا بود در کار جنگ و دار و گیر

در دویدن گه به بالا گه به زیر

گه بود دنبال خصم نابکار

گاه دیگر می دود بهر فرار

یا گرفتار تقاضای سپاه

هین بده مرسوم ما ای پادشاه

بام و شامی می گذارد در تعب

دردسرها می کشد بهر طلب

این همی خواند وظیفه آن عمل

این قصیده گفته و آن یک غزل

آن یکی جوید سیور قالی زنو

آید آن از بهر اسب این بهر جو

***

در بیان حال و ابتلای ارباب جاه و مکنت

داد خواهانش گرفته راهها

راه خوابش بسته شبها آهها

وان دگر در فکر جاه و منصب است

روز و شب ز اندیشه در تاب و تب است

دل به زیر بار غم دارد مدام

جرعه ی آبی نمی نوشد بکام

نی گوارا لقمه ای در کام او

نی بشادی قطره ای در جام او

خسبد اما خواب راحت نیستش

دل دمی خالی ز فکرت نیستش

خوابها بیند ولی آشفته تر

از سر زلف بتان سیمبر

دل ز بیم عزلش اندر اضطراب

ظاهرش آباد و باطن بس خراب

چشم او برگرد ره تا کیست این

گوش او بر بانگ در تا چیست این

گه گراید جانب اختر شمار

ای بیا با خود سطرلابی بیار

یک نظر در حال سال و ماه کن

طالع من بین مرا آگاه کن

گه زفالک زن زنان جوید خبر

گه معبر خواند و گه رمل گر

خود بپرس از حال او درگاه عزل

گشته مسکین سخره ی ارباب هزل

آن یکی پرسد ز اخوال درون

وین یکی آرد رکوع واژگون

بیندش اینک کند شکر خدای

یعنی از جور تو رستم هایهای

وای اگر بیچاره در منصب بمرد

می نداند خود که مالش را که خورد

وارثش دیوانیان دیو سار

می برارند از عزیزانش دمار

***

رنج و محنت اهل زرع و تجارت و ثروت

دیگری در کار زرع است و شیار

نی شبش آرام و نی روزش قرار

بگذرد گر در هوا فوجی جراد

او همی خواند اعوذ وان یکاد

روز در کناسی و سرگین کشی

شب ز بیم عاقبت دل آتشی

کشت من امسال آیا چون شود

دخل آن از پارکاش افزون شود

نی کجا گردد فزون باران کجاست

کشت من امسال می دانم هباست

گه گرفتار تقاضای خراج

گه از او دیوانیان خواهند باج

شد بهار گشت و وقت بوستان

وقت گل گشت و چمن با دوستان

خواجه ی ما را کجا باشد فراغ

کی تواند کرد سیر دشت و باغ

رنج باغ از خواجه سیر از این و آن

کشت دشت از او و گشت از دیگران

وان دگر تاجر نه شب دارد نه روز

نی بیاد آمد به بهمن نی تموز

گه سوی آن شهر و گاهی سوی این

گه به روم و گه به هند و گه به چین

بهر دانگی در تلاطم روز و شب

می نیاساید زمانی از طلب

در تکادو تا به شبها روزها

شب ز فکر بیهده در سوزها

گه خیال سود و سوداهای خام

گاه در دل با شریکان در خصام

گه حساب مایه گه سود و زیان

گه خیال و حجره و بیم دکان

حجره را دزدی مگر خواهد برید

یا بخواهد ساخت قفلش را کلید

من چه خواهم کرد با مشتی عیال

چون کنم با بچه های خردسال

طفلهای نان خور حق ناشناس

وین زنان بی حقوق نا سپاس

من چه خواهم کرد با فرزند و زن

بایدم ناچار رفتن از وطن

و آن یکی محبوس تزویر و ریا

و آن دگر در قید تلبیس و دغا

اهل دنیا را بدینگون حالها

روزهاشان بگذرد در سالها

هیچشان از روز مردن یاد نی

جسمشان جز قلعه فولاد نی

مرگ باشد حق ولی همسایه را

خانه آید بر سر اما دایه را

من کجا و مردن ای مرد خبیر

مردن چون من کسی آسان مگیر

این تنم را قلعه ی فولاد بین

چار ارکانم قوی بنیاد بین

خواجه در خوابست ناگه موشکی

می جهد بیرون ز سوراخ اندکی

خواجه پندارد که دزدی می رود

می جهد از خواب و بیرون می دود

سر برهنه می دود بالا و زیر

هی بگیر و هی بگیر و هی بگیر

دزد آمد خانه را تاراج کرد

مایه ام برد و مرا محتاج کرد

جمع آیید ای همه همسایگان

الامان و الامان و الامان

صبح آمد خواجه ی ما بستری ست

هی چرا این خواجه از صحت بری ست

هی چه شد او را چرا تب کرده است

خواجه گویا دوش سرما خورده است

هی بخوانید این طبیب و آن طبیب

هی بیارید این دوا را بی شکیب

روز دیگر شد فغان و شیونست

چیست هی خواجه بکار مردنست

هی چه شد تابوت و کافور و کفن

هی کجا غسال و مقری قبر کن

خواجه پنهان در لحد گردید زود

خود تو گویی خواجه ای هرگز نبود

خواجه آخر با همه باد و بروت

با کمال اینکه حی لایموت

از صدای پای موشی جانسپرد

موشکی بیرون دوید و خواجه مرد

ای تفو بر اینچنین ماتمکده

اف بر این منزلگه دیو و دده

الفرار این غافلان زین دیو جای

الحذر ای غافلان زین غم سرای

جای منزل نیست اینجا ای پسر

سیل و صرصر را در این باشد گذر

رهگذار سیل را خانه مکن

پیش صرصر خرمنت دانه مکن

در ره این سیل نتوان ساخت باغ

پیش این صرصر مکن روشن چراغ

سقف اشکسته است در زیرش مخواب

خانه گردد بر سرت ناگه خراب

کشتی و توفان و بس دریا عمیق

خویش را بیرون فکن زود ای رفیق

سرکش است اسب و به ره کوه و کمر

هین از این مرکب فرود آی زودتر

می نپندارم ولیکن ای عمو

کایی از مرکب ز پند من فرو

می نپندارم که این اندرز و پند

رخنه سازد در دلت ای ارجمند

می نپندارم پذیرایی سخن

بل ملول و تیره می گردی ز من

کام طبعت زین سخنهای چودر

تلخ می گردد بلی الحق مر

ای بسی را دان شیرین کارها

بیش از این گفتند از این گفتارها

بارها بشنیده ای گفتارشان

دیده ای هم کارشان و بارشان

نی عیان بخشید سودت نی خبر

نی اثر از عین دیدی نز اثر

پس کجا سودت دهد گفتار من

باز دارد کی تورا انکار من

بهتر آن باشد که بر بندم زبان

این سخن بگذارم اکنون در میان

***

ادامه ی داستان طوطی و شاه و رفتن به جزیره

باز گردم بر سر آن داستان

داستان طوطی و شاه جهان

منتظر ایستاده آن طوطی براه

تا چه فرماید دگر آن پادشاه

پادشه فرمود کای شیرین کلام

آنچه باید گفت من گفتم تمام

وقت رفتن شد کنون پرواز کن

چشم و هوش و گوش خود را باز کن

بال و پر زد طوطی و از دست شاه

کرد پرواز و نمود آهنگ راه

راهها طی کرد و منزلها برید

تا پس از قرنی به آن بنگه رسید

سبزه دید و آب صاف و مرغزار

باغ و بستان پر درخت میوه دار

هر طرف مرغان رنگین پر و بال

طایرانی جملگی پر خط و خال

طوطی مسکین شکسته بال و پر

دیده بس آسیب و محنت در سفر

گه فراز کوه و گاهی قعر چاه

گه غم منزلگه و گه بیم راه

روزها شب کرده از کهسارها

شامها سر برده اندر غارها

پس پریده در هواهای عفن

بس بریده راههای بس خشن

دیده بس بالا و پستی در طریق

زین مضیق افتاده اندر آن مضیق

رفته از یادش شه و دوران او

وسعت درگاه بی پایان او

چشمه اندر چشمه اندر زندگیش

وه چه چشمه هریک از صد دجله بیش

جدول اندر جدول از آب حیوة

وه چه جدول رشک جیحون فرات

گلشن اندر گلشن خلوتگهش

گلستان در گلستان درگهش

وان همه مرغان خوش الحان او

طایران کنگر ایوان او

طوطیان نغمه ساز خوش بیان

وان کبوترهای قدسی آشیان

ناز طاووسان باغ ناز او

نغمه ی مرغان خوش آواز او

شکرستانهای شربت خانه اش

خانه ها و نعمت شاهانه اش

زین ره آمد آن جزیره جلوه گر

پیش چشم طوطی صاحبنظر

گل شمرد آن خارهایش سربسر

بارکینش کوثر آمد در نظر

تنگنایی را گمان کرد و فراخ

آغلی را هم شمرد ایوان و کاخ

جغد شومش چون هما میمون گرفت

ماند از رفتار و زاغش در شگفت

گرگها دید و گمان کرد او غزال

غولها را هم رفیق ماه و سال

حال طوطی نیک باشد ای پسر

همچو حال پادشاه باختر

***

گرفتار شدن پادشاه به دست زنگیان

پادشاهی بود در مغرب زمین

جملگی مغرب زمینش در نگین

کشورش معمور و گنجش بیکران

حکم او نافذ بر اقطار جهان

روز و شب در فکر صهبا و سرود

فارغ از بازیچه ی چرخ کبود

نوبتی آن پادشاه کامکار

راند لشکر سوی ملک زنگبار

ساحت آن ملک را تاراج کرد

باج گیران را به زیر باج کرد

هم ز سرداران ایشان سرگرفت

هم ز بی پا و سرانشان زر گرفت

ساخت آنجا پشته ها از کشته ها

برد از آنجا هم ز زرها پشتها

زان سفر چون شد مظفر بازگشت

باز با عیش و طرب انباز گشت

ساغر مینا وشاقان را بکف

می شدندی با شهنشه هر طرف

گه کنار جویباران گه به باغ

گه به طرف کوهساران گه به راغ

داشت باغی رشک فردوس برین

در کنار شهر آن شاه گزین

یکشبی از شهر آمد سوی باغ

تا ز غوغا لحظه ای یابد فراغ

بزم عشرت را در آنجا ساز کرد

مرغ غم از باغ دل پرواز کرد

ساقیان از هر طرف ساغر بکف

مولیان در رقص بازی هر طرف

مطربان در نغمه پردازی همه

شاهدان در ناز و طنازی همه

هر طرف صد مشعله افروختند

پرنیان اندر مشاعل سوختند

از فروغ مشعل و نور چراغ

روزوش گردیده روشن صبح باغ

شه در آن شب باده چندان نوش کرد

کز خود و عقل و خرد فرموش کرد

وانگه از شور شراب آن کیقباد

مست و لایعقل در آن محفل فتاد

دیگران هم جمله کردند آن سلوک

آری الناس علی دین ملوک

حاجب و دربان ندیم و شیخ و شاب

جمله افتادند مدهوش و خراب

چون ز شب پاسی گذشت آن شاه مست

بر درختی تکیه فرمود و نشست

دیده بر اطراف باغ افکند و دید

نخل و شمشاد و صنوبر سرو بید

غنچه و گل یاسمین و نسترن

لاله زار و سنبلستان و چمن

پرتو شمع و فروغ مشعله

طلعت جام و صفای هلهله

شوق گشت و سیر باغ و گلستان

شاه را از جا برآورد آن زمان

مست و لایعقل برآمد شه ز جای

فارغ از کید سپهر دیرپای

پس خرامان شد به طرف بوستان

شد بر اطراف چمن دامن کشان

یاورانش جمله مدهوش از مدام

شد به طرف باغ تنها در خرام

می خرامید اینچنین آن شاه راد

تا گذارش بر در باغ اوفتاد

در گشاده حاجب و دربان بخواب

هم بخواب و هم ز شور می خراب

شه در آمد مست از باغ ارم

نه از خدم با او کسی نی از حشم

سوی صحرا شد روان بیهوش و مست

گاه می رفت و زمانی می نشست

دشت بی پایان و بی اندازه راه

راه او بیخویش و شب تار و سیاه

ره همی پویید و مقصودی نبود

مایه می داد از کف و سودی نبود

مرد دنیا جوی ای مرد گزین

هست حالش بی تفاوت اینچنین

یادها از حب دنیا کرده نوش

حب دنیا برده از وی عقل و هوش

راه دنیا روز و شب بگرفته پیش

می رود آگه نه از کس نی ز خویش

مست و بیخود در تکاپو سال و ماه

فرق نشناسد میان راه و چاه

می نوردد روز و شب این راه ژول

می نگردد یکدم از رفتن ملول

می رود مستانه این ره را همی

می نیاساید از این رفتن دمی

گر نه مستی ای رفیق خوبروی

مقصدت باشد کجا با من بگوی

بازگو با من که مقصودت کجاست

اینرهت را در چه منزل انتهاست

هیچ عاقل دیده استی ای رفیق

کو نداند مقصد و پوید طریق

مقصد از آمد شد هر روزه ات

از در شاه و گدا دریوزه ات

این دویدنهای صبح و شام تو

ره نوردیهای بی انجام تو

سعی بی اندازه ی سال و مهت

رنج بی پایان گاه و بیگهت

هیچ می دانی چه باشد ای فتی

کی فراغت یابی از رنج و عنا

طی شود ره در کدامین مرحله

کی به منزل می رسد این قافله

تا بکی در روز و شب خواهی دوید

کی به مقصد زین سفر خواهی رسید

آخرین منزل کدام است ای پسر

ای مسافر کی سرآید این سفر

تا چه منزل راه پیمایی بگو

راه بی منزل نباشد ای عمو

گر بگویی مقصدم باشد معاش

می کنم بهر معاش اینجا تلاش

این بدن هر روزه روزی بایدش

هر دم از نو احتیاجی زایدش

بام و ایوان بایدش مرداد و تیر

نی بدی از کاخ کانونش گزیر

در تموزش توری و کتان خرم

پوستینش بهر بهمن آورم

در سفر از اسب و استر چاره نیست

در وطن بیگاه و بستر کس نزیست

گویمت ای آنکه عشر هفت و هشت

اندرین الاحق از عمرت گذشت

دیگرت امید چندان زیست نیست

خود امیدت غیر ده یا بیست نیست

باشدت در هر طرف صد مزرعه

گله ها هم مرتعه در مرتعه

باغ و بستان بیحساب از هر کنار

درهم و دینار افزون از شمار

گر کنی سرمایه صرف ای مرد صاف

سالهای بیحدت باشد کفاف

روز و شب دیگر چرا جان می کنی

گرد خود چون عنکبوتان می تنی

ور بگویی می کنم من احتیاط

می فریبی خویش را از احتیاط

آخر این احتیاطت را بگوی

منزل آخر بجوی و ره بپوی

در چه منزل می شوی فارغ ز بیم

تاکجا همراهت آید این عزیم

چند گردد مایه ات یابد ثبات

کی رهد از دستبرد حادثات

ای برادر آنچه می ترسی از آن

بیش و کم در پیش آن یکسان بدان

چونکه افتد سیل آن وادی به راه

نمی بماند کوه در راهش نه کاه

چون بجنبد صرصر این کوهسار

برکند هم برج از جا هم حصار

بهر فرزند ار ذخیره مینهی

مغز خر پس خورده ای و ابلهی

تا چه حد از بهر فرزند ای عمو

می روی این راه را با من بگوی

هیچ پایان دارد آیا این سفر

هرگز آیا این سفر آید بسر

دارد ار پایانی این راه دراز

بازگو با مخلص ای مخلص نواز

گر نباشد این سفر را آخری

پس روی اندر کجا گر نه خری

دشت بی پایان و راه بیکران

شام تاریک و تو لایعقل در آن

بیدلیل و رهنما و بی رفیق

کورکورانه همی پویی طریق

سخت می بینم که چون آن پادشاه

روزگارت عاقبت گردد تباه

هیچ دانی حال شاه مستطاب

کو همی می رفت بیهوش و خراب

***

تتمه حال پادشاه و زنگیان

از قضا فوجی ز زنگ تیره روی

اندر آن شب هر طرف در جستجوی

از کسان راه جستندی نشان

تا قصاص خود مگر یابند از آن

ناگهان گشتند با سلطان دوچار

در بیابان آن گروه دیوسار

شه چنان دانست کایشان دوستند

شاه مغز و نغز و ایشان پوستند

آن جماعت را ز غمخواران شمرد

هم ز یاران و پرستاران شمرد

خواند اینک را وزیر و آن امیر

آن سپه سالار و آن دیگر امیر

این یکیشان حاجب و آن پیشکار

این امیر وحش و آن میرشکار

گفت این را مطرب آن را می فروش

وان یکی دیگر ندیم باده نوش

شور صهبا سرکشی آغاز کرد

با پرستاران حکایت ساز کرد

گفت باز از زنگیان خواهیم کین

زان سپس تازیم بر ایران و چین

رو از آن پس سوی خاور آوریم

هفت کشور را به زنجیر آوریم

از سرافرازان سراندازی کنیم

در سراندازی سرافرازی کنیم

زین سخنها شاه چندان یاد کرد

کان جماعت را به خود ارشاد کرد

هیچکس را چشم وارو بین مباد

هیچ سر را دیده ی خود بین مباد

چشم وارون بین هلاک جان توست

برکن او را و بجو چشمی درست

دیده ای جو ای برادر راست بین

چیزها را بی کم و بی کاست بین

تا نبینی دیدنیها واژگون

سرفرو ناری به نزد هر ملون

چشم کج بین و دل وارون پذیر

نک به دست دشمنان کردت اسیر

تا به بینایی به تو آویختند

خوش خوشک در خاک و خونت ریختند

کیستند آن دشمنان دوستان

دخت و پور و جفت و زاغ و زاغدان

نفس تو آن اژدهای هفت سر

آن دلیل و رهنمایت تا سقر

جمله اینها دشمن جان تو اند

یوسفی تو جمله اخوان تواند

برتع و یلعب بهانه ساختند

تا ز یعقوبت جدا انداختند

سوی چاهت می برند آگاه شو

می سپارندت به گرگ از ره مرو

(انما اموالکم)  فرمود حق

از نبی اعدی عدوک شد سبق

گر نه اینها دشمنندت ای رفیق

پس چرا افکنده ات اندر مضیق

گرنه چشمت هست کج بین ای پسر

پس چرا زیشان نمی جویی مفر

***

حکایت آدم آبی و سیاحت او در روی زمین

بالله ار بشناسی ایشان را درست

صد بیابان می گریزی جلدوچست

آن یکی در ساحلی دامی نهاد

آدم آبی به دامش اوفتاد

پس گرفت او را و آوردش به ده

آفرینش اهل ده کردند و زه

چند روزی با دلی از غصه چاک

همنشینی کرد با سکان خاک

عاقبت صیاد او را شاد کرد

سوی دریا بردش و آزاد کرد

اهل دریا گرد آن گشتند جمع

جمله چون پروانه اندر گرد شمع

زو بپرسیدند حال خاکیان

آن شگفتیها که دید آنجا عیان

گفت دیدم بس عجایب در زمین

گشته زانها دل به صد حسرت قرین

لیک دیدم من سه چیز بوالعجب

در شگفتم من از اینها روز و شب

اول آن باشد که بر لوحی سپید

از سیاهی نقشها آرند پدید

همچو آن نقشی که می گردد رقم

در دل مؤمن ز عصیان و ظلم

آری آری دل ز نور آمد پدید

زان سبب در فطرت آمد آن سپید

چون ز علم و از عمل یابد جلا

آن سپیدی می شود نور و ضیا

در تبه کاری و عصیان و گناه

می شود پیدا در آن خال سیاه

چون گناه دیگر آمد در وجود

نقطه ی دیگر بر آن نقطه فزود

همچنین تا چون گنه بسیار شد

لوح دل پر نقطهای تار شد

منبسط گردد از آن پس آن نقط

صفحه یکسر تار گردد زین نمط

در تمام لوح دل آن نقطها

جمع گردد ز ابتدا تا انتها

گشت پیدا چون نقط را اجتماع

خواه ختمش گو و خواهی انطباع

زان سپس امید خیر از دل مدار

ناله ی واخیبتاه از دل برآر

پس فرستند آن نقوش بیزبان

از خطا و تته سوی قیروان

مرد قیری می شناسد بی کلام

قصد تتی و خطایی را تمام

در یمینش آنکه مشتی خشت و گل

سست تر از عهد خوبان چگل

چیده بر بالای هم تیغال وار

کرده نامش کاخ و لاخ و شاه وار

دل به آن بندند و خوانندش وطن

وندران خسبند با آرام تن

نه از خرابی بیم و نی باک از هدر

نی گریز از کسر و نه از هدمش حذر

یا وجود آنکه هرکس بی خبر

صد هزاران زان فرود آید بسر

ای بسا سرها نهان در خاک ازین

ای بسا تن طعمه ی دژگان ازین

روز دیگر باز سازندش ز نو

برکشند از شه همی برغو و غو

کای طرب کین خانه را پرداختیم

بهر بویحیی حصاری ساختیم

نی در اول بیمشان کاینست سست

نی در آخر پندشان کان را بکشت

آری آری جزو کل را تابع است

وین نسق در جزو از کل شایع است

سستی بنیاد دهر بیمدار

غفلت و مستی اهل روزگار

آن یکی ساریست در هر مسکنی

وین یکی هم جاری اندر هرتنی

خوی گل از جزء آن پیداستی

طبع جزء از طبع کل برپاستی

خوی زشت دهر در اجزای آن

گشته ساری ای رفیق مهربان

پستی و سستی و کسر و انهدام

بیوفایی و سقوط و انفصام

جمله اینها خوی دهر است ای قرین

گشته در اجرای آن جاری چنین

برسری گر روزگار افسر نهاد

بر گلویش از قفا خنجر نهاد

کوس نوبت زد بهر در بامگاه

طبل رحلت کوفتش در شامگاه

کاخ هرکس را برافرازد صباح

شمع گورش برفروزد در رواح

در بهاران گر گلستان را خشود

هم در آن در برزخ گلچین گشود

گر کشاند ابر سوی بوستان

صرصر از دنبال آن سازد روان

آنکه را شبگیر شبگویان به بام

دیدمش مشغول شبگویی به شام

گر پرند دشت بخشد تخت و تاج

سازدت امروز محتاج بلاج

گر در آغوش از سر مهرت کشند

خواهد از دندان کین مهرت گزند

آردت گر خوان نعمت رنگ رنگ

هست در هر رنگی از آن صد شرنگ

قامتی تشریف آن را درنیافت

تا که نساجش کفن از پی نبافت

آجری بهر سرای کس نداد

تا به قالب خشت قبرش را نهاد

جمله اینها خوی دهر است ای پسر

دیده بگشا خوی ابنایش نگر

خوی ایشان دیده پوشی از صواب

دیده را نادیده آوردن حساب

خانه را دیدن که می آید فرود

پا نهادن در درون خانه زود

شیون همسایه بشنیدن بلند

از تغافل کردن آن را ریشخند

دیدن تابوت حمالان به راه

هم به تابوتش نکردن یک نگاه

زین تغافلها خدایا داد داد

این تغافل خاک ما بر باد داد

ای خدا خواهم دلی اندرز گیر

دیده ی حق بین و جانی حق پذیر

پرده های غفلت افزون از شمار

گستریده پیش چشم اعتبار

دیده ای خواهم خدایا پرده در

تا شکافد پرده ها را سربسر

دیده ای درید و امر انجام بین

دیده ای هم دانه بین هم دام بین

***

امر سیم که آدم آبی بیان کرد از بیوفایی دنیا

دیده ی آغاز بین بر کنده باد

تا ابد از خاک و خارا کنده باد

این سخن بگذار و سیم کن بیان

گفت سیم آنکه اندر خاکدان

هر گروهی بینی اندر خانه ای

جمع گشته گرد یک دیوانه ای

چونکه او را دنگ و ابله دیده اند

جملگی بر ریش او خندیده اند

کرده آن بیچاره را دنبال دند

می کنندش همچو گولان ریشخند

آن یکش گوید که ای بابای من

وان یکی دیگر زهی مولای من

آن یکی جد خواندش و آن یک پدر

وین برادر عم و خالش آن دگر

آن یکش گوید تویی شوی عزیز

گویدش آن یک تورا هستم کنیز

زین فسون چندین بر آن مسکین دمند

تا دهد بیچاره گردن در کمند

دین و ایمان در ره ایشان نهد

از پی آرام ایشان جان دهد

ای بسا شبها به روز آرد به رنج

ای بسی روزان کند شب در شکنج

تا به شبها خواب ایشان خوش بود

تا طعام روزشان دلکش بود

تیغها بر سر خورد از نیک و بد

تا کلاهی بر سر ایشان نهد

ای بسا آتش برافروزد بجان

تا کند روشن چراغ بزمشان

خوایش را بر آب و بر آتش زند

بی محابا با تن به دریا افکند

بس بیابانها نوردد در طلب

بس دهد شبگیر و ایوارش تعب

تا کند آماده نان و آبشان

تا دهد ترتیب خانمانشان

گه خری گردد دهد تن زیربار

گه شود گاو و رود اندر شیار

مانده ام حیران و سرگردان درین

هیچ دانا را ندیدم این چنین

چون شنیدند این بیان را آبیان

با حکایت گو بگفتند ای فلان

آن ستمکاران کنند آیا رها

هیچگه دامان آن بیچاره را

گردنش پیوسته باشد در کمند

یا به او گاهی ترحم می کنند

سال و مه باشد به زندانشان اسیر

یا بود گاهی ز حبس او را گزیر

گفت نی نی پای او در بند نیست

گردنش هم در خم آوند نیست

می رود هرجا که خواهد بی سخن

گاه مصر و گاه شام و گه یمن

آبیان گفتند چون باشد چنین

پس نبگریزد چرا آن مستکین

چون نباشد پای او اندر جدار

نزد ایشان از چه رو دارد قرار

می نبگریزد چرا از چنگشان

تا شود فارغ ز عار و ننگشان

گفت منهم زین بسی در فکرتم

حیرت اندر حیرت اندر حیرتم

همچو من کاندر تحیر ای مهان

مانده ام از کار و بار مردمان

کاین چه سرگردانیست و پیچ و تاب

وین چه خودسوزی و رنج بیحساب

ای چه جهل است و چه حمق بیکران

سوختن خود را ز بهر دیگران

دیگران در فکر کار و بار خود

در خیال رونق بازار خود

تو ز خود کرده فرامش روز و شب

بهر ایشان در عنا و در تعب

آتشی از حبشان افروختی

خویشتن را اندر آتش سوختی

گر خری داری که گه بارش کنی

گاه جو بدهی و تیمارش کنی

بهر ایشان تو خری بی اشتباه

لیکن ایشان نی دهندت جو نه کاه

هان و هان تا فرصتی باقیست خیز

پیش گیر ای جان من راه گریز

دست و سر باید اگر اقدام کرد

هفتصد پای دگر هم وام کرد

هم قدم کن دست و سر را ای پسر

واکن از هم زانچه گفتم بیشتر

نیمه کن شب را و بگریز از میان

از قفا میکن نظر تا قیروان

چونکه رفتی از میانشان ای عزیز

می گریزو می گریزو می گریز

ای مسلمانان فغان زین دشمنان

دشمنان عمر گاهی جان ستان

دشمنان دوست اما نامشان

هم ز خون ما لبالب جامشان

آبشان از اشک چشم ماستی

شیره ی جانهایشان حلواستی

این یکی را نام فرزند عزیز

می نبیند در تو الا تیز تیز

یعنی ای بابا تو تاکی مانده ای

کل نفس ذائقه نشنیده ای

اینک آمد نوبت ما ای پدر

بایدت بستن کنون بار سفر

ذکرشان جز مردن بابا مدان

فکرشان جز غارت یغما مدان

می کنند این طفلکان دل فروز

در حساب ارث بابا شب به روز

آن یکی دیگر بود همخواب و جفت

محرم پیدا و پنهان خورد و خفت

روز گیرد از تو رخت و نان و آب

شب سماع و بوسه و پهلو و خواب

روز خواهد مال و ایمان تورا

شب بکاهد آن جلب جان تورا

روزها در جنگ و دعوا و طلب

بهر حمدان مهربان گردد به شب

العیاذبالله از یکشب جماع

کم شود فردات غوغا و نزاع

صبح خاتون را ببینی در غضب

چین بر ابرو پچ پچ اندر زیر لب

بسته درها طفلکان بی نان و آب

با همه خاتون بدشنام و عتاب

خود تو در کنجی همی گردی نهان

می نیارد کس برایت آب و نان

بگذرد روزت چنین تا شب مگر

طی دعوا را بفرماید ذکر

می نهد صدگونه تهمت و افتورا

نزد قاضی آن ستیزه مر تورا

ای دو صد نفرین به زنهای نکو

از زن بدخو نباید گفتگو

ای برادر آن زن و فرزند بین

هیچ دشمن باشد آیا اینچنین

***

اهل و عیال، فرزند طماع یا دشمنان دوست نما

آنچه خواهد بر تو فرزند و زنت

کافرم گر می پسندد دشمنت

با رفیق خود یکی گفت ای پسر

کاشکی بکشد مرا شخصی پدر

تا برم هم ارث و هم گیرم دیت

از پدر بهتر بود این منفعت

پاسخش داد آن دگر یک کی قرین

من پدر را می نخواهم اینچنین

بلکه می خواهم که چشمانش نخست

برکنند و یک دیت گیرم درست

پس ببرندش دو گوش حق نیوش

یک دیت دیگر بگیرم بهر گوش

بینیش را پس ببرند و از آن

پس ببرندش دو لب آنگه زبان

پس جدا سازند دستانش ز تن

پایهایش پس ببرند از بدن

پس ذکر پس خصیتینش را برند

پس کشندش جان من فارغ کنند

تادیت گیرم برای هرکدام

پس ستانم ارث او را بالتمام

بر تو ای فرزند بادا آفرین

می توان پرورد فرزندی چنین

می توان کردن تن و ایمان و جان

رهن ایشان ای رفیق مهربان

ای خدا پایی عطا کن تندرو

تا برآرم خویشتن را زین گرو

هم برآرم گردن خود از کمند

هم بیندازم ز پای خویش بند

دوستی با این گروه است ای فلان

دوستی پادشه با زنگیان

***

دنباله داستان شاه و گرفتاری او به دست زنگیان

زنگیان را چون تصور کرده شاه

دوستان مهربان نیکخواه

گفت با ایشان سخنهای نهفت

آنچه را نتوان بغیر از دوست گفت

سرّ پنهان شهنشاه جهان

زنگیان را زان سخنها شد عیان

رشته ی آزرم خود بگسیختند

فاش و بی پروا به شه آویختند

شد اسیر زنگیان آن شاه راد

ای سپهر از جور بیداد تو داد

گردنش را پالهنگ انداختند

دست او بستند و محکم ساختند

گردنش را پالهنگ پالهنگ

گرده اش وقف درفش عار و ننگ

می کشیدندش به روی خار و خاک

می زدندش حربه های سوزناک

او خیو بر روی او انداختی

وین به قتلش دم بدم پرداختی

گه به چوبش می زدند و گه به سنگ

اینچنین راندند او را تا به زنگ

پس در آنجا از پس اشکنجها

در چهی کردند سلطان را رها

چاهی آن را قعر و پایان ناپدید

نی فرج زان کام و نه رستن امید

پس روان گشتند سوی باختر

سوی ملک آن شه والاگهر

آتش ظلم و ستم افروختند

هرچه دیدند اندر آنجا سوختند

سرنگون شد تخت شاه مستطاب

قصرها ویران شد ایوانها خراب

هم رعیت هم سپه برباد رفت

نام شاه و کشورش از یاد رفت

آسمان بارید بر باغش تگرگ

ریخت از هم نخل او را شاخ و برگ

رسته گزها جای سرو و نسترن

خار و خس رویید جای یاسمن

رفت فرخ فر هما زان مرز و بوم

آشیانش شد مقام بوم شوم

عندلیب از بوستان پرواز کرد

زاغ زشت آنجا سخن آغاز کرد

شد چراگاه غزالان تتار

جوغ گوران و گوزنان را قرار

ای رفیقان حال ما بی اشتباه

سخت می ماند به حال پادشاه

می رویم از باده ی غفلت خراب

در ره دنیا به صد شور و شتاب

حزب شیطان از یسار و از یمین

بهر صید ما نشسته در کمین

هان و هان ای راهرو هشیار شو

دورتر زین راه ناهنجار شو

ای تو در اقلیم امکان پادشاه

بلکه صد شه در درونت با سپاه

ای تو زینت بخش اقلیم وجود

ای ملایک کرده در پیشت سجود

ای کمینه چاکرت چرخ بلند

گردن گردن کشانت در کمند

ای طفیل هستیت هم ماه و مهر

ای برای خدمتت گردان سپهر

ای زمینت جای چرخت زیر پای

ای سرت کوتاه و فرقت عرش سای

ای گرامی گوهر بحر وجود

ای تو محرم در غرقگاه شهود

الله الله قیمت خود را بدان

خویش را مفروش ارزان ای جوان

الله الله زود از این ره بازگرد

ساعتی با عقل و هوش انباز گرد

زنگیان اند اندرین ره در کمین

می روی تا کی بگو غافل چنین

حیف باشد چون تویی در دست زنگ

حیف باشد چون تویی در چاه تنگ

حیف باشد چون تو در قید اسار

حیف باشد چون تو گردد خاکسار

گو چه خوردستی که مستی اینچنین

آسمان را می ندانی از زمین

داروی بیهوشیت آیا که داد

قفلها بر چشم و بر گوشت نهاد

کاین چنین غافل روی ره روز و شب

می نیندازی نگاهی در عقب

نی پس ره بینی و نی پیش را

نی کسی بشناسی و نی خویش را

باز گرد ای جان از این ره باز گرد

لحظه ای با عقل خود دمساز گرد

عقل می گوید مرو این راه را

چنگ زنگی در میفکن شاه را

از کف خود ملک جاویدان مده

ملک جاویدان زکف ارزان مده

دولت سرمد تورا آماده است

خوان نعمت تا ابد بنهاده است

رو از این دولت متاب ای خوبروی

دست از این نعمت بکش ای نیکخوی

خود تو می دانی که این ره راه نیست

ور بود پایان آن جز چاه نیست

لیک شیطان دانشت از یاد برد

دفتر داناییت را باد برد

چند گویی باز گردم بعد از آن

سالها بگذشت و می گویی همان

هرچه رفتی راه برگشتن دراز

می شود کی می توانی گشت باز

راه گردد دور تن سست و ضعیف

می شود مرکب تورا لنگ و نحیف

تا بکی فردا و پس فردا کنی

خویش را رسوا از این سودا کنی

روزگاری شد که فردا گفته ای

باز در جای نخستین خفته ای

من ندانم کی بود فردای تو

وای تو ای وای تو ای وادی تو

هین مگو فردا و پس فردا دگر

بلکه آید عمر تو فردا بسر

قدر عمر خود چرا نشناختی

ضایعش کردی و مفتش باختی

مایه ی عمری که ندهی صد جهان

گر دهندت در بهای نرخ آن

اندک اندک نی بها و نی ثمن

می فروشی جمله را ای بوالحسن

***

حکایت

بد یکی طرار از اهل دوان

رفت تا دکان بقالی روان

پس به آن بقال گفت ای ارجمند

گردکانت را هزاری گو بچند

گفت ده درهم هزاری مشتری

زودتر درهم بده گر می خری

گفت صد باشد بچند این گردکان

گفت یک درهم بهای آن بدان

گفت با من گو که ده گردو بچند

گفت عشر درهمی ای ارجمند

گفت چبود قیمت یک گردکان

گفت او را نیست قیمت ای فلان

گفت یک گردو عطا فرما به من

داد او را گردکانی بی سخن

باز کرد از او یکی دیگر طلب

خواجه او را داد بی شور و شغب

گفت بازم گردکانی کن عطا

گفت بقال از کجایی ای فتی

گفت باشد موطن من در دوان

شهر مولینا جلال نکته دان

گفت رو ای دزد طرار دغل

دیگری را ده فریب از این حیل

باد نفرین بر جلال الدین تو

کو نمود این نکته ها تلقین تو

ای تو کودن تر ز بقال دکان

بی بهاتر عمرت از ده گردکان

گر کسی گوید که از عمرت بجا

مانده چل سال دگر ای مرتجی

چند باشد قیمت این چل سال را

بازگو تا برشمارم مال را

فاش می بینم که می خندی بر او

خوانیش دیوانه از این گفتگو

پاسخش بدهی که گر ملک جهان

می دهی نبود بهای عمر آن

گر دهی صد ملک بی تشویش را

می فروشم کی حیات خویش را

لیکن ای کودن ببین بی قیل و قال

می دهی مفت از کف خود ماه و سال

بین که آن دیو لعین بیتاب و پیچ

می ستاند روز روزت را بهیچ

آخر آن عمری که صد ملکش بها

بود افزون نیست جز این روزها

روزها چون رفت عمرت شد تلف

نی تورا سرمایه نی سودت بکف

آنچه قیمت بودش از عالم فزون

گو چه کردی و کجا باشد کنون

ای دو صد حیف از چنین گنج نهان

کان ز دست ما برون شد ناگهان

ای هزار افسوس عالمها دریغ

کآفتاب ما نهان شد زیر میغ

ای دریغ از گنج باد آورد ما

ای دریغ آن کو بفهمد درد ما

دردها دارم بدل از روزگار

محرمی کو تا کنم درد آشکار

ای خدا کو دامن کوه بلند

تا به کام دل در آنجا روز چند

گه به خاکستر نشینم گه به خاک

گه کنم جیب گریبان چاک چاک

گه ز درد خود بنالم وای وای

گه به روز خود بگریم های های

خنجری کو تا بدرم سینه را

فاش گردانم غم دیرینه را

آمدم یاران بتنگ از دست خود

کاش نبود هیچکس را یار بد

کیست دانی یار بدکردار من

کاوست دایم همنشین یار من

آتشم زان تیز و دردم زان فزون

سینه سوزان ریش دل غمدیده خون

روز من زان شام و شام من سیاه

جان از آن فرسوده جان من تباه

آن منم من مایه ی رنج و محن

ای مسلمانان فغان از دست من

هرکسی نالد ز دست این و آن

من همینالم ز خود ای دوستان

این منی را ای خدا بستان ز من

فارغم کن از بلای خویشتن

هست دوری کردن از خود فرض عین

بیننا یا لیت بعدالمشرقین

***

در بیان آنکه جمیع آفات و آلام از خودبینی می باشد

دوزخی دان این خودی را ای رفیق

دوزخی در وی مضیق اندر مضیق

دوزخی پرکژدم و پر اژدها

دوزخی کان را نباشد انتها

چون خودی مر کافران را شد قرین

شد جهنم هم محیط کافرین

این سخن را گر همی خواهی بیان

از نبی رو ما اصابک را بخوان

آری آری جمله آلام ای پسر

از خودی و خودپرستیها نگر

آن یکی را رنج و اندوه از حسد

تا چرا نعمت بجز من می رسد

آن یکی از کبر خودبینی ملول

گرچه از من برتر آمد آن فضول

آن یکی در محنت و بحث و جدال

یعنی از من چون فزونی در کمال

آن یکی در فکر دشمن روز و شب

تا چه آید بر من از آن زن جلب

آن یکی از جاه و منصب در الم

تا مباد از من شود این مایه کم

آن یکی از حرص خود در دردسر

تا که این و آن ز من باشد مگر

آن یکی در غصه ی فرزند و زن

کاین مبادا کم شود یا آن ز من

آن یکی با سوز و محنت شد قرین

من چرا کردم چنان گفتم چنین

آن ز من شاد است آیا یا ملول

آن مرا رد کرده یا رب یا قبول

مرجعی غیر از من و من الغرض

می نیابی بهر رنجی یا مرض

ای خودی را مصدر هر رنج دان

با دمی از بیخودی صد گنج دان

زین خودیها بگذرید ای دوستان

تا چمنها بنگرید و بوستان

ای خنک آنکس که از خود شد جدا

گشت فارغ از غم و رنج و عنا

ای خنک آن کو ز دام خود بجست

در فضای بیخودی فارغ نشست

آری آری چون نظر می افکنی

غیر امکان نیست مایی و منی

چیست امکان جان بابا جز عدم

جز سیه رویی و فقر و هم و غم

آن عدم چون با قدم مربوط شد

نور با ظلمت بهم مخلوط شد

حالتی پیدا شدش زین ارتباط

روزنی گردید آن سم الخیاط

حالتی بالاتر از محض عدم

بینهایت دور لیکن از قدم

از عدم آمد فروتر یک دو گام

از وجود آمد ندیده غیر نام

آری از وی یک نظر گر بی حجاب

بر وی افکندی وجود مستطاب

رشته ی پندار خود بگسیختی

آنطرفتر از عدم بگریختی

از یساوولان سلطان وجود

دور باشی را اگر او می شنود

می شدی صد قرن پایین عدم

نی حجاب الامتناع ام کنم

دورتر از امتناع ار یافتی

جایگاهی سوی آن بشتافتی

پس ز فیض ارتباطش با وجود

چون قدم بنهاد در ملک شهود

یک نظر در طول و عرض خویش کرد

خویشتن را دید ژفت شیر مرد

پهلوانی را شنیده در جهان

فرض کرده خویشتن را پهلوان

هستی بشنیده از مام و پدر

لیک او را نیست از هستی خبر

هستی خود را همان پنداشته

بود خود را آن وجود انگاشته

آن ضریری گشت روشن دید حال

آن چراغ کور کور پیره زال

***

پندار و خودبینی موری که پر درآورده

گفت اینست آنچه گویند آفتاب

این همان خورشید با صد آب و تاب

دیده ی آن مور کایام بهار

می برآرد بال و پر روزی سه چار

لیک بال ناتوان سست و مست

کان نبتواند پریدن زان درست

با پر خود لحظه ای یا ساعتی

اوج می گیرد بقدر قامتی

پر برآورد آن یکی مور ضعیف

یک دو روزی در بهاری تا خریف

کرد پرواز و به دیواری نشست

پس بخود نازید چون طاوس مست

گفت اینک من عقاب راستین

می پرم سر راست تا چرخ برین

هین منم شاهین برج اقتدار

کرکسانم صید و بازانم شکار

شاهباز سامه ی سلطان منم

پادشاه جمله ی مرغان منم

هم منم طاووس فردوس برین

هم پرم رشک نگارستان چین

هم منم سیمرغ قاف لامکان

کنگر ایوان عرشم آشیان

هم منم آن هدهد شهر سبا

هم منم فرخنده بال و پر هما

ما خود آن موریم ای یار عزیز

بل فزونتر از هزاران پایه نیز

در بهارستان فیض لم یزل

از نسیم لطف فیاض ازل

دیده بگشودیم از خواب عدم

شد عیان مجذور را جذر اصم

پس ز سوراخ عدم سر بر زدیم

تا سر دیوار دنیا پر زدیم

بر پریدیم از عدم گامی سه چار

تا سر دیوار پست روزگار

نی خبرمان جز ازین دیوار پست

نی گذرمان در تماشاگاه هست

نی خبرمان از زمینهای سترگ

نی ز دریاهای ذخار بزرگ

نی از این خاک مطبق مان خبر

نی بر این چرخ معلق مان گذر

نی خبرمان هم ز مهر و اختوران

نی از این آمد شد هفت آسمان

نی گذر افکنده در اقلیم جان

نی خبر از عالم روحانیان

نی ز شهبازان اوج عزوشان

نی ز سیمرغان قاف لامکان

نی بجز نامی شنیده از وجود

نی ز آتش دیده چیزی غیر دود

چون زکار خویش آگه نیستم

نیستم آگه من خود چیستم

چون نه از هستی هستان آگهیم

نام هستی را همی بر خود نهیم

دیدنیها گر بدیدیم ای سعید

گر شنیدیم آنچه بایدمان شنید

بسته بودیم از وجود خود نظر

از سماع نام خود بودیم کر

هستی خود را کجا پنداشتیم

نام هستی کی بخود بگذاشتیم

چون خبر از بودنیهامان نبود

دیدنیها از نظرمان دور بود

هستی خود را گمان کردیم بود

رو به آن کردیم از هر سوی زود

پس به خود از خود چو ما پرداختیم

با عدم نرد محبت باختیم

این منی و مایی آید در میان

صدهزاران فتنه شد پیدا از آن

آری آری چون نباشد این منی

غیر نازیدن به معدومی دنی

از عدم جز فتنه و نقص و وبال

چیست حاصل ای رفیق بی همال

این بدی و فتنه و ویل و ندم

سربسر هستند از نسل عدم

خود نزاید از وجود مستطاب

جز صلاح و نیکی و خیر و صواب

هر فسادی سر برآورد از عدم

لیته فی الامتناع و العدم

گر نمی سازد به شوی خویش زن

یا ز فقر او بود یا از عنن

شوی اگر با زن نسازد در جهان

یا ز زشتی یا ز خوی زشت دان

آن یکی در شرمساری از عیال

وان دگر از قرض خواهان در وبال

آن یکی از ناتوانی در زبول

وان یکی از جهل و نادانی ملول

آن دو را از ملک کشور شد نزاع

کی نزاعی بود اگر بود اتساع

بازگشت جمله اینها ای پسر

جز عدم نبود نبین چیز دگر

اینچنین سهل است جانا سربه سر

پیش آنچه آیدت آخر به سر

زانکه چون رو در عدم انداختی

رو به او از غیر او پرداختی

می کشد زان سوی خود هر دم تورا

میل آری می کند جذب اقتضا

نمی کمندت سوی نابودی کشد

تاکند بودت ز سوی خویش رد

آن کشد خود نیز اشیائی بجد

آن کشش را این شتاب آمد مجد

با دو دست او را بسوی خود کشان

با دو پا تو خود بسوی او دوان

آری آری چون تو خاکستی و خاک

طالب سفل است و ادبار و هلاک

از عدم سافلتری چون می ندید

لاجرم بیخود بسوی آن دوید

آن کشان و خود دوان و از عقب

لشکر ابلیس با شور و شغب

یک گروهش روز و شب در راندنت

یک گروه دیگر اندر خواندنت

آن بخواند هی بیا سوی عدم

این براند ناتمامی یک قدم

هم کشش از آن و هم کوشش ز خود

خواندن و راندن ز فوج دیو و دد

چون زگودال عدم آیی به در

گر برآرد جان هزاران بال و پر

***

منازعه ی جسم و جان و میل به عالم علوی و سفلی

جان علوی پر زند برهم همی

تا مگر پرد به بالاتر همی

سوی بالا بیند و گردن کشد

بال و پر افشاند و بر خود تپد

تن ولی چفسیده بر پاهای او

پایهای آسمان پیمای او

پایهایش را گرفته با دو دست

می کشد او را بقوت سوی پست

جان زند پر سوی علیین پاک

تن ز پا تا سر فرورفته به خاک

جان همی گوید خدا را ای بدن

دست بردار از من و از پای من

تا بسوی عالم بالا رویم

بر فراز کرسی اعلا رویم

عرشیم در عرش دارم آشیان

آشیانهایم به فرق لامکان

سست کن یک لحظه بال و پر مرا

پس ببین از نه فلک برتر مرا

می زنندم قدسیان هردم صفیر

گرچه در دام بلا ماندم اسیر

هر ستاره می زند چشمک مرا

یعنی ای روشن روان بالاتورا

بهر من خود را بهشت آراسته

گلشنش از خار و خس پیراسته

حوریان بر کف گرفته جامها

منتظر در بامها و شامها

قدسیان در راه من در انتظار

زلف حوران رفته از آهم غبار

سوی خود می خواندم شاه ازل

شرمی آور ای تن دزد دغل

تن همی گوید که ای یار عزیز

ای که از دستم همی جویی گریز

می گریزی از چه رو از دست من

از چه می خواهی همی اشکست من

خوان ببین بنهاده از هرسو بلیس

کاسه ی آن را بیا با من بلیس

هین بیا پس مانده ی شیطان خوریم

هین بیا از خوان شیطان نان خوریم

بهر ما بنهاده است این مائده

تا از آن گیریم هردم فایده

گر بیالایم به خوانش دست و دل

می شوم هم شرمسار و هم خجل

آن جلب را بین که بگشوده ازار

چون پسندی پیش آیم شرمسار

بین که آن قحبه مرا خواند بخویش

چون توان دیدن دلش افکار و ریش

بین که هم بزمان همه در کذب ولاغ

شرمم آید گر مرا باشد فراغ

بین که خاتون سرا خواهد ز من

اطلس و دیبا و زربفت ختن

گر نیارم خاطرش گردد نژند

هم نباشد پیش یاران سربلند

خانه را باید از این به ساختن

سقف و دیوارش به زر پرداختن

تا نباشد کمتر از همسایگان

تا خجالت نکشم از هم پایگان

گوید از اینگون سخنهای لطیف

آنچه آن جلاد گفتی با حریف

***

حکایت در سیر و سلوک بسوی حق

آن یکی را داد سلطان عزیز

دست جلادی که خونش را بریز

هین بریزش خون به تیغ آبدار

هم سرش را زود نزدیک من آر

جست از جا ترک جلاد و دوید

دست او بگرفت بیرونش کشید

ترک می رفت آن اسیرش از عقب

هر طرف می دید از بهر هرب

ناگهانش چاهی آمد در گذار

خویش را افکند در چه بیقرار

کورهای بیحد اندر چاه بود

هریکی را سوی چاهی راه بود

مردک بیچاره در آن چه خزید

از جفای ترک بی پروا رهید

ترکک آمد بر سر آن چه نشست

از ندم می سود دست خود بدست

نی توانایی که اندر چه رود

ور رود او را کجا پیدا کند

سر فرو کرد اندر آن چاه و بگفت

ای برادر باش با انصاف جفت

این چه انصافست کز بهر سری

آبرویم نزد سلطان می بری

بهر یک اشکنبه ای مرد گزین

پیش شه مپسند ما را شرمگین

از برای جرعه ای خون عفن

چون پسندی بر من آن گفت خشن

هی بیا بیرون بریزم خون تو

باشم آنگه تا ابد ممنون تو

راست ماند این حکایت ای گزین

با حدیث نفس و نفس خویش بین

خویش بینی چشم عقلت کور کرد

خودپرستی از خدایت دور کرد

جنبه ی خود چون نباشد از عدم

می کند دور از خدایت دمبدم

جنبه ی دیگر تورا گفتم که هست

جنبه ی ربطت به سلطان الست

بگذر از خود مرتبط با ربط شو

فارغ از هر لغزش و هر خبط شو

می کشد ربطت به مربوط الیه

ان هذا الربط موقوف علیه

چون به او پیوستی ای تابنده چهر

سوی خویشت می کشد هردم به مهر

گرگ بازی می کند آن دلنواز

جان فدای آن نگار گرگ باز

رشته گرداند دراز از امتحان

از برای آزمودن گرگ جان

گر ز سویش شد به خاک اندازدش

ور به سویش شد بجان بنوازدش

رو بسویی تا کشاند سوی خویش

پس ببخشاید تورا هم خوی خویش

ای برادر خوی او دانی که چیست

آن بقایی کز قفایش نیست نیست

چون بسوی او شوم هردم تورا

باز می آید که هان بالاتورا

ادن منی هر قدم آید خطاب

مر تورا از آن جناب مستطاب

چون نهی یک گام بالا ای پسر

زاید از آن مرتبه گام دگر

گام دیگر گام دیگر را سبب

می شود بی رنج و اندوه و تعب

همچنین پیوسته باشی در صعود

جانب باغ و گلستان وجود

از عدم هر لحظه گردی دورتر

هم ملالت می شود پرنورتر

تا ابد پیوسته در این نردبان

می رود بالا بسوی لامکان

لیک تا پاتخت سلطان وجود

چون نهایت نیست ره را با صعود

از ازل پویی اگر ره تا ابد

می نیابی راه را پایان و حد

هر قدم لیکن از آن ره مقصدیست

کاندران عیش و نشاط بیحدیست

راه بینی گلستان در گلستان

گلستانها غیرت باغ جنان

راه نبود گلشن اندر گلشن است

هر قدم از گل هزاران خرمنست

زیر هر برگ گلی زان عالمی

هر گلش را هفت دریا شبنمی

***

در بیان اینکه مکث در دنیا بر هرکس محال است

هان نپنداری که چون آید بسر

عمر تو انجام یابد این سفر

تا در این وادی تو هستی گام زن

آخرین گامت در آن باشد وطن

نی فزاید بعد از آنت مایه ای

نی فزون گردد تورا پیرایه ای

این سخن نزدیک دانایان خطاست

نزد دانا این سفر بی انتهاست

می روی منزل به منزل تا ابد

در دو عالم لیس للسیر الاحد

هم به دنیا هم به عقبا ای قوی

می روی و می روی و می روی

آنچه گردد منتهی در این جهان

آن عمل باشد عمل باشد بدان

این عمل لیک ای عمو آبستن است

پس نژاد پاکش اندر مخزن است

می نشاند ای برادر هر عمل

کودکان ماه رویت در بغل

همچنین هر کودکی که در شکم

طفل دیگر هست زاید بی الم

پس در این عالم دواسبه می روی

سوی مقصد زان دو مرکب می دودی

آن یکی باشد عملهای درست

وان دگر نسل عملهای نخست

لیک در عقبی عمل شد چون تمام

نامه ی اعمال را آمد ختام

زاده ی اعمال دنیا اندران

نسلها دارد پیاپی بیکران

فرق این دان ای رفیق نکته دان

در میان این جهان و آن جهان

فرق دیگر هست بین العالمین

کان بود از مقتضای نشأتین

وان همینستی که چون نبود روا

در سرای آخرت مرگ و فنا

زاده ی اعمال دنیا گر بماند

تا که رخت خود به آن عالم کشاند

از برای آن دگر نبود زوال

هست با هم نسل آن را اتصال

از پی همزادگانش می رسد

هست نسلا بعد نسل تا ابد

لیک دنیا جای مرگست و نفاد

هم در آنجا کون باشد هم فساد

زاده ی اعمال چون دیگر نژاد

هست اندر معرض کون و فساد

تربیت کردی گر آن را روز و شب

هم نگهبانیش از کسر و عطب

تا بماند سالم از چشم بداک

تا نیابد ره بدان حبط و هلاک

گردد آبستن به نسلی خوبتر

یک سلاله آورد محبوبتر

لیک گر غافل شدی زان نیکزاد

تا دمیدی هر زمانش مینماد

گرد او گیرند واغولان و دیو

تاکشندش سوی خود از مکر و ریو

پس نمایندش هلاک اینست حبط

پس بسر زن دستها کاینست حبط

هین نگویی چون سفر بی انتهاست

هم مسافر را به رنج و هم عناست

***

در بیان آنکه چون سفر را نهایت نیست لازم می آید

سبکبار و چالاک بود

نیست راحت تا سفر آید به سر

انه کان السفر بعض السقر

این مسافر تا ابد در جنبش است

بر کنار از راحت و آسایش است

کاین نباشد ای برادر جز قیاس

از قیاس ابلیس شد در اقتباس

گفت جعفر آن امام راستین

اول من قاس ابلیس اللعین

کار بار آن نگارستان پاک

کی توان کردن قیاس از شوره خاک

اندرین عالم مسافر روز و شب

سوی منزل می رود با صد تعب

در جهان پاک لیکن ای عمو

منزل آید جلد و چابک سوی او

سوی مقصد بایدت رفت این جهان

مقصد آنجا سوی تو گردد روان

ور تو هم ره را نوردی روز و شب

نی از آنت رنج باشد نی تعب

این سفر راه عراق و شام نیست

طی راهش را پی و اقدام نیست

راه شهر هستی ملک بقاست

کی در این ره راه رو محتاج پاست

پا نمی خواهم که گردد آبله

بار سنگین نی که گردد راحله

پای این ره شوق و مرکب عزم توست

کاروان آن سبکباران چیست

چونکه شوق آمد نه رنجست و نه غم

با سبکباری نه محنت نه الم

ای سبکباران خدا را همتی

فرصتی تا هست از خود رحلتی

هان و هان ای رهروان بیگاه شد

راهزن از حالتان آگاه شد

همرهان رفتند و در خوابی هنوز

پل شکست و آن سر آبی هنوز

ای خنک آنکس که هنگام رحیل

نی گرفتار کثیر و نی قلیل

خیزد از خواب سبک گردد روان

نی غم یار و نه فکر کاروان

نی ز دزدش بیم و نی خوف عسس

نی کسش در یاد و نی یادش ز کس

هان و هان ای دوستان باوفا

وقت کوچ آمد سوی ملک بقا

تا کی آرامیده ره بی انتهاست

وقت شد بیگاه و رهزن در قفاست

بار سنگین بفکنید از راحله

تا نیایند از قفای قافله

بفکنید از دوش خود این بارها

بارهایی بلکه این بیزارها

آنچه داری ای برادر بار نیست

جز خیال و صورت و پندار نیست

ز امتحان نادیدنیها دیده شد

دیدنیها زامتحان پوشیده شد

ای توانایی که بهر آزمون

بست این نقش بدیع واژگون

***

بیان اینکه به جهت امتحان دیدنیها پوشیده می شود

کاندران رادان همه گمره شدند

موشکافان جهان ابله شدند

دور بینان کور و نابینا همه

تیزهوشان بیهش و رسوا همه

داد بهر آزمایش جلوه ها

هیچ اندر هیچ اندر هیچ را

وان چه بود آن چیز و بالاتر ز چیز

کرد پنهان در پس صد پرده نیز

این منی را در نظرها جلوه داد

نام من هر هیچ بن هیچی نهاد

بیخودی را از نظرها دور کرد

دیده ها از دیدن آن کور کرد

تا به کی گویی من و من ای عمو

گوییا نشناختی خود را نکو

قطره ی آب پلیدی مایه ات

روز و شب ها سرکشی شد پایه ات

ای منی تا چند مانی و منی

ای دنی تا کی غرور و برتنی

بایدت شستن بدست خویشتن

کون خود هر روز و شب ای مؤتمن

ای تو کون شور و تو کون خود بشو

اینقدر منشین و ما و من مگو

فخر تو این بس که گویی نغز و چست

کون خود را می توانم پاک شست

***

حکایت خلیفه با طاوس یمانی

آن خلیفه می شدی اندر حرم

گرد بر گردش وشاقان و خدم

جمله میران و سران پیرامنش

هرطرف بگرفته طرف دامنش

سوی خانه پادشاه ذوالجلال

می خرامیدی چنین با صد دلال

با هزاران ناز و تمکین تمام

گام می زد جانب بیت الحرام

دید طاوس یمانی در رهش

در خروش آمد نهاد آگهش

بانگ برزد کی تو دانای عوی

جانب گرمابه گویا می روی

کی سزاوار تو باشد کبر و ناز

وانگهی در آستان بی نیاز

چون شنید از وی خلیفه این مقال

گفت بنگر من کیم چشمی بمال

می ندانی گوییا من کیستم

زید و عمرو و بکر و خالد نیستم

چونکه این بشنید طاوس از غضب

گفت چون نشناسمت من بوالعجب

آگهم ز انجام و از آغاز تو

وانمایم بشنو اکنون راز تو

اصل تو یک قطره ی آب منی

کت پدر در شاشدان می پروری

چونکه از خود دور افکندت پدر

مادر اندر شاشدان کردت مقر

شاشدانت خانه گه دانت غذا

پوششت اشکنبه و خونت غذا

اولت این آخرت مردار خوار

کز تو نفرت می کند مردارخوار

طعمه ی کرمان تن نازان شوی

هم وقود نار دوزخیان شوی

آنت آغاز اینت انجام است حال

از کثافات پلیدی یک جوال

یک شکنبه پر ز سرگین اشکمت

وان به آکندن به هر دم از دمت

پس تو حمال نجاساتی کنون

از چنین کس کبر سخت آید زبون

چون خلیفه این شنید از وی خروش

از نهادش شد بلند و شد ز هوش

حال ما اینست یکسر ای پسر

دیده بگشا اول و آخر نگر

با چنین حالی زدن دم از منی

نیست جز از احمقی و کودنی

***

مناجات به درگاه قاضی الحاجات

ای خدا از خود دو چشمم کور کن

واز جمالت دیده ام پرنور کن

دارم از خود صد شکایت ای خدا

با که گویم جز تو عیب خویش را

ای خدا دارم دلی از دست خویش

شرحه شرحه پاره پاره ریش ریش

ای خدا آمد به ما از راستان

این حدیث و نیست الا راست آن

کاین چنین گفت آن امام هفتمین

کش روان بادا به صد رحمت قرین

کای تو اندر این سرای تنگنای

صد هزارانت بلا اندر قفای

چونکه افتی از بلایی در مضیق

کش نبینی مرخلاصی را رفیق

رو کریمی از کریمان را بجوی

حال خود را سربسر با او بگوی

ای خدا ای بحر احسان و کرم

از کرمهایت جهانی غرق یم

هر کریمی جرعه نوش جام توست

ریزه خوار سفره ی انعام توست

هر کریم از تو کرم آموخته

مایه ی احسان ز تو اندوخته

سالها شد ای خداوند کریم

مر کرمهای تورا هستم عزیم

گرد بام خانه ات پر می زنم

خانه ات را حلقه بر در می زنم

شیئی لله گویم اندر در گهت

خوانم اندر گاه و اندر بیگهت

چون گدایی بر دری فریاد کرد

کدخدایش از لب نان شاد کرد

ای خدا در دگهت من آن گدا

خانه را هم تو خدا هم ناخدا

گر کسی آرد به دیواری پناه

جا دهد او را بخود بی اشتباه

در وی از بادش نگهبانی کند

در اسد خورشید گردانی کند

ای خدا ای بی پناهان را پناه

مجرمان را عین عفوت عذرخواه

چون سگی خود را فکندستی بخاک

یا الهی یا الهی فی فناک

روز و شب چون سگ پی یک لقمه نان

دم همی مالم به خاک آستان

ای دو عالم غرق احسان شما

لقمه ی نانی به این سگ کن عطا

نان من دانی چه باشد قوت جان

جان ازو یابد حیوة جاودان

وان چه باشد یک نظر از لطف خاص

کز غم خود سازدم یکسر خلاص

بنده ی روزی ز مولی گر گریخت

رشته ی مهر و محبت را گسیخت

چونکه باز آید کند بازش قبول

بگذرد از ظلم و جهل آن جهول

این منم آن بنده ی بگریخته

آبروی خود بخاک آمیخته

سوی درگاهت کنون باز آمده

چنگ خود بر دامن عفوت زده

آمدم اینک به درگاه تو باز

حکم باشد مرتورا ای بی نیاز

مجرمی چون شد پشیمان از گناه

باز آید سر بزیر و عذرخواه

خواجه عذر او پذیرد از کرم

هم ببخشاید گناهش از کرم

ای خدا آن مجرم نادم منم

کز ندامت دست بر سر می زنم

دست بر سر سر به پیش و عذرخواه

آمدم بازت به درگه ای اله

گر ببخشی هم کریمی هم جواد

ور بسوزی شاه با عدلی و داد

کافری گر شد کریمی را دخیل

آن کریمش می شود یارو کفیل

ای خدا دانی که کافر نیستم

بلکه در توحید خود فانیستم

مر تورا هستم دخیل ای ذوالکرم

آمدم تا درگهت با صد ندم

یک نظر کن از عنایت سوی من

فارغم گردان ز قید خویشتن

زین رفیقان تنگ شد یا رب دلم

کن تهی ز ایشان خدایا محفلم

بلکه دل از این دیارم سیر شد

جان از این آب و گلم دلگیر شد

گو مبارک بی دلیلی کز نراق

محفل ما را کشد سوی عراق

***

در بیان اشتیاق به تشرف سرّمن رأی و استمداد از

امام عصر (ع)

ناقه راند روز و شب با صد شعف

تا فرات و فاخریات نجف

ساربانا خاطر ما شاد کن

ساز راه کوفه و بغداد کن

سامری گشتم ز شوق سامره

کو رفیقی تا بسازم ساز ره

سامره جان باشد و تن این جهان

گشته جان این جهان آنجا نهان

سامره فانوس و من پروانه ام

در هوای شمع آن دیوانه ام

سامره گلشن بود من عندلیب

عندلیبی سالها هجران نصیب

سامره مصر است من یعقوب پیر

یوسفم گم گشته آنجا با بشیر

از فراقش دیده ی من کور شد

هم بصیرت هم بصر بی نور شد

ای فغان کز جور اخوان زمان

یوسفم در چاه کنعان شد نهان

ای دریغا یوسفم در چاه شد

از فراقش ناله ام تا ماه شد

یوسفا جای تو در زندان دریغ

آفتابت از نظر پنهان دریغ

مهدی اندر چاه و از دیدن نهان

می دود دجال در گرد جهان

اینت انصاف وفا ای دوستان

مهدی از دجال خود گشته نهان

کی توان دیدن خدا را ای مهان

این خسان پیدا و این گلشن نهان

کی توان دیدن پریده عندلیب

در چمن بگرفته جا زاغ مهیب

کی توان از آشیان دیدن هما

رفته و بگرفته آنجا بوم جا

کی توان دیدن که مشتی رو بهان

در تکاپو گشته شیر نر نهان

یوسف اندر چاه و بن یامین بگاه

آه آه   و   آه آه     و    آه آه

دیو بر تخت و سلیمان از میان

گشته پنهان ای فغان و ای فغان

احمد اندر غار و مشتی بت پرست

در حریم کعبه دست هم بدست

حیدر اندر خانه و محراب باز

گشته بازیگاه جوقی حقه باز

ای نسیم صبح ای باد صبا

می رسی از سامره صد مرحبا

بازگو با خود چه داری ای نسیم

زنده ساز این استخوانهای رمیم

من بخوانم نکهت پیراهنی

بوی پیراهن کجا و چون منی

یک غباری پس هزاران خاک پاک

تا کنم تعویذ خود از هر بداک

ای نسیم صبح بعد از صد سلام

از صفایی گو به آن شه این پیام

مملکت بیصاحب است ای پادشاه

الله الله پای دولت نه براه

برف باریده است بر باغ جهان

آفتابت تا به کی باشد نهان

آفتابت روی آن شه زیر میغ

سر زند از کوه مهر و مه دریغ

پر شد از ظلم و ستم روی زمین

یک نظر بر سوی مظلومان ببین

ای تو فرزندان آدم را پدر

این یتیمان را بکش دستی به سر

راه حق بستند بر ما این فرق

راه حق بگشا به ما ای راه حق

لوح دوران شد تهی از نقش حق

ای تو دفتردار برگردان ورق

سیدی قد داب قلبی فی فداک

لب شوی هل من یکن یوم اراک

هل الی فی لیلة وجه الحبیب

هل یداوی هذه المرضی طبیب

ای طبیب درد بیدرمان من

ای دوای رنج بی پایان من

ای به یادت آه عالم سوز من

ای ز هجرت تیره شام و روز من

ای خلیفه ی حق و ای سلطان دین

مصطفی را نور چشم و جانشین

ای وجودت همچو خورشید جهان

لیک خورشیدی به ابر اندر نهان

روی خود از دیدها برتافته

پرتوت برنیک و بد برتافته

گرچه در ابری نهان شد آفتاب

چهره ی خود را نهفت اندر نقاب

از شعاعش لیک عالم روشنست

روزها پیدا و شبها مکمن است

جزر و مد بحر از آن در انتظام

کار و بار عالمی را زان نظام

بلبلان را زان نوا برخاسته

غنچه ها بشکفته باغ آراسته

ای تو خورشید جهان افروز ما

ای تو روز ما و هم نوروز ما

ای زن و فرزند من قربان تو

دست کوتاه من و دامان تو

من گرفتم دامنت ای ذوالحسب

هم دخیلت گشتم ای فحل العرب

چونکه در دامان او آویختی

در پناهش این زمان بگریختی

دل رهاندی از غم و جان از عنا

ای صفایی مرحبا صد مرحبا

***

بقیه داستان طوطی و شاه

با دل شاد این زمان ای نیکخو

باقی احوال طوطی را بگو

مرغ دست آموز شاه کیقباد

چون گذارش در جزیره اوفتاد

شه فراموشش شد و ایام او

وان عنایتهای صبح و شام او

رفت از یادش رفیقان و وطن

همنشین گردید با زاغ و زغن

گشته هم پروازش اندر شاخسار

بوم شوم و کرکس مردار خوار

گه کشیدی نغمه بر آهنگ زاغ

گه چمیدی چون زغن بر طرف باغ

روزها از بهر مرداری حرام

گشته با مردارخواران در خصام

بهر یک اشکسته دیواری به شب

با هزاران جغد با شور و تعب

این یکش خستی به مخلب پاوسر

وان به منقارش شکستی بال و پر

گه پی یکدانه دردامی اسیر

گه ربودی دانه از موری ضریر

گه شدی با عنکبوتی در مگس

تا مگر برباید از وی یک مگس

رفت از یادش نوای طوطیان

هم فراموشش شد آن نطق و بیان

نی بخاطر آمدش آن تخت و جاه

نی زمان بازگشتن سوی شاه

قند و شکرها به حنظل شد بدل

جای دست شه قفسهایش محل

بالها بشکسته پرها ریخته

قیر با عین الحضر آمیخته

آری آن کو دور شد از اصل خویش

جان او افسرده گردد سینه ریش

تا جدا آن ماهی از عمان نشد

در میان تابها بریان نشد

چون جدا گردید آن شاخ از درخت

از جفای تیشه ها شد لخت لخت

گل چه با گلبن ندارد اتصال

در میان جاده ها شد پایمال

چونکه شد آب از سر آن چشمه دور

تیره گشت و ناتوان و تلخ و شور

چون جدا شد آدم از خلدبرین

شد هزاران رنج و محنت را قرین

چون جدا شد یوسف از یعقوب راد

بیکس اندر چنگ اخوان اوفتاد

چون جدا افتاد یوسف از پدر

بنده گشت و خوار و زار و دربدر

آن یکش می زد طپانچه بر جبین

می فکندش آن دگر یک بر زمین

کردی از طعن آن زمان سویش دراز

کاختوران را گو که آرندت نماز

ماه و خورشیدی که کردندت سجود

می نبخشیدی چرا این لحظه سود

وان دگر زد طعنه ای بر روی ماه

سجده آوردی برش هر شامگاه

بعد چندین خاک مال و امتحان

در چهی کردند آن مه را نهان

ای صبا یعقوب را آگاه کن

گو بیا اینک نظر در چاه کن

سوی کنعان روی خدا را ای نسیم

گو به یعقوب آنچه شد بر آن یتیم

ای نسیم صبح و ای باد سحر

سوی کنعان کن خدا را یک نظر

خانه ی آن پیر کنعان را بجوی

شرح حال یوسفش با وی بگوی

گو دریغا یوسف اندر چاه شد

چاره ای کن روز او بیگاه شد

ای دریغا کاروان اینک رسید

بر سر آن چاه آن مه را خرید

ای دریغا قیمتش نشناختند

چند درهم را بهایش ساختند

بین که یوسف را چه ارزان شد بها

ای خریداران بیایید الصلا

درهمی شد در بهای عالمی

قطره ای آمد برابر با یمی

ذره ای سنجیده شد با آفتاب

قلز می گردید پنهان در حباب

یوسفت را بین چه ارزان می خرند

بنده می گیرند و زندان می برند

آری آری نیست نزدیک ضریر

جز طسوجی قیمت مهر منیر

می نیرزد قرص این تابنده هور

در همی در نزد نابینای کور

مشک و عنبر سوی دباغان مبر

بهر اقطع موزه ای نادان مخر

کودکان را لعل رمانی مده

آینه اندر کف کوران منه

***

گرد آمدن اطفال به دور فخر کاینات (ص)

آن شنیدستی که شاهنشاه دین

پیشوای اولین و آخرین

سوی مسجد روزی از دولتسرای

می شدی تا فرض حق آرد بجای

اتفاقاً کودکی چند از عرب

در ره شه در نشاط و در طرب

خاک بازی می نمودند آن گروه

در ره آن پادشاه باشکوه

چونکه دیدند آن شه لولاک را

آن جهان جان و جان پاک را

جمله سوی او دویدند از طرب

جزوها را سوی کل باشد هرب

هر شراره بین گریزان تا اثیر

قطره ها بنگر به دریاها قطیر

چون نماند جسم و جان را ارتباط

وارهند از امتزاج و اختلاط

جان علوی پر زند تا لامکان

جسم خاکی جا کند تا خاکدان

جان گریزد سوی علیین پاک

تن گراید جانب آن تیره خاک

آنکه از نور است آمیزد به نور

در نگارستان اقلیم سرور

وین که از سجین و خاک تیره بود

رفت و اندر خاک ظلمانی غنود

خاصه آن کلی که هر کل جزو اوست

او بود مغز و دو عالم جمله پوست

مصطفی جانست و عالم جمله جسم

مصطفی معنی بود کونین اسم

کودکان چون زاده ی ایمان بدند

جانب آن قلزم ایمان شدند

چون به ایمان نطفه شان شد مستقر

حرف ایمان بود ایشان را پدر

پس در آن ره چون پدر را یافتند

بی محابا سوی او بشتافتند

دست در جیب و گریبانش زدند

پنجه اندر طرف دامانش زدند

آن یکی بگرفته دامانش بکف

وان دگر بر دامن او با شعف

آن دگر بر کتف او می جست چست

وان دگر بر دامن او راه جست

کای تورا بختی گردون زیر بار

نه سپهرت ناقه ها اندر قطار

یا رجاء الخلق فی نیل الامل

کن لنافی یومنا هذا جمل

یا غیاث الخلق یا کهف الامم

اشتر ما کودکان شو از کرم

اشتر ما شو ولی رهوار باش

قد دوته فرما و اشتروا باش

چونکه می دیدند اطفال عرب

کان شه عالم نبی منتخب

جای می دادی به کتفش گاه گاه

آن دو نور دیده را بی اشتباه

می نشانیدی به آن کتف گزین

آن دو شمع محفل اهل یقین

آن دو یکتا گوهر بحر وجود

آن دو تابان اختر برج شهود

دو سبق خوان دبستان الست

آن دو از پستان ایمان شیرمست

آن جوانان جنان را افتخار

عرض خلاق جهان را گوشوار

قرتا عین رسول المؤتمن

بضعة الزهرا حسین والحسن

***

طلب کردن حسنین شتر از جد بزرگوار در روز عید

اینچنین آمد حدیث از راویان

بر روانشان باد صد رحمت روان

کان فلک پیما شه گردون وقار

روزی اندر حجره ای بودش قرار

وه چه حجره مطلع خورشید جان

وه چه حجره مکمن جان جهان

وه چه حجره مشرق صبح ازل

مطلع نور خدا عزوجل

وه چه حجره آسمانش آستان

زمره ی کروبیانش پاسبان

وه چه حجره قاف ملکش لامکان

آمد آن سیمرغ جان را آشیان

وه چه حجره عرش اعظم را قرین

عقل اول اندر آن کرسی نشین

حجره نی فانوس بزم کن فکان

شمع آن نور خداوند جهان

بزم او ادنی ورا همسایه ای

قاب قوسینش فروتر مایه ای

شه نشسته اندران خلوتسرای

بر زمین و آسمانش زیر پای

کامدند از در درون شهزادگان

شد دو خورشید از یکی مشرق عیان

چون شد اندر حجره ایشان را ظهور

حجره شد مصداق نور فوق نور

لب گشودند و پس از چندین سلام

عرض کردند ای شه والامقام

ای تو ما را جد و عالم را پدر

بلکه صد ره از پدر غمخوارتر

آری آری آن پدر باشد کجا

چون نبی و مصطفی و مرتجا

از پدر زاید تورا تن ای پسر

زاید از وی جان ما صد زیب و فر

***

در بیان اینکه پیغمبر از پدر مهربانتر است

شغل او تحصیل آب و نان تو

کار این ترتیب قوت جان تو

او تورا آرد به این ماتمکده

سازدت همخانه ی دیو و دده

این رها از دیو و دد سازد تورا

هم برون زین لجه اندازد تورا

تا سرای خاص سلطانت برد

تا به خلوتگاه جانانت برد

او چراغ از بهر تو روشن کند

این تورا خورشید نورافکن کند

او برایت جرعه ی آب آورد

این تورا تا چشمه ی حیوان برد

او دو روزی همره تو بیش نیست

جز به فکر کار و بار خویش نیست

این همیشه همدم و غمخوار توست

در دو عالم فکر کار و بار توست

یاری این مر تورا ای خوش عذار

باشد از گهواره دان تا گاهوار

او کند همراهی تو در لحد

این تورا همراه باشد تا ابد

دل فدای غمگساریهای تو

جسم و جان قربان یاریهای تو

یا رسول الله یا مولی الوری

یا دواء القلب من داء الهوی

***

در توسل جستن به فخر کاینات حضرت خاتم انبیاء (ص)

یا رسول الله یا غوث الامم

یا سحاب الجود یا بحرالکرم

یا رسول الله یا شمس الظلم

یا شفیع الذنب فی یوم الندم

یا رسول الله یا حبل النجات

یا رجاء الخلق یا منجی العصات

ای ادب اندوز تعلیم اله

ای ادب آموز کل ماسواه

عقل اول طفل ابجدخوان تو

روح اعظم سایه ای از خوان تو

ای طفیلت هستی کون و مکان

ای به دورت گردش هفت آسمان

ای لعمرک تاج لولاک نطاق

چارزن را گوهر پاکت صداق

ای تو فرزندی که بستی عقدمام

با پدر دادی تو او را التیام

بارگاه لی مع الله خلوتت

پیشگاه ادن منی رتبتت

ای در این دریا تو ما را ناخدای

وی در این صحرا تو ما را رهنمای

ای گناه عاصیان را عذرخواه

من به امد تو کردستم گناه

صد سفینه پر گنه می آورم

هم دل و هم روسیه می آورم

از گنه دارم قطار اندر قطار

بختیان بارکش در زیر بار

ای تو سکان افق را همزبان

می رسم اینک تورا من میهمان

آن لب گوهرفشان را باز کن

در شفاعت گفتگو آغاز کن

گو گنه کار ز هر در رانده ای

عاجزی از کار خود درمانده ای

در پناه لطف ما بگریخته

دست در دامان ما آویخته

میهمان خوان احسان من است

گر گنه کار است مهمان من است

سوف یعطیک تو فرمودی خطاب

خوانده است او این خطاب اندر کتاب

از منش هم این خبر در خاطر است

میهمان بنواز اگرچه کافر است

نی تورا در وعده خلف و نی ندم

نی مرا هم روی مهمان از شیم

جز ببخشی این سیه رو را به من

چاره نبود ای خدای ذوالمنن

نیک اگر کرده ست اگر بد کرده است

آنچه را کرده ست با خود کرده است

این وجود سست او نابوده گیر

یا در آتش جسم او فرسوده گیر

***

تتمه حدیث روز عید و حضرات حسنین

الغرض گفتند آن شهزادگان

با شه بطحا نبی انس و جان

موسم عید است و اطفال عرب

جملگی اندر نشاط و در طرب

کودکان بنگر به اشترها سوار

در قفای هم قطار اندر قطار

در تفرج گه به بستان گه به باغ

در تماشا گه به صحرا گه به راغ

آخر ای شه ما هم از طفلان یکیم

ناقه ی ما کو نه ما هم کودکیم

گفتشان ای زینت آغوش من

ناقه تان گر نیست اینک دوش من

دوش من بادا نشیمن گاهتان

سوخت جان من ز تف آهتان

هم حسن بستش به دوش و هم حسین

گشت طالع ز آسمانی نیرین

مهر و مه گفتم زبانم لال باد

زین سخنها لال زین اقوال باد

چیست و مهر و مه دو قرص خوانشان

جان من بادا فدای جانشان

باز گفتند ای امین کردگار

ای طفیلی از وجودت روزگار

هرکجا اطفال و هرجا کود کند

ناقه شان در پویه اند و در تکند

ای دریغا ناقه مان را پویه نیست

بی سبب مان این دریغ و مویه نیست

گام زن شد آن رسول نیک پی

ناقه آسا راه می فرمود طی

بار دیگر آن دو شمع جمع خاص

یافته از جمع خاصان اختصاص

پیش پیغمبر فغان برداشتند

مهر از درج دهان برداشتند

کای ضیاء بخشای چشم آفتاب

آفتاب از تاب رخسارت بتاب

ناقه این جوق طفلان عرب

گاه در وجدند و گاهی در طرب

ناقه ی ما از چه زینسان کاهل است

کار ما و ناقه ی ما مشکل است

سید عالم خداوند جهان

شد به این آیین که می دانی روان

ناله تا اختر کشانیدند باز

ژاله از عنبر فشانیدند باز

کی امیر پاکزاد پاکدین

پاسبان درگهت روح الامین

ای ز تو مسعود اقبال عرب

ناقه شان پیوسته اطفال عرب

در عنانند و عنان در دستشان

وان عنان همواره در کف هستشان

شاه عالم بند از گیسو فکند

زان سپس در حقه ی لولو فکند

گاو عنبر را متاع از یاد رفت

آهوی مشک از پی صیاد رفت

دو گلستان از دو سنبل زیب دید

تا قیامت مغز گردون طیب دید

باز گفتند ای نیای مهربان

ای به حکمت کشتی گردون روان

کودکان را ناقه ها بین در نفیر

بانگشان بر رفته تا چرخ اثیر

ناقه ی ما را فرو بسته است نای

نی نوای نای و نی بانگ درای

آن گروه عاصیان را عذر خواه

آن گناه مجرمان را هم پناه

در ز درج در رحمت باز کرد

نغمه العفو را آغاز کرد

چند نوبت آن خداوند عرب

عفو جرم امت آوردی به لب

بال زن شد تا برش روح الامین

کای غرض از امتزاج ماء وطین

خواست از هفتم زمین تا نه فلک

شور از ارواح و غوغا از ملک

شورشی در لامکان انداختی

کار امت را ز عفوت ساختی

بار دیگر عفو ار آری به لب

گر بسوزد کافری دارم عجب

با چنین ذکری خداوند کریم

گر گذارد مشرکی را در جحیم

سوی تو من پیک شاهی نیستم

منهی وحی الهی نیستم

موجی از دریای عفو انگیختی

آبروی هفت دوزخ ریختی

لب فرو بند ای لبت گوهرفشان

وی ز رویت آیه رحمت نشان

تا نگردد نسخ آیات جلال

تا بماند عدل شاهی را مجال

تا نیفتد لطف تکلیف از نظام

تا شریعت را نیفتد انفصام

روی احمد بود مرآت جمال

مظهر لطف و جمال ذوالجلال

در مقام جمع اگر چه داشت جای

لطف و رحمت را ولی بد رونمای

جامعیت بود اگرچه خوی او

آیه رحمت ولیکن روی او

پرده از آن رو اگر برداشتی

وانمودی آنچه در برداشتی

نور او بر نیک و بر بد تافتی

زشت و زیبا را همه دریافتی

گر شدی توفانی آن بحر نجات

غرق گشتی هم حرم هم سومنات

گر شود آن یم رحمت موج زن

موج او هم روم گیرد هم ختن

چون گشاید آن نهنگ عفو کام

لقمه ای باشد دو گونش ناتمام

چون به بارش آید آن ابر کرم

هم ببارد بر عرب هم بر عجم

تر کند هم روس و هم بلغار را

پرورد هم گلبن و هم خار را

سر زند آری چو خورشید از افق

افکند بر زشت و بر زیبا تتق

چون برآید آفتاب از کوهسار

هم چمن روشن کند هم شوره زار

چون بجنبش آید آن بحر کرم

انبساطش میفزاید دمبدم

گر نه بستی ره بر آن کوه جلال

گر ندادی ز امتزاجش اعتدال

پهن گشتی ز ایروان تا قیروان

غرقه ور کردی کران را تا کران

هفت دوزخ را زتاب انداختی

آشنای هشت خلدش ساختی

زین سبب بودش حبیب الله لقب

رحمة للعالمین را شد سبب

بلکه جمله نامهای آن جناب

خوردی از عین الحیوة حسن آب

همچنانکه نام آن شیر خدا

مظهر جاه و جلال کبریا

جمله را بود از جلال ذوالجلال

اشتقاق و انفصام و انفصال

گرچه از هرجا دلی آگاه داشت

مظهریت از جلال شاه داشت

زین سبب چون شیر یزدان شد قرین

روز خیبر با رئیس کافرین

مرحب آن کهسار نخوت را پلنگ

قلزم کفر شقاوت را نهنگ

از گزاف و لاف آن بیهوده گوی

ناسزاها گفتن آن دیوخوی

پای حلم آن غضنفر شد زجای

زاستین آمد برون دست خدای

صرصر قهرش وزیدن درگرفت

از سما را تا سمک صرصر گرفت

بحر قهاریش توفان خیز شد

ساغر خود داریش لبریز شد

از نیام آورد بیرون ذوالفقار

بر رکاب باد پیما شد سوار

لؤلؤ تر با عقیق انباز کرد

چین بر ابرو بست و بازو باز کرد

از نهیبش آسمان دزدید ناف

آشیان عنقا بکند از کوه قاف

آسمان بر آسمان از بس تپید

خون ملک را از بن ناخن چکید

بر کتف افکند عزبیل آستین

ساخت اسرافیل دم با دم قرین

چار زن بهر عزای هفت شوی

مویه سر کردند و بگشادند موی

آن زمان از جانب رب جلیل

امر نافذ شد بسوی جبرئیل

هان و هان بشتاب ای پیک گزین

از فراز عرش تا سطح زمین

زودتر دریاب آب و خاک را

هم عناصر را و هم افلاک را

بازوی خیبر گشایش را بگیر

پنجه قدرت نمایش را بگیر

ورنه برمی آرد آن شیر ژیان

کاف و نون را تیره دود از دودمان

گر نجنبیدی یم رحمت ز جای

شاهد رحمت نگشتی رو نمای

می شدی اقلیم هستی پایمال

از عبور لشکر قهر و جلال

آری آری لازم آمد در نظام

در نظام اکمل ابداع تمام

از وجود قهر و لطف نوش و نیش

هم دل آسوده و هم جان ریش

***

در بیان حدیث لولاک لما خلقت الافلاک

هم فرستد درد و هم درمان دهد

می زند هم زخم و هم مرهم نهد

زین سبب فرمود خلاق جهان

با حبیب خود نبی انس و جان

گر نبودی ذات پاکت خاک را

می نکردم خلق و نی افلاک را

بی تو در خلق جهان سودی نبود

هم بر ایشان مایه ی جودی نبود

باز فرمود آن شه بطحا سریر

گر نه می بودی علی آن نره شیر

آن سپهر کبریا را آفتاب

آن بجان دشمنان سوزان شهاب

آن به میدان جلالت یکه تاز

ساعدشاه ازل را شاهباز

من ندانم ربط جسمت را به جان

من نه بفرستادمت از کرزمان

شاه را هم تاج و هم افسر بود

هم سنان گرز و هم خنجر بود

باید او را هم وزیری رایزن

هم سپه سالار و هم لشکر شکن

آن طبیب نیکخوی مهربان

کز دم انفاسش آمد بوی جان

نبودش از صبرو از حنظل فراغ

هم ز فولاد از برای قطع داغ

تا کند آن عضو فاسد را ز ت6ن

درد فارغ سازدش از صد محن

شاهد حسن از چه نغز و دلکش است

لیک ترکیبش ز آب و آتشست

چشم خوبان هست اگر آهوی چین

غمزه ی خونریزش از دنباله بین

در عذارش صبح هست و شام هست

در لبش هم بوسه هم دشنام هست

گر دهانش پر ز آب کوثر است

شعله ی آتش به چهرش اندر است

گرچه بالایش سهی افراختند

لیک آشوب جهانش ساختند

گرچه او را ساعد سیمین بود

لیک با آن پنجه ی خونین بود

می چکد خون من از انگشتهاش

هم سر و هم جان من بادا فداش

بین ز خون من لبالب جام او

جان فدای لعل خون آشام او

خون من می ریزد از دامان او

من اسیر لطف بی پایان او

در کف آن ترک من خنجر ببین

خنجرش را هم ز خونم تر ببین

در برش افتاده در خون پیکرم

بنگر آویزان ز فتوراکش سرم

جان فدای خنجر بران تو

من شهید آن لب خندان تو

بار دیگر بر تنم خنجر بزن

چون زدی هم خنجر دیگر بزن

من بنازم دست و بازوی تورا

هم جفا کاری و هم خوی تورا

گر بنالم ناله ام باور مکن

این جفا بر جان من کمتر مکن

از شهیدان ناله باشد خوشنما

زین سبب از دل برآرم نالها

نالم و خواهم که او خندان شود

جور او برمن دوصد چندان شود

ای تن من وقف تیر و خنجرت

وی سر من عاشق خاک درت

سر نهادم بر درت ای جان من

بر سر من هرچه خواهی پایزن

ای حریفان جامها پیش آورید

پیش آن شوخ جفاکیش آورید

کامشب از خون من آن زیباخرام

باده پیماید به یاران جام جم

سینه ای خواهم خدایا چاک چاک

تا برآرم ناله های دردناک

نالم و خندد به من دلدار من

جان فدای یار شیرین کار من

ای شکارافکن بت طناز من

ای نگار شوخ تیرانداز من

پادشاهان جمله نخجیر تو اند

سروران در بند زنجیر تو اند

این گدا را هم کنون نخجیر کن

سینه ی او را نشان تیرکن

تیر توحیف است جز برجان من

ای لبت هم لعل و هم مرجان من

ای خنک آن روز و خوش آن روزگار

کز حجاب آید برون آن شهسوار

تا براهش جان خود قربان کنم

جان نثار آن شه خوبان کنم

ای صفایی این سخن را واگذار

زانکه اصحابند اندر انتظار

***

داستان سید انبیاء (ص) با کودکان عرب

این صحابه جملگی در مسجدند

انتظار شاه عالم می کشند

در کشاکش شاه با آن کودکان

زودتر بفریبشان از گردکان

ای بلال آخر شه دوران کجاست

جسمهای مردمان را جان کجاست

ای مؤذن وقت ما بیگاه شد

آه ما بی روی او تا ماه شد

ای مؤذن خیز و آن شه را بجوی

حال ما را سربسر با او بگوی

چونکه از مسجد برون آمد بلال

در تفحص زان خدیو بی همال

دید آن شه را اسیر کودکان

کودکان بگرفته او را در میان

ذره ها بگرفته دور آفتاب

شاهبازی گشته محصور ذباب

چون بلال این دید از روی غضب

رفت سوی کودکان بی ادب

گفت پیغمبر که خیر است ای بلال

از چه گشتی تو چنین آشفته حال

کودکند آدابی از ایشان مخواه

نزد دانا نیست بر کودک گناه

نی قلم بر نامه شان گشته روان

نی خدا از کودکان جست امتحان

ای خدا زین امتحانها داد داد

خاک ما را امتحان بر باد داد

ای خدا ای صد فغان از امتحان

استخوانم سوخت مغز استخوان

آسمانها ز امتحان بگریختند

جمله در دامان عجز آویختند

کوها هم آهها افراشتند

ناله ها از سینه ها برداشتند

کی خدا ما از کجا و امتحان

زین امانت الامان و الامان

این من مسکین که خاکم بر دهان

تن نهادم زیر این بار گران

شاد زی ای کوه و خرم ای زمین

بر تو ای گردون هزاران آفرین

از خود این بار گران انداختند

خویش را زین لجه فارغ ساختند

شاد و خرم این زمان جولان کنید

خنده بر ما ناخردمندان کنید

الغرض گفت آن شه دنیا و دین

کای بلای ای بر تو بادا آفرین

***

خریدن خاتم انبیاء (ص) خود را به گردکان

هان و هان ما را از این طفلان بخر

سوی خانمان روان شو زودتر

سوی من از آنچه یابی اندران

تا که خود را واخرم زین کودکان

سوی خانه پی سپر شد شاه را

آفرین خان خوی شاهنشاه را

گردکانی چند اندر خانه یافت

برگرفت و سوی پیغمبر شتافت

برگرفت آن گردکانها را بکف

آن کفی کش بود مهر و مه کلف

رو به آن طفلان روان شد با نشاط

با هزاران التفات و انبساط

گفت ایشان را شهنشاه اجل

بالجزیرات یبیعون الجمل

گر فروشید اشتر خود رایگان

من خریدارم به مشتی گرد کان

جمله سوی وی دویدند از شعف

کای وجودت هر دو عالم را شرف

آری آری ناقه مان بفروختیم

خویشتن را زین تغابن سوختیم

سوختند آری ازین سودا بسی

کی چه ایشان سوخته دیده کسی

گر بگریند از ازل خون تا ابد

از تحسر وز تغابن می سزد

همچو آنان کاخرت بفروختند

در بهایش خاک و سنگ اندوختند

ملک جاوید حیات بی زوال

داده و بگرفته ادبار و وبال

زینت دنیا که مال است و بنین

جمله ثقل است و وبال ای نازنین

بایدت جستن ز مغرب تا به شرق

خویش را افکندن اندر حرق و غرق

با پلنگ و گرگ خفتن در جبال

با دد و با دام رفتن در جوال

آشنا رنجاندن و بیگانه هم

عاقلان آزردن و دیوانه هم

تا بدست آید تورا دانگی ز مال

از حرام آن هم ندانی یا حلال

ابتدا باید طلب کاری کنی

چون بدست آری نگهداری کنی

پاسبانی بایدت کردن به شب

روزها در رنج ارباب طلب

از گدا و دزد و رهزن وامخواه

شحنه و والی امیر و پادشاه

هم ز مور و موش و شیران و ذباب

هم ز سیل و برق و باران آفتاب

روز و شب در بیم و تشویش تلف

این یکت گوید که خف آن لاتخف

گر نه این ثقل است و بار ای خوبروی

پس چه باشد ثقل با مخلص بگوی

هست ثقلی بس عظیم و باشکوه

بلکه سنگینتر ز صد البرز کوه

کوه سنگین است اما بر تنت

تنگ می سازد ولیکن مسکنت

ثقل اینها جملگی بر جان بود

جان از اینها خسته و نالان بود

خانه ی دل را کند تاریک و تنگ

تا کنی بر هر در و دیوار جنگ

اهل دنیا را از این ره ای رفیق

بینی اندر تنگنای و در مضیق

ساغر دلشان ز صهبای ملال

گشته لبریز و دمادم مال مال

هیچ دیدی اهل دنیا را یکی

کو بگوید درد من هست اندکی

باشدش از رنج و محنت روز و شب

خالی از وجد و نشاط و از طرب

سینه اش چون گور کافر پر شرر

دل هم از زندان قاضی تنگتر

هر یکی را اینچنین باشد گمان

نیست کس را درد و غم افزون از آن

حال و مالت ای برادر اینچنین

بدتر از آن حال اولاد و بنین

چارهزار امراض را بشمرده اند

وین طبیبان پی به آنها برده اند

نیست زانها کس زده یا صد بری

بلکه افزونتر چه نیکو بنگری

هریکی زانها که باشد در ولد

داغ آن باشد پدر را در کبد

درد آن فرزند جسمانی بود

مر پدر را داغ روحانی بود

رنج روح از جسم بس افزون بود

دل ز داغ روح غرق خون بود

درد تن آید به جان از واسطه

چونکه باشد جسم و جان را رابطه

درد جان جان را رسد بیفاصله

افکند در جان مسکین ولوله

چونکه فرزندت درآید از برون

شرح آن باشد ز حد من فزون

ز احتیاج و ذلت ظلم وستم

وز گرفتاری به صد اندوه و غم

جمله اینها می رسد بر جان تو

وای بر جان و اخوان تو

گر نباشد این وبال ای یار من

پس کدام است آن بگو ای مؤتمن

زینت دنیا چه باشد این و آن

پس چه خبر باشند این دنیا خران

آخرت بدهند و این دنیا خرند

گر نه خر باشی یقین دانی خرند

چیست دانی آخرت بفروختن

وز تغابن خویشتن را سوختن

میل سوی این جهان مستهان

شاد و خرم گشتن از اقبال آن

میل این را ترک آن شد ملتزم

شاد گردی زین از آن داری الم

زین سبب فرمود شاه انس و جان

انما الدنیا و عقبی ضرتان

رو به یک زن چون کنی میدان یقین

کان زن دیگر شود میدان غمین

***

مرد عارفی که شنید مکالمه ی زن را با شوهر

عارفی می رفت روزی در رهی

با دل دانا و جان آگهی

ناگهش آمد به گوش از روزنی

کاین سخن می گفت با شوئی زنی

بگذرانم از تو گر نان ناریم

تشنه و بی آب و نان بگذاریم

هم اگر شبها نیاری روشنی

هم اگر ندهی مرا پوشیدنی

جمله اینها بگذرانم ای عزیز

از تو اینها من نخواهم هیچ چیز

لیک اگر بر من گزینی دیگری

یا به رخسار دگر زن بنگری

نگذرانم از تو هرگز این گناه

نیکی از من دیگر ای شوهر مخواه

مرد عارف این سخن را چون شنید

نعره ای بی اختیار از جان کشید

زد گریبان چاک و بیهوش اوفتاد

جوی اشک از دیدگان بر رو گشاد

جمع شد بر گرد او برنا و پیر

هین چه دیدی ای تو بینا و خبیر

این بنای عقل و هوشت از کجاست

آتشی پیدا نه جوشت از کجاست

گفت آتش هم نهان هم ظاهر است

چشمتان اما ز دیدن قاصر است

نغمه ی داود از هرسو بلند

گوشتان لیکن کرند و انجمند

حس جسمانی همه قشر است و پوست

جسمهای روح مغز و لب اوست

تا زبان روح تو گویا نشد

چشم او بینا و شم بویا نشد

ذوق و لمس و سمع او دانا نشد

دست او گیرا و پا پویا نشد

حس تو بیمغز باشد بی سخن

لفظ بیمعنی و ضرع بی لبن

هم گلابی بوی شمع بیفروغ

هم سبوی خالی از دوشاب دوغ

قشر باشد جز به قشرش راه نیست

هیچ اوصافی ز مغز آگاه نیست

آنچه هست اینجا چو جوهر چو عرض

زشت با زیبا و صحت با مرض

جملگی قشرند مغز صافشان

در ورای این جهان باشد عیان

چون حواست را نباشد مغز نغز

کی رسد اینها بسوی لب و مغز

جز به قشر آن را نباشد رابطه

می نفهمند غیر آن زین واسطه

زین سبب فرمود آن بیچند و چون

می نداند غیره والراسخون

چشم جای بگشای ای جان عمو

تا ز هر چیزی ببینی مغز او

پس ز مغز او ز اصلش پی بری

پس ز مغز مغز اصلش بنگری

مارایت شیئا الا ومعه

قدرایت ربه و مبدعه

چشم جان بگشای و بنگر بی حجاب

هر طرف در جلوه سیصد آفتاب

دیده ی جان پرده ها را بر درد

در نهاد قشرها لب بنگرد

در درون هریکی بیند عیان

گشته صد خورشید نورافکن نهان

در درون آن دگر دارد وطن

اهرمن در اهرمن در اهرمن

پرده بینی این یکی را در بهشت

دوزخ آن یک را نهفته در سرشت

گر گشایی گوش جان تیزهوش

می نیابی در جهان چیزی خموش

راز من شیئی والا بشنوی

کشته ی امید خود را بدروی

مغز هر حرفی بگوش آید تورا

مرغ جان زان در خروش آید تورا

هم بر این منوال باقی حواس

همچو نطق و شامه و ذوق و مساس

پاک گردی ره به پاکانت دهند

جان شوی آغوش جانانت دهند

صافیان از تو نفور و دردمند

هر گروهی جنس خود را طالبند

ناریان مر ناریان را جاذبند

نوریان مر نوریان را طالبند

حبس در حبس و مضیق اندر مضیق

صحبت دباغ و عطار ای رفیق

مرد عارف گفت گوش جان من

مغز و لب نشنید از گفتار زن

آمد از غیبم به گوش جان خطاب

کای تو مانده وز پس نهصد حجاب

گر نکو نبود نماز و روزه ات

ور نباشد طاعت هر روزه ات

گر گنه آری سوی من کوه کوه

زانچه آید هر دو عالم زان ستوه

من بیامرزم ز فیض عام خود

خوانده ام غفار مطلق نام خود

مغفرت مر معصیت را طالبست

اهل عصیان را سوی خود جاذبست

مغفرت آری بود عصیان طلب

چونکه عصیان شد ظهورش را سبب

همچنانکه ذات خلاق جهان

بود غیب مطلق و راز نهان

***

شرح حدیث قدسی کنت کنزاً مخفیاً فاحببت ان اعرف

فخلقت الخلق لکی اعرف

خواست تا گردد عیان و آشکار

سر زند خورشید در دیجورتار

چیست خورشید ای که خاکم بر دهن

ای زبانم کوته و لال از سخن

این زبان بی ادب ببریده باد

وین دهان بیحیا دریده باد

آفرید این خلق نامعدود را

جدولی ببرید بحر جود را

روزنی بر بارگاه نور زد

ذره ای زان نور بر این طور زد

گشت از آن خلق بی پایان پدید

کل یوم و هوفی خلق جدید

سینه هاشان را دل آگاه داد

در دبستان خردشان راه داد

همچنین آن نقشهای بیحساب

سربسر بودند پنهان در حجاب

جملگی عاشق ظهور خویش را

در طلب مرآت نور خویش را

خواست تا رزاقیش گردد عیان

آفرید آن طایفه محتاج نان

تا رسد از قهر جانسوزش خبر

کفر و اهریمن برآوردند سر

خواست تا غفاریش گردد پدید

اهل جرم و معصیت را آفرید

ای گنه کاران کنون با صد امید

خانه ی غفاریش را در زنید

هم عطوفست و رؤوفست و کریم

هم عفو و هم غفور و هم رحیم

واهب و حنان و منان است او

صاحب لطف است و رحمن است او

جمله اینها عاصیان را طالبند

طالبند و سوی ایشان مایلند

هریکی گویند هر شام و سحر

یا عصاة انی لکم نعم المفر

اهربوا یا ایها العاصون الی

لاتخافوا جرمکم طراعلی

ای گروه مجرمان رو سیاه

ای گنه کاران با صد دود آه

چونکه ایشان مر شما را یاورند

غمگساران شفاعت گسترند

راه نومیدی گرفتن بس خطاست

بلکه انکار صفتهای خداست

می کنی با نعمتهای بیکران

با قیاس آن نعوت بیکران

بحر بی پایان کجا و قطره ای

نیر اعظم کجا و ذره ای

بحر و خورشید از پی فهم شماست

ورنه این تمثیلها عین خطاست

پیش آن بحر کران پیچ پیچ

جمله ی کون و مکان هیچ است هیچ

با چنین دریای عفو بیکران

کش نه آغازی نه انجامی توان

کفر باشد ناامیدی ای مهان

گرچه باشد چون صفایی جرمتان

من نیم نومید از آن بحر کرم

ای هزاران خاک عالم بر سرم

***

تتمه حکایت مرد عارف با زن خود

گفت آن عارف که با من گفت باز

آن نگار روح بخش دل نواز

هر گناهی را بیامرزم ولی

می نبخشم گر بجز من مایلی

گر تورا در دل هوای غیر ماست

ترک آن دل کن که آتش را سزاست

هرکه با من غیر من انباز کرد

هفت دوزخ را بخود در باز کرد

کین گنه کاریست کو معذور نیست

این گنه در نزد ما مغفور نیست

از نبی آن حکم سرمد را عیان

انه لا یغفر ان یشرک بخوان

وز نبی بشنو به صد بانگ و نوا

کل ذنب ما سوی الاعراض را

رو بگردان آنچه می خواهی بگوی

سوی ما آی آنچه می خواهی بجوی

دل به ما ده ما خریدار دلیم

نی خریدار تن و آب و گلیم

گر نماز و روزه ات فرموده ام

زان بسوی خود رهت بنموده ام

هم زکوة و خمس و هم حج و جهاد

مطلب از جمله بود صرف فؤاد

تا بگردانی دل از مال و وطن

از عیال و خانمان و جان و تن

روی برتابی از اینها یکسره

روی آری سوی آن یار سره

معنی اینها همه یکسان بود

روی دل کردن سوی جانان بود

زین سبب بیقصد و دل زینها یکی

نیست مقبول خداوند اندکی

لیک میل دل بود آنجا قبول

گرچه تن را از عمل باشد زهول

***

در بیان اشاره به حدیث نیة المؤمن خیر من عمله

زان سبب فرمود آن شاه اجل

نیت مؤمن بود به از عمل

زانکه او جان است و اعمال تو جسم

نیت معنی بود کردار اسم

آن کشاند دل سوی دل آفرین

دل بپردازد زیاد آن و این

این تنت را باز دارد از وبال

از برای جسم تو باشد کمال

جز یکی از کال دل آگاه نیست

این و آن را در دل کس راه نیست

کار دل چون باشد از جز او نهان

کس بجز از او نخواهد زان نشان

کار دل فاش است و نپذیرد ریا

باشدش از این و آن چشم جزا

دل بود پاینده تن گردد هلاک

دل سوی جانان رود تن سوی خاک

کار تن سهل است فکر دل کنید

نقش باطل را ز دل زایل کنید

دل یکی دلدار هم باید یکی

می نگنجد در یکی دو بیشکی

آنچه آن او بود بسپر به او

حیث لایطمع الیه غیره

دل بود آیینه ی رخسار یار

پرده زین آیینه بفکن زینهار

خالی این آیینه از زنگار کن

پس مقابل با رخ دلدار کن

او همی گوید تورا با صد گله

می روی آخر کجا ای صد دله

رو متاب از ما که ما آن توایم

دلبر و دلدار جانان توایم

ما از آن تو تو آن کیستی

ما به یاد تو تو یاد چیستی

می کشد گاهی بلطفت گه بناز

گه بخود خواند به بانگت گه به راز

گه فرستد نامه ات گاهی پیام

گه به بیداریت خواند گه منام

حسن او گر با تو طنازی کند

لطف او یاری و دمسازی کند

راندت گر دور باش حشمتش

خواندت در دم صفیر رحمتش

چون تورا با غیر بیند در نشاط

غیرتش برد میانتان ارتباط

زشت باشد در نظرها روی تو

دور گرداند  ز دلها خوی تو

تو مبادا با رقیبان خو کنی

رو بغیر آری و ترک او کنی

در دلت بیند اگر سودای غیر

یا بجای او در آنجا جای غیر

غم فرستد تا دلت را خون کند

خون کند وز دیده ات بیرون کند

با رقیبان بیندت گر در سخن

بر زند مشتی ز غیرت بر دهن

***

حکایت عارفی که شب به گدایی و دریوزه رفت

بود در شهری یکی مرد خدای

از در هر نیک و بد ببریده پای

از جهان و اهل آن وارسته ای

در به روی زشت و زیبا بسته ای

روزها در بندگی کردی به شام

هم به شب تا صبحگاهان در قیام

روزیش هر روز می آمد ز غیب

می رسیدش راتبه بیشک و ریب

در رواتب او بر اندر شام و چاشت

راتبه زان مطبخ پرنوش داشت

مطبخی خالی ز دود و دردسر

نی در آن آتش نه هیزم را گذر

کار فرمایش همه قدوسیان

از ثریا تا ثری شان میهمان

چون بجز آن مطبخ پرنوش و قند

جای دیگر ره نبرد آن ارجمند

می رسیدش مائده هر روز و شب

بی صداع و کسب بی رنج و طلب

چون ندارد پای رفتن خاربن

امر آید سوی او از امر کن

آنکه او بشناخت باز و کلند

بایدش با صد تعب کاریز کند

می کشاند آب را دهقان به زور

تا به پای خوشه ها از راه دور

دید اندر گاو و خر چون پای راه

بردشان با چوب لت تا آبگاه

دست کودک تا دهانش را ندید

شیر از پستان مادر می مکید

تا دکان نانوا را ره نبرد

نان بجز از سفره بابا نخورد

بود در طاعت چه او بیغش و ریب

راتبه بودش ز شهرستان غیب

از قضا یکشب برای امتحان

نامدش آن راتبه زان شارسان

ای خدا زان امتحانها داد داد

امتحان بس خانه ها برباد داد

آن ابلیس از امتحان مردود شد

طاعت صدقرن او نابود شد

امتحان بلعام را از پا فکند

ساخت در تیه و به آتش آسمند

ز امتحان برصیص عابد شد هلاک

سجده آورد از برای آن نعاک

ای پناه بی پناهان جهان

می گریزم در پناهت ز امتحان

من کجا و امتحانت ای خلیل

پشه ی لاغر کجا و بار پیل

***

حکایت سمنون محب که بلا طلبید و طاقت نیاورد و از پا درآمد

برد سمنون محب را شور عشق

روزی اندر قله های طور عشق

ساقی عشقش قدح لبریز داد

باده ی پرزور شورانگیز داد

سینه پر سودا و دل پرشور شد

عافیت جویی ز جانش دور شد

گفت یا رب عاشقم بردرد تو

سینه ای خواهم بلا پرورد تو

جان من را درد بی اندازه ده

درد بی اندازه هردم تازه ده

هرچه داری از بلای جان گداز

جمله را بر جسم من بفرست باز

هرچه خواهی زهر کن در جام من

زهر تو حلوا بود در کام من

زهر تو خوشتر ز قند و شکر است

تلخ از دستت ز جان شیرینتر است

صد قرابه پر طواره پرشرنگ

گیرم و نوشم بیادت بیدرنگ

درد بی اندازه نه برجان من

پس ببین آن صبر بی پایان من

در بلایت صبر گفتم ای عجب

صبر چبود جای عیش است و طرب

من خریدارم بلایت را به جان

باورت گر نیست اینک امتحان

دردی آمد معده اش را جانگداز

گفت با خود هین بسوز و هم بساز

درد او هر لحظه می گشتی فزون

درد می پیچیدش اندر اندرون

او همی پیچد بر خود همچو مار

بر دو لب دندان همی دادی فشار

عاقبت دردش فزون از صبر شد

وان همه حلوا و قندش صبر شد

جامه بدرید و گریبان چاک کرد

بر زمین افتاد و بر سر خاک کرد

ناله و فریاد و افغان ساز کرد

ای خدا و ای خدا آغاز کرد

کآمدم از درد دل یا رب بجان

یا رب از این درد بی درمان امان

روزها می گشت با قد دوتا

دست بر دل گرد مکتب خانه ها

گفتی ای طفلان خدا را زینهار

یکدعایی در حق این شرمسار

همتی ای خردسالان همتی

در حق این عم نادان دعوتی

هریکی گفتندی از بهر خدا

ادع ذالعم اللیم الکاذبا

گشت آن بیچاره غافل ز امتحان

خویش را افکند اندر امتحان

ای خدا من از تو بگریزم ز تو

هم پناه از تو همی آرم به تو

من ندارم هیچ جز سوز و گداز

من نمی یارم بجز عجز و نیاز

چیست اندر درگهت بسیار نیست

غیر عجز و مسکنت در کار نیست

این زمین و آسمان و مهر و ماه

جملگی هستند برعجزم گواه

کیستم من غیر مسکین سژند

این تنم یک کهنه پالانی نژند

بنده ی بیچاره ی بیدست و پا

مستکینی مبتلایی بینوا

من گواهم مرعیار خویش را

نیست تاب بوته این دلریش را

می دهم من خود گواهی ای خدا

درهمی هستم زبون و ناروا

من که هستم بر عیار خود گواه

دیگرم در بوته ی سوزان مخواه

الغرض نامد ز بهر امتحان

مرد زاهد را دو روزی هیچ نان

***

رجوع به حکایت عارف خانه نشین با زن خود

روزه را شبها به آب افطار کرد

شکر کرد و سجده ی جبار کرد

روز دیگر باز نامد راتبه

آمدش زان خاطبه بل عاطبه

گفتش آخر تا کی ای مرد سلیم

چون زنانی در پس پرده مقیم

خانه را بهر زنان آراستند

مرد را در کوه و صحرا خواستند

قرن فرمانشد زنان را در کتاب

مرد را سیر و همی آمد خطاب

نیستی چون زن ره بازار گیر

تنبلی بگذار و خود در کارگیر

کسب کن کاسب حبیب الله بود

طاعت بیکسب دام ره بود

زانکه نبود آدمی را چاره ای

از ته نانی و چارق پاره ای

چون ندارد با کسی او راد را

مایه سازد هر قماش و زاد را

سبحه بر کف گیرد و هوهو کند

لیک یاد دانه و شوشو کند

ننگ باشد ننگ ذکر روز و شب

گر نباشد شیئی لله زیر لب

خوش بود سجاده بر روی حصیر

گر نه صد دامش نهان باشد به زیر

هرکه را انبان تهی باشد ز نان

گر به مسجد رفت بگشاید دکان

باید اول ریخت در انبار فوم

خواند آنگه عنکبوت و صاد وروم

داد پاسخ شوی زن را اینچنین

کی مرا در رنج و در راحت قرین

نیست یکسان کار و بار هرکسی

مردمان را فرقها باشد بسی

گر ابوبکر است حیدر نیز هست

بوحنیفه هست جعفر نیز هست

نیکبختانند در محراب دین

جانشان در عرض تنشان بر زمین

مست صهبای محبت جانشان

دل تهی از یاد آب و نانشان

دانه ای هرگز نه در انبارشان

هم دکان خالی و هم انبانشان

آستین افشانده در ملک جهان

پا نهاده بر سر کون و مکان

تخم خود زین شوره ده برداشته

در زمین فهو حسبه کاشته

جسم و جان را خیر بادی گفته باش

چون تو باشی جسم و جان هرگز مباش

گر بریزد آب و سوزد نان من

تو بمان ای روضه رضوان من

گر مرا یک حبه در انبار نیست

چون تو دارم دانه ام در کار نیست

گر سرم را نیست دستار و کلاه

گو نباشد فرق ما و خاک راه

رفت اگر خاک سرای من به باد

منزل جانان من معمور باد

آب عذبم گر نباشد در سبو

آب چشمم خوش بود بریاد او

گر ندارم جامه ی خز یا سمور

عاشق دیوانه باید لوت و عور

ای گرامی گوهر یکتای من

ای تو دنیای من و عقبای من

راحت من روح من ریحان من

جنت من جان من جانان من

چون تو هستی هیچ چیزم گو مباش

جز تو هر چیزی بود لاشیئی باش

ای سرت نازم مرا تو یار باش

جمله عالم گو مرا اغیار باش

چون مرا لطف تو کشتی بان بود

نیست غم عالم اگر توفان بود

چونکه قهر تو نخواهد سوختن

آتش نمرود گردد نسترن

پور آزر را کنی چون نیم پاک

ز آذر و نمرودیان او را چه باک

چون تو باشی لنگرکشتی نوح

آید از هر موجی او را صد فتوح

چون تو احمد را فرستی سوی غار

عنکبوتی گردد او را پرده دار

***

جواب زن به شوهر خود

زن جوابش داد کای مرد خدا

ای که هستی در عبادت پارسا

آنچه فرمودی درستوست ای رفیق

لیک گم کردی در این وادی طریق

آنکه او از تو توکل خواسته

هم وی این دکان کسب آراسته

فهو حسبی را شنیدستی از آن

و ابتغوا من فضله را هم بخوان

آن توکل از دل دانای توست

کسب و حرفت کار دست و پای توست

خواستند از دل توکل ای همام

وز جوارح کسب با سعی تمام

رو زمین از خار و از خس پاک کن

آب ده پس دانه اندر خاک کن

تکیه کن آنگه به لطف کردگار

گو خدایا دانه از خاکم برآر

قفل بر زن بر درد کان به شب

وانگهی بسپار دکان را به رب

از توکل هیچکس بابا نشد

تاره تزویج را پویا نشد

تا نگردی گرد تزویج و سفاد

کی توکل در برت کودک نهاد

***

جواب دادن مرد عارف زن خود را

گفت زن را مرد عارف در جواب

تو کجا و فهم آیات و کتاب

زن نداند جز کلافه چرخ و دوک

کی تواند گفت اسرار ملوک

زن ز پهلوی چپ آمد در نخست

راست فهمی از چپ آمد کی درست

عالمان در فهم قرآن ابلهند

فیلسوفان عاجزند و گمرهند

ره به تأویلش نیابد هیچکس

جز خدا و راسخون در علم و بس

هست قرآن را بطون اندر بطون

بطنها از حد تقریرم فزون

هست در هر بطنی از آن صد سبیل

وان سبیل از دودمان آن خلیل

چیست دانی بطنهای معتبر

معنی است و سر و سر سر و سر

هم چنین بالا رود تا سر غیب

سر پاک و خالی از هر نقص و عیب

سر پنهان در ظهور خویشتن

مختفی در غیب نور خویشتن

مختفی آمد به دریای ظهور

محتجب اندر حجب اما ز نور

تو ز قرآن نقش صورت دیده ای

سوره ای و آیه ای بشنیده ای

محملی می بینی از دور ای قرین

بیخبر لیک ار نه ای محمل نشین

آیدت بانگ جرس در گوش جان

کاروانی را ندانی کیست آن

آن یکی گوید که هست آن کاروان

ای رفیقان بی سخن از اصفهان

آنکه آید در مشامم بوی سیب

بوی سیب اصفهانی ای حبیب

آن دگر گوید که هست این از تتار

برد بوی مشک تاتارم ز کار

آن سیم گفتا که نی از اصفهان

باشد و نی از تتار این کاروان

این بود بانگ درای اهل روم

کاروان می یاید از آن مرز و بوم

هست قرآن همچو خورشید جهان

سر هرکس می شود پیدا از آن

چونکه تابد مهر روشن بر چمن

زان بروید یاسمین و نسترن

چون به گلبن افکند عکس آفتاب

غنچه ها آرد برون با آب و تاب

بر زمین شوره چون تابید هور

می نبینی اندران جز خاک شور

بر کثیفی چون شود پرتوفکن

پر تنن گردد از آن صد انجمن

هرکسی چون زد بفهم خویش لاف

زین سبب گردید پیدا اختلاف

جمله این اختلافات جهان

ز اختلاف فهم باشد ای فلان

***

حکایت آمدن عرب شترسوار به شهر ری و سؤال اهل شهر

از او و احوال کاروان آن عرب

آن عرب آمد به سوی شهر ری

از بنی قعقاع یا از اهل طی

کاروان ری سوی حج رفته بود

رازیان را آگهی زیشان نبود

رازیان بودند اندر روز و شب

هر طرف در جستجو و در طلب

چونکه دیدند آن عرب را بر جمل

جمله سوی او دویدند از عجل

کی برید خوش لقای نیکخوی

حال اهل قافله با ما بگوی

تو برید کاروان ماستی

هم بکار و بارشان داناستی

بازگو احوال دورافتادگان

وارهان جان از غم و لب از فغان

بازگو از محفل و یاران ما

گلرخان سرو بالایان ما

بازگو احوال ایشان ای بشیر

مژدگانی هرچه می خواهی بگیر

بازگو از نوجوانان چمن

وز گل و شمشاد و سرو و نسترن

شرح حال یثرب و بطحا بگوی

قصه یاران ما با ما بگوی

وز صفا و مروه با ما گو سخن

دل ز غم خالی کن و جان از محن

ای برید آخر خدا را همتی

زنده کن از مژده ی خود آیتی

ای تو با عیسای مریم همنفس

مرده ایم از بهر حق فریاد رس

زنده گردان این گروه مرده را

روح بخش این قالب افسرده را

الغرض بگرفته دورش اهل ری

زین نمط در گفتگو هریک به وی

این یکی پرسید احوال پدر

وان دگر حال برادر وان پسر

آن یکی از خال آن یک از عموی

وان ز مولی وان یکی دیگر ز شوی

مانده در حیرت عرب اندر میان

گه سوی این دید گاهی سوی آن

نی سخنشان فهم کردی آن غریب

نی در آنجا ترجمانی هم لبیب

نی خبر او را ز حال کاروان

نه از منی او را نه از مشعر نشان

گفت ما ادری و خلاق الجمیل

ما تقولون اذهبوا خل السبیل

چون شنیدند این سخن را آنهمه

در میانشان گشت پیدا همهمه

کاین سخن را چیست معنی و بیان

این خبر باشد یقین از کاروان

گفت آن یک از رفیقان عرب

مژدگانی از شما خواهد ذهب

اذهبوا یعنی ذهب آرید زود

تا بگویم حال شرح آن حدود

وان دگر گفت اذهبوا هست از ذهاب

رو بره آرید یعنی باشتاب

ره بپردازید از دزد و دغل

تا بیاید کاروانتان بی وحل

رهزنان بگرفته گرد کاروان

کاروان حیران میان رهزنان

گرد آرید میهمان هرجا هرو

سوی دزد کاروان آرید رو

گفت سیم اذهبوا یعنی رسید

کاروان اینک سوی ایشان روید

رو به استقبالشان آرید شاد

کاروانتان آمد اینک نیوراد

چارمین گفتا که یاویل و کرب

ما تقولون گوید این مرد عرب

مات از موتوست نزد ما زبان

موت مرگ آمد یقین ای رازیان

جامه ی ماتم کنون در بر کنید

موزه بردارید و مویه سر کنید

اهل ری بگرفته هریک مسلکی

هر گروهی تابع هم هم یکی

یک گروهی سوی دکانها روان

گشته تا آرند نقد شایگان

از برای مژدگانی بی حذر

بوته ها را جمله بگشودند در

آنچه از همرس که بدشان دست رس

جمله آوردند بی حیف مگس

وان گروه دیگر از جا خاستند

بر تن خود اسلحه آراستند

جمع شد فیلانی از نیوان ری

پر شده آن دشت و کوه از های و هی

بر فلک منجوقها افراختند

هایم و هامی به هامون تاختند

تا برآرند از همه دزدان دمار

خوار سازند آن گروه خارکار

جمع دیگر خانه ها آراستند

کوچه ها از خار و خس پیراستند

حلقه و دهلیز و برزن روفتند

طبل و کوس و دف بشادی کوفتند

مشعل و شمع و چراغ افروختند

هم به مجمر عود و عنبر سوختند

نوعروسان کرده هر هفت از شعف

جلوه گر از بام و از در هر طرف

کان عرب گفت آید امشب کاروان

نوجوانان کاروان را در میان

جوق دیگر کرده بر تن جامه چاک

کی دریغا کاروانشان شد هلاک

الغرض گردید برپا هایهوی

از حقیقت هیچکس نابرده بوی

اعتماد جملگی بر فهم خویش

مانده در قید خیال وهم خویش

کرده واقع را مطابق با خیال

جز خیال خود سگالیده محال

بر هوای خود کشد تأویل را

پشه سوی خود کشاند پیل را

مصحف و توریة و انجیل و زبور

حیث دارو همه کلایدور

وهم این یا وحی ربانی ست این

فهم این با مصحف ثانی ست این

جز سگاله نیستت آخر سگال

بر سگال خویشتن چندان مبال

ساختی تأویل واقع را طباق

با هوای خود نباشد جز نفاق

زاید از آن صد خلاف و صد خلل

رخنه ها یابد به ادیان و ملل

هان اگر مردی تو ای مسندنشین

فهم خود را ساز با واقع قرین

گر تو با واقع مطابق ساختی

فهم خود منجوق علم افراختی

پاک سازد آینه خاطر ز زنگ

تا حقیقت رخ نماید بیدرنگ

نیست فهمت غیر پندار و گمان

هان ز پندار از حقیقت وا ممان

این علومت نیست جز افسانه ای

رو بخوان افسانه بر دیوانه ای

این خیالاتت همه طیف المنام

دیده بگشایی نبینی غیر نام

کار فرما چونکه شد بیم و گمان

از حقیقت کی کسی یابد نشان

چون تورا استاد باشد غنجموش

کی توانی یافت سر تنکلوش

زین کمانها نزد ارباب خرد

لب مجنبان کابرویت می برد

می فریبی عامه را زاوهام خود

خویش را ز اضغاث و از احلام خود

هین نگر با خاصه این پندارها

دم مزن ز احلام با بیدارها

نزد موسی دم ز سحاری مزن

عنکبوتی گرد شهبازی متن

چون نشسته عیسی اندر بزمگاه

نبض قاروره تو از مرضی مخواه

برکشد داود چون نغمات را

سر مده این انکرالاصوات را

ای اصولی پیش جعفر دم مزن

از قیاس و رأی و استحسان و ظن

پرده برخیزد اگر از کارها

می شوی رسوا از این پندارها

سالها باشد که من هم ای رفیق

چون تو در دریای پندارم غریق

دفتری را گر ببینی ای همام

وهم در وهم است اول تا ختام

اندر او راقم بجز پندار نیست

راست می گویم مرا انکار نیست

کی حقیقت را ورق گنجا بود

صفحه اش را گر جهان پهنا بود

کی زبان خامه باشد آشنا

تا دهد شرح از حقیقت با شما

محرم این رازها نبود دو دل

آن دلی کان نیست جنس آب و گل

در خور این رازها هرگوش نیست

محرم این هوش جز بیهوش نیست

طوطیان فهمند سر هندیان

ماکیان را راز هندویان مخوان

با زنان میگو سخن از میل و خال

نی زآب و نیزه و جنگ و جدال

با حقیقت از حقیقت گو سخن

پیش اهل و هم از ایشان دم مزن

ای شکرها را به طوطی بخش و بس

طعم شکر را نداند جز مگس

ای خدا فریاد از این پندارها

زین گمان و وهم جان آزارها

پرده ی پندار ما صدپاره کن

وهم را از کوی ما آواره کن

باز گویم گفته ام هم بارها

دل بتنگ آمد از این پندارها

عمر در افسانه بگذشت ای دریغ

وقت زرع و دانه بگذشت ای دریغ

مانده ام تنها خدایا همدمی

سینه تنگی می کند کو محرمی

محرمی کو تا بگویم درد خویش

درد جان زار غم پردرد خویش

محرمی کو تا که با او ساعتی

خالی از اغیار سازم خلوتی

دامن خود زاب چشمان تر کنم

قصه ی پر غصه ی خود سر کنم

گویم او گرید به حال زار من

وانچه بر من آید از پندار من

ای حریفان کو بت طناز من

دوستان دل ز غم پرداز من

همتی شاید دل از غم واخریم

ره به کوی دلبر زیبا بریم

دل فدای آن بت نیکو کنیم

جان نثار افشان پای او کنیم

آنچه از خود جمله را یکسو نهیم

از خود و از هستی خود وارهیم

ساقیا برخیز و می در جام کن

فارغم از قید این اوهام کن

محفلی امشب ز نور آراستم

قدسیان را وعده آنجا خواستم

اهل محفل سربسر کروبیان

پیشکارانش همه روحانیان

ساقیا صهبای روحانی بده

می بیاد آنکه می دانی بده

می به جام من به یاد یار کن

فارغم زین عالم پندار کن

جرعه ای زان لعل ربانی بده

گر نخواهی فاش پنهانی بده

نیست فرصت تا بریزم خم به جام

رحمتی فرما بریزم خم به کام

خم هم از دل برنمی دارد غمی

ای دریغا گر ز می بودم یمی

ساقیا می در قدح کن بی درنگ

شیشه ی تقوای ما را زن به سنگ

ساقیا امشب مبارک محفلی ست

رحم بر ما کن نه ما را هم دلی ست

محفل خاص است در وی اهل راز

فرصتوست در دست شبهای دراز

باده پیمایی بیا آغاز کن

هم گره از زلف جانان باز کن

طره اش را مشک عنبر برفشان

عود و صندل هم به مجمر برفشان

مطربا امشب نوایی ساز کن

نغمه ای بر یاد او آغاز کن

نغمه ای برکش بیاد دلبران

تا نثار آریم جان و دل بران

امشب ای ساقی بدور انداز جام

مثل ذاک اللیل ما جازالمنام

ای بسی شبها که ما خواهیم خفت

زشت و زیبا ای بسی خواهیم گفت

گو یک امشب چشم ما بیدار باش

امشبی محو جمال یار باش

ای صفایی تو در این بزم و خیال

آن زن زاهد گرسنه در جدال

***

تتمه جواب مرد عارف زن را

گو به زن آخر چه گفت آن مؤتمن

گفت قرآن می نفهمی دم مزن

گرچه سعی و کسب آمد در کتاب

هم توکل بندگان را در خطاب

هریکی تکلیف قومی دیگر است

هریکی را سوی راهی رهبر است

هرچه پنداری به قرآن اختلاف

جمله باشد زین نمط ای موشکاف

کسب باشد ز اهل بازار و دکان

قسمت این شد از توکل زادگان

عامه را خواهند سعی و اجتهاد

خاصه گان را حکم آمد اعتماد

چون تو آزادی توکل پیشه کن

ترک فکر و حیله و اندیشه کن

***

جواب دادن زن مرد را

گفت آن زن ای قرین دیرباز

ای که داری دعوی فهم دراز

گر چنین است آنچه گفتی پس چرا

لیس للانسان الا ماسعی

گفت آری آن توکل و اعتماد

هم بود نوعی ز سعی و اجتهاد

خود توکل هست نزد بندگان

بندگان را سعی می باید در آن

هم حصولش سعی خواهد هم بقا

هم بجا آوردنش ای خوش لقا

زن جوابش داد گفت این اجتهاد

گر بدی مخصوص عامه از عناد

پس چه بود این جد و جهد اولیاء

وانهمه اندیشه های انبیاء

نوح کاندر عهد خود افلاک را

بود لنگر هم بسیط خاک را

ساخت کشتی با هزاران اجتهاد

وقت توفان رفت در کشتی فتاد

موسی عمران پی تحصیل زاد

چوب چوپانی به گردن بر نهاد

آن زره سازی روان آغاز کرد

وان دگر زنبیل بافی ساز کرد

آن سر سرکرده ی خیل رسل

پیشوای جمله و سالار کل

آنکه کردش هفت اختر چاکری

هم شبانی کرد و هم سوداگری

شیر یزدان شهسوار ملک دین

کش دو عالم بود در زیر نگین

باغها از دست خود آباد کرد

بندها از کسب خود آزاد کرد

او همی با بیل کاویدی زمین

رشک بردی بر زمین چرخ برین

جمله ی اینها که خاصان حقند

چارسوق دین حق را رونقند

نانشان از مزد دست خویش بود

دستشان از آبله پرریش بود

وه تو اکنون طعنه بر کل می زنی

پیش من دم از توکل می زنی

گر نبود از تنبلی ای بی هنر

شیر می دوشیدی از گاوان نر

گر نبودی از تکاهل ای فتی

خایه از مرغان گرفتی در هوا

چونکه در تیه کسالت مانده ای

آیه ی زهد و توکل خوانده ای

چون زنان چون باز پشت پرده ای

از توکل آیه ای بر کرده ای

آیه ی دیگر نخواندستی چرا

نی حدیث انبیاء و اولیاء

***

حکایت آن شکم پرست پرخور که از قرآن کلوا و اشربوا را آموخته بود

آن یکی پرسید از پرخواره ای

حرفتی داری و یا بیکاره ای

گفت من دارم همایون پیشه ای

نیست جز آن پیشه ام اندیشه ای

مقریم قرآن خوانی شغل من

هم به خلوتگاه هم در انجمن

نیست غیر از مصحف حق یار من

حفظ کن در روز و شب هنجار من

گفت از قرآن چه می دانی بگو

گفت هان بشنو کلوا واشربوا

گفت دیگر گفت دیگر نیست یاد

نیست در قرآن بجز آن سیمناد

من ز قرآن غیر این نادیده ام

بلکه از استاد هم نشنیده ام

آری آری ذوق و لمس و چشم و گوش

نطق و تخییل و تصور حفظ و هوش

جمله اینها پیشکاران دلند

بزم دل را هم وثاق محفلند

آنچه دل فرماید آن بیند بصر

وانچه گفت آن بشنود گوش ای پسر

آنچه بسپارد به دل آن را نگاه

دارد و دور افکند از خود سواه

جمله اینها چاکرانند و خدم

خدمت سلطان دل را ملتزم

آنچه آن غیر از هوای دل بود

گوش و هوش تو از آن زایل بود

هان ببین آن فلسفی را ای سلیم

کز تحکم نام خود کرده حکیم

غیریؤتی الحکمة آن مرد غبی

می نداند آیه ای را از نبی

وز نبی هم غیر حکمت ضاله ای

نیست چیز دیگران را واله ای

آن مباحی مذهب و صوفی لقب

آن مرقع پوش دزد والحرب

گرچه تا طاسین مصحف را خوید

غیر مافی الارض من حرم ندید

روز و شب در طاعت امر کلوا

چون گلو شد تا گلویش واشربوا

آن فقیه شهر بین مست غرور

کو زند کوس و دهار اندر دهور

از کتاب حق که گنج اعظم است

رطب و یابس جمله در آن مدغم است

علم ما کان و علم مایکون

اندر آن اندر ظهور و در کمون

مخزن اسرار ربانیست آن

مطلع انوار سبحانیست آن

نسخه بر لیغ ملک سرمد است

نامه ی ناموس شرع احمد است

گوییا نشنیده غیر از فانکحوا

طلقوا و فاغسلوا و امسحوا

ما ان امروز عنا قد هلک

ثلث ثلثان کرد باید ماترک

ارکعوا را خوانده تا آتوالزکوة

غافل از آیات توحید و صفات

فقه اعضا و جوارح را درست

کرده ای در فقه نفس روح سست

هر گروهی مسلکی بگزیده اند

آیه ی چندش موافق دیده اند

بهر اصلاح هوای نفس خویش

پیش عامه آیه ای آورده پیش

گر نه اینها مکر نفس است و هوا

جمله قرآن هست فرمان خدا

آخر آیات اگر هم از خداست

حکمهای محکم ما و شماست

گر نداری صد مرض گو پس چرا

مؤمن بعضی و کافر بعض را

عقده ای دارم چه شد دانشوری

تا گشاید بر من حیران دری

تا بگوید فاش با طبل و علم

ما اری یا لیت اهلافی الامم

عالم و عامی بهر ملت که هست

در میانشان نیست صد ایزد پرست

نیست در عالم یکی مرد خدا

جمله شان مفتون طبعند و هوا

یا بگوید نکته ای این ماجرا

کو گزند این را دوا آن را چرا

***

در بیان مذمت و نکوهش فلاسفه

آن یکی گردیده محو فلسفه

خویش را دانا شمرده از سفه

فکر او تحدید اطراف و جهات

کار او تشریح حیوان و نبات

از قدیم آمد جهان یا حادث است

آفریدش یا عبث یا عابثست

بیخبر لیکن ز احکام اله

می نداند جز نمازی گه گاه

صد دلیل آری پی تجرید نفس

نفس او لیکن به صد زنجیر حبس

طفره باطل می کند در آن و این

خود ولی از طفره ات از کار دین

سر خلق ک.. همی گوید درست

لیک نتواند که ک.. خویش شست

لیک می فهمد هیولای و صور

از هیولای خود اما بیخبر

نغز می گوید اشارات شفا

مبتلا لیکن به درد بی دوا

از نماز و روزه گر پرسند ازو

خنده آرد زیر لب چین بر برو

کان فلان این را برو از عامه پرس

نه ز من علامه فهامه پرس

اهل فضل و علم و دانش را بگو

از نماز و روزه و غسل و وضو

ای خیو بر روی علم و فضل تو

تیره صد مدرس بود از جهل تو

وهم و پنداری بهم آمیختی

شوری از چون و چرا آمیختی

نامش استدلال و برهان ساختی

مهره چیدی و قماری باختی

صد خطا زین گونه استدلالها

دیده ای در ماهها و سالها

برخلاف فهم تو قوم دگر

کرده استدلالها بیحد و مر

زینهمه واقع نباشد جز یکی

بلکه در آنهم بسی باشد شکی

پس چنین فهمی چرا باشد کمال

نام او کن وهم و تصویر و خیال

چون ندانی در پس دیوار چیست

یا کسی کو خانه را در کوفت کیست

یا تورا امشب چه می آید بسر

یا کجا باشد تورا فردا گذر

چون شدی آگه به حال لامکان

عالم ارواح و عقل قدسیان

چون به عقل خود شدی تا کوه قاف

چون زدی از فهم عقل روح لاف

از کجا آمد خبر برگو تورا

از فراز عرش تا تحت الثری

اسب ذهنت برحیا چون تاختی

از ازل را تا ابد چون یافتی

کی شمردی عقل را ای بوالفضول

این فضولیها چرا ای ذوالعقول

***

در بیان رفتن شیطان به در خانه ی فرعون

خانه ی فرعون را شیطان شبی

حلقه بر در زد که دارم مطلبی

گفت فرعون ای فلان تو کیستی

آدمی یا جن و یا گو نیستی

کیست آیا حلقه بر در می زند

از که آیا دست بر سر می زند

کرد شیطان بادی از مقعد رها

گفت بادا این به ریش آن خدا

کو نداند در برون خانه کیست

حلقه بر در می زند از بهر چیست

وان دگر یک کرده صوفی نام خود

کفرها بنهفته اندر لام خود

***

در نکوهش صوفیان این زمان و نارسا بودن افعال با اقوالشان

هیچ دانی چیست صوفی مشربی

ملحدی بنگی مباحی مذهبی

قید شرع از دوش خود افکنده ای

کهنه انبانی زکفر آکنده ای

گربه سان سر بر سر زانو نهد

چون کند غافل به دنبه برجهد

من ندانم چیست این صوفیگری

کش سراسر حقه اس چون بنگری

نیست در آنجا یکی مرد سره

می نبینی کارهی در آن کره

گم کنی هر بر شکسته تاجری

یا زکار افتاده اس خر فاجری

یا ز منصب عزل گشته عاملی

یا شکم پرور گدایی کاهلی

یا لتتبازی ز هر در رانده ای

یا بکنج مدرسه وامانده ای

در میان صوفیانش بازجو

چرسش اندر کیسه بنگش در گلو

جلقگاه صوفیان کفهای او

ظلم و نکبت ظاهر از سیمای او

راه و رسم صوفیان خواهی تمام

حلق و جلق و دلق باشد والسلام

***

حکایت آن شخص که مرید صوفیان شد و به واسطه اعمال آنها نادم گردید

ساده مردی بود از اهل سداد

بود او از صوفیان نیک اعتقاد

صوفئی هر گوشه ای کردی سراغ

از ارادت تاختی سویش به راغ

خدمتش را روز و شب بسته کمر

بود آن سنی و آن صوفی عمر

دیدمش یک روزی اندر محفلی

خون ز دست صوفیان بودش دلی

لعن کردی صوفی و صوفی پرست

بلکه بر شهری که یک صوفیش هست

گفتمش خیر است برگو ای اخی

تا چه دیدی زین گروه دوزخی

گفت بود اندر محله ی صوفیان

صوفئی افزون مقامش از بیان

چون سلفخانی کشیده سر بخویش

بر دهان خویشتن بسته لویش

گه کشید آهی و جنبانید سر

گه به عبرت بر فلک کردی نظر

ای خوشا چشمی که عبرت بین بود

عبرت از نیک و بدش آیین بود

می نبیند جز به چشم اعتبار

پند آموزد ز دور روزگار

چشم عبرت بین مبارک دیده ای ست

مرد عبرت گیر فرخ بنده ای ست

در امامت صوفیک در پنجگاه

خلق بر پاکی دامانش گواه

من هم او را ز اولیا پنداشتم

تخم اخلاصش به سینه کاشتم

سالها در خدمتش بسته میان

خدمتش را ملتزم چون بندگان

آستانش رفتمی هر بامگاه

راستادش بردمی هر شامگاه

یک شبانگاهی مرا کاری فتاد

کش نبردم اول شب راستاد

چون زکار خویشتن پرداختم

تاتلی بگرفته سویش تاختم

در تمام راه با خود در عتاب

کای دریغا دیر ماندم از صواب

زین تغافل در تحسر بودمی

دست برهم از تأسف سودمی

کای دریغا دیوم از ره دور کرد

روز ما را چون شب دیجور کرد

ای دریغا گرسنه ماند آن ولی

وین خورشها ماند اندر تاتلی

خانقاهش دور بود از مردمان

گوشه ای بگرفته بود از این و آن

هان و هان زین قوم مردم دور باش

چون خضر از دیدها مستور باش

تا توانی ای برادر زینهار

گوشه گیر از این گروه تندبار

عزتی گر هست اندر عزلت است

صحبت این قوم نادان ذلت است

تا رسیدم خانقه در بسته بود

مرغ هوش از دام سرها رسته بود

صوفی اندر خواب و شب بیگاه بود

ای دریغا چشم او بر راه بود

حلقه گر بر در زنم این خانه را

می کنم بیدار این فرزانه را

کرده شبها را بروز این پاکباز

در خضوع و در خشوع و در نیاز

لحظه ی خوابست بیدارش مکن

محو روی او است هشیارش مکن

خواب باشد روح عارف را وصال

با خیال دوست گیرد اتصال

باز گردم گر به منزلگاه خود

گرسنه شاید که او بیدار شد

با خیال خود من اندر گفتگو

روح صوفی باز گردد از هتو

بانگ برزد امردی را باز کار

کش همی پرورد او را بهرکار

کای پسر برخیز تا جلقی زنیم

جلقی اندر پرده ی دلقی زنیم

پس الف کوفیش اندر کاف کرد

چون خود او را صوفی بس صاف کرد

لنبه اش را الفیه ترقیم کرد

نحو دیگر نحویش تعلیم کرد

معنی الفیه اش در دل نشاند

آن پسر الفیه و شلفیه خواند

از پس یوخه بخواب اندر شدند

باز اندر عالم دیگر شدند

من سر انگشت تحیر در دهان

مانده برجا خشک مبهوت زکان

ساعتی حیران نشستم بر زمین

کردمی مرصوفیان را آفرین

این به بیداریست یارب یا بخواب

خواب هم باشد نباشد غیر خواب

کامد آن خنجر ز خواب و برنشست

کای لق اینک وقت جلق دیگر است

بار دیگر خواست آن صوفی شوم

داد داد از سنت قوم سدوم

طاقتم شد طاق و دل بیتاب شد

مرد صوفی باز اندر خواب شد

من نهاده سر به دیواری ز غم

از گذشته در فسوس و در ندم

ای دریغا وقت خود کردم تباه

ای دریغ و درد کافتادم ز راه

ای دریغا عمر من بر باد رفت

در گزاف لاف این شیاد رفت

گر علومم سربسر باشد چنین

واثبور و وا حنین و وا انین

در تأسف من که باز آن نابکار

جست از خواب و بخواند آن پیشکار

رو به فقه مالکی آورد زود

بار دیگر بر یکی صفری فزود

شد چه یک صوفی در این بوته هزار

معنی الفیه گردید آشکار

طاقتم دیگر نماند و اصطبار

حلقه بر در کوفتم بی اختیار

گفت صوفی بر در این خانه کیست

مطلب او ز اهل حق این وقت چیست

مطلبش ارشاد باشد یا دعا

کس نجوید غیر این ز اهل خدا

گفتمش من کی سر اهل یقین

پیشوای صوفیان پاک دین

گفت از کی آمدی برگو درست

گفتمش کی عارف از جلق نخست

زینهار ای جان من هشیار شو

واقف از پیش و پس هر کار شو

دیدهای دور بین پندار توست

گوشها بر رخنه دیوار توست

دوربینان در کمینگاه تو اند

تیزهوشان کارآگاه تو اند

ای برادر هان و هان باهوش باش

پای تا سر چشم باش و گوش باش

محتسب بنشسته در بازارها

آگهست از کارها و بارها

اینک از قرآن ما لفظی بخوان

ان ربک هم لبالمرصاد دان

آسمان را از کواکب دیدهاست

روز و شب بینای کار و بار ماست

باد نمام است ای کو یا خموش

صبح غماز است ای شبرو بکوش

هربن مویی تورا جاسوسهاست

هر نگاهت را نظرها در قفاست

نی خطا گفتم خطا جاسوس کیست

پرده کو پنهان کجا مستور چیست

پرده ای گر هست پیش چشم ماست

ما چنان دانیم چیزی در حیاست

گر کند فریاد هنگام سخن

چونکه داند هرکسی چون خویشتن

گربه را چون دید موش از اضطراب

چشم خود برهم نهد با صد شتاب

نا نبیند گربه را او ای عجب

این مسبب از کجا و این سبب

***

در نکوهش فقهای بی عمل

وان دگر خود را فقیه شهر خواند

حکم برمال و دماء خلق راند

شهره اندر هر افق چون بدر شد

صدر را بگرفت ذات الصدر شد

مدرسی آراست از فوج آتاش

شغل جمله درس لیکن درس آش

آش دانی چیست ای مرد سلیم

مال امواتوست اوقاف و یتیم

اصل و استصحاب و تنقیح المناط

امرونهی و حل و حرمت احتیاط

نیک داند لیک بهر زید و عمر

از برای او نه نهی آمد نه امر

اصل در اشیاء اباحت زان اوست

ملت و سهل و سمح در کار اوست

سبحه بر کف در گلو تحت الحنک

پنجه اش در مال مظلومان هنک

در تواضع آنچه تو گویی که بس

صدر را لیکن نمی بخشد به کس

فقه اعضا را سراسر خوانده است

لیک اندر فقه جان درمانده است

فقه ظاهر را که بیند آن و این

نیک ورزیده است آن مرد گزین

حال جان را جز یکی آگاه نیست

جز یکی را سوی جانها راه نیست

این یکی را از خود ای جان شاد کن

هرچه خواند از تو گو فریاد کن

این یکی باید زتو خوشنود باد

گو تمام خلق خشم آلود باد

خدمت او کن که سلطانت کند

خار او شو تا گلستانت کند

ای بلند آن سر که کردش سربلند

وی خنک آن دل کزو شد ارجمند

هر سری کز لطف او افسر گرفت

افسر از خاقان و از قیصر گرفت

ذره ی او گرد و پس خورشید باش

مرده ی او زنده ی جاوید باش

بنده ی او گر شدی آزاد زی

گر غم او می خوری دلشاد زی

سر بنه در آستانش بر زمین

پس سر خود برتر از کیوان ببین

پیش او دست گدایی کن بلند

دست شاهان آنگهی بر پشت بند

نزد او عجز و نیاز آغاز کن

پس برو بر هر دو عالم ناز کن

در ره او چون نیاز انباز توست

نازکن عالم اسیر ناز توست

گر تورا او جا دهد بر آستان

هرکه می خواهد براند گو بران

پادشاهت گو بران از شهر کو

کس مبادا رانده ی درگاه او

ای خدا بر روی من بگشا تو در

ور ببندد هرکه می خواهد دگر

گر نوازی ای که چون تو یاد نیست

هرکه خواهد گو بسوزد باک نیست

هم برانی ور بسوزانی مرا

مصلحتهای تورا هستم فدا

هم تن من از تو و هم جان من

هم سر من از تو هم سامان من

کیستم من بنده ی مملوک تو

بنده ی شرمنده ی مفلوک تو

ملک و جان و تن ز توست ای بی نیاز

خواهیش ویران و خواه آباد ساز

ملک ملک توست ای عالیجناب

خواهیش در آتش افکن خواه آب

برسر و برجان من حکمت رواست

کیستم من اختیار من کجاست

من به پیش حکمتت بی گفتگوی

مرده ای هستم به دست مرده شوی

آری آری پیش حکمش لال باش

میتی اندر کف غسال باش

نان خوریم از سفره ی احسان تو

آب نوشیم از کف عمان تو

دیده گر بینا زبان گویا ز توست

دست اگر گیرا و یا پویا ز توست

دیده ها از نور رویت روشن است

سینه ها از آب جویت گلشن است

صبح خندان روز روشن از تو شد

ظلمت شب پرده افکن از تو شد

ماه از امر تو مشعل دار شد

مهر از حکم تو خوانسالار شد

ز امر تو بسته کمر از کهکشان

بر میان از بهر خدمت آسمان

ابر را سقای بستان کرده ای

باد را فراش دوران کرده ای

دانه مان را تو برآوردی ز خاک

میوه مان را تو نمودی از شتاک

خون ز امرت بهر کودک شیر شد

کودک یک روزه پستان گیر شد

کودکان را گریه تو آموختی

دایه را دل از برایش سوختی

نافه خوشبو شد ز عطرستان تو

سرخ رو گل از نگارستان تو

نعره رعد از نهیب قدرتوست

خنده ی برق از امید رحمت است

تو بهار آوردی از دنبال دی

آق سنقر را قراسنقر ز پی

نغمه ی بلبل از آن آوازهاست

عود و بربط زخمه ای زان سازهاست

چهر خوبان را تو زیبا ساختی

سرو قدان را تو قد افراختی

زلف خوبان را تو دادی پیچ و تاب

چشم مستان را تو پیمودی شراب

یکدرختی بار آوردی به ناز

دادیش از حسن و زیبایی طراز

هم از آن عناب روید کین لبست

سیب رنگین آورد کین غبغب است

نار بار آرد که این پستان بود

فندق آرد کاین سر انگشتان بود

داد بادام دو چشمش نام شد

گل ثمر آورد و رخ گلفام شد

غنچه ی نشکفته سر زد آن که این

آن دهانست ای هزاران آفرین

نار و جنت خوب و بد بالا و پست

هرچه هست از توست ای تو هرچه هست

هرچه خواهی کن که یارای سخن

نیست کس را کاین مکن یا آن بکن

آشکار است ای صفایی پر مگوی

از چراغی آفتابی را مجوی

این بیان که طاقدیسش نام شد

مرغ دلها جمله اش در دام شد

صد کتاب دیگرش گر ضم شود

شکر حق که اندر آن مدغم شود

مخلصا از موج این دریا به جوی

باقی احوال عارف باز گوی

***

تتمه حکایت مرد عارف و زن خود

گفت عارف در جواب جفت خویش

کی تو مغرور خیالات پریش

سعی کسب انبیا و مرسلین

آنچه گفتی جمله حق است و یقین

لیک در آن سعی و کسب اجتهاد

نی سبب کارد نه مطلب نی وراد

آنکه آب از هیبتش خشک ایستاد

کی شتابی می نمود از بهر زاد

آنکه از انگشت قرص مه شکافت

کی بهر در بهر قرصی می شتافت

آنکه خاک از یک نظر اکسیر کرد

سعی کسب او را کجا توقیر کرد

بلکه مقصدشان از آن ارشاد بود

کسبشان چون خواندن استاد بود

گرچه ابجد ورد سازد اوستاد

ورد وردان باشدش لیکن مراد

خواند او ابجد پی فر سمین

هم بخواندن کودکان اینک چنین

مرغ در پیش کریشک بر زمین

نوک زد یعنی از اینسان دانه چین

زن جوابش داد کی فرمند راد

اوستاد این جهان را اوستاد

آنچه فرمودی تو دانستم همه

لیک سودی می نکرد این دمدمه

زانکه با من گو تو هستی از کدام

ز انبیا و اولیائی یا عوام

اهل ارشادی برو ارشاد کن

ورنه از ارشاد استرشاد کن

گر فرخ شوری تو علم آموز باش

ورنه فرسندوج علم اندوز باش

گر تو هم پیغمبری استاد باش

کسب کن گو از ره ارشاد باش

ورنه از پیغمبران ارشاد گیر

کسب آب و نان از ایشان یاد گیر

آن یکی را ناقه در بیدا شکست

ناقه مرد و بار او در گل نشست

***

در بیان گفتگوی شخصی با شترمرغ

ماند حیران اندر آن صحرا فرید

گفت ناگاهان شترمرغی پدید

مرد حیران نزد آن شد بی نیاز

گفت ای اشتر خدا را چاره ساز

ای تو مهر و این تنت گنج روان

بار من بردار و تا منزل رسان

گفت رو رو ای تو مرد خارکار

دیده ای هرگز تو مرغی زیر بار

هیچ مرغی را شنیدی بارکش

بر من از رحمت نما آن باز کش

گفت پس ای مرغ فرخ بال من

رحم کن بهر خدا برحال من

ای مبارک هدهد شهر صبا

ای همایون پر هماوای خوش لقا

بر من از رحمت نگاهی باز کن

زود بر سوی وطن پرواز کن

زودتر ای طایر قاف آشیان

شرح حال من بگو با دوستان

رو به منزل کاروان گم گشته آر

آشنایان را خبر کن زین حمار

گو خدا را ای رفیقان وطن

ای نشسته با هم اندر انجمن

رحمی آخر بر من تنها کنید

یک نظر سویم درین بیدا کنید

ناقه ام بشکست و بارم در گلست

آتشم در جان و خارم در دلست

با برادر گو که ای بازوی من

ای به یاد یاریت نیروی من

ناقه ای بردار ای جان زودتر

بادآسا سوی من افکن گذر

تا از این بیدای ناپیدا کران

هم من و هم یار من یابد امان

گفتش اشترمرغ کی بیچاره مرد

کی شنیدستی شتر پرواز کرد

من ندیدم همچو تو کس لک بود

اشتر و پرواز بلکنجک بود

ای بسی از اهل دنیا ای قرین

چون شترمرغند اندر کار دین

گاه در جبرند و گه در اختیار

سود خود بینند در هر کار و بار

چون ملامتشان کن بر ناروا

جبر پیش آرند و گویند ای فتی

بنده ایم و بنده را نبود خبر

هرچه آید از قضایست و قدر

بنده ایم و گردن ما در کمند

در کمند پادشاه زورمند

بنده ایم و نیست ما را اختیار

کار ما محکم شد اندر گاهیار

عاجزی در پنجه قدرت اسیر

کی ز حکم قادرش باشد گزیر

ور نصیحتشان کنی در حرص و آز

در تکاپو و بهر سو ترکتاز

انتقام و حمله و یأس و شتاب

اجتهاد و اجتیاد و اضطراب

گویی آخر چند از این رنج دوار

کار خود را با خدای خود گذار

گوید ای جان جبر کفر مطلق است

لیس الا ما سعی کار حق است

بنده را حق فاعل مختار کرد

عقل و هوش و قدرتش ایثار کرد

این جهان را عالم اسباب ساخت

عقل را بهر تو اسطرلاب ساخت

این سببها را بهم مربوط کرد

عجز و قدرت را بهم مخلوط کرد

هست بدبختی دگر از این بتر

گوید اینها نیز زاید از قدر

سعی تدبیر تو در مطلوب توست

اجتهادات تو در محبوب توست

سعیهایت جمله در دلخواه شد

با هوای تو قدر همراه شد

چون نشد تقدیر هرگز ای عدنگ

سعی تو در اینکه کوبی سر به سنگ

چون تورا در سعی تو نبود اثر

هیچ سعیت چون نشد بهر ضرر

***

حکایت آن صوفی که در حال وجد خود را بر امردی افکند

صوفیان را حلقه ای در ذکر بود

کارشان در حلقه ذکر و فکر بود

ذکر می کردند با رقص و نشاط

پای کوبان کف زنان با انبساط

از سماع و وجد رفتندی ز هوش

مست لایعقل چو رند باده نوش

گه فتادندی به روی یکدگر

این شدی در زیر و آن یک در زبر

در میانشان بود زیبا ساده ای

عقل از عشقش دل از کف داده ای

مرغ دلها جمله اندر دام او

مادرش بنهاده فرخ نام او

هم میانشان بود زشتی قیرفام

کلته و کاچی کلندر ویسه نام

شیخ را چون گاه غشیان آمدی

بیهشی او به طغیان آمدی

می شدی بیخود ز جای خود بلند

خویش را بر روی فرخ می فکند

مثلک آسا تنگ چفسیدی براو

سینه بر سینه نهادی روبرو

آن یکی کردش ملامت زین عمل

کاین چه رسوایی ست ای شیخ اجل

شیخ و شاهد بازی این نبود پسند

خرقه شیخی بیفکن ای لوند

گفت او را شیخ شیاد ای عمو

اختیار از فوج بیهوشان مجو

این نه از قصد است و عمد و اختیار

عالم بیهوشی است و اضطرار

گفت رو رو ای سرابیلی شوم

ای تو رونق بخش فتوای سدوم

گر نداری صد مرض در اندرون

از چه بر فرخ همی افتی نگون

بایدت بی اختیارستی اگر

ویسه را یک بار افتی بر زبر

***

در بیان آمدن مرد عارف به تحصیل زاد

مرد و زن را چون سخن اینجا رسید

مخلصی مرد از جواب زن ندید

جوع هم او را همی خواندی بکار

جوع زن را شد معین و دستیار

اشکم خالی نجوید جز غذا

نی قدر داند چه باشد نی قضا

مرد زاهد بست همت بر طلب

شد برون بهر طلب در نیم شب

ظلمت شب پرده ی هر کار شد

زشت و زیبا را همه ستار شد

شب بود خلوتسرای اهل راز

نازنینان را بود هنگام ناز

راست گفته هرچه گفته آگهان

کاب حیوان هست در ظلمت نهان

من دل شب را بسی بشکافتم

آب حیوان اندر آنجا یافتم

روز گرچه روشن و نورانی است

پیش نور شب ولی ظلمانی است

چونکه شب پرنور آمد لاجرم

یولج الانوار گفتا ذالظلم

می نبینی بهمن و دی گر سجام

بسته گردد آب و بشکافد رخام

اندرونها جمله کانون می شود

دود از دلها به گردون می شود

همچنین چون نار می گردد برون

نور پیدا می شود در اندرون

می شود در نزد دانا آشکار

معنی اللیل یولجه النهار

ای برادر طالب آن نور باش

آفتابی در شب دیجور باش

با خروس عرش هم آواز شو

با طیور قدس در پرواز شو

زین بر نه توسن خورشید را

باز کن مرغوله ی ناهید را

چار دعوت را شبی لبیک گو

سوی گردون راه خود یک یک بجو

مرهم زخم دل ناشاد خواه

از دم عبسی صبح امداد خواه

مرد عارف رفت بیرون از سرا

تا به رویش در گشاید از کجا

عاقبت برگ کدیور ساز کرد

شیئی لله بر دری آغاز کرد

حلقه بر در کوفت اندر خانه ای

آشنایی زد در بیگانه ای

ای هزاران حیف و عالمها فسوس

ای فغان از این زنان چابلوس

سالها نازش کشید آن دلنواز

کرد درها بر رخش از لطف باز

آن و نانش را فرستاد از کرم

زان فراموشش نشد یک نیم دم

نازهای ناروایش را کشید

عشوه های ناپسندش را خرید

هم طبیب گاه بیماریش بود

هم رفیق روز بی یاریش بود

دردهایش را همه درمان ازو

هم سرش از او و هم سامان ازو

منصب والای همرازیش داد

با خیال خویش دمسازیش داد

بی نیازی یک شبی آغاز کرد

حسن ساز بی نیازی ساز کرد

جلوه ای فرمود استغنای حسن

دور باش خودنماییهای حسن

عهد و پیمان را شکست آن بیوفا

رو بسوی غیر آورد از جفا

پشت بر انعام بیچون کرد او

جانب اغیار دون آورد رو

دوست بستش یک شبی از امتحان

او گشایش جست از بیگانگان

آنکه سر بخشید و تن بخشید و جان

داد روزی و فرستاد آب و نان

عقل داد و چشم داد و گوش و دل

نور خود آمیخت با این آب و گل

رو بسوی خلوت خاصت نمود

در به روی از محفل قربت گشود

سالها نازت به صد عزت کشید

از عنایت عشوه هایت را خرید

بایدت یک شب کشیدن ناز او

جان فدای غمزه ی غماز او

***

خوردن لقمان میوه ی تلخ را از دست خواجه ی خود

بود لقمان نیکبختی را رفیق

خدمتش را ملتزم در هر طریق

آن یکی در خدمت این پی سپر

این مرآن را مهربانتر از پدر

خواجه را ناطور روزی بهر خوان

یک گوارا میوه آورد ارمغان

میوه ی چند از گواران ذوالمنن

داد لقمان را بدست خویشتن

گرچه انعام تو جان پرور بود

گر ز دست خود دهی خوشتر بود

بلکه تیغ از دست تو بر سر مرا

خوبتر از تاج و از افسر مرا

زخم از دستت ز مرهم خوبتر

زهر از تریاق جان محبوبتر

خورد لقمان میوه ها را با نشاط

هر یکی خوردی فزودی انبساط

از نشاطی کز جبین او نمود

خواجه را در میوه صد رغبت فزود

رغبت هم کاسه رغبت زاستی

اندرین پنهان در آن پیداستی

چون یکی زان میوه برد اندر دهن

شد مزاق خواجه زان تلخ و وژن

دیگری برداشت دیدش تلختر

طعم حنظل پیش طعمش نیشکر

یک گوارا میوه ای در آن گوار

می ندید آن خواجه بهر خواجه یار

گفت لقمان را که ای شمع وثاق

چون فرو بردی تو این زهر از مذاق

ای عجب ای زهر خوردی چون شکر

نی بر ابرو چین و نی بر رخ اثر

چون چشیدی با نشاط این صبر را

آفرین این طاقت و این صبر را

گفت لقمان سالیان بس دراز

من شکرها خوردم از دست نیاز

گر یکی تلخی از آن دستان چشم

کی روا باشد که رو درهم کشم

کام من شیرین از آن کف سالهاست

لحظه ای هم تلخ اگر باشد رواست

خورده ام شیرینی از دستت مدام

گو یکی تلخی خورم زان ای همام

بس حلاوت از تو در کامم بود

زهر اگر آنجا رسد شیرین شود

این دهانم از تو شد کان شکر

حنظلی بخشد کجا آنجا اثر

الغرض آن مرد عارف در طلب

بر دری برداشت دست آن نیم شب

***

در بیان قطع شدن دست عارف در آن شب

کدخدای خانه دادش یک دو نان

نانها بگرفت و چابک شد روان

از قضای آسمان آن چند روز

سرکشیده دزدهای خانه سوز

دزدها شبها به بیداری همه

سر برآوردی به عیاری همه

خانه ها برچیده در شبها بسی

آتش افکنده به جان هرکسی

بوده شاه شهر از این ره خشمناک

میرشب در جستجو در هر مغاک

با عسس هم شاه در خشم و غضب

هم عسس از بیم در جد و طلب

اتفاقاً عارف اندر رهگذار

گشت با فوجی ز شب گردان دچار

عارف اندر جامه منکر روان

چشم آنها کور از دیدار جان

جان عاری هست خورشید جهان

چشم ظاهر دیده ی خفاش دان

دیده ی خفاش کی دید آفتاب

زین سبب شد چون عسس شب با شتاب

چون عسسها جمله شبکوران بدند

لاجرم از دید جان کوران بدند

عابد صد ساله را نشناختند

رو بسوی او ز هر سو تاختند

دزد عارف را ندادند امتیاز

سوی او کردند ترکان ترکتاز

کی ز عیاریت شهری پر ستوه

ما طلبکار تو اندر شهر و کوه

چند سوزی مردمان را خانمان

چند آتش افکنی بر هر دکان

حلم یزدان گرچه ستاری کند

آبرویت را نگهداری کند

لیک تا نگذشته از حد کار خود

لطف و حلم تو بود ستار خود

پرده برگیرد چه از حد بگذرد

دست قهرش پرده ها را بردرد

هیچ دزدی را خدا رسوا نکرد

تابهای دست استیفا نکرد

جمع شد چون قیمت دستان او

فاش می گردد سرّ پنهان او

خانمان مردمان را سوختی

تا بهای دست خود اندوختی

کامشبت قهر خدا رسوا نمود

هم گرفتارت به چنگ ما نمود

دستت اکنون هست بر تن بی بها

بایدش کردن به حکم حق جدا

پس کشیدندش بسوی میرشب

کاین همان دزدی که می کردی طلب

این همان خانه برانداز جهان

این همان ویران کن هر خانمان

میر شب را چون برآن افتاد چشم

شعله ور گشتش سعیر قهر و خشم

همچو آن دوزخ که گردد شعله ور

مجرمان را چون بر آن افتد گذر

داد فرمان بی توقف آن امیر

تا جدا کردند دست آن اسیر

دست او را از بدن کردند دور

کاین بدن صابر بود این کفور

دست خود بگرفت آن مرد خدا

دورافکندش چه شد از تن جدا

هین برو ای کف ازین تن دور شو

چون بسوی غیر رفتی هان برو

چون بسوی مردگان گشتی بلند

باش مرداری کف ناارجمند

چون گرفتی طعمه از این ناکسان

طعمه باید باشی از بهر سگان

هین برو ای بیوفا دست از برم

هین مزن دیگر تو حلقه بر درم

ما شهنشاهیم و شاهانمان گدا

جز شهان را نیست ره بر خوان ما

از گدایانت گدایی عار نیست

بعد از اینت بر در ما بار نیست

***

حکایت عاشقی که معشوق او را از بام افکند

بر لب بامی یکی عاشق نشست

دیده بر دیدار آن معشوق بست

محو شد در یار و از خود بیخبر

گفت معشوقش که آن سو کن نظر

بین جمال آن نگار نازنین

کن تماشا قدرت حسن آفرین

خوبرو گر اوست پس من چیستم

بلکه او گر هست پس من نیستم

عاشق مسکین نظر آن سو فکند

تا ببیند آن نگار ارجمند

دست زد معشوقش افکندش ز بام

گفت رو رو عاشقی بر تو حرام

نام عشق و عاشقی بر خود منه

تو هوسناکی سرت بر خاک نه

گر تو بر من عاشقی ای بیوفا

من برابر بودمت نی از قفا

گر نه بازاری و هرجا نیستی

از قفا در جستجوی کیستی

چون تو هرجایی برو در خاک باش

دفتر عشق از نشانت پاکباش

چون هوسناکست چشمت کور به

از جمال نازنینان دور به

دیده ای کو خواست بیند دیگری

نیست لایق زان رخ ما بنگری

دیده ای کو بنگرد اغیار را

کی تواند دید روی یار را

دیده ای کو دید جز دیدار ما

کی سزاوار است بر رخسار ما

دیده چون هر زشت و زیبا بنگرد

کی سزد بر چهره ی ما بنگرد

تا بخون دل نشویی دیدگان

نیست محرم بر جمال دلبران

گوش از آن آواز بهره ور نشد

از حدیث دیگران تاکر نشد

تا ز نام غیر او ابکم نشد

نام او را همزبان محرم نشد

یار بس نازک مزاج است و غیور

غیر او از محفل خودساز دور

دیده از دیدار جز او کور کن

پس ز نور روی او پر نور کن

پنبه نه در گوش خود اندر صدا

بشنو آنگه نغمه های دلربا

جز ز نام او زبان کوتاه کن

خویش را پس همزبان شاه کن

گر دل از جز یاد او خالی کنی

مخزن انوار اجلالی کنی

صفه ی دل را که ایوان صفاست

بین دست عالم قدسش قضاست

رفت و رو کن از خس و خار جهان

پاکسازش از خیال این و آن

مسند افکن اندر آن انگه ببین

شاه خوبان را در آن مسند نشین

چون جدا شد دست عابد زان میان

آن یکی بشناخت او را در نهان

***

در بیان شناختن شخصی آن مرد عارف را

بانگ زد کی رو سیاهان عنود

زد گریبان چاک و رخساره شخود

این گرفتاری که در چنگ شماست

دزد نبود این فلان مرد خداست

این چراغ خلوت اهل حق است

در ظلام دهر نور مطلق است

ای عجب کاین نور را نشناختند

تیغ ظلم و جور بر او آختند

اندک اندک آن خبر کردند فاش

بر در و دیوار افتاد ارتعاش

پادشه از حادثه آگاه شد

جانب بازار از خرگاه شد

پابرهنه آمد آن شاه سترگ

تا سیاستگاه آن مرد بزرگ

دید او را غرق خون خویشتن

در برش جلاد با تیغ دو من

شه چو دید این ماجرا حیران بماند

هم در آندم جمله جلادان بخواند

داد فرمان هلاک شیروان

هم امیر و هم عسس هم مهتوران

مرد زاهد با کف پرخون ز جا

جست و گفت ای پادشه بهر خدا

بیگنه خون گرفتاران مریز

نیست ایشان را گناهی هیچ چیز

هر گناهی هست بر دست منست

بالله این اندر خور ببریدنست

کیفر این دست بی انصاف داد

آفرین بر دست آن جلاد باد

بر نشان بنشست تیر شست او

من بنازم تیر او و شست او

گر کف من شد جدا نبود شگفت

کیفر کفر این کف کافر گرفت

مرتد فطری بد و خونش هدر

ریخت هرکس خون او لله در

شرک آورد آن خدای پاک را

خون بباید ریخت این بی باک را

دست من می داند و من جرم او

میرشب را با عسس مجرم مگو

کار ایشان عین خیر است و صواب

باید از ایشان نمودن احتساب

بود آن خوش باد کین نابود کرد

این بگفت و شاه را بدرود کرد

با کف ببریده دست خونچکان

شکرگویان سوی خانه شد روان

بر زمین نامد ز شادی پای او

شکر حق می ریخت از لبهای او

سر همی کردی بسوی آسمان

گفت ای پروردگار مهربان

من چگونه شکر الطافت کنم

شکر لطف قاف تاقافت کنم

هر بن موی من ارگردد دهان

هر دهانش را بدی هفتصد زبان

هر زبان هفتصد لغت گویا شود

در طریق شکر تو پویا شود

کی توانم ای برون از چند و چون

آیم از یک عهده ی شکرت برون

گه فتاد از بهر سجده بر زمین

بر زمین مالید رخسار و جبین

گاه کردی رو بسوی آسمان

در سپاس و حمد بگشودی زبان

کای خدا ای لطفت از اندازه بیش

دست لطفت مرهم دلهای ریش

من فدای لطفت بی پایان تو

بنده ی شرمنده ی احسان تو

نه فلک سرگشته و شیدای توست

مست و بیخود خاک از صهبای توست

جرعه ای دادی ز شوق افلاک را

جرعه ی دیگر بسیط خاک را

آن بر قاضی کمر از شوق بست

این ز شکر عشق تو افتاده مست

در هوایت آب و باد اندر طلب

این روان و آن دوان در روز و شب

کوه برجا خشک اگر بینی درست

ایستاده در حضور و محو توست

مرغها کاندر هوا طیران کنند

در هوای عشق تو جولان کنند

ماهیان در آب و موران در حجور

طایران در شاخ و کرمان در صخور

جمله بر خوان تو مهمان تو اند

جیره خوار خوان احسان تو اند

من کجا و وصف ذات پاک تو

ای ملایک قاصر از ادراک تو

من کجا و شرح نعمتهای تو

ای دو عالم سفره ی یغمای تو

کیست آن کو غرق نعمای تو نیست

چیست آن چیزی که آلای تو نیست

نک یکی این لطف خشم آمیز بین

خشم نازآلود عشق انگیز بین

لطف کردی سوی خود خواندی مرا

از در بیگانگان راندی مرا

عشوه ای کردی و کارم ساختی

آتش شوقم به جان انداختی

مدتی این آتشم خاموش بود

سوز عشق از خاطرم فرموش بود

دامنی امشب زدی بر نار من

من فدای یار شیرین کار من

شعله ی عشق من امشب تیز شد

آتش پنهانم اخگر ریز شد

ز آب حیوان خوشتر است این آتشم

من در این آتش سمندروش خوشم

در من امشب آتشی افروختی

هرچه با من غیر عشقت سوختی

ناری آمد شد عیان صد نور ازو

شد سراپایم درخت طور ازو

نور بخشد آتش سوزان تو

تا چه بخشد روی نورافشان تو

از کفت زخمی بتن آید مرا

ساخت زخمت زنده ی سرمد مرا

وه چه زخمت راحت صد درد من

هم دوای جان غم پرورد من

وه چه زخمی مرهم صد داغ من

روضه ی من گلشن من باغ من

زخم تو هر زخم را مرهم نهد

مرده ی صد ساله را صد جان دهد

روح بخشد قالب افسرده را

زنده ی جاوید سازد مرده را

زخم تو بر جان من همیون بود

زخم تو این مرهمت پس چون بود

آتشت اینست اگر ای شاه من

هفت دوزخ باد جولانگاه من

گر بود این زخمت ای سلطان داد

تیغ تو بر تارکم جاوید باد

آتشت شمع است من پروانه ام

در هوای زخم تو دیوانه ام

هرچه خواهی آتش ای آتش فروز

در من افکن خانمان من بسوز

آتشی بر جسم و جان من فکن

ریشه ی هستی من از بن بکن

گل بود زخم تو و بلبل منم

عندلیب آسا گرفتار گلم

عاشقم من بر تو و کردار تو

جان فدای نور تو و نار تو

چون جراحت از تو باشد مرهم است

مرهم از غیر تو زهر ارقم است

درد تو بر جان من درمان بود

سیف و خنجر لاله و ریحان بود

یک جهان جانی خوش ارزان یافتم

زخم دیگر زن که چندان یافتم

این اثرهایی ز زخم و آتش است

بلکه از دست نگار دلکش است

زخم و آتش از تو چون باشد نکوست

خوی فاعل ساری اندر فعل اوست

هرچه از زیبا رسد زیبا بود

زهر از شیرین لبان حلوا بود

گرچه در دشنام صد زهر اندر است

از لب شیرین ز شکر بهتر است

بوسه ای از آن نگار پارکین

بدتر از دشنام و با دشنام بین

زخم و مرهم در بر دانا یکی ست

گر تفاوت هست آن هم اند کی ست

امتیاز این دو از فاعل بود

در میانشان فرق از این حاصل بود

چون تویی فاعل جراحت راحت است

با تو گلخن باغ و دوزخ جنت است

در میان عابد و شاه وجود

زین نمط بگذشت بس گفت و شنود

تا زمین و آسمان پرنور شد

حلقه ی کروبیان پرشور شد

در میان جان و جانان رازهاست

خامه و دفتر ورا محرم کجاست

دوست را با دوست باشد صد سخن

کی توانش گفت در هر انجمن

راستی در خلوت جانان و جان

جسم هم محرم نباشد در میان

در ستایش بود عارف تا سحر

کردم اندر طاقدیسش مختصر

***

تتمه احوال سید انبیا با کودکان عرب

تا بگویم باقی احوال شاه

با گروه کودکان در عرض راه

زانکه اصحابند در مسجد غمین

چشم اندر راه خیرالمرسلین

مخلصی جوزانکه اصحاب رسول

منتظر بنشسته در مسجد ملول

چون خرید آن شاه عالم خویش را

دامنش از چنگ طفلان شد رها

بحر فارغ شد ز چنگ قطره ها

مهر خود را واخرید از ذره ها

گفت گریان قدر خود نشناختم

هم بهای خویش روشن ساختم

شد معین قیمت من بی گزاف

قدر من اینست نبود جای لاف

درهمی ده بیست داد آن کاروان

در بهای یوسف بی مثل و مان

رحمت حق بر روان پاک او

ابر رضوان آب پاش خاک او

قیمت من گرد کانی شد سه چار

بنده ام آری و اینم اعتبار

این چه حلم است ای دو عالم بنده ات

از ثریا تا ثری شرمنده ات

این چه خلق است ای ملایک چاکرت

زلف حورالعین جاروب درت

زیر بار منتت کون و مکان

داده ای تن زیر بار کودکان

قیمت یک تار مویت صد جهان

می کنی خود را بها ده گرد کان

خاک پایت را شرف بر مهر و ماه

اختورانت بندگان در بارگاه

آسمان یک خیمه ی کوتاه تو

عرش و کرسی پایه ای از کاه تو

یک خریداری نمودی از کرم

بنده کردی هم عرب را هم عجم

یک دهن خواهم به پهنای جهان

یک زبان جاری بود چون عسقلان

تا سخن از وصف آن شه سرکنم

حقه گردون پر از عنبر کنم

لیک تا گفت و شنو عالم پر است

زین صدف گوشی است هرجا پر دراست

گر نخواهی شرح نور آفتاب

خلق او خشبوتر است از مشک ناب

بلکه نور آفتاب از روی اوست

نافه گر خوشبو شده است از بوی اوست

خور ز روی او کند کسب ضیا

گل رسد از او به صد برگ و نوا

آسمان رفعت ز شأن او گرفت

از وقارش کوه اطمینان گرفت

چشمها عذب از لب شیرین او است

خاک را آرام از تمکین او است

از کف او ابر باران ریز شد

از دم او بحر لؤلؤ خیز شد

سرو بهر خدمت او قد کشید

لاله باداغش ز کوهستان دمید

نی اثر از گفت گوی او شنود

کاین جهان را عطر او خوشبوی بود

هرکه گوید مدح آن سلطان دین

او ستایش می کند خود را یقین

یعنی ای یاران دلم داناستی

روی او را دیده ام بیناستی

هم من از پیرایه داران شهم

شه شناسم سرّ شه را آگهم

چون تو گویی مدح خورشید جهان

می نیفزاید کمال خور از آن

می شود روشن از آن بینایی ات

امتیاز ظلمت نورانی ات

می ستایی دیدگان خود یقین

دیده ی من روشن است از نور بین

همچنین هرکس که زیبایی ستود

شرح زیبایی خود را وانمود

داد از صدق حواس خود خبر

یعنی ای یاران نه من کورم نه کر

هم دلم دانا و جانم روشن است

گفتهای من گواهان منست

همچنان که آن دگر یک کز گزاف

از قبول و رد شد اندر اعتساف

گر نکوهش کرد گر خواند آفرین

نی مطابق بود او با حق نه این

خویشتن را ضایع و نابود کرد

نزد دانا خویش را مردود کرد

گفتهای او گواه عیب او ست

از توراوش فهمی آب اندر سبو ست

بوی پنبه سوزت آمد در دماغ

دانی اندر جامه ات افتاد کاغ

عالمی در محفل تدریس بود

در مسائل ماهر و بی ویس بود

***

حکایت مدرسی که به جهت حضور شخصی که او را عالم تصور کرد درس نگفت

جمله شاگردانش اندر حاشیه

بود او چوپان و ایشان ماشیه

از در آمد ناگهان باکش و فش

یک هیولایی موقر شیخ وش

بر سرش عمامه ای چون گرز سام

در برش هم جبه ای کافور فام

آمد از در چست و بر مسند نشست

رنگ از روی مدرس رخت بست

کاین حریف من مگر رسطاستی

یا ابونصر است یا قسطاستی

از پی تعظیم او از جای جست

هر دو زانو را دوته کرد و نشست

هم خبر هم مبتدا فرموش کرد

پس زبان از کیف و کم خاموش کرد

از ادب با بیم ترک درس گفت

لب فرو بستند از گفت و شنفت

چون به استادی رسی خاموش باش

لب ببند و پای تا سر گوش باش

دم مزن در نزد استاد هنر

پیش جالینوس نام طب مبر

از شجاعت در بر حیدر ملاف

بی محابا پا منه اندر مصاف

در بر لوطی تو رقاصی مکن

با نهنگ بحر غواصی مکن

تا حریف خویش نشناسی درست

حمله سوی او مکن چالاک و چست

آن مدرس ساعتی خاموش بود

هم ز رنج و درد پا در جوش بود

عاقبت رو کرد سوی آن حریف

سر فرو افکند با نطق لطیف

گفت مولینا چرا دارد سکوت

می نبخشد روح ما را هیچ قوت

نیست قوت روحها قوت خلیص

زینت جان نی سراویل و قمیص

روحها را شد حیات از فضل و علم

زیور آنها حیا و جود و حلم

گفت گویم از چه ای شیخ جهان

گفت دانی آنچه روشن کن بیان

ما همه گوشیم بر فرمان تو

تشنه لب بر جرعه ی عنوان تو

گفت مولینا که ای استاد فرد

روزه را کی می توان افطار کرد

گفت هنگام غروب آفتاب

هست افطار صیام آنگه صواب

گفت آیا چیست حکم آن جناب

تا سحرگه گر کسی ماند بخواب

گفت باید روزه بودن تا سحر

کاشکی کردی سخن سر زودتر

گفت آیا با چنین فضل و کمال

شیخ ما را در چه باشد اشتغال

گفت من شرع شریف ساوه ام

با همه فضل اندر آنجا یاوه ام

گفت اندر کمره ام شرع شریف

با همه فضل و هنر آنجا نحیف

***

بقیه حکایت آن جاهل در مجلس درس شیخ کامل

گفت چون شرع شریف استی کنون

پای خود را من کشم ای ذوفنون

هرکه را شرع شریف آمد لقب

پاکشیدن پیش او باشد ادب

کاشکی زین پیشتر گفتی سخن

وارهانیدمان ز قید هر محن

این زبان آمد دلت را ترجمان

چونکه دل نادان بود مگشا زبان

***

اشاره به حدیث انماالمرء مخبو تحت لسانه

زین سبب فرمود شاه انس و جان

کل مرء قدخبی تحت اللسان

دل بود چون چشمه و نهری زبان

باشد آب چشمه اندر جو روان

حال آب چشمه از جو باز جو

کان تورا آگاه سازد مو به مو

آب چشمه چونکه عذبست و فرات

باشد آب نهر را شهد و نبات

آب چشمه چونکه باشد تلخ و شور

عذب و شیرین کی بود آب نهور

سرّ دل را ترجمان باشد زبان

حال این پیدا شود از قال آن

این زبان غماز اسرار دلست

این زبان مرآت رخسار دلست

ای بسا دل کز زبان برباد رفت

صد نسب از یک سخن از یاد رفت

دل بود نخلی برش گفتارها

میوه های دیگرش کردارها

دل درختی دان ز سروستان جان

جمله اعضا و جوارح شاخ آن

میوه ی آن شاخها قول و عمل

حال ذاک الاصل فی الاثار حل

دل صنوبر بی ثمر در باغ خواست

این صنوبر شکل را بس میوه هاست

شاخها گسترده آن بیحد و مر

هریکی زان شاخها را صد ثمر

عرق آن شاخی است با دل متصل

سوی شاخ آمد از آن عرق آب دل

هست دل آبشخور آن شاخها

هست در دل شاخها را باخها

همچنانکه دل خورد آب از خیال

عرق دل را با خیالست اتصال

آب دل از چشمه ی اندیشه هاست

در شبح اندیشه دل را ریشه هاست

بر درش ز اندیشه باشد نخل دل

آب از آن سرچشمه باشد متصل

گر بود اندیشه نور آفتاب

دل تورا اصطبلکی باشد دواب

ور بود اندیشه ات جنگ و جدال

دل نباشد هست میدان قتال

ور بود اندیشه ی تو خار و خس

دل بود دهلیز پرخاری و بس

هان و هان اندیشه ی اندیشه کن

چاره ی آبشخور آن ریشه کن

تاکند جذب آب شیرین فرات

باشدش با قند و با شکر نبات

هم رباید آب شیرین شاخها

وارهی از جمله ی وژواخها

هم شود آن آب ساری در ثمار

میوه های خوش اکل آرند بار

میوه ها آرند شیرین و لطیف

هم شتا و هم ربیع و هم خریف

بلکه خود سر تا بپا شکر شوی

هم گلستان هم مه انور شوی

پاس میدان و خیال خویش دار

هم نگهبانها در آنجا برگمار

تا نگردد ملعب طفلان کوی

اندران تا زنده با چوگان و گوی

سرکش است این توسن فکر و خیال

در گذرگاهش دهارات و تلال

بی عنان او را درین ره سر مده

چون عنان کردی عنان از کف مده

وهم بی پروا مکن بر آن سوار

کاین نپوید جز ره عطب و بوار

وهم بی پرواست مگذارش یله

فارغش مگذار از دام و تله

قلعه دل را حصاری دان حصین

اندر آن شهزاده ی مسند نشین

***

در بیان اینکه وهم از حسد شیطان است و اشاره به قل الروح من امر ربی

کیست آن شهزاده روح پاک تو

درک آن بالاتر از ادراک تو

روح را خواهی اگر اصل و نسب

از قل الروح من امر ربه طلب

هان و هان بنگر که سلطان الست

روح را نسبت بخود فرموده است

گفته روح از عالم امر است و امر

نیست او را نسبتی با زید و عمرو

نسبتی دارد به رب خویشتن

عالم امر منست آن را وطن

دارد از پروردگار خود نژاد

آفرین بر این نژاد پاک باد

پرتوی زان آفتاب روشن است

نفخه ای از گلبن آن گلشن است

مظهر آثار تجرید وی است

مهبط انوار تمجید وی است

***

در بیان حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه

گفت زین ره لؤلؤ این نه صدف

من عرف نفسه فقد ربه عرف

هرکسی کو عارف نفس خود است

عارف پروردگار سرمد است

می شناسد هست بیجا و مکان

هم نشان یابد ز بود بی نشان

هم شناسد هستی دور از هواس

آفتابی را ز شمع آرد قیاس

هان چه گویی این زمان آزرم کن

آفتاب و شمع چبود شرم کن

خاک بر فرق قیاسات تو باد

زین قیاساتت خدا کیفر دهاد

پیش خورشید ازل صد آفتاب

ذره ی خوردی نیاید در حساب

روح را کی شمع گفتی می توان

پیش آن خورشید بیمانند دان

هست کمتر از پر پروانه ای

بلکه آنهم نیست جز افسانه ای

پیش فهم دانش ما کودکان

می دهد نفس از خداوندش نشان

نزد فهم ما و تو شد این نشان

معرفت حق را وگرنه ای فلان

ما کجا و درک ذات پاک او

نیست کس را رتبه ی ادراک او

آنکه کور از مام زایید ای همام

کی تواند یافتن نور از ظلام

این وجودی کو نگنجد در جهان

کی درآید در نهاد این و آن

***

در بیان کل مامیز تموه با رهامکم فهو مخلوق مثلکم و مردود الیکم

علم تو جانا بجز تصویر نیست

خود ببین تصویر جز تأثیر چیست

خود خیالت می توراشد صورتی

سازد آن را بهر فهمت آلتی

خود توراشیده کجا یزدان بود

خاک عالم بر سر نادان بود

غیر صورت نیست فهمت ای ظریف

چیست صورت غیر مخلوقی ضعیف

هیچ در خارج تو دیدی جان من

صاحب آن صورت جانان من

چون ندیدی آن اثر را وهم دان

کار دست وهم را خالق مخوان

آنچه در ذهن تو آید ای فتی

هست مخلوقی چو تو بیدست و پا

بلکه از تو پست تر صد مرحله

هیچکس را او نگیرد چلمله

چون نه او را کردی از کس انتزاع

بلکه خود کردیش از وهم اختوراع

نیست او را بازگشتی در برون

بازگشتش هست وهم واژگون

خاک را نسبت کجا با روح پاک

بر سر ادراک اهل خاک خاک

آنکه در دانایی خود عاجز است

فکر او در درک حق ناجایز است

آنکه خود را می نداند چیست آن

کی شناسد پاک یزدان کیست آن

جمله فرسادان در اینجا ابلهند

عارفان سرگشته اند و والهند

دوربینان جمله کورند و ضریر

تیزهوشان ابلهند و در زحیر

زمره ی کروبیان ماندند مات

فرقه ی روحانیان اندر ثبات

قلعه ی این قاف را عنقا ندید

نی نهنگی قعر این یم را رسید

بر زمین افکند این بار گران

ناقه ها از جمله ی گنج تتان

اندرین ره یکقدم چون تاختند

توسنان تنها به خاک انداختند

بحر ناپیدا کنار است ای رفیق

هین مران کشتی که می گردی غریق

دشت ناپیدا کرانست ای پسر

هان مران مرکب که می آید به سر

ما عرفناک از دلیل ره شنو

پس عصا دورافکن و دیگر مرو

چون نشان از هستی خود یافتی

آنچه شاید یافت ای جان یافتی

آسمان علم را این محور است

آفتابش این و اینش اختر است

میوه ی بستان علم این است این

لؤلؤ عمان علم اینست این

ای خوش آن تاجر که آن لؤلؤ خرید

ای خنک کامی که از این میوه چشید

هستی ما هست مطلق شد برآن

منکشف از راه تحقیق و عیان

نی ز تقلید نیا و مام خویش

داخل اسلام کرده نام خویش

***

در مذمت تقلید و نکوهش ارباب آن

جهل باشد علم تقلید ای عمو

ای بر این تقلید بادا صد تفو

بنده ی تقلید میدان خاص و عام

جملگی تقلید را گشته غلام

جمله را آورده گردن در کمند

پایشان و دستشان را کرده بند

آن یکی در قید تقلید علوم

وان دگر محبوس تقلید رسوم

این شنیده یک قضیه ز اوستاد

یا دو نکته از پدر بگرفته یاد

گفته جایی لانسلم نیست این

وحی یا الهام ربانیست این

صد نتیجه آورد از آن برون

عالمی گردد به عالم ذوفنون

زان قضیه هیچ نه آگاهیش

نی مقدم داند و نی تالیش

گر ز اصل آن ازو پرسی بجد

یا عنودی خواندت یا مستبد

یا تورا گوید که سوفسطائیی

یا جهول خالی از دانائیی

منشأ آن را نداند از چه خواست

مبدأش چه منتهای آن کجاست

چون قضایایش نبود از اجتهاد

آن نتایج جمله از تقلید زاد

پس بود تقلید یکسر علم او

کی ز گربه شیر زاید ای عمو

چون بنای کار بر تقلید بود

کی ز حق او قابل تأیید بود

زمره ی دیگر بتقلید و گمان

گشته محبوس رسوم باستان

اختیاری نیست خورد و خوابشان

اجتهادی نه یکی زاداب شان

آمد و شدشان نه اندر دست خویش

بسته قانونها دهانشان را لویش

جمله در تقلید آبا و نیا

جملگی محبوس ریبند و ریا

خانه قانونست زینسان ساختن

کنگر ایوان آن افراختن

صحن آن کردن چنین ایوان چین

گرچه از همسایه دزدیدن زمین

جامه قانون است ببریدن چنان

جبه زنگاری و دستار ارغوان

جامه ی کعبه اگر باید ربود

جامه بر قانون بباید دوخت زود

هست قانون خواندن این میهمان

با فلان و با فلان و با فلان

کاسه قانون نیست در خوان کم زبیست

وام کن ده بیست شب آمد بایست

رسم نبود چونکه در صف نعال

حمله آور سوی صد رای ذوالجلال

چون تویی قانون نباشد در طریق

فرد و تنها راه رفتن بی رفیق

یا کشیدن آب و نان بهر عیال

باره کوری کومکش ای ریش مال

خویش را عادل شمارد آن حقیر

ور عدالت پیشه ای و بی نظیر

مال مظلومان ستاند بیدریغ

با شکنجه زیر چوب و زیر تیغ

گوییش کی با عدالت این رواست

گوید اما این نه از دوران ماست

هست این قانون سلطان هریش

ای هزاران خنده ات بادا بریش

کی کند قانون ستم را عدل و داد

آفرین بر این عدالتهات باد

ویلکم یا قوم من تقلید کم

و هو حبل من مسد فی جیدکم

رشته تقلید از پا باز کن

پیش خود رسمی ز نو آغاز کن

تا تو در تقلید هستی ای پسر

بنده ی قانونچیان را ای پسر

رشته را بگسل ز بند آزاد باش

مصلحت بین دل ناشاد باش

ترک این تقلید پرتشویش گیر

مصلحت بینی خود را پیش گیر

هان و هان ای جان من آزاد زی

خواجه ی خود باش از غم شاد زی

بنده ی تقلیند این و آن مباش

خواجه ای تو بنده ی دونان مباش

این رسوم کهنه را بر باد ده

هم گناهان را همی بر باد ده

اختیار خود به دست خویش ده

دست شرع و عقل دوراندیش ده

***

در بیان حدیث العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان

عقل می دانی چه باشد ای پسر

آنکه باشد سوی جنت راهبر

عقل می دانی چه باشد ای رفیق

آنکه برهاند تورا از هر مضیق

عقل همراهی بود سلطان شناس

می شناسد شاه را در هر لباس

عقل را باشد دوچشمی دوربین

وز هزاران میل چشم دوربین

دیده ای دارد حجب سوراخ کن

پرده ها را بر درد از بیخ و بن

دیده ی بس تیزبین دیدار جوی

در شب دیجور نقش پای جوی

دیدهای عقل باشد شاه بین

شاه را بی پرده اندرگاه بین

پایگاهش را در ایوان جلال

عرش در ایوان او صف نعال

شاه را بیند به حکمت حکمران

بر مکان و لامکان حکمش روان

در حریمش ذره ای بی یار نیست

ذره ای از کار او بیکار نیست

چرخ را بیند کمر بسته وشاق

مهر و مه را هم دو مشعل در رواق

بر در او شب یکی زنگی غلام

صبح رومی بچه ای کافور فام

شاه را با هر گدا بیند عیان

می نبیند هیچ تن را بی روان

عقل را باشد دو گوش حق نیوش

گوشها دارد به آواز سروش

می نیوشد گوش او ذکر ملک

هم نوای نغمه ی سوق فلک

سر ما من شیئی الا یافته

حمد و تسبیح حصارا یافته

عقل را باشد زبانی راست گوی

هر سخن را بی کم و بی کاست گوی

حکمتش از لب فرو ریزد جواب

فهو عین الصدق ینبوع الصواب

عقل را پایی بود گردون نورد

پیش پایش پست سقف لاژورد

پایهای عقل باشد عرش پوی

عرش را در یک قدم تا فرش پوی

عقل جان را سوی جانان می برد

قطره ها را سوی عمان می برد

عقل جانت را رها سازد ز غم

هم دل از اندوه و هم تن از سقم

هم بود در روز وحدت یار تو

هم بود در شام غم غمخوار تو

هرکه را عقل و خرد انباز شد

بر رخش درهای شادی باز شد

هرکه را در خورد اینها داده اند

هرچه او را داد باید داده اند

گر تورا همت شکم پروردن است

جمع آن و این برای خوردن است

هم مزاج گاو و خر باشی یقین

پیش و بالایی برای خود گزین

آخوری از بهر او بنیاد کن

وز علف زاران هم او را یاد کن

هرکجا بینی خری در آخوری

یاد او کن کز جوانی برخوری

ور تورا همت به خلق آزاری است

حمله ی دریدن خونخواری است

خویش را بشناس هستی از سباع

انما الاجناس یعرف بالطباع

سوی مردم حمله چون آری سگی

ور زنی زخمی سگی پس بدرگی

عفعف سگ دان همه دشنام خود

حک کن از دیوان مردم نام خود

ور بدرّی یا تو گرگی یا پلنگ

هست انسان را ز هم نامیت ننگ

همچنان خود را از اینسان کن قیاس

خویش را از طبع و خوی خود شناس

نزد دانایان بود این آشکار

ای صفایی این سخن را واگذار

***

در بیان اینکه وهم از حزب شیطان است

مخلصی از این مراحل باز جوی

کار وهم و قلعه ی دل را بگوی

روح را بهر خلافت پادشاه

جانب جسمانیان بنموده راه

شهر بند تن نشیمن گاه او

صفه ی دل مستقرگاه او

عقل را گفتا مهین دستور باش

شرع را گفتا چراغ نور باش

ای غضب تو شحنه ی درگاه باش

ای حیا تو پرده ی خرگاه باش

هان و هان ای وهم حیلت گر تو هم

حیله جو در جلب خیر و دفع غم

تیزبینی تو دقایق باز جوی

چونکه جستی با خلیفه بازگوی

ای خیال احوال را تحویل گیر

حافظ تو شغل گنجوری پذیر

ای نیاز و عجز و اقرار و فغان

ناله و زاری آب دیدگان

جملگی باشید نزد پادشاه

از گناه این خلیفه عذرخواه

ای جوارح راه خدمت پیش گیر

ای قوی دامان خدمت را بگیر

جملتان اندر بر آن روح پاک

سر گذارید از پی خدمت به خاک

هین مکن پی شور عقل ای روح کار

کار را با عقل دانا دل گذار

هین تو هم ای عقل راه شرع گیر

آنچه شرع آگهت گوید پذیر

جمله تان شهزاده را یاری کنید

قلعه ی دل را نگهداری کنید

مستقرگاه روح است این حصار

باز داریدش ز دشمن زینهار

دشمنان هستند افزون از شمار

در کمین بنشسته در دور حصار

تا بگیرند این حصار بی نظیر

تا نمایند آن خلیفه حق اسیر

عقل را در چاه ظلمانی کنند

پس در آن اقلیم ویرانی کنند

عقل را دور افکنند از بزم روح

پس بر او بندند ابواب فتوح

هم ببندندش ره افلاک را

هم ره آمد شد املاک را

دور او گیرند پس اهریمنان

سوی خود خوانند او را هر زمان

تا بسوی خود کشند آن شاه را

منخسف سازند چهر ماه را

پس وزیر و پیشکار و پاسبان

دیو اهریمن کنندش ای فغان

هرکه زان دیوان کلان و زفت تر

بهر دستوری همی بندد کمر

خوی او در روح ظاهرتر شود

روح قدسی دیو را مظهر شود

آن یکش دستور دیو و حرص و آز

وان دگر یک دیو امید دراز

وان یکی اهریمن کبر و غرور

شد وزیرش کرد آثارش ظهور

آن دگر را دیو شهوت رهنما

وان دگر را دیو مکر و حیله ها

آن یکی اهریمن ظلمش وزیر

وان ز دیو غل و غش منت پذیر

آن یکی دیو خیانت رهزنش

وان نفاق اموزد از اهریمنش

هریکی را زین نمط دیوی لعین

می شود در ملک دستور مهین

عاقبت آن همنشینی و وداد

می شود منجر به وصل و اتحاد

خود شود آن روح دیوی و چه دیو

هم ز مکرش جمله دیوان در غریو

روح گردد عاقبت اهریمنی

بلکه صد اهریمن از مکر افکنی

***

در بیان اهریمن نفس

خود شود شیطان چه شیطان ای امان

گشته شیطان طفل ابجدخوان آن

فخر از شاگردیش شیطان کند

مشکل شیطان همه آسان کند

همچو آن هیزم که شد از قرب نار

آتش سوزنده با دود و شرار

روح همچون گشت با شیطان قرین

می شود انجام شیطان لعین

هم بود خود مصدر کفر و نفاق

هر فسادی را هم از وی اشتقاق

نیست شیطان را به او کاری دگر

خود بود شیطان و از شیطان بتر

او بعصیان گر چه شیطان درکمند

در فساد او گرچه اهریمن به بند

دیو دست از امرونهیش بازداشت

هم فساد کار او با او گذاشت

چون ورا اماره ی مکاره دید

جان او از امر و نهیش آرمید

با خبر باش ای رفیق هوشیار

تا نیابد دست دشمن در حصار

هان و هان زین خادمان غافل مباش

غافل از این هادمان دل مباش

***

در بیان راه تسخیر شیطان حصار دل را

خاصه وهمی کان ز جنس آتش است

زین رهش نسبت به دیو سرکش است

اصل دیو و دد هم از آتش بود

هرچه از آتش بود سرکش بود

هم غضب هم از سلال آذر است

آذر ایشان را پدر هم مادر است

زین ره ایشان راست با شیطان نسب

روح را هستند دشمن زین سبب

لیک تا باشد خرد منزل نشین

روح را باشد وزیر راستین

طوعاً و کرهاً بقیدش اندر است

روح را خواهی نخواهی چاکر است

لیکن از هم جنسی اهریمنان

هستشان با اهرمن میلی نهان

ره نمایند اهرمن را سوی دل

صد پیام آرند از وی متصل

وهم آرد بهر خدام حصار

هر زمانی وعده های بیشمار

از هوا آرد سوی دل مژده ها

وز هوس او را نماید جلوه ها

محفل آراید همی در بزم دل

اندر آن بنشسته خوبان چکل

لعبتی را گاه آراید چو مهر

پیش نفسش پرده برگیرد زچهر

گه کند از سیم و زر خروارها

پیش نفس آرد از آن قنطارها

گه کند صد چشمه در صحرا روان

گه ز روم و هند آرد کاروان

گه توراشد دشمنی سینه شکاف

نفس را با او گذارد در مصاف

در گه و بیگاه در شام و سحر

همنشین نفس سازد این صور

اندک اندک خو کند نفس نفیس

با هواها و هوسهای خبیس

جفت گردد روز و شب با این صور

در نماز و طاعت و در خواب و خور

زان خیالاتش نباشد انفکاک

سوی دلشان او رود بی بیم و باک

تا شوند از مدخل و مخرج خبیر

راهها یابند از بالا و زیر

عقل دوراندیش را غافل کند

رخنه ها اندر حصار دل کند

عقل گوید روح را کی شه بتاز

زین رفیقان الحذار و الحذار

ای خدا از این رفیقان الحذر

این سپاه دشمن است ای بیخبر

در حصار دل مده ره زینهار

این گروه حیله ساز نابکار

نفس محو جلوه های آن صور

پند عقل او را کجا بخشد اثر

نفس مسکین محو شیطان هوشیار

غافل از این کاروان در فکر کار

هر خیالی راست دیوی همعنان

آید این بیداد آن از پی نهان

تا هوایی را به دل افتد گذار

هست دیوی را در آن منزل قرار

چون هوا در خانه ی دل راه یافت

راه آنجا در گه و بیگاه یافت

***

در تفسیر آیه مبارکه و من یعش عن ذکرالرحمن الی آخر

یاد حق بربندد از آن خانه رخت

مرغ رحمت بر پرد از آن درخت

چون دل از یاد خدا غافل شود

دیو اهریمن در آن داخل شود

چون شود داخل بگیرد آن حصار

قدسیان گویند اینک الفرار

همرهان قدس یاران وطن

روح را بدرود گویند آن زمن

رخت از آن ویرانه ده بیرون کشند

روح را در چنگ اهریمن نهند

روح ماند هم غریب و هم اسیر

دیو گردد هم امیر و هم وزیر

ساحت دل جای اهریمن شود

صفه ی جم دیو را مسکن شود

طوطیان آهنگ هندستان کنند

جایشان زاغ و زغن جولان کنند

گرگها را چون رسد آنجا قدم

آهوان سوی تتار آرند رم

گلشن دل را رسد گاه خزان

بگذرد زان صرصری دامن کشان

یک سمومی بگذرد بر آن چمن

هم بسوزد لاله و هم نسترن

بگذرد سیلی سیه برآن دیار

بر کند از بیخ و از بن آن حصار

مأمن دزدان شوی مشکوی شاه

اندر آن شیطان فرازد بارگاه

روح را سر پا نهند زنجیرها

در هلاک او کنند تدبیرها

بر سر او آرد آنچه هیچکس

بر سر دشمن نیارد یکنفس

گوشه گیرد عقل و گرید زار زار

بهر آن شهزاده ی والاتبار

***

در بیان نوحه گری و ماتم داری بدن از مفارقت روح و حسرت بعدالموت

ای رفیقان چون سخن اینجا رسید

داستان تا شرح حال ما کشید

زد مغنی بر نوای دیگرم

ریخت ساقی خون دل بر ساغرم

ناید از آن پرده آهنگ نشاط

ناید از این باده بوی انبساط

اصل آن قانون نوای ماتم است

صاف این صهبا همه درد و غم است

زان نوا نوحه به گوش آید همی

زان شرابم دل بجوش آید همی

آن نوا از حال جانم یاد داد

گلبن عیش مرا برباد داد

شعله ی آهم ره آذر گرفت

نه فلک را آتش من در گرفت

سینه ام چون کوره حداد شد

دل درون سینه در فریاد شد

صبر از دست دلم دامن کشید

بر تن خود جامه ی طاقت درید

ور به بنیاد شکیب آمد شکست

رفت ارکان توان از پای بست

آه بازم سخت کاری اوفتاد

با غمم مشکل شماری اوفتاد

یا احبائی هلموا بالعجل

نیک ذاک الروح کالمزن العطل

معشرالاحباب یا اهل الوداد

احضروا حولی خذواعنی الحداد

اسمعوا یا اهل وادی عضتی

ثم لومونی و شقوا کلبتی

محفل غم گشت عشرت خانه ام

باده خون گردید در پیمانه ام

ای رفیقان حلقه ها گرد آورید

جامه ها از بهر ماتم بر درید

سوی من آیید تا زاری کنیم

عقل را در سوگ جان یاری کنیم

منزل اندر خاک و خاکستر کنیم

خاک و خاکستر همه بر سر کنیم

هرچه سنگ آن را به فرق خود زنیم

هرچه خار آن را به سینه بشکنیم

هرچه اندر دشت خاکی سر کنیم

دشت را از آب دیده تر کنیم

گه بحسرت دستها بر سر زنیم

گه به ناخن سینه و رخ برکنیم

ز آه گرم و ناله های پرشرر

آتش اندازیم اندر خشک و تر

از سرشک چشم و خوناب جگر

موجها سازیم اندر بحر و بر

ای رفیقان با من انبازی کنید

با من بیچاره دمسازی کنید

انجمن سازید در پیرامنم

تکمه بگشایید از پیراهنم

تا بدامان جیب جان چاکم کنید

خاکتان بر سر بسر خاکم کنید

نوحه آغازید بگشایید موی

موکنان با مویه بخراشید روی

رشته سجاده در دامن کنید

دامن از لخت جگر گلشن کنید

جامه ام نیلی کن ای همدم که من

پیش دارم سوگ جان ممتحن

کحل گون کن جامه ای مجرم که باز

خیرخیرم ماتمی آمد فراز

آستین ای هم دم از چشم ترم

دور کن تا بگذرد آب از سرم

زین سپس ای دیده ی من خونگری

خونگری ز ابر بهار افزونگری

ای دهان از خنده اکنون لب ببند

لب ببند از خنده و دیگر مخند

ریزم اکنون بر سر از یکدست خاک

سازم از دست دگر دل چاک چاک

یاری من کن دمی ای غمگسار

تا بحال جان بگریم زار و زار

جامه سازم پاره پاره تاروپود

مویه گویم چون زنان مرده رود

کاوخ آوخ آفتابم شد نهان

مهر جان آمد به برج مهر جان

آوخ آوخ ماه من شد در محاق

آوخ آمد کوکبم را احتوراق

آتشی نمرودیان افروختند

وندر آن آتش خلیلم سوختند

آذر اندر تخمه ی آذر گرفت

دیو از دست جم انگشتر گرفت

کشته شد هابیل من ای داد داد

کشتی نوحم به گرداب اوفتاد

ای دریغا یوسفم در چاه شد

او بماند و کاروان در راه شد

دیو اورنگ سلیمانی گرفت

کشور جم راه ویرانی گرفت

دیو آمد تاخت بر ملک دلم

کرد غارت آنچه دید از حاصلم

هر متاعی بود در اقلیم جان

شد به یغما کاروان در کاروان

کشور دل زان سپاه بیحساب

هرچه بد غارت شد آن ملک خراب

کعبه ام شد پایمال پای پیل

موسیم شد غرقه ی دریای نیل

یوسفم افتاد در چنگال گرگ

پیشم آورد آسمان سوکی سترگ

باز باغ افروزدم سردی گرفت

سبززار خرمی زردی گرفت

باغ عشرت برگ ریزان ساز کرد

گلبن دولت خزان آغاز کرد

بامداد عیش من آمد به شام

آفتاب دولتم شد در غمام

ای دریغا ابر گوهر بار من

ای دریغا گلشن و گلزار من

ای دریغا مرهم هر داغ من

راحت من روح من ریحان من

ای دریغا چشمه ی حیوان من

گلشن من جنت من باغ من

ای دریغ از طوطی گویای من

عندلیب بوستان آرای من

حیف از آن آهوی مشکین حیف حیف

حیف از آن طاوس رنگین حیف حیف

حیف از آن شهباز اوج کبریا

حیف از آن سرمایه ملک بقا

آب حیوان تیره گون شد حیف حیف

عقل مغلوب جنون شد حیف حیف

مؤمنی در پنجه کافر دریغ

عاجزی در چنگ زورآور دریغ

ای دریغ اسلام را لشکر شکست

کافری دندان پیغمبر شکست

کو فروغ کوکب فیروزیم

کو ضیای اختر بهروزیم

کو گل صدبرگ باغ افروز من

کو مه شب آفتاب روز من

آفتاب جان به مغرب شد نهان

وای جان ایوای جان ایوای جان

روزگارم رفت روزم گشت پیر

جان بدست دیو بی پروا اسیر

جان علوی در چه سجین غریب

مانده او را نی انیسی نی حبیب

طایر قدس آشیان شد در قفس

دور هم از آشیان و هم نفس

آخر ای هم آشیانها همتی

ای شما در گلستانها همتی

یاد آرید ای محبان وطن

روزی آخر زین غریب ممتحن

همتی ای نیکبختان همتی

ای شما فارغ ز زندان همتی

یاد آرید ای شما آزادگان

زین اسیر مستمند مستهان

چون پسندید ای گروه قدسیان

ای به ملک قدسیان جا و مکان

ای شما یکتن گرفتار و اسیر

در میان دشمنان زار و حقیر

ای شما در عیش و شادی روز و شب

خالی از اندوه و فارغ از تعب

چون پسندید از شما یکتن غریب

مانده از شادی و عشرت بی نصیب

چون پسندید ای شما را عرشگاه

بینوایی از شما محبوس چاه

ای شما را بنده اندر هر خمی

از کمند اسفندیار و رستمی

بنگرید آخر سیاوش را اسیر

در کف ترکان خونخوار دلیر

آخر ای ترکان حمیت تان کجاست

پهلوانی کو و غیرت تان کجاست

آخر آن شهزاده را خون ریختند

خون او با خاک ره آمیختند

یاد آرید آخر ای گردان نیو

زان گرفتار کمند ریو دیو

یاد آرید ای امیران زان اسیر

وقت او شد تنگ و روزش گشت دیر

یاد آرید ای شهان از آن گدا

این گدا هم بود از جنس شما

یاد آرید آخر ای یاران ما

یکزمان از ما و از دوران ما

یاد آرید ای گروه دوستان

وقت گشت و دشت سیر بوستان

از غریبی مانده دور از شهر خویش

با دلی از زخم هجران ریش ریش

ای شما با هم بطرف جویبار

ای شما دامن کشان بر سبزه زار

از من و ایام من یاد آورید

از دل ناکام من یاد آورید

صبحگاهان چون به گلشن پا نهید

یکقدم هم کو به یاد ما نهید

یاد آر ای محرم اسرار من

از من و این سینه ی افکار من

در سحرگاهان بطرف بوستان

چون بچینی گل به یاد دوستان

یک گل حسرت بچین بر یاد من

یاد کن از این دل ناشاد من

با حریفان چون نشینی در چمن

باده پیمایی ببویی نسترن

روزگار من فراموشت مباد

جرعه ی بی یاد من نوشت مباد

چون شوی سرخوش ز شور باده نیز

یک قدح بر یاد من برخاک ریز

یا به یاد من یکی ساغر بنوش

ای فدایت جسم و جان و عقل و هوش

آری آری یاد یاران خوش بود

خاصه از یاری که در آتش بود

آری آری یاد یاران کهن

خوش بود خوش خاصه از یاری چو من

همچو من یاری به هجران سوخته

دیده اندر راه جانان دوخته

دور از یار و دیار افتاده ای

آه آه از چشم یار افتاده ای

نی به کام او شده روزی بسر

بر مرادش نی شبی گشته سحر

کرده راحت را به دنیا خیر باد

برده نام عیش و عشرت را زیاد

از بد و نیک جهان وارسته ای

در به روی زشت و زیبا بسته ای

بر دو عالم آستین افشانده ای

مصلحت را از در خود رانده ای

سیر از جان و جهان گردیده ای

هرچه مشکل برخود آسان دیده ای

گوشه ای بگرفته ز اهل روزگار

رم گرفته زین گروه دیوسار

کشتی خود را به توفان داده ای

دل به غرقاب بلا بنهاده ای

هر کریوه در جهان طی کرده ای

مرکب امید خود پی کرده ای

آتش اندر خانمان افکنده ای

از جهان سیری ز جان دل کنده ای

سینه خود شرحه شرحه خواسته

تن بتاب و تب دل از غم کاسته

زاتش دل هم به روز و هم به شب

گاهی اندر تاب بوده گاه تب

سال و مه با جان خود اندر ستیز

روز و شب از آشنایان در گریز

طایری افتاده در بند قفس

نی رهایی و نه پروازش هوس

نه سرودی خوانده در فصل بهار

با هم آوازان دمی بر شاخسار

نی پری افشانده اندر آشیان

نی گشوده بالی اندر بوستان

تا سر از بیضه برآورده دمی

غیر صیادش نبوده همدمی

نی کشیده در گلستانی نفس

یا بدامی بوده جا یا در قفس

تا برآورده پری ناکام و کام

اول پرواز افتاده به دام

کس ندیده همچو او پر سوخته

آتش اندر آشیان افروخته

صد طنابش آب از سر رفته ای

کاردش بر استخوان بگذشته ای

هر رگش صد نیش و نشتر خورده ای

تیر بر دل تیغ بر سر خورده ای

خانه چون خواهد خراب دل کباب

نی ز آتش باک دارد نی ز آب

***

مناجات به درگاه قاضی الحاجات

ای خدا ای ناامیدان را امید

ای ز تو شام سیه صبح سفید

ای ز آغازت ازل آگاه نی

وی به انجامت ابد را راه نی

ای چراغ زندگی روشن ز تو

سبز و خرم شاخسار تن ز تو

ای تو روزی بخش هرجا زنده ای

ای تو عذر آموز هر شرمنده ای

ای تسلی بخش هر غمگین دلی

ای ز تو آسان ز هرجا مشکلی

ای بهشت روضه ی رضوان من

ای تو جانان من هم جان من

ای ز شوقت گردش این نه سپهر

پرتوی از عکس رویت ماه و مهر

ای به نامت جنبش هر زنده ای

ای به یادت زنده هر جنبنده ای

از تو گلها در گلستان سرخ رو

نافها در ناف آهو مشکبو

گل ز چهرت چهره گلگون ساخته

نرد با مهر تو بلبل باخته

چارجو از چشمه ی جودت نمی

هفت یم از بیم فیضت شبنمی

هرچه هستی پرتوی از هست تو

نیستی و هستیش در دست تو

چشم نرگس از تو مست و در خمار

از تو سرو آزاد و لاله داغدار

سرو قد در خدمتت افراخته

قمری اندر راه تو جان باخته

ای خلاصی بخش در زندان اسیر

ای ز پا افتادگان را دستگیر

ای دوای درد بیدرمان ز تو

ای شفای سینه ی سوزان ز تو

بیزبانان را عطایت ترجمان

هم تو دانی هر سخن را بی زبان

ای شبان تیره روزان را ز تو

مشعل خورشید مه پایان ز تو

حق ذات پاک بیهمتای تو

حرمت آن مظهر اسمای تو

حرمت آن کس به نام این نامه شد

از وجودش گرم این هنگامه شد

آنکه شورم در سر سودای اوست

هستیم از نشأه صهبای اوست

دوره ی آخر زمان را ساقی است

عالم از فیض بقایش باقی است

نوری از وی هفت وشش نور آشکار

افتخار دودمان هفت و چار

کاین غریب دربدر را یاد کن

فارغش از محنت بیداد کن

رحم بر این ناله و فریاد او

بنگر این بیداد و بستان داد او

غرقه را سودای ساحل راه بخش

سرنگونی را نجات از چاه بخش

یک اسیری را ز بند آزاد کن

خاطر ناشاد او را شاد کن

بی پناهی را درآور در پناه

گمرهی را سوی خود بنمای راه

آتشی از خرمنی خاموش کن

بنده ای را حلقه ای در گوش کن

مؤمنی از دست کافر باز خر

بر ز هر درمانده ای بگشای در

رشته بگشا از شکار بسته ای

رحم کن بر دل فکار خسته ای

پرگشا از بسته مرغی یکنفس

چون گشادی باز کن در از قفس

قوت پرواز او را باز ده

چونکه دادی رخصت پرواز ده

در برو بگشای از بستان دمی

تا پر افشاند دمی با همدمی

لحظه ای بر شاخساری پر زند

یک گلی از گلبنی بر سر زند

ور نمی خواهی پرافشانی کند

یا که بر شاخی نواخوانی کند

رخصتش ده تا به دیوار چمن

سرکشد در زیر بال خویشتن

گه گاهی دیده بر گل افکند

شورها بر جان بلبل افکند

گاه بیند روی هم پروازها

گوش بر آواز آن آوازها

گر زند سوی هم آوازی صفیر

گویدش احوال جان غم پذیر

ای خدا ای لطفت از اندازه بیش

دست لطفت مرهم دلهای ریش

آن غریب گمره غافل منم

این غریق بحر بی ساحل منم

این منم مسکین خرمن سوخته

آتش اندر خانمان افروخته

این منم یا رب ز هر در رانده ای

مؤمنی در دست کافر مانده ای

ای خدایا آن شکار بسته من

ای خدا آن مرغ پر بشکسته من

بی کسم ای بیکسان را دستگیر

بینوایم ای نوای هر فقیر

من غلط کردم در اول بیشمار

اهرمن را داده ام ره در حصار

راه من زد هم هوا هم اهرمن

دامن تو این زمان در دست من

دل حصار توست مگذارش خراب

طایر قدس است مپسندش کباب

ای خدا این خانه را خود ساختی

خود در و دیوار آن پرداختی

این کجا باشد روا ای ذوالمنن

خانه ی یزدان مقام اهرمن

یک نظر در کار این ویرانه کن

دشمن خود را برون زین خانه کن

دشمن اندر خانه مپسند و کسی

خانه را ویرانه بینند و کسی

خاصه صاحبخانه ای چون تو جلیل

هر جلیلی با جلیل تو ذلیل

خانه ی هرکس ز تو آباد شد

خانه ی خود را ببین برباد شد

***

حکایت عبدالمطلب با ابرهه که قصد خراب کردن کعبه کرد

ابرهه آن صاحب پیل سفید

آنکه لشکر جانب کعبه کشید

تا بکوبد زیر پای نره پیل

آن همایون خانه ی رب جلیل

چون به ملک آن دیار آمد فرود

کرد غارت آنچه در آن مرز بود

از حمیر و از خیول و از بغال

گوسفند و گاو جامیش و جمال

شد ز بیم آن سپاه هولناک

اهل بطحا را همه دل چاک چاک

سید بطحا عبدالمطلب

چونکه دید اهل حرم را مضطرب

سوی آن لشکر روان شد با شتاب

باشکوه چرخ و نور آفتاب

نور احمد از جبینش آشکار

ظاهر از او فر آن والاتبار

گنبد افلاک تا ظلمات خاک

شد از آن نور مقدس تابناک

بلکه روشن گشته زان نور اجل

روز ابداع و سحرگاه ازل

پس ببین با مشرق آن آفتاب

خور چه باشد از ضیاء آب و تاب

مشرقی کان نور را مظهر بود

وز مه و خورشید انورتر بود

آن سحر کابستن آن نور بود

صبح عیدش چون شب دیجور بود

چون قدم بنهاد آن میز زمن

بر بساط بیکران پیل تن

لب گشود اندر ثناء آفرین

کاسمانش آفرین خواند و زمین

آب حیوانش روان شد از دهان

از زبانش معجز احمد عیان

پیل بان را پای دل از جای شد

پیش او با صد ادب برپای شد

پس نشاندش بر بساط خویشتن

در میان آورد با وی هرسخن

مهر او جا کرد اندر سینه اش

یافت تسکین ز التهاب کینه اش

گفت با خود آنچه خواهد آن بزرگ

در پذیرم گرچه بس باشد سترگ

پیشم آرد گر شفاعت از حرم

سر نپیچم وز خرابش بگذرم

گفت با او کانچه می خواهی بگو

هرچه مقصودت بود از من بجو

آنچه باشد مطلبت از من رواست

در بر من دردهایت را دواست

گفت عبدالمطلب با پیل ران

کی تورا پیل فلک در زیر ران

ناقه ها رفته ز من صدتا دویست

حاجت من غیر رد ناقه نیست

زین تمنا شاه آمد در شگفت

وز شگفت انگشت بر دندان گرفت

یارب یا سیمای بالادست چیست

این جبینش طبع و فطرت پست چیست

جبهه اش بر ماه طعنه می زند

فطرتش گرد مگسها می تند

صورت از شهباز بالادست تر

همتی از عنکبوتی پست تر

داند او مقصود من در این سفر

آنکه سازم کعبه را زیر و زبر

خانه ی معبود را ویران کنم

کنگرش با خاک ره یکسان کنم

دودمان او شرف زین خانه دید

خدمت این خانه او را برگزید

چون سزاوار سرای شاه شد

مهر و ماهش چاکر درگاه شد

چونکه شد این آستان را پاسبان

پاسبانش شد ملک در آستان

گر تورا ره در حضور شاه نیست

هیچت اندر حضرت شه راه نیست

ملتزم شو خدمت درگاه را

پاسبان شو آستان شاه را

گر تورا در آستان هم بار نیست

رتبه ی خدمت در آن دربار نیست

منزلش را بوسه ی دیوار ده

خانه اش را سر به خاک راه نه

یا بجو خاکی که آن شه را گذار

گه بر آن افتد بر آنجا ره گذار

بوسه زن آن را به یاد پادشاه

واکتحل عینیک عبد فی هواه

در گذرگاهش پیاپی ای پسر

بین کجا افکنده شه روزی نظر

یک نظر افکنده بر آنجا ز دور

وز نگاهی همچو طورش داده نور

رو در آنجا چاکری کن اختیار

پس بکن بر جمله شاهان افتخار

ای شه خوبان و ای سلطان جان

ای امیر ملک دل جان جهان

در حریم حضرتم گر بار نیست

گر مرا هم رخصت دیدار نیست

بینم آنان را که همراز تو اند

محرم خلوتگه راز تو اند

روی تو بینند هر شام و سحر

از دو چشم جان خود نزچشم تر

دیدنم گر روی تو مقدور نیست

دیده ی من لایق آن نور نیست

روی آن بینم که بیند روی تو

سوی آن پویم که پوید سوی تو

هرچه باشد از تو بر آن عاشقم

عاشقی در دعوی خود صادقم

زشت و زیبا از تو چون پیداستی

جمله عالم پیش من زیباستی

عاشقم بر زشت و بر زیبا تمام

زنگیت را من یکی زنگی غلام

من سگ کوی سگان کوی تو

خار هر گل کز وی آید بوی تو

گفت با خود الغرض آن پیل بان

کی روا باشد چنین کس پاسبان

هیچ از این خانه با من دم نزد

یک سخن در حق این طارم نزد

***

تتمه حکایت عبدالمطلب با ابرهه

هیچش از این خانه غم در دل نبود

ورنه حرفی هم از آن مشکل نبود

دل پریشان از برای ناقه داشت

برخلاص ناقه اش همت گماشت

یکدو اشتر در بر او اعتبار

بود افزون از سرای کردگار

اشتورانش گفت تا واپس دهند

بلکه واپس اشتر هرکس دهند

یافت عبدالمطلب آن هوشمند

کز وی این خواهش نیفتادش پسند

یا که خود این ماجرا اظهار کرد

بروی از این ره بسی انکار کرد

هم نکوهش کرد هم پرخاش کرد

سرزنشها و ملامتهاش کرد

کز دو اشتر دل پریشان داشتی

لیک امر کعبه سهل انگاشتی

گفت عبدالمطلب آن مرد راد

کز رخ شه چشم بدبین دورباد

من خداوندم شترها را ولی

خانه را باشد خداوندی قوی

من شتر را خواجه ام ای ارجمند

خانه دارد خواجه ای بس زورمند

من شتر را مالکم ای نیکمرد

خانه دارد مالکی یکتا و فرد

خانه را باشد خدایی چیره دست

چیش دستش پست هر بالا و پست

خانه را باشد خداوندی جلیل

کمتر از موری برش صد نره پیل

پیل چبود بختیان آسمان

از نهیب قائدش منکر شمان

مور لنگی را دهد فرمان اگر

خورد سازد استخوان پیل نر

پشه از امرش صف آرایی کند

پژمری شاهی و دارایی کند

عنکبوتی را کند گه پرده دار

گاه موری را کند آموزگار

چونکه گردد او ضعیفان را پناه

مور شیرافکن شود پر مورشاه

من شتر را بایدم درخواست کرد

کار خانه خواهد او خود راست کرد

خانه ای را کو خداوندش خداست

کی سخن در حق آن از من سزاست

من کیم تا شاه را یاری کنم

خانه ی او را نگهداری کنم

دارد او بنیاد عالم پایدار

خانه ی ایجاد از او شد استوار

کی پسندد خانه ی خود را خراب

این میان ما و تو باشد حباب

غم مرا باید خورم بر اشتوران

او غم خود می خورد ای پیلران

از من افتاده است پاس اشتوران

او به پاس خانه ی خود بیگمان

این بگفت وز انجمن بیرون شتافت

اشتوران بگرفت روبر کوه تافت

کوه مشرف بر سپاه و بر حرم

تا ببیند کار پیل و خانه هم

روز دیگر پرده ی شب چون درید

تیغ بر کف خور ز خاور سر کشید

اشهب خور روی در میدان نهاد

پیل شب را لرزه بر تن اوفتاد

آنچنان بر خویش از دهشت تپید

کاختورانش پشه سان از تن پرید

بختی خور با زمام زرنگار

سر برون آورد زین نیلی حصار

پیل شب را رنگ از پیکر پرید

رو بگردانید و تا مغرب دوید

ابرهه چون قلزمی آمد بجوش

وان سپاهش همچو ابری در خروش

پیشرو پیل سفید کوه تن

در عقب لشکر چو بحری موج زن

رو به سوی کعبه آوردند زود

تا برآرند از بنایش گرد و دود

چون رسید آن پیل تا حد حرم

یکسر مویی نزد دیگر قدم

خانه ی حق چون نمایان شد زدور

پیل را گفتی هماندم گشت مور

چشم کنجر چون به خانه اوفتاد

خشک شد چون چوب خشک و ایستاد

هیبت آن خانه بستش دست و پای

وان نشد مقدور جنبیدن ز جای

دور باش کعبه در دادش نهیب

آن نهیب افکند در پایش کتیب

یک نهیبی آمدش کز اضطراب

هم ذهاب از یاد رفتش هم ایاب

ماند برجا خشک و تن لرزان چو بید

آبش از چشمان چو چشمه می چکید

گه زبهر سجده غلتیدی به خاک

گه کشیدی نعره های هولناک

تا به بستش دست قدرت پا و دست

نیرویش را نیروی قدرت شکست

پیلبانان آنچه بر وی می زدند

ناخجش بر تارک و پی می زدند

پیش نامد یکقدم از جای خویش

رفته گویا تا شکم اندر خلیش

مانده آری در خلیش کارشان

در جبینش نکبت و ادبارشان

گر ببندد پای تن زالای گل

پای دل را لیک بندد لای گل

ای برادر اهل دنیا زین سبب

عاجزند اندر ره سعی و طلب

چونکه هستند از هوای طبع خویش

رفته از پا تا بسر اندر خلیش

در خلیش ملت اوهام خود

در خلیش طبع نافرجام خود

در خلیش کار و بار این جهان

در خلیش آن علایق ای فلان

در خلیش خانه و فرزند و زن

در سرش بگذشته سیصد نی نژن

یکقدم یارای رفتنشان نماند

قوت دل نیروی تنشان نماند

در میان ره چو خر در لای گل

مانده ای در گل نشسته پای دل

گاهی از مقصد چه آمد یادشان

از ثریا بگذرد فریادشان

آه مشتاقانه گاهی برکشند

گه بسوی راه مقصد سرکشند

پایشان لیکن چو باشد در خلیش

در خلیش نفس و طبع و وهم خویش

پیش رفتن یکقدم مقدورشان

نیست ایوای از دل مهجورشان

بارشان سنگین و مرکبشان ضعیف

با ضعیفی مانده در لای کثیف

از پس و از پیش دزدان در فریش

همرهان چست و چابک رفته پیش

پیش رفته کاروان سالارها

کرده طی شبگیرها ایوارها

در کریوه مانده این بیچارگان

بارشان سنگین و مرکب ناتوان

در جهانند در خلیشی پای خویش

پای دیگرشان جهد اندر خلیش

بارشان خروارها خروارها

راهشان کهسارها کهسارها

ناقه هاشان لنگ و لوک و لوث و کور

جاده هاشان سنگلاخ و لوش و لور

دزدهاشان در کمین در راهها

راههایی چاهها در چاهها

منهم از آن رهروان هستم یکی

عاجزی بیدست و پایی هوشکی

قد خمیده پایها پر آبله

مانده چندین مرحله از قافله

ناقه ام افتاده از پا ای دریغ

بار من خروار خروار ای دریغ

بار نبود اینکه من انباشتم

کوه را بر دوش خود بگذاشتم

ای خدا فریاد از این البرز کوه

جانم از این کوه آمد در ستوه

***

تضرع به درگاه بی نیاز چاره ساز

ای خدا بنگر به این بار گران

ناقه ای دارم ضعیف و ناتوان

ای خدا این ناتوان را رحمتی

رحمتی تا هست یا رب فرصتی

ای خدا از لطف و رحمت یکنظر

سوی این افتاده ی بی پا و سر

ای خدا ای مرهم جان فکار

ای امید این دل امیدوار

دست من از کار خود برداشتم

کار خود با رحمتت بگذاشتم

تیشه بر بیخ سببها آختم

هر سبب از بیخ و بن انداختم

نی سبب می دانم و نی واسطه

نی شناسم باعث و نی رابطه

چون برآید دست قدرت ز آستین

نی سبب ماند نه باعث نی معین

این سبب نبود خدایا جز طلسم

قسمتی نبود ستم را غیر اسم

این سرا را آزمونگه ساختی

پرده ای بر روی کار انداختی

نام این یک را سبب بگذاشتی

در قفای آن مسبب داشتی

تا چنین دانند اهل آزمون

کاین مسبب از سبب آید برون

ورنه دانا داند ای دانای کار

غنچه و گل نیست اندر نوک خار

بارها من خارها بشکافتم

نی در آنجا غنچه نی گل یافتم

چوب نار ار بشکنی هفتاد بار

نی در آن گلنار می بینی نه نار

بشکنی گر بیضه ای را ای فلان

نه خروس آنجا بود نا ماکیان

نطفه را هرچند کاوی بیشتر

نی نشان از گاو بینی نی ز خر

رو زمین تا پشت ماهی کن شیار

بین نه شمشاد است آنجا نه خیار

دانه بشکاف ای رفیق موشکاف

بین نه آنجا پنبه بینی نی کلاف

کرده ای رو پوش چوب و خاک را

دانه را و بیضه را و کاک را

ورنه گر خواهی برآری گل زسنگ

هم پلنگ از کوه و از قلزم نهنگ

گر تو خواهی آوری خرما ز بید

می گشایی جمله درها بی کلید

پیل و اشتر را ز خاک آری برون

خوشه بیدانه دهی ای ذوفنون

ور تو خواهی پنبه دانه آشکار

جامه های دوخته آرد ببار

دانه آرد نان پخته با ادام

نطفه آرد اسب زرین با لگام

ای خدا ای پادشاه راستین

دست قدرت را برآر از آستین

آتش اندر خرمن اسباب زن

چاره ای کن بی سبب در کار من

ور سبب باید سبب سازی ز توست

سرنگونی و سرافرازی ز توست

در خلاص این فرو رفته بلای

یک سبب ساز ای سبب را رهنمای

کاروان رفت و من اندر لای و گل

لای و گل از پای تا سر متصل

همرهان رفتند و من بی راحله

مانده ام دور از رفیق و قافله

همتی ای کاروانسالارها

یک نگاهی سوی سنگین بارها

کز قفا در لای و گل درمانده اند

آیه ی نومیدی خود خوانده اند

ای امام عهد و سلطان زمان

ای جهان را پادشاه و پاسبان

ای امیر کاروان واپسین

ای وجودت لنگر چرخ و زمین

یکنظر کن سوی واپس ماندگان

یکنظر دارند از تو آرمان

***

تتمه حکایت ابرهه و استغاثه به ولی عصر (ع)

الغرض آن پیل برجا ایستاد

هست این حیوان خدایا یاجماد

گر جمادی گوش و خرطومت چراست

ور تو حیوانی تورا جنبش کجاست

هرچه آمد بر سرت ای پیل مست

هین کدامین چشم بدپایت ببست

هی چه شد این پیل را ای پیلبان

باز گردانیدش از ره ز امتحان

چون ز راه خانه آن پیل ژیان

باز گردید ابرآسا شد روان

ابر چبود بلکه چون ابر بهار

در دویدن شد نه شستن نه کیار

باز گردیدش بسوی کعبه رو

آب جنبش باز افتادش ز جو

در تحیر پیلبان و پیلران

پیل را خود لرزه ها بر استخوان

ناگهان شد لشکر حق آشکار

از هجومش شد هوا تاریک و تار

لشکر یزدان برآمد از افق

دام و دد را کرد در صحرا تتق

شد هوا تاریک از اسپاه حق

تا بگوید هر که کشت از راه حق

شد عیان فوج ابابیل از هوا

ای پلنگ ای شیر ای گرگ الصلا

هان و هان ای پیل ابابیل آمدت

ای سپاه کفر سجیل آمدت

آن سپاه آمد رده اندر رده

شد جهان بر این سپه ماتمکده

پس فکندند از هوا سجیل را

سربسر کشتند قوم پیل را

مرغکی از امر او لشکر شکست

خورد سنگی پیل را پیکر شکست

پیل از نهبش ز جنبش سر کشید

تندر از وژداخ جودش سرکشید

ای خدا این خانه ی دل هم ز توست

کرده ای معماری آن را نخست

کعبه را گر کرد معماری خلیل

هست معمار دل آن رب جلیل

آنکه آنجا چشمه ی زمزم نهاد

اندر آنجا دیده ی پرنم نهاد

جرعه ای زان تشنه گر سیراب کرد

قطره ای زین صد سقر بیتاب کرد

هم در اینجا چشمه های علم بین

بر کنارش رسته سرو و یاسمین

آب حیوان جوشد از ینبوع علم

خرم آن کو نوشد از ینبوع علم

آب حیوان علم باشد ای پسر

چون سکندر چند گردی دربدر

لیک آن علمی که آب زندگیست

ای برادر علم رسم بندگیست

راه و رسم بندگی دانی درست

چون شناسی خواجه ی خود را نخست

باید اول خواجه را بشناختن

پس لوای بندگی افراشتن

خواجه تا نشناسی ای جان عمو

قدر و شأنش را ندانی تا نگو

حق خدمت را ندانی تا کجاست

هم کدامین خدمتت او را سزاست

هست گر میراب رحمت در حرم

در دل عارف ز رحمت هست نم

از بحار رحمت رب جلیل

صد فرات و دجله و جیحون و نیل

در دل عارف روان باشد مدام

اندر آنها غوطه آرد صبح و شام

هست آنجا گر صفا گر سنگ خاک

صد صفا اینجا بود از نور پاک

گر در آنجا مشعر است ای ذیشعور

هست اینجا هم مشاعر را ظهور

اندر آن خوفست و اینجا خوف و بیم

خوف و بیم از سطوت رب علیم

هست آنجا گر منی اینجا منی است

کاین منایت سوی دوالمن رهنماست

گر در آنجا هست عرفات ای همام

اندر اینجا معرفت دارد مقام

گر در آنجا هست تقصیری گزین

اندر اینجا توبه از تقصیر بین

گر در آنجا هدی را قربان کنند

اندر اینجا هدیه ی جانان کنند

حاجیان گر گوسفندی می کشند

عاشقان از کشتن خود سرخوشند

تن به یاد دوست قربان می کنند

جان نثار راه جانان می کنند

خرم آن روز و خوشا آن روزگار

کاورم جان بهر راه او نثار

ای خنک آن صبح و خرم آن سحر

کافکنم آن جسم اندر رهگذر

بر تنم گر بگذرد آن شهسوار

جسم من در راه او گردد غبار

پس به دامانش نشیند گرد من

جان فدای شهسوار فرد من

من ببینم گرد خود در دامنش

پیکر خود گرد سم توسنش

گردد این سرگوی در چوگان او

هم تن و هم جان بلاگردان او

ای خوش آندم کامدم از در بشیر

ای صفایی خیز و جان بر دست گیر

کاینک آوردم پیامت زان نگار

خیز و جان کن بر پیام او نثار

از تو سر خواهد بت موزون تو

غرقه خواهد پیکرت در خون تو

بین سر خود را به دست خویشتن

بر پیام او جدا سازم ز تن

سر بود گوی خم چوگان او

تن نثار اندر ره یک ران او

***

تتمه داستان طوطی و شاه

خورد چون طوطی فریب زاغ شوم

روز و شب شد هم نشین با فوج بوم

رفت از یادش نوای طوطیان

شد زبانش بسته زان نطق و بیان

از گل و از گلستان دلگیر شد

از نبات و قند و شکر سیر شد

کرد ایوان شهان را خیر یاد

شد درخت و باغ و بستانش زیاد

بال رنگارنگ او بر باد رفت

بال افشاندن ورا از یاد رفت

جا گرفت اندر خرابی تنگ و تار

بسترش گه خاک و گه خاشاک و خار

در خرابی بی پر افتاده به خاک

داده تن تنها و بی کس در هلاک

کنج تنهایی فتاده لوت و عور

دور او بگرفته هر سومار و مور

بال و پر بشکسته پیکر ناتوان

دیده ها بر کنده ببریده دهان

قصه ی این طوطی مسکین درست

سربسر احوال مرغ جان توست

آن جزیره این جهان بیوفاست

وندران آن پیر دانا عقل ماست

آن هواها فوج بومند اندر آن

در کمین بنشسته بهر مرغ جان

اهل دنیا دیو و اهریمن همه

همچو بومانند اندر دمدمه

ز اهل دنیا ای برادر الحذار

الحذار از این گروه دیوسار

تابکی با اهل دنیا در خصام

روز و شب از بهر دانگی از حرام

نی خبرداری ز مبدء نی معاد

نی کنی از روز مرگ خویش یاد

***

حکایت شخصی که به چاه رفت و در ته چاه اژدها دید

سخت ماند داستانت ای عمو

قصه ی آن را که در چه شد فرو

در بیابان آن یکی می رفت فرد

شیر مستی دید او را حمله کرد

هرکه او تنها سفر کرد ای رفیق

صد خطر پیش آمد او را در طریق

کی تواند دید او جز یک جهت

از جهان دیگرش آید سمت

آن جوان بگریخت از شیر غرین

با دل صد بیم وحشت را قرین

رشته امید او بگسیخته

دید در چاهی رسن آویخته

آن رسن بگرفت و اندر چاه شد

تا لب چه شیرش از همراه شد

بر سر چه شیر نر بنشست و او

قطره آسا اندر آن چه شد فرو

نیم راه چه چو طی کرد آن پسر

بر نشیب چاه افتادش نظر

اژدهایی دید بگشوده دهان

منتظر تا طعمه سازد آن جوان

هوشش از سر رفت و رنگ از رخ پرید

خون دل از دیده اش بر رخ دوید

ناگهانش آمد آوازی به گوش

سوی بالا دید و دید آنجا دو موش

از پی قطع رسن اندر جدل

تقطعان الحبل جذه بالعجل

ریسمان را می بریدند ای ودود

رشته عمرش همی برند زود

آه تا بینی رسن بگسیخته

خون این بیچاره در چه ریخته

آه تا بینی فتد در قعر چاه

طعمه گردد اژدها را آه آه

چونکه دید آن ماجرا را آن جوان

ماند مسکین زار و حیران در میان

داد از حیرت خدایا داد داد

حیرتم زنجیرها بر دل نهاد

حیرتوست آن کو جگرها خون کند

عقل را حیرت ز سر بیرون کند

آنکه شد تا سوی مقصد شاد شد

آنکه شد مأیوس هم آزاد شد

آن یکی بیمار و او رست از مرض

جان او شد شاد و حاصل شد غرض

وان دگر مردش مریض آزاد شد

شد دو روزی هم غمش از یاد شد

ماتم آن دارد که اندر حیرت است

نی مریضش را اجل نی صحت است

زین سبب بیمار داری ای پسر

نزد دانا شد ز بیماری بتر

وان یکی فهمید معنی را درست

لاله های شادیش از سینه رست

وان دگر مأیوس از فهمیدن است

فارغ است و در پی خوابیدن است

آنکه نی فهمید و نی مأیوس شد

سینه اش زندان صد مفروس شد

نی مزه از خواب بیند نی ز خور

خون خورد از اول شب تا سحر

آن یکی بگرفت تخت و شاه شد

بی تحیر بر فراز کاه شد

وان دگر یک ترک تاج و تخت کرد

فکر کار آب و نان و رخت کرد

هریکی را بهره ای از راحت است

وان آن مسکین که اندر حیرت است

زین سبب آن افتخار عالمین

قال ان الیأس احدی الراحتین

هرکه باشد در میان خوف و بیم

باشدش پیوسته دل از غم دونیم

همچو آن مسکین که اندر چاه شد

ز اژدها و موشها آگاه شد

مانده مسکین واله اندر کار خویش

با دلی صد چاک و جانی ریش ریش

در میان چه نگون آویخته

جای اشک از دیده ها خون ریخته

دید ناگه خیل زنبور عسل

در کمرگاه چه ایشان را محل

***

در بیان عسل خاک آلوده در وسط چاه و مشغول شدن به آن

انگبینی از دهانشان ریخته

انگبین با خاک و زهر آمیخته

انگبینی همچو سود این جهان

اندر او صد سوگ و صد ماتم نهان

شهد دنیا را سراسر زهر بین

مهر او را پای تا سر قهر بین

صحتش را صد مرض در بر بود

راحتش را رنجها مضمر بود

شد به آن خاک و عسل آلوده شاد

اژدها و موش و شیرش شد زیاد

شد فراموشش که اندر چاه چیست

لب گشوده منتظر از بهر کیست

یا چرا آن شیر با صد اهتمام

پهن کرده بر رسن و بگشوده کام

شد فراموشش که تا بینی رسن

قطع گردد تار تارش بی سخن

در نظر جز انگبینش هیچ نی

در دلش اندیشه تاب و پیچ نی

آن رسن بگرفته با یکدست خویش

دست دیگر سوی شهد آورد پیش

شهد نی بل خاک شهدآلوده ای

بلکه از سم توده اندر توده ای

نوش نی بل نیش جان فرسا همه

نی دوا بل زهر دردافزا همه

تا ربودی لختی از آن نیش و نوش

می رسیدش بر بدن صد نیش و نوش

می نخوردی او یک انگشت عسل

تا ز زنبوران ندیدی صد خلل

گه گزیدندی لبش را گه دهان

گاه خستندی کفش را گه بنان

الغرض با خیل زنبوران به جنگ

گه گرفتی شهد ز ایشان گه شرنگ

هست این دنیا چه و عمرت رسن

روز و شب هستند موشان بی سخن

رشته ی عمر تورا لیل و نهار

پاره سازد لحظه لحظه تار تار

اژدها قبر است بگشوده دهان

منتظر تا پاره گردد ریسمان

مرگ باشد شیر مست پرغرور

تا کشد جان تورا از تن به زور

مال دنیا انگبین و اهل آن

جمله زنبورند نی بل برغمان

از پی این شهد زهرآلوده چند

در جدل با ریشمالان ای لوند

شهد نبود زهر جانفرساست این

نوش نبود نیش دردافزاست این

مهربانان نیستند این دوستان

دشمنانند ای برادر دشمنان

مار می نشناسی از مار اندرت

بی تفاوت هست کحل زاورت

مار داری نزد مار اندر مرو

کحل همچو غره ی زاور مشو

بر دکان در گور ازین مار اندرند

دیدگان و سینه ی زین زاورند

ز اهل دنیا تا توانی ای عزیز

میگریز و میگریز و میگریز

زین رفیقان ای برادر الفرار

هین مگوشان یار میگو دامیار

آدمی زین غولساران دور به

دیده از دیدار ایشان کور به

هین مرو از راه و از دستانشان

عهدشان بشکن مبر پیمانشان

کاین حریفان دستها را بسته اند

دست و بازوی یلان بشکسته اند

من که بودم اندرین میدان کار

پهلوانی چابکی ضیغم شکار

دست و پایم را ببین چون بسته اند

پیکرم از تیر و خنجر خسته اند

من که اندر بزم دانایی همی

خویش را رسطا و لوقا خواندمی

بین که دست آموز طفلان گشته ام

در میانشان واله و سرگشته ام

من که گر بگشودمی شه بال را

دیدمی در سایه ام میکال را

رشته های دام بین برپای من

گه قفس گه دام بنگر جای من

گر تو هم گردیدی ای جان رامشان

اوفتادی همچو من در دامشان

مخلصی دیگر نیابی زین فتن

گر شوی صدبار عاجزتر ز من

نبودت هرگز رهایی یک زغنگ

همچنین کز آدمیزادان پلنگ

***

حکایت زبون شدن پلنگ در دست آدمیزاد

آن شنیدستی پلنگی شیرگیر

آمد از کهسار سیل آسا به زیر

ناگهانش گربه ای آمد به پیش

گربه ای زار و نحیف و سینه ریش

گربه ای بس لاغر و بیتاب و توش

گربه ای عاجز چو پیش گربه موش

گفت با گربه پلنگ زورمند

کاینچنین زار از چئی ای مستمند

اینچنین زار و نحیف از چیستی

تو مگر از معشر ما نیستی

هستی ای مسکین تو از جنس سباع

هم سباع و هم بهر مرزی مطاع

هین بگو کو پنجه ی شیر اوژنت

وان برو بازوی نخجیر افکنت

هین بگو ای گربه کو کوپال تو

کو تنومندی تو کو یال تو

ناتوانا تن تو مسکین از چه ای

عاجز و بیچاره چندین از چه ای

زور و بازوی کدامین مهترت

کرده تا این حد زبون و کهترت

گربه فریاد و فغان آغاز کرد

زد بسر دست و شکایت باز کرد

کای امیر از من مپرس این داستان

زانکه می ناید بگفتن راستان

زمره ی شیطان فریب آدم نژاد

زاده ی خاک از ملک صد ره زیاد

بر به صورت آدم اما دیوسار

در شمایل یوسف اما گرگ خوار

گربه شان را گر پلنگ افتد بچنگ

گردد از موشان بسی کمتر پلنگ

ریش گاوش در لسان ساحری

در شمار گاو نارد مشتری

پیره زالش پنجه با رستم زند

طفل خوردش بازوی نیرم زند

آدمی شان نام شیطانشان به بند

خاکشان مسکن فلکشان در کمند

من همی اندر بچنگ این گروه

چون پلنگانم کجا باشد شکوه

گربه کبود کز هژبر شرزه شیر

آید اندر چنگ این گرگان اسیر

زودش یاد مهتری از سر شود

گربه چه از موش کوچکتر شود

چون پلنگ از گربه این دستان شنید

چون هژبر تیرخورده بردمید

گفت هی هی این بنی آدم کجاست

در کجاشان بنگه و حزنم کجاست

تا بدرم پوست بر اندامشان

تا ز سر بیرون کنم سرسامشان

هم بیارم مهتری را یاد تو

هم بگیرم من از ایشان داد تو

رخنه در بنیان جانشان افکنم

آتش اندر خانمانشان افکنم

رهنمونی کن مرا و پیش باش

من ز دنبالم تو بی تشویش باش

گربه از پیش و پلنگ از پس بدشت

ره نوردیدند تا یک سبز کشت

مرد کی دهقان بگرد کشت زار

چون سحاب نوبهاران آبیار

گربه را چون دیده بر مرد اوفتاد

گفت اینک آدم و خشک ایستاد

شد پلنگ کینه پرور سوی مرد

تا برانگیزد به کین گربه گرد

پس به غریدن برآمد با غصب

گفت ای اهریمن آدم لقب

هین تویی با گربه نیرو آزما

شد زبون از تو چنین همجنس ما

جنس شیران از تو شد اینگونه پست

روی ناموس بزرگان از تو خست

مرد دهقان گفت آری این ستم

بر وی آمد از من آید بر تو هم

بلکه شیر نر که سلطان شماست

دست و پاها بسته در زندان ماست

جمله شیران را ببین از ما زبون

هم پلنگانند از ما غرق خون

کودکی از ما ببندد شیر را

کز لبان خود نشسته شیر را

هست نیروی شما از ما وبال

نیروی ما هست از بهر جلال

زاید از تن قوت شیر و پلنگ

قوت ما جوشد از دریای هنگ

هست از جان شوکت و گرکام ما

هست شیران را گریز از نام ما

این شنید از مرد دهقان چون پلنگ

شد چو نطع خود ز غیرت رنگ رنگ

تیز شد کای سخت روی سست رای

تند شد کای دیو خوی ژاژ خای

لاف کم زن پاس جان خویش دار

گر تورا مردیست دستی زن بکار

مرد آن باشد که بی گفتار خویش

وانماید بر جهانی کار خویش

بندد و بگشاید اما بی کلام

سوزد و بنوازد اما بی نیام

آنکه او گفتار بیکردار داشت

راست گویم مرد از آن کس عار داشت

مرد مردان آنکه کاری گفت کرد

مرد نبود بلکه باشد نیم مرد

آنکه می گوید ولی نارد بکار

زن بود زن چادر و معجر بیار

چاره آن باشد که نه گفت و نه کرد

باشد آن خنثی نه زن باشد نه مرد

هی اگر مردی تو این گفتار چیست

جای کردار است برخیز و بایست

تا ببینم زور و بازوی تورا

وانمایم با تو نیروی تورا

خیز و بنگر حمله ی شیر اوژنم

زخمهای پنجه ی پیل افکنم

شیر خشمینی و گر زخمی گراز

از تو خواهم خواست کین گربه باز

از پلنگ آن مرد دهقان چون شنید

زین سخن جای سگالیدن ندید

راه و رسم مکر و حیله ساز کرد

رفت شیری روبهی آغاز کرد

کای قوی افکن جوانمرد شجاع

در جوانمردی پر از جنس سباع

گیرودار جنگ را باید بسیج

بی سلح یکدشت کندآور بهیچ

مر تورا چنگال و یال آمد سلاح

بی سلح من کی بود جنگم صلاح

باید اول اسلحه آراستن

پس به جنگ دشمنان برخاستن

تو مسلح من برهنه ای امیر

کی روا باشد نبرد و داروگیر

گفت ای آدم سلاح تو کجاست

گفت آلات نبردم در سر است

گفت سوی خانه رو آلات جنگ

راست کن بر خویش و بازآ بید رنگ

خنده ای زد مرد دهقان قاه قاه

کافرین ای جنگ جوی رزمخواه

چون ندیدی مایه خود جنگ من

راه جویی تا رهی از چنگ من

هرکه را از هم نبرد آمد نهیب

سست آرد در جدل پای شکیب

ترسمت چون نیست نیروی نبرد

چون زنان زن نه چون مردان مرد

من نرفته همچنان گامی سه چار

فرض انگاری حدیث الفرار

چونکه در سر داری آهنگ فرار

هان برو ما را به کار خود گذار

چون ز دهقان این شنید آن بند مار

گفت انصافت چه شد ما و فرار؟!

هرچه می خواهی ز من پیمان بگیر

رو به خانه از پی شمشیر و تیر

گفت عهد تورا ندارم استوار

عهد و سوگند تو نبود برقرار

در خروش آمد پلنگ خانگزای

گفت کای بیهوده شیخ ژاژخای

هرچه آن سرمایه ی آرام توست

هرچه باشد نزد تو محکم نه سست

گو چه باشد تا بدان گردن نهم

هرچه می خواهی بگو تن دردهم

گفت اگر تن می دهی تا سخت سخت

دست و گردن بندمت بر این درخت

بسته گردد تا تورا پای گریز

دانمت بگشاده بازوی ستیز

چون پلنگ این نکته اندر گوش کرد

با درختی دست در آغوش کرد

کاین درخت و من ببندم دست و پای

رو سلاح آور بزودی از سرای

مرد سست آزرم از جا جست سخت

بست آن آزاده محکم بر درخت

بر درختش بست با نیروی پیل

مهر بنهاد و روان بر دسته بیل

بر سر و پهلو و دوش و پشت و روی

کوفت چندان کز دو تن خون رفت جوی

مرد را هرگه به بالا بیل رفت

نعره آن جانور صد میل رفت

آنکه در سرپنجه مورش بود پیل

پیل پیشش مور شد از بار بیل

لابه ها کرد و نیامد سودمند

امن می جست و نبودش جز گزند

خرد شد از ضرب بیلش پا و دست

پنجه اش افتاد و بازویش شکست

استخوانش شد سراسر ریزریز

مرد با بیل آنچنانش در ستیز

هر طرف می کرد از حسرت نظر

دید غیر از گربه کس نبود دگر

نرم نرمک گربه را آواز کرد

راه و رسم حیله جویی ساز کرد

کای برادر گرچه من بدآب خورد

چون تو کردم کوچک و مسکین و خورد

دست بردارد ز من این سخت پی

یا گشاید بندم از تن گفت نی

گر شوی کوچکتر از موش ای رفیق

نیست امید خلاصی زین غریق

ای برادر اهل دنیا سربسر

آدمیزادند و از آدم بتر

تا توانی میگریز از دامشان

بلکه از جایی که باشد نامشان

آدمیزادند اما دیوسار

الفرار از آدمیزاد الفرار

تا نیفتادستی اندر بندشان

گردنت تا نیست در آوندشان

فارغی از رنجشان و دردشان

عشوه ی جانسوز ناز سروشان

نی به پایت بند و نی در لب لویش

پادشاهی هم برایشان هم به خویش

***

مناجات به درگاه قاضی الحاجات

ای خدا ای چاره ی بیچارگان

رهنمای گمرهان آوارگان

ای ز پا افتادگان را دست گیر

ای خلاصی بخش در زندان اسیر

ای گدایت شاه و شاهانت گدا

بندگانت بر خداوندان خدا

پرتو بود همه از بود تو

هر دو عالم رشحه ای از جود تو

ای ز جودت هستی کون و مکان

ای ز فیضت ارتباط جسم و جان

انتظام کشور هستی ز تو

ای بلندی از تو و پستی ز تو

رخ بگردانی اگر یک نیم دم

از جهان چیزی نماند جز عدم

ور براندازی دمی از رخ نقاب

آفتابت جلوه آرد بیحساب

فاش می گردد که جز تو هست نیست

وانچه را نامند اکنون نیست چیست

می شود پیدا که هستی چیست آن

وانچه را گویند هستی نیست آن

ای خدا ای پادشاه بی نیاز

ای همه بیچارگان را چاره ساز

من یکی در کار خود درمانده ام

پای در گل دست در سر مانده ام

در کمند آدمیزادم اسیر

کن نصیری انت یا نعم النصیر

بامدادان چون برون آیم ز کاخ

صد ره افزون بایدم افکند ناخ

بایدم از سیم و زر خروارها

هم ز ایمان اشتوران پر بارها

علم و قدرت هم محیط کاینات

آبرو افزون زجیحون فرات

کان یکی جز زر نخواهد هیچ چیز

عذر می نپذیرد و سوگند نیز

وان دگر خواهد ز من ایمان همی

هست شیطان نام او لیک آدمی

دامها گسترده اندر راه من

تا برد ایمان من ای آه من

وان یکی دیگر بکف دارد سبو

صد سبو آورده بهر آبرو

جهل را باور ندارد آن دگر

می نداند آن دگر عجز بشر

جمله اینها در تقاضا و ردا

کز تقاضاشان کنی بر مدعا

صد تقاضای دگرشان در قفا

آید و ناید به سر این مدعا

ور برآوردی تقاضای کسی

عمر در راهش تلف کردی بسی

باز آن بهتر که باشد ای پسر

چشم و گوش از روی نامش کور و کر

راست گویم گر دهی جان عزیز

در ره آن یک زن و فرزند نیز

بهر او تن افکنی اندر تعب

در تکاپو خدمتش را روز و شب

آبرو بر خاک ریزی بی سخن

سیم و زر افشانیش خروار و من

خود نیاسایی پی آرام او

شیره ی جان ریزی اندر کام او

زن فدا سازیش فرزند و عیال

آبرو و دین و ایمان جاه و مال

روزی ار دادی سلامش دیرتر

یا نپرسیدی ز احوالش خبر

پا ز خونت می نه بگذارد فرود

می نبخشد لابه و عجزیش سود

نی پذیرد عذر و نی آرد قبول

حمل بر صحت که آمد از رسول

***

حکایت یکی از آشنایان این زمان و محبان صوری

آشنایی بود ما را در جهان

آشنا در آشکارا و نهان

روزگاران آشنایی داشتیم

تخمها از آشنایی کاشتیم

ای بسی غمها که شبها خوردمش

رنجها در مهربانی بردمش

جان فشانیها نمودم در رهش

یاوریها هم بگاه و بیگهش

زخمها خوردم که یابد مرهمی

رنجها بردم که آساید همی

تا شنیدم روزی آن بیمهر مرد

رشته ی مهر و وفا را پاره کرد

پاره کرد و بست اندر دشمنی

دشمنی سهل است اندر کشتنی

بوی خون می آمد از گفتار او

بلکه از گفتار و از کردار او

گفتمش روزی که آخر ای ودود

راست گو از ما چه آمد در وجود

تا سزاوار جفایم یافتی

روی از مهر و محبت تافتی

گفت چندین پیش از این ای مؤتمن

شد مریض آن یک ز نزدیکان من

پرسش او را نکردی از وفا

یاد ناوردی تو از بیمار ما

از تو ما را بود افزون این امید

خنده کردم گفتم ای مرد سعید

گر ز من نامد ثوابی ناتوان

این گنه بخشند در پاداش آن

بایدت کیفر به اندازه ی خطا

می نخواهد این خطا آن ماجرا

نامدم در رنج خویشی از شما

من تو باید نایی اندر مرگ ما

نی کمر بر قتل ما بندی چنین

آفرین ای آفرین ای آفرین

آفرین بر ما که از این دوستان

می نگیریم اعتبار و امتحان

تنگ ازین نامهربانان شد دلم

کن تهی یارب از ایشان محفلم

محفل دیگر کنونم آرزوست

گریه ها از شوق آنم در گلوست

محفلی محفل نشینش قدسیان

دور از جور زمان و از مکان

محفلی روشن نه از خورشید تار

بلکه از آن نور پاک کردگار

عالمی خواهم برون زین تنگنای

عالمی نه قبه اش در زیر پای

عالمی خواهم ورای آب و خاک

عالمی زالایش اجسام پاک

عالمی پاک از عناصر دامنش

دور گردون دور از پیرامنش

پرتو روزش ز مهر روی او

سایه ی شبها ز چتر موی او

گلشنش پرگل ولی گلهای وصل

وه چه گلشن چاکران چار فصل

مطبخش پرنوش اما نوش جان

مخزنش پر در ولی در گران

مطلع صبحش گریبان ازل

شامگاهش را ابد آمد بدل

روز و شب آنجا بجز اطوار نیست

شب غروب طور باشد تار نیست

رفت چون طوری سرآمد روز آن

روز آن رفت و شبش آمد عیان

لیک آن شب روز طور دیگر است

بلکه از آن روز وی روشنتر است

همچنین روزش به شب هم مشرب است

هر شبی روزی و هر روزی شب است

بلکه روزش را به شب انجام نیست

ای خوش آن روزی که آن را شام نیست

ای خداوندا شبم را روز کن

روزهایم را همه نوروز کن

ای خدا بیرون ازین شامم فکن

اندر آن نوروز بدرامم فکن

ای خدا در ره تلالست و جبال

رحمتی بردار از پایم عقال

ای خدا بنگر اسیرم در قفس

نی ره رفتن ز پیش و نی ز پس

یک عنایت کن قفس را درگشای

پس ازین پر بسته بال و پرگشای

چون گشادی رخصت پرواز ده

هم توانایی پرم را باز ده

ای رفیقان خاطرم افسرده است

گلبن طبعم کنون پژمرده است

داستانم را کنون آمد ختام

صفه ای از طاقدیسم شد تمام

ای صفایی یکدو روزی لال باش

قال را بگذار و فکر حال باش

صفه ای از چار صفه شد تمام

آن سه باشد تا تورا آید پیام

تا پیام آید تورا از پادشاه

صفه آرا پادشاه عرش گاه

تا پیام آید ز شاه راستین

پنجه ی یزدان ولی در آستین

تا پیام آید از آن جان جهان

همچو جان پیدا و همچون جان نهان

ساقی دین دوره آخر زمان

باقی از بهر بقای آن جهان

نور مطلق آفتاب برج دین

آن امان خلق و خالق را امین

پرده از رخ برفکن ای آفتاب

ای دریغ آن آفتاب اندر حجاب

ای تو نور چشم خیر المرسلین

ای تو سالار جهان را جانشین

پای دولت در رکاب آور کنون

تیغ غیرت از نیام آور برون

ای غضنفر زاده ی ضیغم شکار

روبهان در کشورت بین آشکار

پنجه برکن روبهان در هم شکن

تیغ برکش ظالمان را سر فکن

من چه گویم ملک و کشور از شماست

آنچه می گویم فضولی و خطاست

مملکت از توست ای عالیجناب

خواه آبادش کن و خواهی خراب

آنچه می گویم ز نادانی بود

گفت و ناگفتم پشیمانی بود

زین خطایم بگذر از لطف عمیم

انـّنی استغفرالله العظیم

پایان صفـّه ی اول

***

آغاز صفـّه ی دوم از طاقدیس

روزگاری از سخن لب دوختم

تا سخن از شاه خود آموختم

مدتی بودم چو طفل شیرنوش

گنگ و خاموش و سراپا جمله گوش

تا زبانم لطف آن شه باز کرد

پس سخن در مدح شه آغاز کرد

گر نبودی خلق عالم در حجاب

همچو آن خفاش پیش آفتاب

در مدیح او سخن سرکردمی

عالمی پر در و گوهر کردمی

گر نه چشم اهل دوران کور بود

روی شه از چشمشان مستور بود

می فکندم پرده از رخسار او

کردمی آیینه با او روبرو

آینه لیکن چه آرم بهر کور

نزد خفاشان چه گویم من ز هور

گر بگویم آنچه آن شد را سزاست

خلق را یارای فهمیدن کجاست

ور بگویم آنچه می فهمند خلق

یوسفی را زیور آرم کهنه دلق

آنکه عین الله و وجه الله بود

کی بوصف او کسی را ره بود

چه تواند بود بینا نزد کور

شرح نور پرتو تابنده هور

مدح او گویم ولی با خاصگان

از زبان جان ولی نه زین زبان

صفه ی دیگر بیارایم کنون

اهل جان را گردم آنجا رهنمون

صفه ای سازم ولی نه از آب و گل

سازم آنجا خلوتی با اهل دل

رازها آریم با هم در میان

رازها در پرده نی فاش و عیان

سرّ یاران کی توان بی پرده گفت

سرّشان را باید اندر دل نهفت

از نهفتن گر چه دل در آتش است

باش گو کاین آتش اندر دل خوش است

تن در آتش دود خاکستر شود

دل ولیکن اندر آذر زر شود

تن در آتش گر فتد گردد هلاک

دل اگر افتاده گردد صاف و پاک

تن سیه انگشت ز اخگر می شود

دل ولی گو گرد احمر می شود

آتش تن لیک جانان را سزد

آتش دل پختگان را می سزد

پخته ای باید چه پخته سوخته

شعله سان سر تا قدم افروخته

تا در این افتد از این آتش شرر

تا ز سوز این شرر یابد خبر

خلوتی خواهم کنون آراستن

هم ز جانان ساحتش پیراستن

اندر آنجا آتشی افروختن

خویش را و همگنان را سوختن

خلوتی سازم سپهرش آستان

صف نشینانش سراسر راستان

خلوتی روح الامینش پیشکار

عشق بالادست آنجا دندسار

صفه دویم شه ما خواسته

صفه ای از نور عشق آراسته

صفه ای چون جان عاشق سوزناک

صفه ای شمعش ز نور عشق پاک

من همی گویم که ای سلطان جان

ای نثار مقدمت جان جهان

صفه ی دل بهر تو آراسته

جان پی خدمت بپا برخاسته

منظر چشمم قدمگاه شماست

سینه و سر وقف در راه شماست

پای تو حیف است بر چشمان من

پا بنه ای شاه من بر جان من

خاک راهت توتیای دیده ام

درد تو بر جان هجران دیده ام

رخصتی فرما که بگشایم زبان

داستان عشق آرم در میان

سر کنم از عشق جان بخشان سخن

لاله رویانم به صحن انجمن

آتش دیرینه را دامن زنم

آتش اندر مرد و اندر زن زنم

راستی عشق آتش سرکش بود

هر دو عالم گرم از این آتش بود

***

در صفت عشق و کیفیت آن

عشق نارالله باشد موصده

مطـّلع بر جانها وافئده

آب خضر و آتش موسی است عشق

لحن داود و دم عیسی است عشق

شکر خاک از مستی مینای عشق

شور چرخ از نشأه صهبای عشق

عشق احمد را براق و رفرف است

زانچه گویم عشق از آن اشرف است

مظهر اسرار پنهانی ست عشق

مطلع انوار ربانی ست عشق

بی سخن تریاق هر سم است عشق

فارج الهم کاشف الغم است عشق

هر کجا دردی و رنجی و عناست

عشق آن را هم طبیب و هم دواست

عشق جالینوس و افلاطون بود

حاش لله از همه افزون بود

عشق این یا عیسی ِ بـِن مریم است

محیی الاموات اگر گویم کم است

عشق این یا نغمه ی ربانی است

عشق این یا باده ی روحانی است

عشق نی بل سلسبیل و کوثر است

ساقی آن مصطفی و حیدر است

عشق صرافی نقد جان بود

عشق هم اسلام و هم ایمان بود

ای خوشا غمهای جانفرسای عشق

ای خوشا فریاد واویلای عشق

ای خوشا شبهای تار عاشقان

ای خوشا دلهای زار عاشقان

ای برادر گر تو عاشق نیستی

نیستی آدم ببین خود چیستی

دل که فارغ شد ز بیم دلبران

حیف باشد حیف نام دل بر آن

هر دلی کان عشق را نبود وطن

کاش بادا طعمه ی زاغ و زغن

دل که بی عشق است آن را دل مگوی

دور افکن رو دل دیگر بجوی

عشق بر هر دل که آتش برفروخت

خار سوداهای فاسد جمله سوخت

دل اگر چه عشق را باشد مقر

می زند آتش ولی در بحر و بر

***

حکایت زلیخا و ملاقات او یوسف علیه السلام را

چون زلیخا شد اسیر بند عشق

گردنش افتاد در راوند عشق

عشق لشکر تاخت بر ملک دلش

کرد یغما حاصل آب و گلش

ابر غم افشاند بر برگ گلش

نی در آن شاخی بجا نه بلبلش

سیل عشق از خانه اش بنیاد برد

سنبل و نسرین آن را باد برد

صرصری بر روضه ی حسنش دمید

سروش از پا رفت شمشادش خمید

نارش از سر عشوه اش از یاد رفت

آبش از جو خاک او بر باد رفت

سود بر مشک ترش کافور خشک

داد کافور آهویش بر جای مشک

زعفران شد سوده بر برگ گلش

رفت تاب از پیچ و تاب سنبلش

آهویش شد صید صیادی شگرف

بر پر زاغش فرو بارید برف

شد ضریری چهره ی گلگون او

شد کمانی قامت موزون او

شعله ور شد عشق اندر جان او

سوخت هم پیدا و هم پنهان او

حاجب از در رفت از درگه حجاب

حجله اش برچیده شد ایوان خراب

دیده اش نی تا ببیند روی دوست

رخصتش نی تا گراید سوی دوست

ساخت از نی سایبانی در رهی

کاندران یوسف گذر کردی گهی

در گذرگاهش به صد بیم و امید

چون گدایان با همه غمها خزید

گوش او بر هر صدایی تا کو بو

بشنود از ین سخن گو نام او

هر که بگذشتی از آن ره مرد و زن

ساز کردی بر وی از یوسف سخن

روزها از رهگذاران در سراغ

دارد آن مه جا به ایوان یا به باغ

شام با اختر نشستی روبرو

کردی از اختر ز یوسف جستجو

کای برین فیروزه منظر دیده بان

قصه گو با من از آن نامهربان

در کدامین بزم او را مسکن است

در کدامین شمع بزمش روشن است

در کدام ایوان بود او را قرار

عیش دارد با کدامین گلعذار

زلف پیچاپیچ او در دست کیست

کیست امشب مست او او مست کیست

چشم مخمورش به روی کیست باز

دست کی بر زلف مشکینش دراز

ساعدش طوق کدامین گردن است

یا سرش زیب کدامین دامن است

لعل او با لعل کی گردیده جفت

با که در بستر به کام دل بخفت

در سحرگه ره گرفتی بر صبا

با صبا گفتی پس از صد مرحبا

مرحبا ای باد گلبوی سحر

بازگو داری گر از یوسف خبر

هیچت افتاده است بر کویش گذار

هیچ افشاندی ز گیسویش غبار

بر سرش کردی پریشان کاکلش

بر گرفتی عطر از برگ گلش

هیچ غلتیدی به سنبل زار او

هیچ داری بویی از گلذار او

کار او در روز و شب این بود این

گاه دیگر گریه و گاهی انین

تا به روزی صبح دولت چون دمید

بارگه خورشید بر خاور کشید

دل تپیدن در برش آغاز کرد

رنگ از رخسار او پرواز کرد

بر سر دل می نهادی گاه دست

گاه برمی خاست گاهی می نشست

آن یکی پرسید ازو کی ناتوان

ای بها روزگارت را خزان

از چه زینسان داری امروز التهاب

در تحیرگاه و گه در اضطراب

گفت از غیبم ندایی می رسد

خوش صدای آشنایی می رسد

آید امروزم همی در گوش جان

سخت آواز درای کاروان

کاروان کشور مصر صفا

کاروان راه اقلیم وفا

بویی از آن گلستان آید همی

بوی آن نامهربان آید همی

برمشامم آید از آن بوستان

عطر گلهای وصال ای دوستان

دانم ای همدم که امروزم سپهر

از ترحم بر سر لطفست و مهر

یا مرا پیکی رسد زان شهریار

یا نسیمی می وزد از آن دیار

یا برین رو شهسوارم را گذار

افتد ای یاران فغان از انتظار

ای دریغا انتظارم می کشد

می کشد امروز و زارم می کشد

حلقه بر در می زند امروز یار

گوییا خوابست چشم روزگار

آری آری تا بر معشوقه دان

از دل عاشق دهی خوش شایگان

عشق مرآتی بود در وی عیان

جمله ی احوال جانان نزد جان

بلکه چون معشوق در دل حاضر است

جمله اسرارش بر دل ظاهر است

هر نسیمی بگذرد بر کوی یار

می نگیرد تا بر عاشق قرار

هر غبار از کوی جانان شد بلند

چهره ی عاشق بود آن را کمند

هر صدایی شد بلند از کوی او

گوش عاشق منزل و ماوای او

هر غم و شادی در آنجا شد پدید

بر دل عاشق نصیبی زان رسید

عشق عاشق را ز خود سازد تهی

پرکند پس زان نگار خرگهی

سینه و دل چشم و گوش و مغز و پوست

جمله را خالی کند از غیر دوست

عشق باشد خود قرقچی و کند

ملک جان و تن قرق بر نیک و بد

تا درآید اندر آن جانان او

کس نه جز جانان او یا جان او

جان هم آنجا در وفای آن نگار

مانده ورنه کی گرفتوستی قرار

عشق خود آتش مزاج و سرکش است

ملتهب در روز و شب چون آتش است

شعله ی آتش بهرجا اوفتاد

خاک و آبش را دهد یکسر به باد

رخت از آنجا بندد آرام و سکون

اندر آن پیدا شود شور جنون

سینه باشد روز و شب در التهاب

دل همی در سوزش و در اضطراب

دیده گریان لب پر از آه و فغان

عاشق بیچاره حیران و زکان

گاه در وجد و گهی اندر طرب

گاه در یأس و گهی اندر طلب

گاه در فریاد و گاهی در انین

گه دود سوی یسار و گه یمین

تا ببندد رخت از اقلیم جان

آنچه باشد غیر یار مهربان

ملک تن از غیر او خالی شود

پس پر از انوار اجلالی شود

عشق جذابست چون در دل نشست

هم در دل را ز غیر دوست بست

می کشد تا خانه دل دوست را

زو کند پر مغز و آرد پوست را

چون ز جذب عشق یار مهربان

آمد و بنشست در اقلیم جان

لشکر حسنش بهمره فوج فوج

در دهانش آب حیوان موج موج

عشق سرکش گیرد آرام و سکون

بار بندد چون خزد آنجا جنون

پرده اندازد حیا بر روی عشق

هم شود مبدل از آن پس خوی عشق

محو گردد خود در آب و تاب حسن

آتشش گردد خموش از آب حسن

ترک غمازی و بیتابی کند

آتشی بگذارد و آبی کند

عاشقی هرجا ببینی پرده در

چهره اش خونین ز خوناب جگر

ناله اش راه فلک برداشته

گریه اش دامان ز اشک انباشته

نیست عاشق بل هوسناکست آن

یا اسیر عشق ناپاکست آن

یا که عشقش را بود آغاز کار

نونهالش برنیاورده است بار

نی ز دل کرده برون اغیار را

نی کشیده اندر آنجا یار را

حسن اگر آنجا زدی خرگاه خویش

عشق را کی بود یارای فریش

عشق چون بر سینه پا برجای شد

پخته و جذاب و روح افزای شد

کرد تسخیر دیار جسم و جان

یس سپرد آن را به یار مهربان

***

در بیان منع کردن مجنون فصاد را که نشتر به بدن لیلی می رسد

از قضا مجنون ز تب شد ناتوان

فصد فرمودی طبیب مهربان

آمد آن فصاد و پهلویش نشست

نشتری بگرفت و بازویش ببست

گفت مجنون با دو چشم خون چکان

بر کدامین رگ زنی تیغ ای فلان

گفت این رگ گفت از لیلی پر است

این رگم پرگوهر است و پر در است

تیغ بر لیلی کجا باشد روا

جان مجنون باد لیلی را فدا

گفت فصاد آن رگ دیگر زنم

جانت از رنج و عنا فارغ کنم

گفت آنهم جای لیلای من است

منزل آن سرو بالای من است

می گشایم گفت ز آن دست دگر

گفت لیلی را در آن باشد مقر

درهمی آنگه به آن فصاد داد

گفت اینک مزدت ای استاد راد

دارد اندر هر رگم لیلی مقام

هر بن مویم بود او را کنام

من چه گویم رگ چه و پی چیست آن

سر چه و جان چیست مجنون کیست آن

من خود ای فصاد مجنون نیستم

هرچه هستم من نیم لیلی ستم

از تن من رگ چه بگشایی ز تیغ

تیغ تو بر لیلی آید بی دریغ

گو تن من خسته و رنجور باد

چشم بد از روی لیلی دور باد

گو بسوز از تاب و تب ای جان من

تب مبادا بر تن جانان من

گر من و صد همچو من گردد هلاک

چونکه لیلی را بقا باشد چه باک

من اگر مردم از این ضیق النفس

گو سر لیلی سلامت باش و بس

ساختم من جان خود قربان او

جان صد مجنون فدای جان او

جان چه باشد تا توان بهر تو داد

جان به قربان سگ کوی تو باد

***

در بیان گردیدن مجنون گرد سگ کوی لیلی

هر سگی در کوی او دارد گذار

درد او یارب به جان من گذار

دید مجنون را یکی روزی که گشت

او همی گرد سگی در طرف دشت

خاک پای او همی برداشتی

گه به دیده گه به سر بگذاشتی

گفت ای مجنون چه باشد این جنون

این چه فن است از جنون ای ذیفنون

گفت مجنون از جنونم نیست این

این سگ سر منزل لیلی است این

چونکه این سگ اندر آن کو آشناست

خاک پایش طوطیای چشم ماست

گرچه در ظاهر کنم سگ را طواف

نیک می بیند حقیقت موشکاف

در بر دانا جهت دان معتبر

بر خصوصیت نیندازد نظر

حسن باشد هر کجا نغز است خوش

خواه از تبت بود یا از حبش

روی زیبا هر که دارد دلکش است

هر که دارد قامت رعنا خوش است

خواه باشد از حبش یا از خطا

خواه باشد شاهزاده یا گدا

نغمه ی خوش دلکش است و دلفریب

خواه از بربط بود یا عندلیب

دانش آید مقصد ای عالیجناب

خواه از یونان بود یا فاریاب

علم از عالم فراگیر ای ولی

خواه بن قسطا بود یا بوعلی

مرد بازرگان ز سودا جست سود

خواه باشد از مسلمان یا یهود

چون جهت در نزد دانا شد قبول

رو بکن ترک ملامت ای فضول

متحد باشد چه مقصد ای فتی

گر بود راه طلب از هم جدا

کاروان مصر و عمان نجد و شام

جمله را بطحا بود آخر مقام

هر که ره گم کرد هم در این سفر

هم بیفتادش سوی مقصد گذر

اندرین ره نیست بی اجر و ثواب

زین خطا والله اعلم بالصواب

هرکه را بینی پس ای یار نکو

در رهی رو مقصد راهش بجو

زان طلب حیثیت قطع طریق

با تو گر باشد یکی نعم الرفیق

گر رفیق ره نباشد گو مباش

چون رفیق منزلست و خانه تاش

ور ندانی مقصدش هم لب ببند

چون نئی آگه از او براو مخند

شاید او هم مقصدی دارد نکو

سوی مقصد زین ره آورده است رو

ای بسا رند خراباتی مست

کو نداند سر ز پا و پا ز دست

گر برآرد یک سحر از دل فغان

نالد از افغان او هفت آسمان

گر زبان خود گشاید در گله

در ملایک افکند صد ولوله

آهی از دل گر برآرد صبحگاه

عرش را در لرزه اندازد ز راه

گر بگوید یا ربی او در خطاب

آیدش لبیک عبدی در جواب

مست باشد او ولی نی مست می

مست باشد از شراب خاص وی

گر نه او را پای باشد نه سری

پا و سر داده به راه دلبری

گر بود بیخود ز عطر بوی اوست

ور پریشانیست از گیسوی اوست

گر به شیدایی برآورده است سر

هم ندارد خود ز شیدایی خبر

***

حکایت شوریده ای که به کلیسای نصاری رفت

بود یک شوریده در شهر هری

از بد و از نیک این عالم بری

رسته ای از دام ننگ و قید و نام

خودپرستی را بخود کرده حرام

گه گاهی در خراباتش گذر

گاه دیگر میکده او را مقر

خلوت او سردم رندان پاک

منزل او محفل هر سینه چاک

از قدوم او فقیهی نیکنام

داد تشریف هری با احتشام

اهل شهر اندر لقایش سربسر

می ربودندی سبق از یکدگر

هم وضیع و هم شریف از هر طرف

ره سپر سویش پی درک شرف

شد روان آن مردک شوریده نیز

تا زیارتگاه آن شیخ عزیز

گوهری آرد به کف از آن صدف

تا ز فیض خدمتش یابد شرف

چونکه شیخ از مقدمش آگاه شد

جان او با صد غضب همراه شد

گفت ای ناپاک ضایع روزگار

ای که دارد دین اسلام از تو عار

با مسلمانانت آمیزش ز چیست

رو که این محفل مقام چون تو نیست

با نصاری بایدت آمیختن

خون تو اندر کلیسا ریختن

هین برو ای گبر از مسجد برون

هین برو سوی کلیسا ای زبون

رو برون راه کلیسا پیش گیر

زمره ی نصرانیان هم کیش گیر

هست ز امثال تو دین خوار و ذلیل

هست مسجد در حنین و در عویل

چونکه آن شوریده بشنید این سخن

بی سخن آمد برون زان انجمن

زمره ی یاران خود آواز کرد

ساز رفتن تا کلیسا ساز کرد

دور خود خاصان خود را گرد کرد

شد به آهنگ کلیسا ره نورد

گفت ای یاران بزرگی را سخن

بر زبان بگذشته اندر انجمن

واجب آمد امتثال امر او

کی بود مرد خدا بیهوده گو

گفته ی ارباب دین افسانه نیست

تا ببینم سر این فرموده چیست

پس به عزم آن کلیسا شد روان

بود آن شوریده در شهر ازمهان

چونکه ترسایان از این آگه شدند

در کلیسا جملگی جمع آمدند

راهب تثلیث و موسائی تمام

پادری و مادری و خاص و عام

زیور و پیرایه بیحد خواستند

زان در و دیوار دیر آراستند

وندران هم زنگ و هم ناقوسها

در خروش آورده بر ناموسها

یکطرف بر طاقها با فر و زیب

خاجها بنهاده از یکسو صلیب

صورت عیسی و مریم در فراز

آن دو صورت دیر ایشان را طراز

آن دو تمثال اندرین محفل به صدر

چون میان اختوران تابنده بدر

جمله توراسایان رده اندر رده

در برابرشان ستاده صف زده

صورتی از نسخ اصنام و ظلام

سوی آنها روی آن قوم لئام

صورتی پا تا به سر در انفعال

انفعال فعل قوم بدفعال

صورتی از شرم و خجلت در عرق

تا چرا خواندندشان مالیس حق

صورتی از جنس ما هم ینحتون

زمره ی نصرانیانش یعبدون

یعبدونها وهی بالقول الصریح

حیث یسمع من له السمع الصحیح

با زبانی کو شناسد اهل دل

نشنود آن را بغیر از گوش دل

نشهد ان الله ربی ما ولد

لا و لا کان له کفوا احد

بی زبانان جهان را صد زبان

نی سخن در پرده نی فاش و عیان

این گواهی را همه گویاستند

زین گواهی زنده و برجاستند

هیچ ذره در جهان پیدا نشد

گر به توحید خدا گویا نشد

از عدم چیزی نیامد در وجود

کو گواهی صدق بر وحدت نبود

برگها و سبزه های بوستان

هر ورق را سوره ی توحید دان

هر گیاهی کز زمین سر بر زند

فاش گوید قل هوالله احد

در فلک بین اختوران بیشمار

نور وحدت از جبین شان آشکار

هر سو مویی که بینی در جهان

جملگی باشد نشان زان بی نشان

کثرت ما شاهد یکتاییش

ربط با هم آیت داناییش

ای بزرگ آن پادشاه بی نشان

کش بود هرچیز می بینی نشان

من چه گویم این دهانم چاک باد

بر سر و مدح و ثنایم خاکباد

بی نشان ماییم و هستی های ما

وین عدمهایی که شد هستی نما

نی کسی یابد نشان از بودمان

آتشی نی گرمی و نی دودمان

نی نشانی در خود از هستی پدید

اینچنین هستی بگو یا رب که دید

ما نه خود هستیم و نی خود نیستیم

می ندانم کیستیم و چیستیم

هست اگر بودیم کی فانی شدیم

کی اسیر جهل و نادانی شدیم

کی به زندان مکان بودیم بند

کی زمان کردی بگردنمان کمند

هست را با این گرفتاری چه کار

هست را با ذلت و خواری چه کار

هست را کی نیستی تاری شود

چیزی از خود چون شود عاری شود

در عدم هستیم برگو از کجاست

این بیا و این برو این داد خواست

اینهمه فریادهای و هو زکیست

این بگیر و این بده از بهر چیست

ور بگویی شد مخمر از حکم

این نمایش از وجود و از عدم

عقل باور کی کند زیرا که نیست

ماحصل در هر مزاج هست و نیست

گر بود چیزی ورای این سه است

گرچه گویندش پی تفهیم هست

من نمی دانم ولی خود چیست آن

هرچه هست از صنع یزدانی ست آن

من نمی دانم نه تو ای یار من

این نه کار تو بود نی کار من

این مقام حیرت اندر حیرتوست

حیرت اینجا عین علم و حکمت است

این خنک آنکو بحیرت باز شد

فارغ از اوهام و از پندار شد

پای استدلال و برهان را شکست

از کمند سست و استدلال جست

لنگ باشد پای برهان و دلیل

مستدل خود زار و رنجور و علیل

مستدل رنجور و زار و مبتلا

چوب استدلالش اندر کف عصا

می رود با این عصا گامی سه چار

می فتد گاه از یمین و گه یسار

می رود افتان و خیزان چند گام

گاه باشد در قعود و گه قیام

عاقبت آید به بستر باز پس

خسته و پیچیده در حلقش نفس

نی ز سیرش منزلی گردیده طی

نی بسویش مقصد از آن برده پی

نی ز میدان برده گویی زین عصا

نی سبق بگرفته بر پیری دوتا

با خری گر سبقت اندیشی گرفت

آن خر لاغر بر آن پیشی گرفت

بایدت گر سوی مقصد تاختن

باید از کف این عصا انداختن

ترک کردن تکیه بر این چوب سست

دفع رنجوری ز خود کردن نخست

چیست رنجوری تو اوصاف تو

تیره زانها گشته آب صاف تو

بحث ما ز امراض پنهانی بود

وان مرض حمای جسمانی بود

از هوای نفس و آن طبع عفن

کشته است اخلاط نفسانی بتن

گشته وهم و شهوت و خلط و غضب

محترق از آن هوای مکتسب

نفس را عارض شده سوءالمزاج

الله الله کوششی کن در علاج

نفس بیمار است پرهیزش بده

رحم کن حلوا به نزد او منه

نفس تو مهموم و محرور است و زار

بهر حق خرما ز بهر او میار

بر سر طبع و هوایش خاک کن

نفس را ز اخلاط فاسد پاک کن

زاید از این خلطها بیحد و مر

کرمها در اندرونت ای پسر

کرم نی بل اژدهای هفت سر

هر سری را صد سر دیگر ببر

هان و هان از خلط خود را پاک کن

اژدها و کرم را در خاک کن

نفس نبود اینکه داری ای فتی

غار در غاری بود پر اژدها

نفس نبود بلکه غار اژدهاست

اندر آن از اژدها انبارهاست

هر که زین اخلاط خود را پاک کرد

سینه و طبع و هوا را چاک کرد

ای خوش آن جانی کزین اهوا برست

رستن از اینها جهاد اکبر است

نفس را کردی چه فانی زین مواد

فارغش کردی ز امراض و فساد

ده غذا او را ز اخلاق نکو

تا که گردی شیر مرد و زفت او

تا توانی شو به وی یکتا و فرد

زورمند و پهلوان و شیرمرد

وانگهی بر رخش شرعش کن سوار

هم عنانش را به بینایی سپار

پس سوی مقصد برانگیزان تو رخش

رخش سرعت می رساند تا به عرش

بر براق شرع اگر بندی رکاب

این براقت بگذراند از حجاب

از شریعت کن طریقت ای رفیق

تا حقیقت می رسی از این طریق

از شریعت رو حقیقت را ببین

ربک فاعبد فیأتیک الیقین

چون از این ره رفتی ای زیبا جوان

می شناسی آنچه دانستن تو آن

می شناسی خویش را بیتاب و پیچ

هیچ بن هیچ ابن بن هیچ بن هیچ

ای که دانستی که هستی بی نشان

نی کسی کو هم نهان شد هم عیان

***

در بیان آنکه نزد عاقل هرچه هست علامت توحید است

و معنی بی نشانی خدا چیست

آنکه او باشد نشان خویشتن

بی نشان کی باشد او ای مؤتمن

اولم یکف بربک، ای سعید

انه کان علی الکل شهید

آنکه باشد گر نشانی ذو خبر

می دهد کی بی نشان باشد دگر

بی نشان است آن شهنشاه الست

معنی آن لیک چیز دیگر است

یعنی او را از اشاره پاکدان

پاک هم از صورت از ادراک دان

وهم را اندر حریمش بار نیست

عقل محرم اندر آن دربار نیست

دیده ها کورند از دیدار او

لیک دلها روشن از انوار او

ای بزرگ آن پادشاه ذوالجلال

خود نشان بی نشان و بی مثال

عالم از او هم پر و هم خالی است

جان از او پرگوهر و اجلالی است

دیده ها بینا از او و کور از او

سینه ها سینا صفت پرنور از او

آسمان از بیم جودش یک حباب

ذره ای از عکس نورش آفتاب

این سخن بگذار کاین بحر عمیق

کرده سیاحان عالم را غریق

اندرین بیدای ناپیدا کران

یاوه گشته شهسواران جهان

چون به اینجا می رسی خاموش باش

اندرین محفل سراپا گوش باش

از کلام حق ثنای او بجوی

اندرین جا غیر لااحصی مگوی

گو که آن شوریده ی یکتای فرد

در کلیسا شد چه گفت و او چه کرد

***

تتمه حکایت آن مرد شوریده حال

چون به آنجا آمد آن بی نام و ننگ

در کلیسا اندر آمد بیدرنگ

دور او جمع از یمین و از یسار

از مسلمان و نصاری صد هزار

این کلیسا گشت ایمان را مقر

کفر را بگسیخت زنار از کمر

چون به دیر آمد درون آن مرد راد

دید تمثال مسیح پاکزاد

آمد و در نزد آن صورت ستاد

رو سوی او کرد آن فرزانه راد

گفت با او هزاران احتشام

انت قلت یا بن مریم للانام

اتخذنی و اتخذ امی الاه

من الاه لم یجز یعبد سواه

هین شما گفتید آیا این کلام

ما خدایا نیم معبود انام

این سخن چون گفت آن مرد اوفتاد

بر در و دیوار آن دیر ارتعاد

لرزه آمد بر کلیسا وز نهیب

ارتعاش افتاد بر خاج و صلیب

لال شد ناقوسشان و زنگ کر

پاره شد زنار و افتاد از کمر

صورت عیسی بن مریم بر زمین

سرنگون افتاد زین طاق زرین

شد بلند از جزو جزو اعضای او

صد خروش لاالاه غیر هو

ناله ها از وی برآمد زارزار

کی تو دانای نهان و آشکار

من که باشم تا بگویم این سخن

من کجا گفتم که خاکم بر دهن

این کرامت چون بدیدند آن گروه

نور حق افکند بر دلشان شکوه

پرتو اسلام بر جانشان نشست

ظلمت کفر از درونشان بار بست

هم فکندند از درون زنار را

هم ز گردن خاج نقش دار را

روی آوردند سوی آن عزیز

بوسه بر دستش زدند و پای نیز

کای چراغ محفل اهل یقین

وی ز تو خرم دل ارباب دین

ای درونت گنج اسرار خدا

وی برونت گمرهان را رهنما

ای زبانت دین نواز و کفر سوز

وی بیانت روح بخش و جانفروز

ای ز تو بنیاد اسلام استوار

وی به تو اسلامیان را افتخار

حق بود دینی که دین دارش تویی

راست آن راهی که سکارش تویی

ای خوش آن ملت که از تو زیب دید

مغز اهلش تا به محشر طیب دید

چون تو در اسلام اگر می یافتم

رو ز هر دینی دگر می تافتم

خوی پیغمبر در امت ساری است

در جداول آب چشمه جاری است

چون ز پیغمبر نداری تو نشان

خویش را از امت آن شه مخوان

چون نپذرفتی تو از او یک پیام

چون تورا پیغمبر آمد آن همام

چون نیفتادی تو او را در قفا

پس چرا خوانی تو او را پیشوا

چون خراج و باج نگذاری کجا

تو رعیت باشی و او پادشا

یک الف از علم او بگرفته یاد

چون تو شاگردی و او استاد راد

این سخنها چون شنید آن نیک رای

ناله اش از دل برآمد وای وای

گریه سر کرد آنگه از سوز جگر

گفتشان پس راستین با چشم تر

کی دریغا من مسلمان بودمی

کاش خاری در گلستان بودمی

مسلمین زارند از اسلام من

ننگ دارند از من و از نام من

می نخوانند از مسلمانان مرا

دور می دارند از عنوان مرا

نی به مسجد ره دهندم نی حرم

نی به دیناری خرندم نی درم

رانده اند از نزد خود ایشان مرا

ورنه ایشان از کجا و من کجا

چون شما ز اسلام دین آگه نه اید

مسلم و کامل مرا دانسته اید

نور آن گر بر کلیسا تافتی

کی نشان کس از کلیسا یافتی

گر به اینجا آمدی اسلام نام

نی نشان ماند از کلیسا و نه نام

***

در بیان حکایت میرفندرسکی و کفار روم و فرنگ

آن شنیدستی که میرفندرسک

کش بود یا رب ختام روح و مسک

در سیاحت بود در پهنای هند

تا به شهری آمد از اقصای هند

شهر آبادان چه فردوس نعیم

ساکنانش لیک سکان جحیم

سجده بت می نمودند آشکار

بت پرستی اهل آنجا را شعار

اندر آن بتخانه های زرنگار

خارج از تعداد و افزون از شمار

چون به آن شهر آمد آن میرسترگ

کرد آمیزش بهر خرد و بزرگ

آشنایی با همه بنیاد کرد

راجه و رای بر همن شاد کرد

روزی از بهر تماشا رفت پیر

جانب بتخانه ی اعظم دلیر

قبه ای دید از رصاص و از رخام

بر ستونهای سراسر سنگ خام

قبه ای چون قبه ی گردون رفیع

ساختش چون پهنه ی هامون وسیع

مانده برجا دیرگاه از داستان

محکم آسایش چو عهد راستان

سقف آن را تا فلک افراشته

از طلا و لاجورد انباشته

کرده بنیادش ز فولاد رصین

جمله درها و شباکش آهنین

در و یاقوت آنچه آنجا رفته کار

از حساب افزون و بیرون از شمار

همچو فرعونش برون زیب و بها

واندران آکنده از قهر خدا

از اکابر خلقی انبوه اندر آن

بهر خدمت بسته دامان برمیان

خلق دیگر از سر عجز و نیاز

از برای بت در آنجا در نماز

اندر آمد میر با تمکین نشست

پشت کفر از بار تمکینش شکست

بت پرستان دور او گشتند جمع

همچو آن پروانه اندر گرد شمع

پس سخن از هر طرف آغاز شد

گفتگوها در ز هرسو باز شد

تا سخن آمد به آیین و علل

هر طرف گفتند برهان دلل

بت پرستان را ز بس فرمود میر

شد بلند از بت پرستان وای ویر

یک برهمن زان میان لب باز کرد

پس به این نکته سخن آغاز کرد

جمله فرسادان پیشین و پسین

آمد استمرار برهان متین

واقعیت حافظ است هرچیز را

زود گردد چیز بی منشأ هبا

سالها افزون بود از دو هزار

تا که این بیت الصنم شد استوار

از مرور دهر و دوران کس ندید

در بنایش رخنه ای آمد پدید

مسجد اسلامیان پنجاه و شصت

بگذرد آید بنایش را شکست

بودی ار حق دین اسلام این بنا

کی شدی از گردش دوران فنا

ور نبودی اصل آنها سست و مست

همچو آن بتخانه ها ماندی درست

پاسخش داد اینچنین میر جلیل

عکس می بخشد نتیجه این دلیل

زانکه آن نامی که گر خوانی به کوه

ریزد از هم کوه با فر و شکوه

بر بسیط خاک اگر خواهد جلال

نی از آن ماند دها و نی تلال

از جلالش آسمان در اضطراب

مهر نورافشان از آن در التهاب

بشکند پشت و کمر افلاک را

کی گذارد مشت و خشت و خاک را

طاعتی کان را فلک ناورد تاب

کوه از تحمیل آن کرد اضطراب

کی تواند سنگ و گل آن را کشید

مسجد و محراب زان نیرو خمید

کی شود بر پشه ای پیلی سوار

کی توان کردن به موری کوه بار

این شکست مسجد و محرابها

باشد از نام جلال کبریا

ان ذا القرآن لو کان نزل

من قباب الکبریاء للجبل

لرأیته قد تصدع خاشعاً

ضارعا من خشیة الله خاضعا

نور این نام گران بر طور تافت

طور را تا پشت ماهی برشکافت

رود نیل این نام نامی چون شنید

سینه او را نهیبش بردرید

آتش سوزان از این نام جلیل

سرد و سالم ماند از بهر خلیل

احمد از این نام گردون را شکافت

در شب معراج و ره بر عرش یافت

ماه را شق کرد ازین نام آن جناب

رو نمود از سطوت آن آفتاب

با چنین نامی بگو ای هوشیار

مسجد و محراب کی گیرد قرار

سنگ و خشتی را توانایی کجا

تا بماند با چنین نامی بجا

کوه را قرآن فرو ریزد ز هم

مسجدی را گر شکست آرد چه غم

ای بزرگان نام با عز و جلال

هم جلال از او هویدار هم جمال

می ستاند جان و هم جان می دهد

می رساند درد و درمان می دهد

اضطراب از او و اطمینان ازو

بحر را آرام ازو توفان ازو

می شکافد قله ی کهسار را

مطمئن سازد دل هشیار را

بلعم باعور را مردود کرد

نوح را شایسته ی معبود کرد

آن کند در کسوت قهر و جلال

این کند در پرده ی مهر و جمال

آنچه گویند از ثنا و آفرین

زیر هر لطفی بود کوهی دفین

قطره ی اشکی که ریزد چشمشان

دارد اندر بر دو صد گنج گران

آهها کاید ز دل آنجا برون

هر یکی صد شعله اش دارد فزون

چون بتابد خاک و چوب ای نیکبخت

نزد کوه و شعله ی توفان سخت

ای برهمن گو که این بیت الصنم

کاندر آنجاها نباشد در نژم

هیچ نام حق در آنجا شد بلند

عابدی سجاده ای آنجا فکند

شد جبینی اندر آنجا خاکمال

بهر تعظیم خدای ذوالجلال

هیچ قدی بهر حق آنجا خمید

ناله ای از دل بگردون سرکشید

آنچه گویند اندر این بتخانه ها

نی ورا قدری نه وزنی نی بها

لفظ بیمعنی و مشک بی شراب

دود بی آتش سؤال بی جواب

هیچ باشد هیچ هرگز هیچ هیچ

هیچ چیزی نفکند در تاب و پیچ

کی خری لنگیده از یک پر کاه

کی شکسته اشتر از بار نگاه

نام حق بتخانه هاتان گر شنود

یاکس آنجا بهر حق سجده نمود

یا در آن از سینه ی یک ارجمند

نعره ی الله اکبر شد بلند

یا در آنجا کس بگوید نام حق

یا کسی یاد آورد زایام حق

یا سری آید فرو در طاعتش

یا کفی بالا رود در حضرتش

وانگهی ماند بجا بیت الصنم

هم نریزد سقف و بنیادش ز هم

هم نگردد گنبد این واژگون

چار دیوارش نیفتد سرنگون

آن زمان می باید این گفت و شنو

تا نه بینیش این چنین غره مشو

جنگ با مردان نکرده در مصاف

از دلیری در بر مردان ملاف

تا نگردی از خود ایمن ای عمو

خوبی خود زشتی کس را مگو

تا بود در خانه خاتونت جوان

ای پسر کس را نگویی قلتبان

آن برهمن گفت کرد او را حضور

باشد از همدان ز ما دور است دور

ملک اسلام از چه نبود این دیار

دین اسلام از چه نبود آشکار

مسلمی چون تو در آن دارد گذار

و اندر آن بیت الصنم هم برقرار

با تو همره آن لب تکبیر گوی

در دهانت آن زبان نام جوی

خیز و تکبیر بلند آغاز کن

تا توانی رب خود آواز کن

گفت ببر بالا و سرآور فرود

هرچه خواهی کن رکوع و کن سجود

تا محیط آه از دل کن روان

اشک چشم خویش تا مرکز رسان

بت پرستان جمله از جا خاستند

این سخن را شاخ و برگ آراستند

تا دل مرد بزرگ آمد به جوش

غیرت اسلامش آمد در خروش

پس ز راه دین و پاک اعتقاد

کرد او بر غیرت حق اعتماد

تا رسد الهامش از یزدان پاک

لاتخف من سحرهم والق عصاک

هست آری سینه ی ارباب دین

مهبط الهام رب العالمین

گفت فردا موعد ما و شماست

روز سوگ ماتم بتخانه هاست

نام یزدان سازم اینجا آشکار

هم بت بتخانه اندازم ز کار

ریزم از هم لات و عزی و منات

آتش اندازم بجان سومنات

این بگفت و سوی منزل باز شد

با خدای رازدان در راز شد

کی خدا من می شناسم خویش را

می شناسم عجز این درویش را

من گرفتار بت نفسم هنوز

مانده ام در دست آن زار عجوز

ای خدا نفسم بتی در آذر است

وین تنم بتخانه و من بت پرست

کی توانم گفت بت خواهم شکست

یا کنم بتخانه را ویران و پست

من اگر می بودمی خود بت شکن

نفس خود بشکستمی چون کوهکن

من اگر بتخانه ویران کردمی

کی تن خود را چنین پروردمی

با برهمن آنچه من گفتم تمام

من نگفتم گفت توحید آن کلام

سر توحید از سویدای نهفت

سر برآورده بگفت او آنچه گفت

الغرض آورد آن شب را به روز

در نیاز و عجز و آه و درد و سوز

قاصد اهش پیاپی تا سَماک

کای خدا گفتی توام  الق عصاک

پیک اشکش متصل سوی سمک

که تو فرمودی بزن خود بر محک

مست و سرشار آمدم از جاه تو

پس فکندستم عصا بر نام تو

روز دیگر چون خور از مشق دمید

اهل آن شهر از سیاه و از سفید

از بزرگ و کوچک و برنا و پیر

عالم و عامی و سلطان و وزیر

جمله بسپردند با طبل و علم

جانب بتخانه ی اعظم قدم

پس به توری و به دیبا و حریر

هم به در و گوهر و مشک و عبیر

آن بت بتخانه را آراستند

پس به پیش بت بپا برخاستند

بوسها دادند بر اجزای او

سجده آوردند پیش پای او

طوفها کردند گرد آن صنم

چون مسلمانان که بر گرد حرم

آفرنی خواندند او را و سپاس

خارج از تصویر و افزون از قیاس

اهل آن شهر از نساء و از رجال

در تزلزل اندر آنجا تا زوال

چشمشان بر راه پیر نیک رای

کز درآمد لب پر از ذکر خدای

قامتش خم گشته از بار خضوع

دیده اش رودی ز سیلاب دموع

پس به صدق نیت و دین درست

کرد تجدید وضو اندر نخست

رفت بر بام و اذان آغاز کرد

صد در رحمت در آنجا باز کرد

چونکه گفت الله اکبر گشت فاش

بر در و دیوار آن شهر ارتعاش

ارتعاش و شادی و وجد و نشاط

ارتعاش و شوق و رقص و انبساط

مردمان از هر طرف بی اختیار

نغمه ی تکبیر گفتند آشکار

هر تنی از هر کناری سر کشید

نعره ی الله اکبر بر کشید

پس به توحید خدا لب را گشاد

غلغل و غوغا در آن شهر اوفتاد

بلبل وحدت نوا آغاز کرد

زاغ کفر از انجمن پرواز کرد

مرغها در آشیانها ز اهتزاز

پر زدند و نغمه ها کردند ساز

کودکان پستان فکندند از دهان

محو در توحید خلاق جهان

استوران اسبان گاوان و خران

گوسفندان آهوان و اشتوران

برکشیدند از نشاط و از شعف

جملگی آوازها از هر طرف

از بهار وحدت رب مجید

اندر آن ساحت نسیمی بر وزید

هر گیاهی آمد اندر اهتزاز

لاله و نسرین شکفتن کرد باز

غنچه خندید و گلاب از گل چکید

سرو رقصید و صنوبر قد کشید

بید شد واله چنار افراخت قد

گل به تخت شاخساران تکیه زد

شد زبان سوسن از آن آزاده باز

چشم نرگس باز شد از خواب ناز

عطرافشان شد هوا بر باغ و راغ

شد زمین حزم ز هر صورت ز باغ

آبها صافی شد و عذب و زلال

بر سر هر شاخ پیدا شد یسال

آری آری هرچه آید در وجود

نور توحیدش قرین و یار بود

ابتداع جمله بر توحید او است

مغز شد توحید جز توحید پوست

شد ولی از ظلمت ظلمانیان

نور وجدت از سویداها نهان

چونکه ظلمتها قرین نور شد

نورها از چشم و دل مستور شد

سر وحدت چون بظاهر شد عیان

سر برآرد نور وحدت از نهان

چونکه گردد آشکارا نور حق

یا به یاد آرد کسی ز ایام حق

نور پنهان سر برآرد از افق

افکند بر ظاهر و باطن تتق

پرتو اندازد به اجزای وجود

پرتوش از غیب آید در شهود

مست وحدت همچو آتش در نهاد

نام حق این سنگها را چون زناد

وحدت آمد مرغی اندر آشیان

نام حق باشد صفیر همزبان

چون صفیر همزبان را بشنود

بال و پر در آشیان برهم زند

سر برارد افکند هرسو نظر

از شعف بگشاید از هم بال و پر

وحدت آن تخم است در خاکش قرار

یاد حق باران و باد نوبهار

هست توحید اندرو لعل و گهر

کرده شب پنهانشان از هر نظر

یاد حق آن صبح روشن شد که گشت

روشن از آن خانه و صحرا و دشت

غنچه باشد نور توحید الاه

یاد حق آمد نسیم صبحگاه

از اذان چون فارغ آمد آن بلال

شد مهیا از پی فرض زوال

***

اتمام اذان مرحوم میرقدس سره و احرام بستن به نماز

آمد از بام و به گنبد پا نهاد

اندر آنجا رو به کعبه ایستاد

پشت بر بت روی بر بت آفرین

کرد و دست انداخت بر حبل المتین

چشمش اندر بتکده دل در حرم

اندرون پرنور بیرون از ظلم

گفت اقامت کرد نیت پس دو دست

برد بالا و به فرض احرام بست

چونکه گفت الله اکبر ناگهان

شد بلند آواز تکبیر از بتان

از بت و بتخانه و دیوار و در

از زمین و سقف و اشتیهای زر

بلکه از هر خشت و هر سنگ و رخام

هم ز فرش و زینت و زیور تمام

غلغل تکبیر چندان شد بلند

که زمین حیران شد و چرخ استمند

از پس تکبیر میر ارجمند

خویش را بیرون از آن گنبد فکند

پابرهنه چون برون از خانه جست

سقف و بنیادش همه درهم شکست

سقف و دیوارش همه شد سرنگون

پایه اش افتاد و بشکستش ستون

سنگ و خشت و آجرش شد ریز ریز

جا نماند از آن بناها هیچ چیز

شد غباری و غبارش باد برد

روزگار آن بتکده از یاد برد

بت پرستان را همه خرد و کلان

مانده انگشت تحیر بر دهان

جملگی را رفته از سر هنگ و هوش

پس بیکبار آمدند اندر خروش

کی دریغا عمرمان بر باد رفت

عمرمان نی بر طریق داد رفت

ای دریغا ما ز حق غافل شدیم

ما پرستار بت باطل شدیم

هرچه می خواهی بود باطل جز او

نشهد ان لاالله غیره

پس همه توحید گویان فوج فوج

رو بسوی میر کردند همچو موج

کای امیر پاک دین و پاک رای

ما بری از بت شدیم و بت ستای

ما گواهانیم بر توحید حق

توبه توبه ای امیر از ما سبق

پس سوی بتخانه ها برتاختند

جمله بتها را بخاک انداختند

آتشی هر گوشه ای افروختند

یا صمدگویان صنم را سوختند

هرکجا بتخانه ویران ساختند

طرح مسجد جای آن انداختند

همچو آن نصرانیان اندر هری

که شدند از دین نصرانی بری

***

رجوع به تتمه حکایت مرد شوریده ی هروی و اهل کلیسا

پیش آن شوریده افتادند خاک

کی نجات ما ز هر عطب و هلاک

عرضه کن اسلام بر ما زودتر

دینمان از دست شیطان باز خر

پس ز ترسایان فزون از صدهزار

ملت اسلام کردند آشکار

گفت آن شوریده با یاران که بود

این اثر از گفته شیخ ودود

من نگفتم گفت شیخ افسانه نیست

گفت او چون گفت هر دیوانه نیست

یا غرض بودش همین زین گفتگو

یا خداد داد این اثر در گفت او

ترجمان باشد زبان اهل دین

ترجمان مصحف علم الیقین

اهل دین افسون گرانند ای فتی

گفتشان افسون ز پیر جانگزا

گرچه افسونگر بجز لفظی نخواند

معنی آن لفظ را در دل نراند

رفته چون افسونگری را در زبان

گشته از آن آب خاصیت روان

آن اثرها نی به معنی اندر است

آن اثر اندر دم افسونگر است

چون گرفت افسونگر از استاد دم

آن اثر اندر دمش شد لاجرم

اهل دین را دم ز پیغمبر بود

کی دمش از هندویی کمتر بود

اهل دین را دم ز قرآن و دعاست

اهل دین را دم ز آل مصطفی است

ای برادر هرکه زینها دم گرفت

از دم او نور عالم در گرفت

می زداید ظلمت از دلها دمش

هرکجا زخمی دم او مرهمش

پخته گرداند دمش هر خام را

می گشاید اشک خونین فام را

پرده ی کفر و شقاوت می درد

زنگهای کهنه از دل می برد

چون از ایشان دم نداری دم مزن

برف می ریزی دو لب بر هم مزن

تا ز سوز دین نگردد دل کباب

دم نگردد گرم ای عالیجناب

تا تورا سوزی نباشد در جگر

دم مزن کاندر دمت نبود اثر

من که از حال درونت آگهم

گر دمت بر من بگیرد ابلهم

گر بخوانی خطبهای کافیه

ور بپردازی بهم صد قافیه

ور بیاری استعارات و مجاز

قصه ها گویی همه دور و دراز

در نگیرد در کسی ای ذوفنون

تا تورا دردی نباشد در درون

نفس را اول برو در بند کن

پس برو آهنگ وعظ و پند کن

منبری بگذار بهر خود نخست

وانگهی برجه به منبر تند و چست

آتشی در دل برافروز آنگهی

گرم کن هنگامه ی وعظ ای رهی

چونکه شیخ از ماجرا آگاه شد

جانب شوریده با صد آه شد

با ندامت خواست از جا در بگاه

تا بر شوریده آمد عذرخواه

***

مطلع شدن شیخ فقیه از عمل و قول آن شوریده

گفت با وی از پس صد اعتذار

کی وجودت گلشن دین را بهار

گر کژی گفتم تورا نشناختم

باز بر دستی قماری باختم

گفت ای شیخ این کژیها راست باد

جان فدای آنکه یار ماست باد

تا به فکر این کژی و راستی

باشی ای جان راستی ناراستی

از کژی و راستی ما کاستیم

با کج و با راست ما خود راستیم

آنچه می گویی گر از بهر خداست

هرچه خواهی گو چه کج باشد چه راست

گر سخن با یاد یار دلکش است

گو بهر لفظی که خواهی آن خوش است

گو حدیث از آن نگار دلبری

خواه میگو تازی و خواهی دری

در حدیثش فی اللیالی الصافیه

من همی جویم ردیف قافیه

او همی گوید که این شب کوته است

قافیه مندیش فرصت شد ز دست

تا تو در اندیشه ی وزنی و سجع

سر زند صبح و شود خاموش شمع

از برای خاطر من ای حریف

قافیه بگذار و بگذر از ردیف

بلکه ای همدم سخن در کار نیست

لفظ هم محرم درین دربار نیست

قصه ی آن یوسف گل پیرهن

خوشتر آن باشد که گویی بی سخن

اندرین خلوت سخن بیگانه است

وضع الفاظ از پی افسانه است

چون تو افسانه نخوانی لفظ چیست

یار ما در بند سجع و لفظ نیست

بلکه بگذر ای صفایی از زبان

بیزبان میگو حدیث دلبران

کاندرین محفل زبان نامحرم است

زین سبب از این حکایت ابکم است

چون به این محفل رسی ای هوشمند

هم زبان کن مهر و هم لب را ببند

این زبان و لب ز جنس عنصر است

قصه ی ما از زبان دیگر است

این زبان بند مکانست و زمان

وین سخنها زاده ی این دودمان

هست ما را ای حریفان در میان

داستان از لامکان و لازمان

این زمان و لفظ جسمانی بود

نقل ما زان یار روحانی بود

لفظ از بهر معانی کسوت است

کسوت آن پوشد که او را قامت است

آنچه نی آغاز و نی انجام داشت

کی تواند قامت و اندام داشت

بی سخن کن این معانی را بیان

داستان میگو و لکن بیزبان

بیزبان گویم ولی هشیار کو

آنکه فهمد بی سخن اسرار کو

آنکه فهمد ناله مرغان کجاست

هم نوای عندلیب جان کجاست

طوطی جان بیزبان در گفتگو

طوطئی کو تا بفهمد راز او

طوطیان در نغمه لیکن در چمن

ای دریغا نیست جز زاغ و زغن

چونکه گوش اهل این مجلس کر است

در چنین مجلس خموشی بهتر است

نیست چون کالاشناسی در میان

این متاع ما نهان به درد کان

چونکه صرافی نه در این چارسو

نقد ما در کیسه پنهان باش گو

اندرین بازار یک دلال کو

جز دو سه کیسه برد حمال کو

گر نباشد آنکه فهمد بی سخن

دست اندر دامن تمثیل زن

قصه ی سلمی و لیلی پیش گیر

در نهان دست نگار خویش گیر

گه ز شیرین داستان بنیاد کن

وز لب شیرین جانان یاد کن

از پریشانی خود سرکن سخن

پنجه در زلف پریشانش فکن

داستان مهر و مه آغاز کن

دیده بر خورشید چهرش باز کن

ماه تابان کن ولی اندر یمن

جلوه ده یوسف ولی در انجمن

پیرهن باشد شبیهات و مثال

وان حکایتهای چون آب زلال

پیرهن باشد حدیث دیگران

اندران بنهفته یاد دلبران

چون سخن از آن بت حورا وش است

گر پریشان هم بگویم دلکش است

همچنانکه پیش ازین گفتیم فاش

مقصد آن اصل و ره باش آنچه باش

چون به یثرب راه را باشد ختام

خواه رو از نجد و خواهی رو به شام

هم نباشد سعی تو بیمزد اگر

جانب مقصد نیاید ره بسر

مقصدش هم گر نباشد بر تو فاش

در مقام تسخر و طعنش مباش

هر خطایی را ولی نبود ثواب

هرکسی ایمن نباشد از عتاب

***

در بیان طریق تحصیل علم و معرفت و رسیدن به اجتهاد و یقین

هر رهی رفتن ندارد پای مزد

ای بسی ره کاندران غول است و دزد

رهبری باید طلب کردن نخست

رهنمایی چابک و چالاک و چست

کاروانی خواستن دور از نفاق

کاروان سالارش از اهل وفاق

ره سپردن بر درای کاروان

پا نهادن جای یای کاروان

آنکه افتد گر خطایی در سفر

نزد اهل فقر باشد مغتفر

ور کشی بی سعی و جد و اجتهاد

نی سراغ از کاروان و اوستاد

رو نهد در راه و افتد در خطا

آن خطایش مغتفر باشد کجا

هم اگر بینی کسی را در رهی

نبودت از مقصد او آگهی

لیک آن ره را نباشد هیچ سو

مقصد امید و منزل آرزو

هیچ منزل دانی اندر راه نیست

ور بود غیر از هلاک جاه نیست

بر تو باشد جان من ارشاد او

هین فراموشت مبادا یاد او

پس غرض از آنچه گفتم ای رفیق

ز اختلاف مقصد و فرق طریق

در ثواب آنکه افتد در خطا

وز نکردن طعن کس در ابتدا

این بود این داده بر گفتار گوش

کز بقا آغاز بر هرکس مجوش

هر رهی کاید به منزل عاقبت

سوی مقصد باشد آن را خاتمت

کژی و دوری و دشواری آن

نزد آخر بین بود سهل ای فلان

هم خطایی هرکه در ره اوفتاد

بود سعی و بذل و جهد و اجتهاد

نزد ارباب خرد نبود ملوم

می نخوانند اهل عدل آن را ظلوم

هم رهی راکش ندانی تا کجاست

رهروان را کردن ظلمی خطاست

مقصد قوم خدا جوی ای نگار

گرچه باشد متحد ره بی شمار

***

بیان حدیث الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق

چشم جمله بر یکی از هر طرف

تیر باشد واحد و بی حد هدف

اینچنین فرمود آن آگاه حق

شد برابر با نفسها راه حق

راه حق باشد مقابل آشکار

با نفسهای خلایق در شمار

راهها بسیار و مقصدها یکی ست

اختلاف راه لیکن اند کیست

شعبه ها هستند از یک شاهراه

شاه یکتن باشد و بیحد سپاه

چون درخت و شاخهای بیشمار

یا چو رودی نهرها از هر کنار

هم یکی باشد ره حق هم هزار

معنی آن را بفهم ای هوشیار

راه را در یکجهت باشد گذر

آن جهت را جاده ها بیحد و مر

گر فتادی از جهت گشتی هلاک

جاده گر شد مختلف از آن چه باک

آن جهت را کیست دانی رهنمای

ره نمای مرسلین و اولیای

کاروانسالار این راه درست

مصطفی و مجتبی باشد نخست

از قفای آن شه عرش آشیان

حیدر است و یازده فرزند آن

جاده های آن جهت را اوستاد

عالمان باشند و اهل اجتهاد

پس جهت چون شد یکی انجام کار

جاده ها یکسر رسد از هر کنار

این بود مقصود از آنچه شد بیان

کاعتبار اندر جهت دان ای فلان

معنی دیگر هم آن را هست لیک

گر بفهمی گویمت هشدار نیک

اینجهت آمد مناط اعتبار

هست مقصد غیر آن را واگذار

آن خصوصیات باشد هرچه باش

یار باشد آنجهت دان جمله خاش

خاش اگر فرتوت و زشت افتد چه غم

چون بود فرزند او زیبا صنم

چون بود مقصد رضاجویی شاه

روز هر راهی که می خواهی بخواه

نیک باشد این سخن لیکن بدان

مطلق آن را هست شرطی اندران

طبع شاهنشه لطیف است و غیور

غیرتش پاشید از هم کوه طور

از لطافت کس نیاید غور او

وز غیوری کس نداند طور او

طبع نازک دارد و مشکل پسند

هر نثاری نیست او را در خورند

خود نموده راه خورشیدی خویش

تا رضاجویش نباشد در پریش

نور او افکنده بر راهی تتق

غیرتش فرموده راهی را قرق

لطف او فرموده راهی را خطر

غیرتش سد کرده آن راه دگر

آن شه خوبان چه در سر ناز داشت

بر سر هر ره قرقچی بازداشت

آن یکی ره را گشود و بار داد

رهروش را وعده ی دیدار داد

صد ره دیگر ببست آن تنگبار

گفت از آنها هرکه آید نیست بار

نیست راه کوی ما این راهها

می رود این راهها تا بامها

ای که پویی راه کوی وصل یار

رو بجو راهی که زان راه است بار

خواسته اول ز تو تعیین راه

ترک این جستن بود اول گناه

چونکه جستی باید آن ره را سپرد

هم از آن ره ره به کوی دوست برد

گر روی از غیر آن ره گمرهی

باز گرد ای راه رو گر آگهی

گر جز آنی برده غفلت از رهت

با خطا و جهل کرده گمرهت

با حمیت گردنت را کرده بند

یا سفیهی رو به ریش خود بخند

زین گروه البته بیرون نیستی

لیک بنگر جان من تا کیستی

سعی کن تا راه او جویی همی

چونکه جستی راه او پویی همی

***

در مناجات با قاضی الحاجات و استغاثه به آستان امام عصر (ع)

ای خدا ای رهنمای گمرهان

ای تو دانا هم به پیدا و نهان

ای تو پیدا جز تو ناپیدا همه

وی تو بینا جز تو نابینا همه

ای منزه از چه و از چند و چون

وی فزون از وهم و  زندیشه برون

ای صفات ذات و ای ذات صفات

ای به تو قائم بقای کاینات

ای تو هست مطلق و صرف وجود

ای بر ما غیب و در واقع شهود

ای دلیل راه هر گم کرده راه

ای ضیابخش چراغ مهر و ماه

اندرین پیدای ناپیدا کران

من یکی گم کرده را هم ناتوان

راه روشن من ز ره افتاده ام

هم عنان خود به رهزن داده ام

راه بس هموار و روشن یکسره

من فتادستم به صد کوه و دره

دره های پر ز غول راهزن

گرد گشته جملگی بر دور من

می کشندم رهزنان در هر کنار

در تلال و در دهار و کوهسار

راه بینم روشن و فاش و عیان

وندران بس کاروان در کاروان

چشم من بر راه و گوشم بر درای

من ز راه افتاده ام ایوای وای

راه می بینم به صد حسرت ز دور

وندر آنجا کاروانها در عبور

کاروانها لطف حق سنگارشان

گوش من بر هی هی نژ غارشان

کاروانها جمله ایمن از فریش

کاروانسالارها در پیش پیش

کاروان در راه هموار و فراخ

من اسیر راهزن در سنگلاخ

می برندم هر دم از ره دورتر

می زنندم گه به کوه و گه کمر

می کشندم ای خدا بر خار و خس

می زنندم بر قفا از پیش و پس

یا غیاث المستغیثین الغیاث

ای نشاط جان غمگین الغیاث

الغیاث ای بیکران دریای لطف

الغیاث ای موج توفان خیز لطف

می برد رهزن ز راهم دور دور

دست بسته پا شکسته لوت و عور

بنگرید ای کاروان سالارها

ای شما در روز و شب بیدارها

ای شبان تیره دور از رویتان

ای معطر دشت و کوه از بویتان

مانده ام تنها رفیقان همتی

رهزنم برد ای دلیران همتی

دور گشتم گم شد آواز جرس

ای امیر کاروان فریاد رس

ای امیر کاروان واپسین

ای وجودت لنگر چرخ و زمین

ای دلیل راه هر گم کرده راه

بی پناهان جهان را تو پناه

ای تو سالار زمین و آسمان

پادشاه دوره ی آخر زمان

من یکی وامانده ی از کاروان

در عقب افتاده لنگ و ناتوان

در میان رهزنان ماندم اسیر

گه به بالا می کشندم گه به زیر

مرکبم بردند و آبم ریختند

خون من با خاک ره آمیختند

بر کنار ره نگاهی باز کن

این کنار افتاده را آواز کن

از تو یک آواز و از من صد جواب

از تو خواندن سوی خود از من شتاب

ای تو کشتیبان دریای شگرفت

ناخدای کشتی این یمّ ژرف

کشتیم بشکست و من گشتم غریق

اندرین دریای ذخار و عمیق

می برد موجم همی بالا و زیر

دست من گیر ای خدایت دستگیر

ده نجات عاجز بیدست و پا

از هلاک ای ناخدا بهر خدا

ای شبان مهربان بنگر به دشت

یک بز لاغر جدا از گله گشت

دور او بگرفته گرگان بیشمار

حمله بر وی آورند از هر کنار

رحمتی کن ای شبان مهربان

این بز لاغر ز گرگان وا رهان

ای امین حق شه دنیا و دین

ای تو خیرالمرسلین را جانشین

نک صفایی بنده ی درگاه توست

افسر فخرش ز خاک راه توست

خود غلام توست ای سلطان راد

زادگانش بندگان خانه زاد

التفاتی کن بسوی این غلام

نام او بس باشد او نبود تمام

از کرم کن خانه زادان را قبول

چاکرانند از فروع و از اصول

التفاتی از تو خواهم والسلام

تا کنم نقل زلیخا را تمام

***

رجوع به تتمه حکایت زلیخا و حضرت یوسف

آن زلیخا بود در این گفتگو

کامد از دروازه بانگ طرقوا

ره دهید ای قوم تا جان بگذرد

شاه مصر و ماه کنعان بگذرد

ره دهید ای خارها گل زارها

ره دهید این نخل شکربارها

گل به صحرا می رود از بهر گشت

رشک هر گلشن شود هر در و دشت

آن شکار افکن شه چابک سوار

سوی صحرا می رود بهر شکار

نافه ها ریزید اندر دشت و کوه

ای گروه آهوان با صد شکوه

نافه اندازید عطرافشان کنید

دشت و صحرا را عبیرستان کنید

گرد آیید ای همه نخجیرها

سینه بگشایید سوی تیرها

آری آری تیر آن شه دلکش است

تیر او در سینه و در دل خوش است

سینه بگشایید تا آن تیر پاک

از کمان چون جست ننشیند به خاک

حیف باشد تیر آن شه بر زمین

گو بیا بر جان غمناکم نشین

ور نشیند تیر دلدوزش به گل

گیرم و بوسم زنم بر جان و دل

پس کشم از جان و بوسم ناوکش

بر دو کف گیرم برم تا حضرتش

یعنی ای شه نوبت دیگر بزن

پیکرم را در ره رخشت فکن

پاک آن پیکر که گردد خاک راه

در سم رخش جهان پیمای شاه

خاک آن گرد و غبار و آن غبار

دامن شه را نشیند برکنار

بر کنار دامن شه جا کند

فخر بر جان جهان آرا کند

چون زلیخا شور چاوشان شنید

هوشش از سر رنگش از عارض پرید

گفت ای همدم خدا را همتی

همتی اکنون که آمد فرصتی

بر ره یوسف مرا میدار باز

با دل پر درد و جان پرگداز

باز میدار و نظر در راه کن

چون رسد آن شه مرا آگاه کن

پس زلیخا بر سر ره ایستاد

منتظر تا کی رسد آن شه قباد

ناگهان آمد برون فوجی سوار

جملگی با جامهای زرنگار

با زلیخا گفت کاینک شه رسید

آن مه رخشنده از مشرق دمید

گفت نی نی یوسفم در این میان

نیست بالله زان نمی بینم نشان

چشم ظاهر گرچه نابینا بود

دل به حال دلبرم دانا بود

می نیاید بر مشامم جان من

زین سواران بوی نسرین و سمن

فوج دیگر شد نمایان گفت هی

ای زلیخا یوسف آمد گفت نی

همچنین هر فوج از ایشان می رسید

در میانشان می شد این گفت و شنید

ناگهان فوجی نمایان شد ز دور

نورشان پوشیده نور ماه و هور

زد زلیخا نعره و مدهوش شد

گفت اینک یوسف و از هوش شد

در کنار راه بیهوش اوفتاد

راه سیل از دیده بر هامون گشاد

یوسف آمد بر فراز رخش ناز

چون رسید آنجا عنان را داشت باز

در کنار راه دید افتاده ای

نیم جانی تن به مردن داده ای

بیزبان و چشم اما بحر و بر

ز اشک آهش پر ز توفان شرر

بیزبان دارد به او صد گفتگو

دیده نی اما نظر دارد بر او

گفت با یاران که آیا کیست این

بیش از امروزی نخواهد زیست این

تیر شستی خورده صیادش کجاست

نیم بسمل مانده جلادش کجاست

بوی یوسف بر مشامش چون رسید

چونکه آواز فرح بخشش شنید

جست از جا گفت صیادم تویی

کشته ی تیغ تو جلادم تویی

تیر شست توست کز پایم فکند

گردنم را هم تو افکندی به بند

دست و پایم بسته ی زنجیر توست

سینه ی من چاک چاک تیر توست

جان کباب از آتش بیداد توست

دل خراب از جور بی بنیاد توست

ای ستمگر بس نشد بیدادها

دل نشد نرمت از آن بیدادها

این جفاهای تو آخر بس نشد

از تو بر من آنچه شد بر کس نشد

من زلیخایم که نامم نیست باد

در جهان کافر به روز من مباد

چون شنید این ماند آن شه در شگفت

سیل اشک از دیده باریدن گرفت

بر کشید آهی و گفت از درد و سوز

ای زلیخا این چه حالست و چه روز

گفت جور تو به این روزم نشاند

از جفایت نی شبم نی روز ماند

گفت کو آن نرگس شهلای تو

خار مژگان جگرفرسای تو

سنبل مشکین گیسویت کجاست

زلف پرتاب سمن بویت کجاست

آن گل صد برگ رخسارت چه شد

آن دو عناب شکر بارت چه شد

سیب رنگین زنخدان تو کو

آن انارستان پستان تو کو

سرو خوش رفتار بالایت کجاست

شاخه ی شمشاد رعنایت کجاست

گفت ای جانم چه می پرسی ز من

حال اینها را بپرس از خویشتن

صرصری از دشت غم انگیختی

بار و برگ نخل حسنم ریختی

شعله ی بیداد جور افروختی

هم سمن هم سنبلم را سوختی

اره جور و جفا را آختی

سرو شمشادم ز پا انداختی

گفت یوسف این بود حال برون

ای زلیخا چون بود حال درون

بود در دست زلیخا از قضا

از برای تکیه کردن یک عصا

گفت بنگر اندرین چوب ای عزیز

تا شود حال درونم نغز نیز

پس برآورد از دل آتش نهاد

آهی و آتش بر آن چوب اوفتاد

یکنفس زد چوب خشک آتش گرفت

ز آتش او ماند یوسف در شگفت

یکنفس دیگر برآور از جگر

سوخت نی بستی که بودش سربسر

نیست یاران این نخستین کار عشق

سوخته جانها بسی از نار عشق

کرده است این کارها بسیارها

کرده بس تسبیحها زنارها

رخنه ها افکنده در پیمانها

توبه ها بشکسته و پیمانها

بس گدایان را نشانده بر سریر

بس شهان را از سریر آورده زیر

ای بسی جانها که فرسوده است عشق

تا جهان بوده چنین بوده است عشق

عشق نارالله و نورالله بود

کی کسی از سر عشق آگه بود

هرکسی از سر عشق آگاه نیست

بوالهوس را در حریمش راه نیست

عشق آتش باشد و هیزم هوس

عشق برقست و هواها خار و خس

شعله اش اندر یمان تا لامکان

می نگیرد لیک این برق یمان

عشق برق آمد ولی برق یمان

جز نگارستان باغ و بوستان

هست برقی از غمام کوه نجد

از غمام کوه نجد عز و جد

در گلستان افتد اما غیر گل

سوزد اما هرچه هست از جزو و کل

هرچه غیر از کل بسوزاند تمام

برق آنجا ماند و کل والسلام

پس کشد کل را سوی کل آفرین

ای محبت صد هزاران آفرین

هر دلی کز عشق جانان روشن است

پس یقین میدان که آن دل گلشن است

گلشنی اما نه از این آب و خاک

خاک آن باشد سراسر جان پاک

***

اشاره به حدیث قدسی که فرمود دل دوستان خود را از طینت

ابراهیم و موسی و عیسی و محمد (ص) آفریده ام:

جان ابراهیم و موسای کلیم

جان عیسی و شه بطحا حریم

هر گلی زان غیرت صد بوستان

عطر گلهایش ز عطرستان جان

نی دی آنجا راه یابد نی خزان

نی ز با دست و نه از برقش زیان

گلشنی بادش نسیم زلف یار

دست قدرت اندر آنجا بازیار

گلشنی آبش ز ینبوع حیات

چار حدش هست بیرون از جهات

دل به عشق او سپار و شاد زی

از همه غمها برون آزاد زی

خیمه زد چون در دلت سلطان عشق

ملک دل گردیده شهرستان عشق

هم هوا زانجا گریزد هم هوس

جز یکی آنجا نیابی هیچکس

نی تورا باشد رضا و نی غضب

نی طرب باشد تورا و نی هرب

آنچه او خواهد همی خواهی و بس

نی هوا باشد تورا و نی هوس

بلکه خواهش از تو بگریزد چنان

کانچه تو خواهی نخواهی خواهد آن

نخل خواهش برفتد از بیخ و بن

گوش خواهش نشنود جز امر کن

گیرد اندر بزم اطمینان مقام

فادخلی فی جنتی آمد پیام

جنت او نی جنان سیب و نار

آن جنان بر خود پرستان واگذار

گر شدی از جنت او مختبر

رو بخوان عند ملیک مقتدر

بارگاه صدق و ایوان جلال

در جوار پادشاه ذوالجلال

نور این محفل بتابد چون به دل

پاک گردد از ظلام آب و گل

پاک گردد همسر پاکان شود

للخبیثین الخبیثات افکند

پا زند از جز یکی از کاینات

هم بجوید طیبین و طیبات

نی ز فردوسش نشاط و نی نعیم

نی ز دوزخ باک او را نی جحیم

***

حکایت شعیب پیغمبر و گریه کردن او

گریه کرد از بس شعیب تاجدار

روزهای روشن و شبهای تار

هر دو چشمش کور و نابینا نشست

باز دادش چشم سلطان الست

آنکه او را دیده از آغاز داد

کور چون شد باز چشمش باز داد

داد چشمش هین به عبرت کن نظر

باز باید دیده ی عبرت نگر

بازگاه و بی گه و شام و سحر

اینقدر بگریست و افتاد از نظر

کور شد باز آن دو چشم پاک بین

باز دادش چشم آن چشم آفرین

بار سیم گریه های زار زار

کرد اندر شهر و دشت و کوهسار

روز و شب بگریست تا بار دگر

کور شد نورش نماند اندر بصر

کور گشت و گریه ی او کم نشد

ساعتی بی سوز و بی ماتم نشد

شامها در گریه های های های

روزها در ناله های وای وای

اینقدر بگریست تا طیر و وحوش

آمدند از گریه اش اندر خروش

تا شبی او را ندایی شد ز غیب

تا بکی می گریی آخر ای شعیب

گریه ی تو خلق را گریان کند

سوز جان مر جسم را سوزان کند

تو چو جانی و رعیت جسم تو

تو چو معنی این خلایق اسم تو

معنی خوش لفظ را هم خوش کند

ذات دلکش اسم را دلکش کند

چون کسی محبوب باشد ای پسر

اسم او هرجای باشد نغز و تر

هرکسی از بهر یک چیزی گریست

ای شعیب این گریه هایت بهر چیست

گر ز بیم دوزخست و آن جحیم

ما در دوزخ به تو بربسته ایم

آتش دوزخ بود بر تو حرام

همچو آن جنت به کفار لئام

ور بود این گریه ات بهر بهشت

شوق وصل حوریان خوش سرشت

ما بهشت از بهر تو آماده ایم

حوریان را زیب و زینت داده ایم

حوریان از بهر تو در روز و شب

چشم بر راهند و دلها در طرب

ساحت جنت برایت روفته

زلف حور از فرقتت آشوفته

قصرها بهر تو زینت داده ایم

تختها در قصرها بنهاده ایم

خانه ها بر فرشها آورده ایم

فرشها بر تختها گسترده ایم

این بهشت این حور و این تو ای شعیب

هر زمانی خواهی بروبی منع و ریب

چون شعیب از عالم غیب این شنید

از دل پردرد آهی بر کشید

کای خدا آرام جان مستهام

من که و دوزخ چه و جنت کدام

دل کجا تا فکر این و آن کنم

یا از آن غمگین به آن شادان کنم

چیست دوزخ تا از آن ترسان شوم

تا ز بیم تف آن گریان شوم

من خود اندر آتشستم سالها

اندر آتش کرده ام نشو و نما

آتشی کز آن سقر مانده است مات

هفت دوزخ پیش او آب فرات

آتشی کز آن سعیر آمد بتاب

دوزخ از توفان بحرش یک حباب

آتشی کز آن جهنم در حذر

آتشی عالم ز سوزش یک شرر

آتش هجران و نیران فراق

سوز مهجوری و نار اشتیاق

آتش حرمان ز بزم دلفریب

آتش مهجوری از وصل حبیب

من که عمری شد در این آتش خوشم

کی ز دوزخ روی درهم می کشم

گفت شاه اولیا روحی فداه

در دعا کای سید من وی اله

***

اشاره به قول شاه اولیا در دعای کمیل:

فهبنی یا الهی و سیدی و مولای صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک

صبر گیرم آورم در آتشت

گو چسان صبر آرم از خوی خوشت

در عذابت گیرم آوردم شکیب

چون بسازم با فراقت ای حبیب

دایه ترساند ز آتش کودکان

هین مکن بازی و گرنه ای فلان

می گذارم آتشت بر دست و پای

می نهم داغت به رخسار و قفای

لیک ترسانند از زجر فراق

شیرمردان با هزاران طمطراق

از چه می ترسم ز دوزخ ای خدا

چون تو اندازی در آن دوزخ مرا

چون ز امر توست دوزخ جنت است

چون تو فرمایی عذابم رحمت است

آتش تو گلشن ریحان من

دوزه تو جنت رضوان من

چون تو تیغم می زنی شهپر بود

تیغ تو بر تارکم افسر بود

خارت از نسرین و گل خوشتر بود

زهر تو تریاق جان پرور بود

چون ازین شادی تو ای سلطان جان

گر بسوزانی دو مشت استخوان

دل نباشد شاد ای رویم سیاه

آن دل و آن استخوان بادا تباه

استخوان و جان من قربان تو

من فدای آتش سوزان تو

چون تو خواهی استخوانم را وقود

گیرم این مشت استخوان هرگز نبود

وه چه گفتم خاک بادم بر دهان

زنده گردد آن زمانم استخوان

استخوان در آتش تو جان شود

خار در باغت گل و ریحان شود

من ز دوزخ از چه ترسم کیستم

جز یکی کار تو دیگر چیستم

کار توست این شاخ و برگ و بیخ و بن

کار خود را هرچه می خواهی بکن

من ز تو آتش ز تو ای جانفروز

خواهیم بنواز و می خواهی بسوز

گر تو می خواهی بسوزانی و من

ترسم و گریم ز بیم سوختن

پس مرا در ملک تو باشد مضاد

خاک بر فرق چنین مملوک باد

من چرا ترسم ز دوزخ شاه من

چون ز دوزخ دل بود همراه من

و اندر آن دل یاد تو باشد نهان

هست با یاد تو دوزخ گلستان

چونکه یاد تو مرا در جان بود

دوزخ و جنت مرا یکسان بود

من چرا می ترسم از دوزخ که نار

سازدم صاف و خوش و کامل عیار

بین که زرگر زر در آتش می کند

آتش آن را صاف و بیغش می کند

آهنی آهنگر اندر کوره برد

پس به پتکش ساخت اجزا خرد خرد

ساخت شمشیری از آن کشورگشای

در کمرهای شهانش داد جای

***

گفتن شعیب که گریه ام از شوق جنت و ترس جهنم نیست

گریه هایم نی ز شوق جنت است

نی ز شوق حوری مه صورت است

جنت آن خواهد که جز جنت نیافت

نور جنت آفرین بر وی نتافت

باغ و جنت در بر او خرم است

کو به بزم خاص تو نامحرم است

حور و جنت دلکش و زیبا بود

پیش چشمی کز تو نابینا بود

هر که از جامت کشد ماء معین

سلسبیل اندر مذاقش پارگین

حور پیش دیده ای دارد جمال

که ندیده است آن جمال بیمثال

می خورد دهقان چنان شیرین گذر

که نخورده مرد بازرگان شکر

روستا بوسد لب یک پیرزن

چون ملک شه لعل خاتون ختن

خوانده ام اندر کتاب اختصاص

این خبر مخصوص از خاصان خاص

کاید اندر محشر از رب جلیل

از ملایک نازنین چندین قبیل

روی ها رخشنده چون تابنده هور

حله ها پا تا بسر از عین نور

تا به تربت گاه آن مرد خدا

پس دهد از جانب حقش ندا

هین ز جا برخیز ای در خواب ناز

خلد را ده از قدومت اهتزاز

خیز از جا گشته اندر نور غرق

روشن از نور جمالش غرب و شرق

پس بسر تاج گرامش برنهند

خلعت رحمت ورا در برکنند

آورندش پس جنیبتها ز نور

در رکابش جمله از نزدیک و دور

تا در آید در نگارستان جان

در گلستان حیات جاودان

در فضای بهجت و نور و صفا

در سرای رحمت خاص خدا

در نعیم ملک و رضوان کبیر

در جهان عشرت و عیش عبیر

بیند آنجا آنچه ناید در بیان

نی قلم داند نوشتن نی بیان

بیند آنجا گلستان در گلستان

گلستانها سر زده تا لامکان

چشمه ها آنجا روان ز آب حیات

چشمه ها شیرینتر از قند و نبات

سلسبیل و کوثر آنجا موج زن

چشمه های دیگر از خمر و لبن

چشمه هایی منبعش دریای جود

جود شاهنشاه اقلیم وجود

ساقیان اندر کنار چشمه ها

چشمهاشان پر ز ناز و عشوه ها

ساقیانی ره زده بر مهر و ماه

هر دو عالم شان اسیر یک نگاه

جمله را بر کف قدحهای بلور

عکس ساقی در قدح افکنده نور

بیند اندر چشمه ها از هر کنار

رسته گردد بید و شمشاد و چنار

نی ز جنس چوب و آب و باد و خاک

بلکه از یاقوت و لعل و در پاک

مرغها بر شاخها اندر نوا

در نوای جانفزای دلربا

هر طرف بیند چمن اندر چمن

غنچه و گل یاسمین و نسترن

غنچه ها بی خار و سنبل بی خزان

لاله ها بی داغ و گل بی پاسبان

صف کشیده حوریان از هر طرف

زلفها بر دوش و ساغرها بکف

چون درآید اندر آن عشرت سرا

دل ز غم فارغ شود جان از عنا

آورندش پس جنیبتهای خاص

وز کرامتها دهندش اختصاص

حور و غلمان و ملایک بیکران

در رکابش طوقو گویان روان

بگذرد تا از هزاران مملکت

مملکتها خارج از نعت و صفت

پیش هر ملکی بود ملک نخست

همچو گلشن در بر گلخن درست

چون بهر منزل رسد گوید که این

جنت من باشد و خلدبرین

باز گویندش که بگذر ای فلان

ای بود از محفلت یک داستان

مختصر سازم که شرح آنچه دید

کی توان در رشته گفتن کشید

بگذرد زین مملکتها ناگهان

افتد اندر بحر نور بیکران

نور در نور و ضیاء اندر ضیاء

ناپدیدش ابتدا و انتها

دیده بگشاید ببیند هر طرف

قصر در قصر و غرف اندر غرف

قصرها و غرفها تا لامکان

هم گرفته شرق و غرب آن جهان

قصرها بالای هم از هر طرف

غرفها مبنیه بر فوق غرف

حوریان در غرفها بر تخت ناز

عشوه هاشان دلفریب اهل راز

باشد آن نور تلالؤ در قصور

وز مه رخسار مهر آثار حور

نورشان از جبهه و رومی عنق

بر فضای جنت افکنده تتق

ناگهان از صقع بالا بر نشیب

پرتوی نور افکند با فر و زیب

آنچنان کز نور آن ضوء سنی

نور دیگر را نماند روشنی

از تلالؤ خیره گردد چشم او

آیدش از فر و حشمت سر فرو

وهم دوراندیش آرد در گمان

کاین بود نور خداوند جهان

خواهد افتد بر زمین بهر سجود

آن ملک گوید که هین برخیز زود

این چه وهم است و چه تصویر و خطا

این نه نور ذات پاک کبریا

حوری خاص تو در کاخ رفیع

سر برون آورد با چهر بدیع

بود این نور بدیع از روی او

هشت جنت عطرگین از بوی او

پس بویژه آید آن زیبا صنم

تا بر آن بنده ی بس محترم

پس بگیرد دست او را تا بناز

آورد تا بر سریر عز و ناز

نعمت جاوید بی رنج و رخام

ملک جاویدان و عز مستدام

صحت خالی ز تشویش و سقم

عشرت فارغ ز اندوه و الم

عز و ناز دایم و ملک ابد

نعمتی افزون ز احصا و عدد

نعمتی افزون که گویم کنت کیت

اینقدر بس اذرأیت ثم رأیت

آنچه را آن پادشاه بی نظیر

هم نعیمش گوید و ملک کبیر

من چه گویم با زبان گنگ و لال

یا چه بنویسم از این بشکسته بال

آنچه در خاطر نیاید مثل آن

کی توانم من کنم آن را بیان

ور بگویم آنچه آید در مقال

نی کسی را هوش می ماند نه حال

چرخ در وجد آید و خندان شود

گرچه رقاص است صدچندان شود

خاک را از شوق هوش از سر شود

گرچه بیهوش است بیهش تر شود

***

سؤال شخصی از امام صادق (ع) شرح بهشت را و جواب آن حضرت

آن یکی پرسید از سلطان دین

جعفر صادق امام راستین

شرح فردوس و کرامتهای آن

شمه ای از وصف نعمتهای آن

تا در او پیدا شود وجد و نشاط

هم دل پژمرده یابد انبساط

مشکل دنیا بر او آسان شود

مرگ پیششش سنبل و ریحان شود

دل چه با آن عزو شوکت خوکند

اندک اندک میل خود آن سو کند

تا رسد میلش به حد اشتیاق

تا رسد آنجا که گرید از فراق

هرکه را جویا بود در صبح و شام

همچو کودک عاشق پستان مام

مرگ نی دروازه ی ملک بقا

راه شهرستان اقلیم صفا

گفت آن حضرت که شرح آن نعم

نی بود کار زبان و نی قلم

می نگنجد وصف آن در این و آن

خاصه از این خامه و از این بیان

در حور وصفش زبان دیگر است

این زبان خاکست این نغمه زر است

خود گرفتم من توانم گفت راست

گوش هوشی در خور نعمت کر است

لیک بشنو اینقدر ای هوشمند

شرح آن ینبوع شهد و کان قند

زان نگارستان یکی زیبا نگار

گر برافشاند ز زلف خود غبار

ذره ای از آن غبار مشکبار

باد افشاند بر این نیلی حصار

یا چکد یک قطره خونش در سحر

از گل رخسار او در بحر و بر

حقه گردون عبیرافشان شود

محفل ایجاد عطرستان شود

آهوان از نافه های خود خجل

در چمن از شرم گلها پا بگل

سنبل و نسرین دهد گلشن به باد

گاو و عنبر را رود عنبر زیاد

حقه ی عود و فرنفل را نگون

افکند عطار از دکان برون

خلق عالم مست و از خود بیخبر

بر زمین افتند از جن و بشر

هم اگر زاغاز و انجام جهان

هرکه آمد از کهان و از مهان

ز آرزوهای خود از زیبا و زشت

جوید از کم پایه تر اهل بهشت

جمله را بخشد نیاید ذره ای

کم ز ملکش نی ز بحرش قطره ای

***

خواهش بنده ی مقرب خلوت جلال و مشاهده ی انوار جمال

روشن است این ای قلم بگذار باز

رو به حال مؤمن اندر کاخ ناز

چونکه ماند آن بنده ی خاص خدا

عهدی اندر عالم نور صفا

نور آن را سوی خود جذاب گشت

چون شکر در آب افتد آب گشت

جامه ی عطار عطرافشان شود

مسگران را دوده بر دندان شود

گلخنی را دست و رو خاکستری است

مطبخی را جامه چرب و روغنی است

بوی گل از باغبان آید همی

عطر جان از اهل جان آید همی

دوزخی انگشت آتش می شود

آن بهشتی نور بیغش می شود

چون فتاد آن بنده در دریای نور

نور می گردد سراپا همچو طور

ذره ای از نور جان بر طور تافت

طور خود را پای تا سر نور یافت

نور شد طور و به دارالنور شد

ظلمت مادیت از آن نور شد

نور گردید و سوی افلاک رفت

طبع ظلمانی او در خاک رفت

نور شد بگریخت از ظلمانیان

زین سبب لم یستقر فی المکان

طور موسی را عبادت گاه شد

در تجلی پس بوی همراه شد

طور موسی را قرین و یار شد

در خور تابیدن انوار شد

بنده ی مؤمن در آن دریای نور

نور دیگر تافت بر وی همچو طور

صحبت حور و قصورش خار شد

طالب سرچشمه ی انوار شد

آدمی را نیست در یکجا مقام

سیر او را نیست انجام و ختام

نیست او را یک نفس جای شکیب

یا سوی بالا زند پر یا نشیب

گر کند در بزم اطمینان مقام

باز آمد ارجعی او را پیام

هین در این منزل مگیر آرام جای

بال و پر همزن و بالاتر برآی

بال و پر ایمرغ قدسی باز کن

تا گلستان ارم پرواز کن

آشیانت بود در بستان جان

هین برآ ای مرغ جان در آشیان

هان و هان ای قطره در دریا گریز

اندرین دریای بی پهنا گریز

روز و شب هست آدمی اندر سفر

یا به علیین گذارد یا سقر

این مسافر روز و شب در پویه است

گاه اندر وجد و گاهی مویه است

خود رود گاهی و گاهی می برند

هر طرف شد می کشند و می کشند

گر رود خود جانب اقلیم نور

می کشد نورش سوی خود هم به زور

ور سوی زندان ظلمت او کند

ظلمت او را جانب زندان کند

پای او بندد به صد زنجیر زفت

خواجه رفت و خواجه رفت و خواجه رفت

سعی کن جانا که بالاتر روی

سوی آن جانبخش روح افزا شوی

چون تو هستی روز و شب اندر سفر

یک سفر کن سوی آن بحر گهر

چون پرد چون رخصت پرواز هست

در قفس تا کی تورا باید نشست

بال و پر چون هست رخصت نیز هست

از چه اندر دام هستی پای بست

***

سبب تعلق روح قدسی به بدن و مجاورت غضب و شهوت

در ملک چون قدرت رفتن ندید

حق تعالی آدمی را آفرید

آن گروه قدسیان پاکزاد

کز من ایشان را هزاران یاد باد

هریکی دارد به یک منزل مقر

کش از آن منزل نه یارای گذر

از ملایک شد حکایت این کلام

ان مامنا و له الا مقام

در شب معراج جبریل امین

حامل آیات رب العالمین

صفه ی ایوان حق را آشکار

گلشن کون و مکان را باز یار

ماند برجا چون برون شد زین عتاب

در نخستین منزل از ملک حجاب

گفت زین پس قدرت رفتار نیست

در پس این پرده ما را بار نیست

یکسر مویی اگر برتر پرم

صرصر غیرت فرو ریزد پرم

هان برو احمد تورا بدرود باد

کوکب نیروی تو مسعود باد

بال و پر بگشای و بالاتر خرام

ای تورا کروبیان یکسر غلام

کوهها اندر پس این پرده هاست

قله های قاف عز و کبریاست

چون تویی سیمرغ جان پرواز کن

همچو جان آنجا نشیمن ساز کن

چون تو سیمرغی برو تا کوه قاف

کی کبوتر را بود آنجا مصاف

کی کبوتر پر زند در کوهسار

منتهای سیر آن تا شاخسار

در ملایک شوق و غیرت چون ندید

قالب آدم ز عنصر آفرید

خشم و شهوت را در آن ترویج کرد

روح را پس با بدن تزویج کرد

تا ز شهوت میل و خواهش زایدش

هرچه بدهندش فزونتر بایدش

وز غضب آمد برو غیرت بدید

پرده ی هرجا ز غیرت بردرید

خشم و شهوت آلت کارند کار

روح ازین بر این دو مرکب شد سوار

خرم آن روحی که داند راه را

داند او میدان جولان گاه را

روح چون آمد سوار این دو رخش

نی به فرشش سر فرود آید نه عرش

گر دهندش ره به کرسی تا به فرش

می زند باز او ز غیرت سر به رخش

گر نه رخش او سر افکندی ز پی

می زدی تا عالم لاهوت هی

چون ندارد ره در آنجا لاجرم

از طلب آنجا فرو بسته است دم

باز گاهی واژگونه می جهد

از تجبر گرد دعوی می تند

یک دو ابله گرد خود جمع آورد

دعوی انی انالله می زند

ور نگوید در مقال از بیم خلق

حال او گوید به زیر کهنه دلق

تخته ای سازد که این عرش من است

خنجری سازد که این بطش من است

سجن پردازد که هین این دوزخ است

دشمنانم را همه دام فخ است

دور باش و های و هوی گیرودار

افکند کاین کبریا و آشکار

نزد او آرند فومی سر فرود

گاهی از بهر رکوع و گه سجود

ابلهی را بین خدا بازی کند

با خدای عرش انبازی کند

گو برو ای مبتلای صد زحیر

حد خود باش و بدرد خود بمیر

ای جوال گه به مبرز روی کن

آنچه بیرون آید از تو بوی کن

هم تو بر زیر بغل دستی بمال

نزد بینی بر ببین مجد و جلال

دست از این بازیچه بردار ای عمو

رو پی کاری که آید کار از او

زین جلال و احتشام ای مرد کار

سخت می مانی به آن ابریق دار

***

امیر معزول که شغل ابریق داری مبرز پیش گرفت

آن یکی می بود در شهری امیر

اهل آن شهرش همه فرمان پذیر

روز و شب در امر و نهیش اشتغال

کوس مالامالش از ضیق نعال

امر او نافذ چو سلطان ارسلان

حکم او قاطع چو تیغ ایلخان

روزگاری اندر آنجا حکمران

حکم او بر پیر و بر برنا روان

از حکومت عاقبت معزول شد

بود آکل بعد از آن ماکول شد

خاست از ایوان و در محراب شد

آتش سوزنده بود و آب شد

دست زد در دامن ورد و دعا

روز و شب در توبه از ظلم و خطا

در عمل عامل یزید ثانی است

عزل چون شد زاهد گیلانی است

مرشدی گیرادم چابک اثر

من ندیدستم ز عزل استادتر

حاکم منصوب زهر ارقم است

چون شود معزول موم و مرهم است

حاکم معزول نور دیده هاست

هر فقیری را رفیق و آشناست

میر معزول آنچه اوراد و دعا

خواند اندر مسجد و محرابها

هیچ سودی ورد روز و شب نکرد

بازگشتی سوی او منصب نکرد

سود فرمان از دو چشمش خواب برد

غفلت و اهمالش از دل تاب برد

مبرزی اندر میان آن شهر داشت

هرکس آنجا از تقاضا بهر داشت

رفت امیر و بر در مبرز نشست

سی چهل ابریق گل آورد دست

چید آنها را به صد برگ و نوا

شد امیر مبرز فرمان روا

هرکه ابریقی ز جا برداشتی

او لوای امر و نهی انباشتی

این یکی بگذار و بردار آن دگر

آن دگر برداشت ز آنهم رهگذر

هین مرد زین راه و از آن راه رو

نشکنی ابریق از آن غافل مشو

ای در این مبرز تو این ابریق دار

دست از این ابریق و این مبرز بدار

رو به شهر خویش آنجا شاه باش

صاحب تاج و نگین و گاه باش

گر همی خواهی بزرگی رو دلیر

کشوری بگشا و اقلیمی بگیر

چونکه اقلیمی گرفتی بیدرنگ

بهر اقلیم دگر بستان بدنگ

این شهان را بین که با این روز تنگ

شیشه ی دورانشان در دست سنگ

نی شهان بل کودکان نی سوار

نی شهان بل افجگان کشت زار

تا زمانی عانیش ده یا که بیست

بلکه آنهم جز گمان و وهم نیست

می نیابند از جهانگیری ستوه

سر بکف بگرفته اندر دشت و کوه

ای تورا صد ملک جاویدان به راه

وی مکلل بهر تو دیهیم و گاه

ای کلید ملک جان در مشت تو

خاتم جم در کهین انگشت تو

از چه حیرانی چنین و سر به پیش

همچو طفلان ریده ای در زیر خویش

دست و پای خود چرا گم کرده ای

تو مگر تاتوله یا می خورده ای

یا تورا جادوگری از راه برد

یا چو هاروتت کسی در چاه برد

ورنه برخیز و قدم در راه نه

یک قدم اندر سفیر چاه نه

رنج بالله یک دو روزی بیش نیست

راه چندانی تورا در پیش نیست

راه نزدیکست و مقصد بس بزرگ

یوسف اینجا و تو هم آغوش گرگ

گر به چشمت راه دور آید ولی

چشم تا بر هم زنی در منزلی

در ورای منزلت هم منزل است

وه چه منزل گلشن جان و دل است

همچنین هر منزلی را در قفا

منزلست و معدن نور و صفا

وه چه منزل کشور ملک ابد

روشن از نور خداوند احد

ای برادر ساعتی هشیار شو

طالب آن عالم انوار شو

تا رسانندت بجایی کز بیان

هست بیرون وز عقل نکته دان

همچو آن مؤمن که شد زاغوش حور

تا لب سرچشمه ی دریای نور

***

رجوع به حدیث بنده ی مقرب:

گفت یا رب یا رب ای دریای جود

ای کمینه بخششت ملک خلود

ای دو عالم رشحه ای از جود تو

ملک دنیا جود خشم آلود تو

گرچه من در بحر نعمای توام

پای تا سر غرق آلای توام

ملک جاوید نعیم و وصل حور

دولت پاینده و دریای نور

لیک یا رب مجد اعلی بایدم

ملک اعظم عز اقصی بایدم

وعده دادی مؤمنان را ای خدا

ره به بزم انس تشریف و لقا

لحظه ای در بزم انسم راه ده

راهم اندر بزم خاص شاه ده

یک نظر خواهم بر انوار جمال

یک قدم خواهم در ایوان جلال

نی ز فردوسم گشاید دل نه حور

نی به غلمانم کشد دل نی قصور

ماهیم من دور از آن آب فرات

التفاتی سویم ای بحر نجات

ماهی افتاده ام اندر کنار

موجی ای دریا مرا سوی خود آر

دور از آن دریای رحمت مؤمنان

چون میان دیگ صحرا ماهیان

هست این دنیا زمین شوره زار

همچو مرداد و تموز روزگار

حق بود دریای مواج کرم

موجها اندر تلاطم دمبدم

مؤمنان چون ماهیان در نیمروز

دور از دریا به خاک اندر تموز

همچو ماهی بر زمین غلتند زار

گه به پشت و گه یمین و گه یسار

غلت غلتان سوی دریا می روند

خویش را تا کی به دریا واکشند

خود بود پیدا که با غلت توان

اندرین پیدای ناپیدا کران

کی رسد ماهی به دریا ای دریغ

دامها در راه آنها ای دریغ

هم مگر موجی زنی ای بحر جود

اندرین صحرا روان سازی چو رود

ماهیان را در پناه خودکشی

زین زمین گرم و ریگ آتشی

ماهئی کو در خور دریا بود

حوض هم در پیش او دریا بود

ماهیان خورد اندر حوض و جو

می تواند زیست کردن ای عمو

ماهئی کش عالمی پهنا بود

برکه ای او را کجا گنجا بود

در میان آب خورد و نهر و جو

جان بابا کن زلو را جستجو

گر همی خواهی نهنگان سترگ

غوطه باید زد به دریای بزرگ

خاصه جانا آن نهنگی کش جهان

لقمه ای باشد محقر بر دهان

آن نهنگی کو گشاید گر حنک

چار عنصر گم شود با نه فلک

بنده ی خاص خدا باشد نهنگ

هشت جنت نزد او یکجوی تنگ

چون درآید در بهشت آن نیکخوی

چون نهنگی باشد اندر حوض جوی

روز و شب رو جانب دریا کند

رو بسوی قلزم اعلا کند

می تپد چون ماهی اندر تابه ها

می کند بس عجزها و لابه ها

می تپد از شوق آن بحر شگرف

می کشد سر سوی آن دریای ژرف

کای دریغا ای دریغا ای دریغ

ای مرا دور از تو جنت دود میغ

سوختم دور از تو ای بحر کرم

موج رحمت گو که پیش آرد قدم

من نهنگم در خور دریاستم

اندرین جو من کجا گنجاستم

من نهنگم جای من دریا بود

کی مقامم جوی بی پهنا بود

ای تو دریای محیط و بحر جود

جزر و مدی سوی من کن زود زود

ای یم رحمت یکی موجی برآر

ماهئی را سوی خود کش از کنار

اندر آن بحرم اگر پدرام نیست

بعد از اینم در بهشت آرام نیست

بحر می باید چه سودم از حباب

آب می خواهم چه یابم از سراب

یک رهم در بزم عزت راه ده

از کرم بارم در آن دربار ده

یک سؤالم را جوابی باز گوی

بازگو با صدهزاران نازگوی

دل ز شوق یک خطابت شد کباب

ای ز من صد جان و از تو یک خطاب

یک خطاب عبدی از تو گر رسد

هم کنم جان را نثارش هم جسد

آید آنگه از پس نهصد حجاب

حاجبان بیرون ز تعداد و حساب

حاجبان هفتاد در هفتاد الف

نورشان رخشنده از قدام و خلف

***

در بیان طلبیدن پروردگار بنده مقرب خود را به خلوت دارالنور

 و اشاره به آیه ی مبارکه سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی

نافه ها و حله ها از نور پاک

آورند از بهر او کاحسن فداک

ای تو مهمان شهنشاه قدم

خیز و در مهمان سرایش نه قدم

ای تو مهمان سرای پادشاه

خیز با صد ناز و رو آور به راه

هین بیا دولت سرای شاه بین

شوکت آن درگه و خرگاه بین

هین بیا ای مرغ قدسی آشیان

بال و پر در کنگر عزت فشان

خیز ای شهباز لاهوتی سفر

از مکان و لامکانها در گذر

خیز ای مهمان سلطان وجود

خوش برآ بر طارم ملک شهود

زیر پا نه صفحه ی ناسوت را

کن تماشا عرصه ی لاهوت را

رو بسوی خلوت جانان بیار

جسم و جان بگذار و جان جان بیار

جسم و جان محرم در این دربار نیست

غیر جان جان جان را بار نیست

محفل انس است و خلوتگاه ناز

میزبان شاهنشه مهمان نواز

پس به آیینی که دانی با شتاب

بگذرد آن بنده از ملک حجاب

صد هزاران عالم بی اسم و نام

طی کند آید سوی دارالسلام

آید از آنجا سوی دارالبها

لب پر از تسبیح و تقدیس و ثنا

هم از آنجا خیمه بالاتر زند

بر فراز ملک دیگر پر زند

بس عوالم طی کند با زیب و فر

بس عجایب بیند اندر آن سفر

تا بدارالنور اعلی پا نهد

از خودی و از خودیها وارهد

عالمی بیند سراسر نور پاک

عالمی از نور مطلق تابناک

عالمی بیند ز نور و نور نور

صاف هر نوری در آن دارد ظهور

عالمی آیینه ی ملک وجود

اندر آنجا هرچه خواهد بود بود

من چه می گویم قلم نامحرم است

هم زبانها لال و گنگ و ابکم است

چه توانم گفت شرح عالمی

کاندر آنجا نیست ما را محرمی

هیچ حسنی را در آنجا راه نیست

هیچ عقلی هم از آن آگاه نیست

هرچه گویم شرح آن تصدیق هاست

بی تصور کی شود تصدیق راست

باز می گردم سوی باقی خبر

تا بگویم حال مؤمن سربسر

آمد و در قلزم انواز شد

همچو آن ماهی به دریا بار شد

ایستاد اما نه در حد جهات

شد محیط از شش جهت بر کاینات

منبسط شد پهن شد در غرب و شرق

مغرب و مشرق در او گردید غرق

پس سرادقها ببالاتر زدند

دامن خرگاه عزت بر زدند

پرتوی آنجا تجلی بار شد

باطن و ظاهر همه انوار شد

پرتوی از ذروه ی عزت دمید

بر مکان و لامکان دامن کشید

عکس چهری پرده افکند از عذار

شور در ملک و ملک شد آشکار

غلغل سبحان ذی الملک قدیم

از ثری برخاست تا عرش عظیم

نغمه ی سبوح ذوالمجد العیان

شد بلند از غرفه کروبیان

شد درخشان عکسی از نور قدم

رفت ظلمت تا به بیغول عدم

محو شد آن بنده ی مؤمن چنان

کو ندید از غیر یک سلطان نشان

واله اندر موقف عز و جلال

محو در آیینه ی حسن و جمال

من چه گویم او کجا بود و چه دید

کس چه داند او چه گفت و چه شنید

آمدش از پرده ی غیب این ندا

مرحبا ای بنده ی ما مرحبا

اندرین دولتسرا خوش آمدی

آمدی و صاف بیغش آمدی

بشنود چون بنده ترغیب خدا

نی شناسد پا ز سر نی سر ز پا

نی قرارش ماند و نی اختیار

پس به روی افتد هماندم بیقرار

لب پر از تسبیح و تقدیس و ثنا

چهره پرخون از خجالت وز حیا

در خجالت از عبادتهای خود

در حیا از شرم طاعتهای خود

کی خدایا من کجا و بندگی

بندگی هایم همه شرمندگی

من کجا و خدمت این پادشاه

حاصل خدمت چه جز روی سیاه

سوختم یا رب من از احسان تو

ای دریغا آتش سوزان تو

هفت دوزخ را خدایا برفروز

این تن بیشرم و ازرمم بسوز

آتشی کو تا دهد خاکم به باد

فارغم زین آتش خجلت کناد

آتشثی کو تا درین بیشرم رو

افتد و سوزد تن بیشرم او

آید از حق سوی آن بنده خطاب

کای تو در دریای خجلت آشتاب

سر برآور وقت آه و ناله نیست

جز شکرها اندرین بنگاله نیست

سر برآور لجه ی انوار بین

یار را بی زحمت اغیار بین

رفت وقت کدرت ایام تعب

محفل انس است و ایام طرب

چونکه سر بردارد آن بنده همام

آیدش از مطبخ قدرت طعام

آیدش زان مطبخ پرشهد و قند

قوت روح افزا و نوش دلپسند

آنچه گردد در مذاق او زده

هرچه خورد اندر بهشت از اطعمه

نی طعامی کان ز جنس عنصر است

سفره ی اشکم پرستان زو پر است

نی طعامی دیده پایش تیغ و داس

نی سرش کوبیده جور سنگ آس

نی شده آلوده ی دود تنور

نی شده آلوده از زنگ قذور

پس به طیب خاص خوشبویش کند

هم ز نور خاص مهرویش کند

هم سرش را تاج عزت برنهد

دست قدرت بر سرش افسر نهد

هم بیاراید عنایت پیکرش

از کرامت حله ها پوشد برش

حله های جمله از صندوق خاص

بافته بر قامت او اختصاص

نی مکو دیده نه جولا بافته

تار و پودش را نه دو کی تافته

کرد با آن بنده شاه مهربان

آنچه باشد در خور آن میزبان

در عنایت آنچه کرد آن ذوالکرم

کی تواند خامه ام کردن رقم

ور نویسم آنچه آمد در حساب

طاقدیسم می شود هفتصد کتاب

ای زبان خاموش از این شرح و بیان

ان تعدوا نعمت الله را بخوان

نعمت دنیا که نبود جز خیال

جز خیالی در کمینگاه زوال

ور نیاید در حساب و در شمار

پس چه باشد نعمت دارالقرار

خانه ای کز بهر رحمت آفرید

کس ندارد راحت آنجا امید

نعمتش از حد و حصر افزون بود

نعمت آن گنج نعمت چون بود

خواند آن یک را خداوند جلیل

لهو و لعب و فاسد و هیچ و ذلیل

این یکی ملک کبیر جاودان

قرة العین نعیم جاودان

گفت پیغمبر که گر ملک جهان

نزد حق یک پشه ای بودش وزان

کافری را شربت آبی نداد

نی به دستش لقمه ی نانی فتاد

آنکه این ملک جهان با آب و تاب

می نیرزد نزد او یک شربه آب

خواند ملک آن سرای دلپذیر

دولت بیزحمت و ملک کبیر

زحمتش اینست رحمت چون بود

نکبتش این یا که دولت چون بود

این بود بازیچه و لهو و حقیر

خود چه باشد یارب آن ملک کبیر

چونکه بر خود می پسندی ای پسر

از برای یک مویزی دردسر

دردسر میکش بی قند و نبات

شکر شیرینتر از آب حیات

چون دهی کابین مسکین و جهیز

از چه خواهی پیره زال کهنه خیز

رو از این کاین عروسی را بخواه

که زند صد طعنه بر خورشید و ماه

می توانی جست ازین مهر و جهاز

نوعروسی رشک خوبان طراز

چون توانی کند کاریز و قنات

باری آن را کن پی آب حیات

چون کنی سنگ ره ایوار ای پسر

زیر رانت هم کمیتی راهور

از چه رو سوی بیابانی همی

رو بسوی چاه زندانی همی

هین مگردان خوش عنان این نوند

جانب شهر سمرقند چوفند

طوطیا از این قفس رو باز کن

سوی هندستان جان پرواز کن

هان و هان ای راهرو آهسته تر

راه قبچاقست و دزدان در گذر

تا نگشتوستی اسیر ترکمان

زین ره پر هول برگردان عنان

چند چند ای جان من سوی شمال

در شمالت نیست جز عطب و نکال

هین بگردان از شمال ای جان عنان

دشت قبچاقست خیل ترکمان

روی او بر سوی اصحاب یمین

تا درایی در نگارستان چین

پایتخت مصر دولت پا نهی

از چه و از جور اخوان وارهی

شهرها بینی نگار اندر نگار

نی خزانی را در آن ره نی بوار

باز گرد این راه کوه و شهر نیست

جز ره بیغوله پر قهر نیست

الله الله ای سوار تیزرو

سوی غولستان روی غره مشو

چون تورا هم لشکر و شمشیر هست

پهلوانی هست و زور شیر هست

از چه می پیچی درین ویرانه ده

سوی ملک بیکران پا پیش نه

گر روی بازار بهر موزه ای

یا به دکانی برای کوزه ای

ای بسی بازارها بر هم زنی

کاسه ها و کوزه ها بس بشکنی

تا یکی را برگزینی زان میان

این چه انصاف است آخر ای فلان

این جهان و آن جهان از موزه ای

سهلتر باشد و یا از کوزه ای

که نیاری نیک و بدشان در شمار

که نکردی نیک بر بد اختیار

هین نگویی نقد باشد در جهان

نسیه آن دولتسرای جاودان

درهمی در زیر بالینم دفین

به ز ده درهم که آید بعد از این

قرص جو در سفره خوشتر آیدم

کان مزعفر سال دیگر آیدم

نقد در دنیا نجوید هیچکس

اهل دنیا نسیه می جویند و بس

خانه کی سازد کسی ای بد قمار

تا نشیند اندر آن پیرار و پار

یا نشیند اندر آن حال بنا

این بود تحصیل حاصل ای فتی

بلکه می سازد ز بهر بعد از این

نسیه باشد خود بگو یا نقد این

گر نهالی می نشانی ای فزون

میوه اش را پارخوردی یا کنون

یا پس از سالی دو خواهی میوه اش

نقد خوانی این بگو یا نسیه اش

زن اگر خواهی که زاید دخت و پور

می نزاید جز پس چندین دهور

دانه کاری سال دیگر بردهد

مادیانت بعد از این استر دهد

سود جوید مرد بازرگان ولیک

بعد چندین ماه و سال ای بار نیک

جمله کار و بار این عالم که هست

نسیه اندر نسیه اندر نسیه است

کسی نکرد از بهر نقد هرگز سؤال

کان بود تحصیل حاصل این محال

چونکه هردو نسیه آمد ای عمو

نیک بهتر یا که بد آن خود بگو

با وجود آنکه فرقی بس عیان

در میان این دو نسیه هست دان

آن یکی وهم و گمانست و خیال

نسیه خواریش بود بیم زوال

تا حلول موسم آن نفع و سود

می نداند بود خواهد یا نبود

می نداند هم اگر یابد امان

سود خواهد خورد مسکین یا زیان

هست این فرق و بسی فرق دگر

نعمت آن قوت جان وین دردسر

هر غذایی را خوری جان پدر

بایدش از چار منزل رهگذر

اولین انبار مطبخ ای شریف

پس دهان پس معده وُ آنگه کثیف

در نخستین مرحله زان انتفاع

گو چه داری ای برادر جز صداع

حرث و غرس و آس و داس است و حصاد

حمل و نقل و ضبط انبار از فساد

دیگر آنچه شرح آن باشد گران

تا تورا یک لقمه آید در دهان

در دهان هنگام کام و لذت است

گرچه دندان را از آن صد محنت است

حاصلت در معده آید چون غذا

تخمه و آروغ و ثقل است و حشا

من نگویم چیست آید در کثیف

از مشام خویشتن پرس ای لطیف

وقت لذت نیست بیش از یک نفس

آنقدر محنت که تو گویی که بس

جفت همسر گر همی خواهی گزید

خود تو می دانی چها خواهی کشید

خود ببین از وقت کابین و جهاز

چه کشی تا سالیان دیرباز

با وجود اینهمه رنج و محن

گر شبی خفتی بر ِ آن سیمتن

وان بهیمه جانب آخور رود

دور از تو جان ز کونت در شود

***

حکایت جوانی که پدرش او را زن داد و گریختن داماد شب زفاف

کرد داماد آن نیای مهربان

نوجوانی بس ظریف و نکته دان

در ز گنج و گوهر زر باز کرد

وان پسر را با زنی انباز کرد

در شب دامادی آن پاک پور

داد داد از عشرت و عیش و سرور

در نثارش ریخت بس مرجان و در

کرد قربانی بسی گاو و شتر

چونکه آوردند در خلوت عروس

خاست از شش سو غریو و بانگ کوس

هم درآوردند در خلوت پسر

دستشان دادند دست یکدگر

آن پسر آمد بر دختر نشست

دیده اش بر روی او دستش به دست

دید در رویش زمانی تند تند

زیر لب با خویشتن در لند لند

دست برد و بند شلوارش گشاد

گوش خود را بر در فرجش نهاد

گوش داد آنجا زمانی تیز تیز

جست از جا رو نهاد اندر گریز

می دویدی و نگاهش در عقب

که مبادا کس کند او را طلب

رفت و کنج مسجدی آن شب خزید

از گریز خویش وجدش در مزید

شکرها می کرد و حق را می ستود

که چه خوش جستم ازین قوم لدود

شب تمام شب پدر در جستجو

هم برادر در طلب در دشت و کو

مادرش آسیمه اندر کوچه ها

خواهرانش اینَ گویان در قفا

تا صباح او را به مسجد یافتند

سوی او از هر طرف بشتافتند

جمله در تعییر و توبیخ و ملام

کاین چه بود ای روزها از تو به شام

راه تو آیا کدامین دیو زد

یا که جادویی ز مکر و ریو زد

آن یکی خواندش اعوذوان یکاد

این یکی بستش به بازو سیمناد

آن یکی بر آتش افکندی سپند

از عطوفت آن یکی دادیش پند

گفت ای یاران از اینها هیچ نیست

در دلم از سحر و جادو هیچ نیست

آنچه من بشنیدم از آن غار تنگ

بشنود هرکس گریزد تا فرنگ

ای دریغا گوشتان شنوا بدی

تا به سوز جان من دانا بدی

یارب این فرج است یا دربند روم

غلغل روم است در آن مرز و بوم

فرج خود یا باب الابوابست این

در درون یأجوج و مأجوج لعین

فرج این یا ثقبه مور و ملخ

فرج این یا حلقه ی دام است و فخ

فرج یا دروازه ی شهر عدم

قافله در قافله دنبال هم

بار از آنجا بسته بهر جان من

رو به سوی خانه ویران من

می شنیدید ای دریغا زان کنام

آنچه من بشنیدم از غوغای عام

من نهادم گوش بر سوراخ در

از نهیب نعره شد چاکم جگر

خلقی اندر نعره کی مرد سلیم

آمدیم و آمدیم و آمدیم

هان و هان کو این ره پوکان کجاست

آمدیم اینک بگو آستان کجاست

آن یکی گفتا پدر کو دایه ام

وان یکی می گفت کو سرمایه ام

آن یکی می گفت بابا نان بیار

وان دگر یک درد بی درمان بیار

آن یکی می گفت کو بابا زنم

وان دگر کو خانه و کو مسکنم

آن یکی می گفت شویم دیر شد

آخر این دختر به خانه پیر شد

آن یکی می گفت کو بابا طبیب

از مرض دیگر نماندستم شکیب

بسکه زین غوغا شنیدم از مغاک

از نهیبش زهره ام شد چاک چاک

چون ندیدم جای آویز و ستیز

خود گرفتم لاجرم راه گریز

خوش از آن گودال جستم تللی

از غم و ادبار رستم یللی

خوش گریزی کردی احسنت ای جوان

در دل ما هم نهادی آزمان

من هم از آنجا گریزی می زنم

بر سر اصل حکایت می روم

می روم بر باقی این داستان

داستان آن امام راستان

داستان آن شعیب نیک زاد

کز خدایش صد ستایش بیش باد

***

بقیه حکایت حضرت شعیب:

گفت حق چون گریه ات از غم سرشت

نی ز بیم دوزخ و شوق بهشت

نی گریزانی ز آتشهای من

نی گرایی سوی جنتهای من

گریه های های های از بهر چیست

دیده های خونفشان از بهر کیست

کور گشت از گریه چشمانت چرا

لاله گون شد طرف دامانت چرا

خون دل خون گشته ات از یاد کیست

جان ناشاد تو آیا شاد کیست

گفت آوخ گریه ام از شوق توست

گردن من در کمند طوق توست

آتش شوق تو جانم برفروخت

هرچه بود از بیم و امیدم بسوخت

چون مرا در بزم قربت راه نیست

این لبانم لحظه ای بی آه نیست

دیده گر گرید به یاد کوی توست

بال اگر بر هم زند جان سوی توست

پرتو حسنت تجلی کرد و رفت

سینه را جز از تو خالی کرد و رفت

رفت از یادم بهشت و نار تو

من نمی خواهم بجز دیدار تو

هرچه جز یاد توام فرموش شد

لب ز غیر نام تو خاموش شد

دیده چون از نور رویت دور شد

تیره گشت و تار گشت و کور شد

روز و شب در مهر و مه نگریستم

یاد رویت کردم و بگریستم

تا مرا در بزم وصلت راه نیست

ای بسا دیگر که من خواهم گریست

گریم ای پس دور از آن انوارها

کور گردد گر دو چشمم بارها

گریه خواهم کرد هر شام و سحر

کور گردم گر دو صد بار دگر

دیده ای دور از جمالت کور به

شمع ما بی روی تو بی نور به

دیده ها بینا و روشن خوش بود

لیک همچون طلعت دلکش بود

آری آری دیده بینا بایدی

لیک اگر آن چهره زیبا بایدی

دیده می خواهم ولی با روی تو

سرمه می خواهم ز خاک کوی تو

ظلمت اندر ظلمت است این روزگار

چون شبان تیره تاریکست و تار

آری آری این هیولا و صور

چیست غیر از ظلمت و تاری دگر

اینجهان خود از نفور و ظلمت است

ظلمت جسمیت مادیت است

نور آن محفل جمال کردگار

اولیای حق مرآن را راه دار

شمع دان آن نور و فانوسش ولی

بزم و فانوس از شعاعش منجلی

بلکه ذره ذره اجزای وجود

هست فانوسی از آن شمع شهود

گر دل هر ذره ای بشکافتی

نور آن طلعت در آنجا تافتی

او بود نور زمین و آسمان

سوره ی نور ارنخواندستی بخوان

گر نه با هر ذره نور اوست یار

کی در این ظلمت سرا شد آشکار

ظلمت و نورند ضد یکدگر

واسطه نبود میانشان راهبر

کی ز ظلمت کس نشانی یافتی

پرتو نور ار نه بر آن تافتی

دیده ای بینا نبیند در جهان

ذره ای الا که بیند نور آن

می نبیند دیده های کور و مور

اندرین ذرات عالم هیچ نور

چون تو کوری و ضریر ای خواجه تاش

گو همیشه ظلمت دیجور باش

چون شبست و محفل تار و دژم

کور باشد گر تورا دیده چه غم

***

جواب حق سبحانه و تعالی با حضرت شعیب (ع)

چون شنید این از شعیب آمد خطاب

آمد از حق از پس چندین حجاب

کافرین بر همت والای تو

هشت جنت عرصه ی یغمای تو

چون تو جز ما را فشاندی آستین

ما گرفتیم آستینت ای گزین

ما گرفتیم آستینت سوی خویش

می کشیم از مهربانی پیش پیش

چون از آن ما شدی زان توایم

هم انیس جان جانان توایم

گر تو دادی در ره ما دیده ها

دیده هایت را منم خود خونبها

چون تو ما را برگزیدی از همه

برگزینیمت به ناز و طنطنه

هم فرستیمت کلیم خویش را

آن شهنشاه وفا اندیش را

می فرستم بهر خدمتکاریت

از پی دلجویی و دلداریت

تا برای خدمتت بندد کمر

تا نهد بر حکم و فرمان تو سر

موسی و فرعون قبطی واگذار

کار اسرائیلیان موقوف دار

موسیا سوی مداین راه گیر

راه بر کوی دل آگاه گیر

موسیا سوی مداین کن شتاب

سوی آن در بحر شوقم آشتاب

موسیا چوب شبانی نه بدوش

رو سوی آن پیر پرجوش و خروش

آشیان ایمن و عنقای طور

ای نهنگ پیل غره کوه نور

خواجگی بگذار خدمتکار شو

از برای یار ما رهیار شو

هین برو سوی مداین زود زود

گله اش افتاده آخر در ورود

گله اش را سوی صحرا باز کش

گه بابکار و گهی کهسار کش

گله می گردان و با ما راز کن

هی هئی بر یاد ما آغاز کن

دشت را بر یاد ما گلزار کن

کوه را از یاد ما اهوار کن

آری آری ای پسر گرچه شعیب

خود منزه بود از هر نقص و ریب

تارکش را بود تاج سروری

قامتش را خلعت پیغمبری

از محبت یافت لیکن این بها

کش شبانی کرد موسی سالها

بنده ی او کرد آنگه شایگان

خواجگی کن بر تمام خواجگان

در سرایش هرکه دربانی کند

موسی عمرانش چوپانی کند

ای گروه دوستان شادی کنید

عید نوروز است میرادی کنید

عاشقان را عید باشد ماه و سال

نی چه عید کودکان وهم و خیال

کودکان را عید لهو است و لعب

عید عاشق عید عشق است و طرب

عامه را عیدت بغیر از نام نیست

آری آری فرق در ایام نیست

عامه اندازند صد شور و شغب

روز عید و دل پر از ویل و کرب

جامه ها پوشند سبز و سرخ و زرد

سینه هاشان لیک پر اندوه و درد

بلکه فکر جامه و حلوای عید

بارها راهست سرباری مزید

عید شیرین است اگر حلوا نبود

خاصه بهر آنکه خود بابا نبود

شام عید آن بینوا در گیرودار

هین برو جامه بخر حلوا بیار

گوید ای خاتون ببین کیسه تهی ست

گویدش کودک نداند هست نیست

گر کسی را دیده ی بینا بود

عید نبود ماتم بابا بود

عید های عامه را عیدی مگو

عید تقلید و مجاز است ای عمو

عید نبود غیر عید عاشقان

عید شادی هست خاص عاشق آن

عید عاشق هست عید راستی

عیدها لفظ است آن معناستی

خوشتر از دوران عاشق کس ندید

هر شبش قدر است و هر روزیش عید

خوشتر از ایام عشق ایام نیست

روزهای عاشقان را شام نیست

شام عاشق روز و روزش روز عید

عید او نوروز و نوروزش سعید

عشق خود سرمایه ی هر شادی است

بنده کی در عشق یار آزادی است

خواجگی عشق است جز او بندگی

جز برای عشق نبود زندگی

خاصه آنکو بنده ی عشق حق است

عشقباز آن جمال مطلق است

بنده ی عشق است سلطان همه

اینجهان جسم است و آن جان همه

هر که زین کوثر شرابی نوش کرد

جمله غمهای جهان فرموش کرد

بر مرادش گردش دور سپهر

بر هوایش تابش این ماه و مهر

آنچه او خواهد همان باشد همی

آنچه باشد او همان خواهد همی

او نمی خواهد بجز مطلوب دوست

هرچه باشد بی شکی مطلوب اوست

جان خود خواهد ولی بهر نثار

پرورد تن لیک بهر درد یار

خانمان خواهد ولی ویران دوست

هم زن و فرزند را قربان دوست

جان چه باشد زن چه و فرزند چیست

نقد جان هم در خور آن شاه نیست

رو فدا کن جان جان در راه او

جان جان قربان روی ماه او

جان و جان دادن فنا گشتن ازو

گشتن از خود فانی و باقی بدو

جان فدا کردن ز حق وارستن است

جان جان از قید جان هم رستن است

گنده تن کی در خور آن شه بود

کی به بزم کی خری را ره بود

تن فداسازی بود جان آن تو

جان ز تو باشد تن از جانان تو

مرده ای را تحفه ی جانان کنی

لاشه خر را هدیه ی سلطان کنی

در حقیقت جان خود می پروری

از قفس او را به گلشن می بری

می جهانی جان ز زندان بدن

می کشی خود را به فردوس عدن

می گریزی از عجوزی گنده پیر

جانب حوران بی مثل و نظیر

این نه قربانی بود ای دردمند

این بود از نفس خود بین آسمند

گر کنی قربان بکش جان عزیز

گردن جان را بزن از تیغ تیز

جان بگیر از جان و در راهش فکن

تا نماند از تو نی جان و نه تن

آن زمان از خود بکلی وا رهی

در فنا آباد مطلق پا نهی

خویش را فانی کنی در شاه خود

وارهی از قید نیک و قید بد

نی ز شادی نی ز غم ماند اثر

بگذری از آرزوها سربسر

نی تورا دل ماند و نی آرزو

نی به یاد آبرو باشی نه رو

هان و هان ای جان من بیدار شو

اینک آمد محتسب هشیار شو

نی نی اول محتسب همراه بود

از تو و خماریت آگاه بود

بند دستت محکم اندر دست اوست

سینه ات آماجگاه شست اوست

گردنت را کرده حبل من مسد

با دو صد خواری به خاکت می کشد

چون تو مستی نیست زآنت آگهی

وای بر تو چون ز مستی وارهی

خویشتن بینی شکسته دست و پای

دست و پایت بسته محکم از قفای

محتسب همراه با طبل و دهل

می زنندت اینقدر که لاتقل

می برندت سوی میدان جزا

تا در آنجا بنگری سوءالقضا

وه چه میدان محفل پیغمبران

انبیا و اولیا حاضر در آن

آه از آن رسوایی و درماندگی

وای از آن بیباکی و شرمندگی

پیش از آن کانجا رسی هشیار شو

با هزاران سوز و ماتم یار شو

گر بگرید عالمی در ماتمت

ای رفیق مهربان باشد کمت

گریه ی کس هم نیاید کار تو

جز خراش سینه ی پرخار تو

ماتم خود گیر خود ای کدخدا

گریه کن بر تن جدا بر جان جدا

گریه بر تن کن که بس نابود شد

خاک پستی بود آنچه بود شد

نعمت حق خورد و از خاکی نرست

بلکه ضایع کرد نعمت را و پست

گشت جزء این تن استیزه کار

سرکش از فرمان آن پروردگار

گریه کن بر تن که یک عالم مرض

تیر شد تن را و تن آمد عرض

سالها با جان نشست و جان نشد

غنچه شد پیش خزان خندان نشد

گریه کن بر جان که از جان برنخورد

غیر تیزاب دم خنجر نخورد

آنچه خود آورده بود از ملک جان

نی از آن مانده است جان و نی نشان

باز گردد تن به خاکستان پلید

خوار و زار و گنده مردار طرید

باز گردد جان به جانستان خجل

شرمناک و روسیاه و پا به گل

بالها بشکسته پرها ریخته

تار و پود عزتش بگسیخته

تا نشد بیگاه هنگام ندم

هان و هان بر رخش همت زن قدم

همتی کن این تن خود روح کن

روح را خود لجه ی سبوح کن

گلبنی در گلشنی چون وا شود

خاک آن را عطر گل پیدا شود

گر گلی با گل نشیند یک صباح

عطر ورد فی المساء منه فاح

این تنت با جان نشسته سالها

دیده از آن خارها و خالها

هیچ اثر از جان در او نامد پدید

نی حدیثی گفت از جان نی شنید

رفته از عمر تو پنجه بلکه بیش

از هزار افزون تورا منزل به پیش

روز رفت و آفتابت زرد شد

وان نفسهایت همه دم سرد شد

کی روی ره چون کنی ای نیکخو

فکری ار داری تو با من هم بگو

وقت تنگ و راه صعب و ناقه لنگ

کوه و دشت از تیغ دشمن پر شرنگ

از قدم زین پس نیاید ره بسر

چاره ای کن تا برآری بال و پر

فرصت پرواز کردن هم گذشت

این زمان ایام طی الارض گشت

چیست می دانی قدم باشد عمل

تنگ شد اکنون عملها را محل

بال و پر علم است آن هم فرصتی

بایدش پرواز یابد مدتی

چیست طی الارض دانی ای پسر

داده اندر راه جانان جان و سر

آن شهادت هست طی الارض تو

گشته اکنون این شهادت فرض تو

نیست منظور شهادت ای فلان

سر نهادن زیر تیغ دشمنان

نی همی غلتیدن اندر خون خویش

نی ز تیغ و نیزه کردن سینه ریش

بلکه باشد کشتن نفس و هوا

در هوای دوست خوردن غوطه ها

دل ز مهر جان و تن پرداختن

جان و تن را پیش او انداختن

دل تهی کردن ز یاد جان و تن

جان و تن دادن به راهش بی سخن

زنده شان خواهد گر او گو زنده باش

ور بخواهد سوخت رو آور به داش

جسم و جان و مال و فرزند و تبار

جمله را در راه او سازد نثار

جمله را سازد فدا در راه یار

پا زند بر جمله ابراهیم وار

چون ابراهیم آن خلیل بی مثال

کو گذشت از جان و فرزند و عیال

***

«سبوح قدوس رب الملائکة والروح» گفتن جبرئیل و بیهوش شدن ابراهیم خلیل

جمله را از بهر حق قربان نمود

جمله را قربان آن سلطان نمود

داده بود آن را خدای ذوالمنن

مال و فرزندی چو اسماعیل تن

آستین بر جمله افشاند از وفا

در ره آن پادشاه ذوالبها

یافت حق او را چو از خاصان خاص

نام خلت یافت از وی اختصاص

برگزید او را خداوند جلیل

خواند او را از برای خود خلیل

خلعت خلت رسید او را ز رب

آمد او را هم خلیل الله لقب

تارکش را افسر خلت رسید

مهر خلت شد به منشورش پدید

خواست از جا غیرت کروبیان

بحر غیرت گشت بزم قدسیان

غلغل سبحان ذی المجدالعلی

والجمال الفرد والعزو الثناء

شور و غوغا در میانشان درفکند

جملگی گفتند با بانگ بلند

کی خدا ای برتر از وهم و خیال

ای منزه از چه و چون و مثال

کی روا باشد که خاکی بس ذلیل

در حریم کبریا گردد خلیل

از عناصر زاده ی خاکی نسب

کی روا باشد که یابد این لقب

او کجا و رتبه ی خلت کجا

نطفه ای را اینچنین زینت کجا

مرد بقال از چه بس استاد بود

کی به پهلوی شهانش جای بود

موزه گر از جلد آهوی تتار

سازی آن را از برای سرمیار

این نکوهش نی بد اول یارشان

بود ز آغاز وجود این کارشان

یفسدو یسفک بخواندندش نخست

پس گنه کار و جهول عهد سست

این نبودی از حسد یا بغض و کین

حاش لله کی ملک هست اینچنین

بلکه از نادانی آن خلق پاک

بود از اطوار این فرزند خاک

چونکه اکثر ذات او نشناختند

جانب طعن و ملامت تاختند

از خلافت گاه در بحث و جدال

گه ز خلت در میانشان قیل و قال

آدمیزادا ببین تو چیستی

کان ملایک می نداند کیستی

قاصر از ادراک تو روحانیان

خدمتت را قدسیان بسته میان

تو خلیفه ی حقی و نایب مناب

جانشین پادشاه مستطاب

نسخه ی آیات ربانی استی

مظهر اوصاف رحمانی استی

ضرب دارالملک و اقلیم جلال

نقش دست نقشبند بی مثال

قدر خود بشناس اوج خود بدان

خویش را مفروش ارزان و مهان

اندرین بازار پرسودا و شر

مشتری بسیار داری ای پسر

مشتری افزون ز تعداد و شمار

جمله واکرده دکان از هر کنار

چونکه خود را می فروشی ای عمو

مشتری قدر دانی را بجو

قدر دان و صاحب گنج و گهر

تا تورا بر سر نهد اکلیل زر

بامدادان اسبهای خوش نژاد

برد میدان بهر بیع آن اوستاد

بانگ برزد کاسبها را ارخری

می فروشم فاش این المشتری

سوی استا شد روان از هر طرف

مشتریها کیسه ی زرشان بکف

مهتر سلطان یکی را می خرد

جانب اصطبل سلطان می برد

می برد آن را خرامان و چمان

تا به نزد پادشاه قدر دان

می دهندش جای جو قند و شکر

هم مویز خشک و هم حلوای تر

زین ز زر سازند و از سیمش لگام

جان او روبند در هر صبح و شام

صبحها کان شه برآن گردد سوار

در رکابش میرو سلطان صد هزار

سروران بوسند سمش از شعف

مهتوران گردند دورش هر طرف

آن یکی تیمار آن را انتظار

وان همی جوید ز سمش سنگ و خار

می خرد آن اسب دیگر یک فقیر

کهکشانش گاه و شعرایش سفیر

می نبیند کاه و جو الا به خواب

دایم از جوع البقر در اضطراب

نی صطبل او را نه آخور نی حصار

خوابگاه او نه جز خارا و خار

از یسار و از یمین جویای کاه

خاک بوید بهر جو تا صبحگاه

گه به هیزم کش دهد او را کرا

گه سپارد سوی حمالی ورا

زان بتر اسبی دگر کانرا خرد

مرد عصار و سوی دکانش برد

نی اثر بیند ز آب و نی زکاه

می خورد سرگین و آنهم گاه گاه

گردنش خم گشته زیر بار غنگ

شرحه شرحه گردنش از عاد سنگ

نیست تیمارش بجز از چوب تر

مهترش نی غیر گرز گاو سر

بسته چشم و دست و پا اندر حصار

گرز بر فرقش که هین روغن بیار

راه پیماید بسختی روز و شب

نی امید رحم و نی پای هرب

یکدمش آسایش و آرام نی

راه او را آخر و انجام نی

ره رود اما نبرد منزلی

زآمد و رفتن نه او را حاصلی

می رود اما نه صحرایی نه دشت

نی هوای تازه و نه سیرگشت

نی رهش را مبدئی و نی ختام

نی در آن ره منزلی و نی کنام

نی مجال خفتن او را نی شنو

تا تواند رفت گویندش برو

گر بگویم رفتم این ره سالها

ریختم هم یال و هم کوپالها

گویدش استا که جان اندر تنت

باشد این ره را بباید رفتنت

گر بگوید تابکی نبود جواب

جز که رو روای هیون با صد شتاب

ای تو در بازار این دنیای دون

مشتریها باشدت از حد فزون

چون هوا و نفس کافر کیش تو

دوستان سود خود اندیش تو

آن زن و فرزند و عم و خال تو

وان عیال خفته اندر فال تو

دشمن دیرینت آن دیو پلید

کو به تو چفسیده محکم چون کبید

جملگی آنها خریدار تو اند

در پی صید تو اشکار تو اند

می خرندت از برای بندگی

نی پی مولایی و فرخندگی

می خرندت زیر صد بارت کشند

یا کنندت پوست بر دارت کشند

آن یکی خواهد پی شبکاریت

وان دگر حمالی این عصاریت

وان کشد تا از تو کین جد و مام

کینه های آن نیاکان گرام

این خریداران گدایان طریق

جملگی عباس دوسند ای رفیق

آن خریداران عور کفش دزد

از تو خواهند آش و نان و کار مزد

یک خریدار دگر باشد تورا

پادشاه جمله شاهانش گدا

پادشاهی کشورش ملک وجود

کشورش را نی جهات و نی حدود

بلکه بر ملک عدم هم حکمران

بر وجود و بر عدم حکمش روان

سکه در لاهوت و در ناسوت زد

نوبت از لاهوت در ناسوت زد

قاف تا قافش همه گنج گران

سفره ی او از مکان تا لامکان

مشتری او انبیا و اولیا

ملک سرمد مایه دست قالها

عقد ایجابش اگر جویی همین

انّ الله اشتری من مؤمنین

مانده از تو یک قبول ای نیکبخت

سر بجنبان تکیه زن بالای تخت

بنده ی او گرد پس آزاد زی

رو غم او خور ز هر غم شادزی

بنده ی او همچو ابراهیم باش

پیش تیغ نار او تسلیم باش

***

رجوع به تتمه حکایت خلیل الرحمن

چونکه گفتند این سخن را قدسیان

گفت با ایشان سخن حی جهان

تن اگر چه زاده ی خاک و گل است

جان او از صقع عزت نازل است

گر تنش از عالم سفلی بود

جان او از ذروه ی اعلی بود

گر مخمر شد تنش از خاک پست

جان او از عالم امرمنست

گر غباری جسم او زین طارم است

جان او موجی ز یم اعظم است

تن اگرچه جسم ناسوتی بود

جان او فرزند لاهوتی بود

جان چه سباحی است این تن مشک باد

بر سر مشکش نشانده اوستاد

تا درین قلزم بیاموزد شنا

هم به سباحان شود او آشنا

مشک را منگر ببین سباح را

بنگر آن سباح چون تمساح را

کار تن نبود بغیر از خورد و خواب

طاعت آمد شغل جان مستطاب

بنگرید این طاعت روز و شبش

ناله های زار یا رب یاربش

اهل عالم جمله در کفر و نفاق

او به توحید خدای فرد طاق

آسمان سرگشته ی سودای او

قدسیان پرشور از صهبای او

خلعت خلت ز جان آمد به تن

خلعت تن شد قبا و پیرهن

بندگی و طاعت جان خلیل

کرد او را لایق نام خلیل

هست جان از عالم امر خدا

هم فزاید طاعتش عز و بها

چونکه طاعت با خلوص آمد قرین

روح با معبود آمد همنشین

بنده گر گیرد در این ره راحله

از عمل در طاعت و در نافله

می دهد او را به بزم قرب جای

تا نبیند نشنود جز از خدای

جان بود مس بندگی اکسیر او

هم خلوص آن بوته تدبیر او

چون ز بوته پاک و خالص شد برون

گوید او یا لیت قومی یعملون

پاک گشتم من کنون از غش و غل

بازگشتم سوی رب عزوجل

قطره ای بودم سوی دریا شدم

سوی آن دریای بی پهنا شدم

ذره ای بودم شدم پس آفتاب

آفتابی در سپهر مستطاب

چونکه آمد جان ابراهیم جفت

با خلوصش غنچه خلت شگفت

از خلوص او خلعت خلت گرفت

وز محبت افسر عزت گرفت

ای محبت من ندانم چیستی

نشئه ی صهبای روحانیستی

از محبت جسم خاکی جان شود

جان از آن خورشید نورافشان شود

از محبت پور آذر شد خلیل

گشت آذر بهر او چون سلسبیل

زان میان گفتند فوجی از ملک

کاش می بودی عیارش را محک

تا شدی پیدا که باشد آن نماز

از ره اخلاص یا راه نیاز

طاعت او بهر شکر نعمت است

یا ز اخلاص است و صدق نیت است

می پرستد خویش را اندر عمل

یا خدای خویش را عزوجل

طاعتی کز بهر امید است و بیم

خودپرستی باشد ای مرد سلیم

طاعت مزدور مجبور است آن

از خدا جویی بسی دور است آن

طاعت احرار جو ای مرد حر

تا ازین جو آوری مرجان و در

طاعت آن باشد که کرد آن شیرمرد

آن به ملک بندگی یکتا و فرد

گفت الهی گر عبادت می کنم

نی ز بهر نار و جنت می کنم

***

شاه اولیا که فرمود الهی ما عبدتک خوفاً من نارک…

طاعت من نی ز شوق جنت است

نی ز بیم آتش پر وحشت است

از عبادت نی طمع دارم نه بیم

هرچه می خواهی بکن ما از توایم

گر ببخشی ور بسوزانی رواست

نی کسی را جرأت چون و چراست

بنده را با این کن و آن کن چه کار

ملک ملک توست ای پروردگار

بنده ایم و پیشه ی ما بندگی است

بندگیهامان همه شرمندگیست

چون تورا اهل پرستش یافتم

در سپاس و طاعتت بشتافتم

چون تورا دیدم سزاوار سپاس

بندگی را هم بر آن کردم قیاس

برالوهیت دو دیده دوختم

وز خدایی بندگی آموختم

بندگی آموز از آن آزاده مرد

کس خدا را بندگی چون او نکرد

هان و هان همراه آن آزاد رو

بگذر از مزدوری و آزاد شو

چیست آزادی در این ره بندگی

بندگی شد شاهی و فرخندگی

طاعت مزدور بهر اجرت است

بنده را طاعت ز خوف و خشیت است

زین نکوتر اینکه چون من بنده ام

بندگیها می کنم تا زنده ام

خویشتن بینی در اینها اندر است

طاعت احرار از اینها برتر است

طاعت آزادگان دانی که چیست

این که در نیت بجز معبود نیست

چونکه او را اهل طاعت دیده اند

طاعت او زین سبب بگزیده اند

چون سزاوار نماز و طاعت است

طاعت او خواجگی و حشمت است

بنده باید بودن اما ای پسر

طاعت آزادگان باشد هنر

طاعت احرار خواهند از شما

نی ز قید بندگی گشتن رها

جوید از تو طاعت احرار را

نی ز سر کردن برون افسار را

***

حکایت بشر حافی و توبه او بر دست حضرت امام موسی کاظم (ع)

قبله هفتم به راهی می گذشت

از جمالش گشته روشن شهر و دشت

بر در یک خانه افتادش گذار

خانه ای بس عالی و محکم حصار

دید تا چرخ نهم از آن سرای

های و هوی رقص و بانگ نوش و نای

از سماع چنگ و شور نای و نوش

اندرین نه گنبد افتاده خروش

لولیان در رقص و مطرب در سرود

بربط اندر ناله و در نغمه عود

یکطرف فریاد دف با بانگ نی

یکطرف شور شراب و جوش می

ساقیان در دور ساغرها به کف

باده نوشان حلقه حلقه هر طرف

شاهدان در عشوه ها و نازها

زلفشان در دست شاهد بازها

پیش کاران از برون و از درون

از شمار افزون و زاندازه برون

حاجبان استاده اندر هر کنار

دیده ها بیدار و جانها هوشیار

حاجبی را گفت آن شاه زمن

از که باشد این سرای مؤتمن

گردنش آیا بطوق بندگی ست

یا که آزاد است و کس را بنده نیست

گفت حاجب با امام بیهمال

هی چه می گویی برو چشمی بمال

خواجه ی ما بر خداوندان خداست

بنده گفتن کی چنین کس را سزاست

منعم و مفلس گدای خوان اوست

جیره خوار سفره ی احسان اوست

صاحب این خانه بشر حافی است

این سخنها کی به وصفش کافی است

محفلش را صد چو زهره ساقی است

صدهزارش بنده ی قبچاقی است

پر شده از بندگانش شهر و کو

خواجه و مولی و آزاد است او

گفت آن شه راست گفتی بنده نیست

کی چنینها راه و رسم بندگی ست

بنده باید در خور خواجه نژند

حلقه اندر گوش و در گردن کمند

بندگان را داغ باید بر جبین

گوشها بر حکم و سرها بر زمین

آری آزاد است از خواجه بری

خواجه زان بیزار و دلگیر و عری

بنده است از خواجه اش بگریخته

استری افسار خود بگسیخته

می جهد بر کوه و برزن بی فسار

جفته می اندازد از یمن و یسار

بنده گر بودی کجا خودسر شدی

گر نه آزاد است کای کافر شدی

کافر و مولی مسلمان هواست

بنده ی شیطان و آزاد خداست

هرکه شد آزاد درگاه خدا

بنده شد هر پاک و هر ناپاک را

کافر حربی اسیر بنده ماند

چونکه حق را خواجه و مولی نخواند

چون بظاهر بندگی از خود فکند

هم بظاهر شد اسیر حبس و بند

مشرک باطن چو در شرک خفی ست

حبس و قید او به باطن مختفی ست

ظاهر او ظاهر آزادگان

لیکن از باطن به صد زندان نهان

از یکی آزاد و صد جا بنده است

در حقیقت مرده صورت زنده است

گرچه از تن بنده شد پورحبش

لیک جانش نغز آزاد است و خوش

گرچه مملوکت به تن باشد رفیق

جان او آزادگان را شد رفیق

برق تن از برق جان اولی تر است

درد ظاهر از نهان اولی تر است

بندگان را تن به حبس بندگی ست

جانشان را لیک قید حبس نیست

این گرفتاران دنیای پلید

نامشان آزاد و جانهاشان عبید

بندگان یکجا اسیر این خواجگان

در گرو هستند در سیصد دکان

بنده را از مردن آزادی رسد

خواجگان مانند در حبس ابد

بندگان را بند برپا و گل است

خواجگان را بند در قید دل است

آن یکی از یک سخن آزاد زیست

جز جهاد اکبر این را چاره نیست

ای خوشا زین بندگی ای بندگان

آه از این آزادی ای آزادگان

ای خدا بازم خر از آزادگی

گردنم را نه کمند بندگی

رفت حاجب در درون آن سرای

شمه ای با خواجه گفت آن ماجرای

خواجه را آتش فتاد اندر نهاد

می زند بر بیخ تیشه اوستاد

تیر چون از شست قابل در رود

سینه ی آماده را برهم درد

تخم آن دهقان کامل کشت چون

خوشه ای سر زد ز خاک آید برون

***

حکایت دهقان و کشت او

لیک می باید زمین از شوره پاک

هم نظر باید ز مهر تابناک

تخم اگر در شوره زاران کاشتی

بالله ار یک حبه زان برداشتی

ور بریزی تخم را در سایه ای

نی از آن سودی بری نه مایه ای

معجز احمد که مه را می شکافت

در دل بوجهل جاهل ره نیافت

جمله قرآن را به آواز بلند

خواند براو وزجا آن را نکند

جلوه اش افکند لیکن بی سخن

شور اندر جان اویس اندر قرن

جذبه اش سلمان بسوی خویش خواند

جانب یثرب ز اصطخرش دواند

از عنایت خواجه چون حق یار داشت

بشر بود و با بشارت کار داشت

آن دم استاد در وی در گرفت

افسر آزادی از سر برگرفت

شعله ای در پنبه زارش اوفتاد

خرمنش را دانه دانه برد باد

برقی آمد خانمانش را بسوخت

نوری آمد شمع او را برفروخت

یک نسیمی خواست از اتلال مجد

زان نسیمش جان برقص افتاد و وجد

گوشه ی چشمی به رویش باز شد

پر شکسته صعوه اش شهباز شد

نعره ای از دل کشید او بیدرنگ

زد گریبان چاک افسر زد به سنگ

از تن خود زینت و زیور فکند

بانگ زد آنگه به آواز بلند

کی گدایان جانب ما الصلا

خانه ی بشراست یغما الصلا

خانمان بشر را غارت کنید

بردم استاد من رحمت کنید

این سر من بی کلاه و تاج به

خانه ی من غارت و تاراج به

خانمان من همه بر باد باد

بندگانم جملگی آزاد باد

این شما این خانه این گنج گهر

هر که خواهد هرچه خواهد گو ببر

پس عیان اکنون مرا کاری فتاد

رفتم و ایزد شما را یار باد

این بگفت و لرز لرزان همچو بید

پابرهنه جانب حضرت دوید

قطره ای خود را سوی قلزم کشید

ذره ای تا مهر نورافشان رسید

سر برهنه پا برهنه جان نژند

خویش را در پای آن سرور فکند

سیل اشک از دیدگان بر رو گشاد

سر به پای آن شه دوران نهاد

کی چراغ دین و مصباح هدی

ای سفینه دین حق را ناخدا

ای دمت عیسی منم عظم رمیم

ای من آن قبطی تو مسای کلیم

این عظام مرده را دادی حیات

دادی از فرعون قبطی را نجات

توبه کردم توبه ای سلطان دین

توبه کردم ای امام مؤمنین

زد رهم دیو از فسوس دمدمه

توبه کردم زانچه می کردم همه

توبه از آزادی و از خواجگی

صد هزاران توبه ها از راجگی

بنده گشتم بنده ی فرمان پذیر

خواهیم قنبر بخوان خواهی بشیر

من ز بهر بندگی اولی ستم

بنده ی کاکای آن آقاستم

بنده هستم حلقه کن در گوش من

بر جبینم داغ و مهرم بر دهن

گفت با وی آن شه عالیجناب

خیز از جا ان لک حسن مآب

توبه مقبول است در درگاه حق

تا دم مرگست باز آن راه حق

چونکه مشغول گناهی و خطا

او بسوی خویش می خواند تورا

تو همی پس پس روی او از عقب

آیدت گوید الی این الهرب

می گریزی تو از او او از قفا

آید و گوید که بس کن این جفا

تو گریزی او چه مام مهربان

هم بغل بگشوده دنبالت روان

برده پستان عنایت را بکف

از قفایت می دود از هر طرف

بین ز بهرت شیر این پستان بجوش

باز گرد و شیر این پستان بنوش

باز گرد ای بنده ی ما باز گرد

بیش از این گرد جفا کاری مگرد

تا بکی جویی ز وصل ما فراق

ابغض الاشیاء عندی الطلاق

گر طلاق وصل ما دادی بیا

باز گرد و کن رجوع ای بیوفا

هست رجعی این طلاق ای تندخو

زانکه بیزاری ز تو باشد نه او

صد طلاق از گفته ای نبود فراق

نیست اینجا سه طلاق و نه طلاق

می گریزی گر تو از ما کوبکو

ما تورا از هر طرف در جستجو

گر شکستی توبه صدبار از هزار

توبه ات را می خرم بازش بیار

گر تو تخم جنگ با ما کاشتی

نیست ما را با تو غیر از آشتی

***

مکالمه حضرت موسی (ع) با آن پیر گبر و ایمان آوردن گبر

دید موسی کافری اندر رهی

پیره گبری کافری و گمرهی

گفت ای موسی از این ره تا کجا

می روی و با که داری مدعا

گفت موسی می روم تا کوه طور

می روم تا لجه ی دریای نور

می روم تا راز گویم با خدا

عذر خواهم از گناهان شما

گفت ای موسی توانی یک پیام

با خدای خود ز من گویی تمام

گفت موسی هان پیامت چیست او

گفت از من با خدای خود بگو

که فلان گوید که چندین گیرودار

هست من را از خدایی تو عار

گر تو روزی می دهی هرگز مده

من نخواهم روزیت منت منه

نی خدایی تو نه من هم بنده ام

نی ز بار روزیت شرمنده ام

زین سخن آمد دل موسی بجوش

گفت با خود تا چه گوید حق خموش

شد روان تا طور با حق راز گفت

راز با یزدان بی انباز گفت

اندر آن خلوت بجز او کس ندید

با خدا بس رازها گفت و شنید

چونکه فارغ شد در آن خلوت ز راز

خواست تا گردد بسوی شهر باز

شرمش آمد از پیام آن عنود

دم زند از آنچه ز او بشنیده بود

گفت حق گو آن پیام بنده ام

گفت موسی من ازان شرمنده ام

شرم دارم تا بگویم این پیام

چون تو دانایی همه دانی تمام

گفت از من رو بر آن تندخو

پس ز من او را سلامی بازگو

پس بگو گفتت خدای دلخراش

گر تورا عار است از ما عار باش

ما نداریم از تو عار و ننگ نیز

نیست ما را با تو خشم و جنگ نیز

گر نمی خواهی تو ما را گو مخواه

ما تورا خواهیم با صد عز و جاه

روزیت را گر نخواهی من دهم

روزیت از سفره ی فضل و کرم

گر نداری منت روزی ز من

من تورا روزی رسانم بی منن

فیض من عام است فضل من عمیم

لطف من بی انتها جودم قدیم

خلق طفلانند و باشد فیض او

دایه ی بس مهربان و نیک خو

کودکان گاهی بخشم و گه بناز

از دهان پستان بیندازند باز

دایه پستانشان گذارد بر دهن

هین مکن ناز ای انیس جان من

سر بگرداند دهان برهم نهد

دایه بوسه بر لبانش می دهد

هین مگردان رخ ز من پستان بگیر

جوشد از پستان من بهر تو شیر

چونکه موسی بازگشت از کوه طور

طور نی بل قلزم ذخار نور

گفت کافر با کلیم اندر ایاب

گو پیامم را اگر داری جواب

گفت موسی آنچه حق فرموده بود

زنگ کفر از خاطر کافر زدود

جان او آیینه پرزنگ بود

آن جوابش صیقل خوش رنگ بود

بود گمراهی ز راه افتاده بس

آن جوابش بود آواز جرس

جان او آن شام یلدا دان جواب

مطلع خورشید و نور آفتاب

سر به زیر افکند و لختی شرمگین

آستین بر چشم و چشمش بر زمین

سر برآورد آنگهی با چشم تر

با لب خشک و درون پرشرر

گفت با موسی که جانم سوختی

آتش اندر جان من افروختی

من چه گفتم ای که روی من سیاه

واحیا آه ای خدا واخجلتا

موسیا ایمان بر من عرضه کن

کودکم من بر دهانم نه سخن

موسیا ایمان مرا بر یاد ده

ای خدا پس جان من بر باد ده

موسی او را یک سخن تعلیم کرد

آن بگفت و جان بحق تسلیم کرد

ای صفایی هان و هان تا چند صبر

یاد گیر ایمان خود زان پیر گبر

گرچه گفتار تو ایمان پرور است

هم سخنهایت همه نغز و تر است

ریزد از نطفت مسلمانی همه

هست گفتار تو سلمانی همه

لیک ز اعمال تو دارد عار و ننگ

کافر بتخانه ترسای فرنگ

طعنه می زد آن یکی از اهل دین

عارفی را با هزاران خشم و کین

کان فلانکس را نباشد اعتقاد

نی به دوزخ نی به جنت نی معاد

***

اثبات قدرت و ثبوت معاد جسمانی و رفع شبهه از منکرین معاد

چون شنید آن مرد عارف این سخن

راست آمد نزد شیخ مؤتمن

آب در چشم و تبسم در دهان

دل پر از سوز و زبان شکرفشان

شیخ گفت او را که ای کافر نهاد

آن تویی کت نیست تصدیق معاد

باورت ناید ز سوز واپسین

راست نشماری تو روز راستین

گفت اگر می پرسی از کردار من

وز رسوم بندگی و کار من

آری آری آن منم خاکم بسر

کز قیامت نزد من نبود خبر

حق بجانب باشدت ای نبکخت

کار من ماند به آن گفتار سخت

راستی گفتی سربسر اعمال من

منکران حشر را باشد ردن

آنکه باور نبودش روز پسین

طاعتش باشد چنان کارش چنین

ور سخن در اعتقاد خاطر است

حق دانایی که دل را ناظر است

هم به آن مبدع که بی پرگاردست

صورت هستی بر آن الواح بست

نقش ابداع اندرین محفل نگاشت

قبه ی گردان گردون برفراشت

هردو هفت مخترع را بر زبر

زد قلم پرگار رحمت از هنر

خامه ی ایجاد او نیرنگها

زد بر این دریا برآمد رنگها

قدرتش دم بر قلم زد شد رقم

صدهزاران نقش بر لوح و قلم

کرد بهر امتزاج آب وطین

قاف قدرت را به کاف کن قرین

روح را آرایش انهار کرد

واندران بزم چمن سالار کرد

کرد با قدرت شریک اخلاص را

زد جلا مرآت خاص الخاص را

پس مقابل داشت با بحر وجود

منعکس شد اندر آنجا آنچه بود

نور اسماء جمله اندر وی بتافت

پس ملک در سجده از هیبت شتافت

هم به طیاران جو ملک قدس

هم به حق محرمان بزم انس

هم به آن مرغان لاهوتی دگر

هم به شهبازان ناسوتی مقر

هم به مشتاقان انوار جمال

خلوت آرایان ایوان وصال

هم به صیاحان شام ارغنون

مقصد اصلی و امر کاف و نون

رهنمایان صراط المستقیم

بانیان ربط حادث با قدیم

هم به آن قطب سماء اصطفی

فذلک جمع حساب انبیا

محور تدویر ارشاد همه

غایت تکوین ایجاد همه

مجمع البحرین امکان وجوب

پرده دار خلوت غیب الغیوب

وآصل قوسین تنزیل صعود

منتهای مبدع غیب و شهود

خامه ی ایجاد را اول رقم

نامه ی پیغمبری را محتشم

لطمع زن بر لجه ی دریای فیض

حاصل آن موج توفان زای فیض

هم به آن منصوص نص انما

هم به آن مخصوص تاج لافتی

مصدر دین را نخستین اشتقاق

حق و باطل را بزرگین افتوراق

تالی آیات اسرار علن

لازم بین نبی را بی سخن

والی ملک ولایت را نخست

خاتمیت از ظهور او درست

لازم و ملزوم با هم متصل

در تجلی دان و در آن آب و گل

بود پیش از امتزاج آب و خاک

نورشان از صقع اعلی تابناک

در تجلی بعد از آن از پرده ها

پرده های ذات پاک انبیا

تا عنایت خواست سازد آشکار

از حجاب استتاران تنگبار

مادر دوران که در آغاز خلق

بود آبستن رسیدش گاه طلق

چون عنایت شد قرین جفت مام

گشت آبستن به طفل فیض نام

چون زمان حمل را طی شد شهور

فیض اعظم کرد از مطلع ظهور

آشکارا شد ز رحمت زان طلق

لازم و ملزوم با هم معتنق

فیض اعظم را ظهور آن کفیل

خاتمیت را بروز آن دلیل

هم به آن انوار منشق زین دو نور

محفل ایجاد تکوین را صدور

نامهای اعظم یزدان پاک

برجهای استوار این حباک

کاعتقاد من به محشر محکم است

دل ز هول روز محشر پر غم است

منکر روز قیامت نیستم

بلکه اندر هول آن فانیستم

این بگفت و با دو چشم خون فشان

شد بسوی خانه زان محفل روان

این سخن گر از تواضع بود ازو

در حق تو راست باشد مو به مو

گرچه داری صاف بیغش اعتقاد

در عملهایت هزاران داد داد

داد از کردار ناهنجار تو

تا چه آرد پیش تو کردار تو

آه از این نفس بدکردار تو

وز هواهای خدا آزار تو

پرده ی شرم و حیا برداشتی

هیچ جای آشتی نگذاشتی

نی حیا کردی ز لطف و رحمتش

نی حذر کردی ز قهر و سطوتش

نی وفا را یاد کردی نی جفا

نی بخود رحمی نه شرمی از خدا

خویش را خواهی شناسی ای فلان

جبرئیل فاش و شیطان نهان

در مساجد ادهم و شبلی استی

خود تو می دانی به خلوت چیستی

نیک می دانی شمار نیک و بد

یاد ناری از شمار کار خود

از برای دیگران علامه ای

بهر خود لیک ابله خودکامه ای

گر کسی نشناسدت ای حیله باز

می شناسم من تورا از دیرباز

گر فریبی دیگران را از سخن

از درونت آگهم من دم مزن

ور زنی دم از پشیمانی بگو

عذرهای آنچه می دانی بگو

گرچه کردارت ره گفتار بست

بر دهان و بر لبت مسمار بست

لابه کن لیک از درون سینه کن

توبه کن اما نه چون پارینه کن

عذرها میگو ولی آهسته گو

گفته ها راکن رها ناگفته گو

دیده افکن بر زمین گو زیر لب

ای خدا این الهرب این الهرب

گه نظر افکن بسوی آسمان

یارب و یا رب بگو زیر زبان

نیم شبها رشته بر گردن فکن

توبه کن از توبه های خویشتن

توبه کن اما نه چون پیرار و پار

خون دل از دیده بر دامن بیار

هان شب عمر تورا آمد سحر

مرغ شبخوان هم بهم زد بال و پر

صبح رحلت می دمد بیدار شو

اینک آمد محتسب هشیار شو

گرچه نومیدی ز خود اما رحیم

باز می گوید بیا بی خوف و بیم

شاه عمرت را سحرگاهان رسید

خیط ابیض آمد از اسود پدید

خانه ی تن را خروسی ای زبان

کو خروشت ای خروس و کو فغان

ای زبان نه تو خروس خانه ای

تا بکی در فکر آب و دانه ای

بلکه در خوابی و شب بیگاه شد

اختر شبگرد اندر چاه شد

صبح نزدیک آمد ای مرغ سحر

برکش افغان و برافشان بال و پر

شد سحرگه ای خروس آواز کن

بال و پر برهمزن و پرواز کن

گوش بر بانگ خروس عرش دار

بانگ آن بشنو تو هم بانگی برآر

جمله در خوابند اهل این سرای

هم دل و هم روح هم عقل و قوای

ای خروس آخر خموشی تا به چند

نالها سر کن به آواز بلند

اهل این ویرانه را بیدار کن

وین جمال طبعشان هشیار کن

منعشان زین خواب پر تشویش کن

جمله را مشغول کار خویش کن

دیده را گو تا بگرید زار زار

بر من و بر خود چه باران بهار

گو به دندان تا بخاید پشت دست

هم به دندان گو که مشت آرد شکست

گو به ناخن تا خراشد سینه را

تازه سازد سوزش دیرینه را

گو به دستان تا دو کف بر سر زند

گر به سر کف گه به زانو بر زند

هم به سر گو تا بکوبد خود به سنگ

هم بپا گو تا شود کوتاه و لنگ

گو به این افسرده دل تا خون شود

خون شود از دیده ها بیرون شود

خود همی تا می توانی داد کن

بردر او روز و شب فریاد کن

تن فتاده پای آخور تا بچند

هی بزن از جا برآور زین جمند

اندرین اصطبل تا کی روز و شب

در کمیز خویش غلطی ای عجب

سیصد انبار دگر کاه و شعیر

برده گیر و خورده گیر و ریده گیر

هین بکش افسار خود از دست نفس

ده رهایی خویش را از دست نفس

همتی کن پا برون نه زین صطبل

سوی میدان تاز با صد کوس و طبل

همچو بشر حافی آن آزاده مرد

کو دوصد زنجیر آهن پاره کرد

پا برهنه جست از زندان بدر

تا برآن پادشاه بحر و بر

***

رجوع به تتمه حکایت بشر حافی

چون قبولش کرد آن سلطان راد

افسر فقرش به تارک برنهاد

پا برهنه چون برآمد از سرای

با قدمها گفت کی فرخنده پای

موزه و نعلینت از این پس حرام

بعد از این بردار بی نعلین گام

پا برهنه راه پیمودی همی

زیر پا بس خارو گل بودی همی

پا برهنه هر طرف می تاختی

سر ز پا و پا ز سر نشناختی

باده ای از جام وحدت نوش کرد

هم سرو هم پای خود فرموش کرد

می فروشش باده ای در جام کرد

تا ابد بدرود ننگ و نام کرد

پیر محفل ساغری دادش بدست

خاطرش آورد از عهد الست

برسرش شوری از آن ساغر فتاد

موزه و افسر همه رفتش ز یاد

این زمین گفتی بساط پادشاست

جز برهنه پا در آن رفتن خطاست

دیدگان شاه را آگاه دید

جمله عالم را بساط شاه دید

بی ادب کی پا گذارد بر زمین

بلکه ساید بر زمین هردم جبین

دیده ی حس چونکه باشد کور و مور

غیب داند آنچه باشد در حضور

چون ندارد از حضور کس خبر

کورکورانه رود در رهگذر

نی ادب نی شرم از شاه و گدا

زین سبب باشند کوران بی حیا

خاصه گر با کوریش باشد کری

باشد از شرم و ادب یکسر بری

لیک معذور آمد او نزد خرد

مرد دانا زان بجوید نیک و بد

عقل را از او ادب نبود طلب

نیست مجرم اندر آن ترک ادب

زین سبب فرمود فخر کاینات

طاعت ابرار باشد سیئات

***

در بیان حسنات الابرار سیئات المقربین

از برای اهل قرب بارگاه

هست آن را طاعت و این را گناه

زانکه بیند آن نبیند آنچه این

شاه را بیند به خود هرجا قرین

آن بود در بزم و این بیرون در

این بر شاه وز شه این بی خبر

آنچه در بیرون در باشد روا

کی روا باشد به بزم پادشا

نکته ی دیگر بود در این خبر

گوش دار و بشنو از من ای پسر

این یکی چون قدر شه نشناخته

نرد عشقی با خیالش باخته

طاعت خود را همی بیند صواب

خواندش طاعات و زان جوید ثواب

آن یکی از شه چه آگه تر بود

این عملها نزد او ابتر بود

آن یکی بیند عمل نسبت به خویش

این یکی شه را و اعمال پریش

مرد عامی کرد یک رکعت نماز

چشم او بر راه گردونست باز

تا مگر جبریل می آید کنون

وحی و الهام آیدش بیچند و چون

گر گدایی را ببخشد درهمی

پرکند از صیت احسان عالمی

خواصگان در خون خود غلتند باز

از حیا و شرم در عجز و نیاز

جان دهند و آستین بر چشم تر

کاین نباشد لایق آن خاک در

آری آری نیم جانی سست و مست

ای خدا کی لایق درگاه توست

با منی از چرک و خون آکنده ای

کهنه انبانی چرا پس ژنده ای

من که باشم جان کنم در کار تو

جان چه باشد تا کنم ایثار تو

چون ندارم لیک غیر از نیم جان

وین بدن را هم دو مشت استخوان

هردو را سازم فدای راه آن

گو به راه تو فدا کرده است جان

جان فدای آنکه جان بهر تو داد

هم به خون خود براهت اوفتاد

جان فدای آنکه بیند روی تو

یا رهی دارد شبی در کوی تو

جان من بادا فدای آن زبان

کو به نام تو بگردد در دهان

جان به قربان زبانی کو شبی

با نشاط دل بگوید یا ربی

جان فدای آن دو دست ارجمند

کان به دربارت سحر گردد بلند

جان فدای خاک آن پایی که شاد

نیم شب در حضرت تو ایستاد

گر نه جانم بهر اینها هم سزاست

جان فدای هرچه در ملک شماست

هرچه باشد در جهان چون شد از آن

جان فدای هرچه باشد در جهان

هرچه هست اندر جهان چون از تو هست

هرچه دارم من فدای هرچه هست

خودفروشیها بس است ای بوالفضول

تو چه داری و که باشی ما تقول

این سخن بگذار و سر کن داستان

از تمام داستان راستان

باقی حال ملایک با خلیل

باز گو ای اهل محفل را دلیل

***

رجوع به باقی داستان حضرت خلیل الرحمن

حق تعالی گفت با روح الامین

هین برو اخلاص ابراهیم بین

هین برو او را بفرما امتحان

امتحانش کن به پیدا و نهان

داده بود او را خداوند احد

گوسفند و گاو بی حد و عدد

چارصد سگ با قلاده زرنگار

گوسفندش را شبان و راهیار

چیزهای دیگرش بر این قیاس

آنچه افزون بود از حد و شناس

بود روزی آن خلیل تاجدار

در کنار دشت و طرف کوهسار

گله اش پهن اندران پهنا رمه

هر طرف صد ساربان و صد رمه

در کناری او به صد عجز و نیاز

گاه در تسبیح و گاهی در نماز

نی سخن از گوسفندی نی گله

عالم از تسبیح او پر غلغله

آسمان سرگشته ی سودای او

قدسیان پرشور از غوغای او

لب خموش و جان پر از هیهای داشت

هی هئی بر یاد آن یکتای داشت

بی سخن عالم پر از فریاد او

های و هوی او همه بر یاد او

دیدهایش محو راه کوی دوست

تا که می آید مگر از سوی دوست

گوش بر ره تاکه گوید نام او

دل بهرسو تاکه نوشد جام او

کامد آن طوطی هندستان قدس

بلبل خوش نغمه ی بستان قدس

آن همایون پرهمای اوج باز

عندلیب گلشن اسرار ناز

آن مبارک طایر عرشی نگر

آن برید خوش لقای خوش خبر

آن گرامی هدهد شهر صبا

آن نسیم روضه ی صدق و صفا

آن حمام کنگر بام حرم

جبرئیل آن پیک کروبی قدم

بر تلی چون نوجوانی ایستاد

لب به نام پاک یزدان برگشاد

نغمه ای سرکرد بر یاد حبیب

برد از جان خلیل الله شکیب

ناله ای بر یاد او از دل کشید

دل از آن در سینه ی عالم تپید

پس به آواز خوش و بانگ طرب

بهر تسبیح خدا بگشاد لب

لب به تسبیح و به تقدیسش گشاد

غلغل تسبیح در گردون فتاد

گفت سبوح اله العالمین

ربنا رب الملایک اجمعین

غلغلی افتاد از تسبیح آن

در میان حلقه ی سبوحیان

شد بلند از لامکان و از مکان

نغمه ی سبوح و قدوس آنچنان

که مکان و لامکان شد موج زن

اهرمن درید بر خود پیرهن

نغمه ی او حلقه بر لاهوت زد

لطمه پس لاهوت بر ناسوت زد

عرشیان در عرش دست افشان شدند

بلبلان قدس در طیران شدند

چرخ در وجد آمد و رقاص شد

دشت و صحرا بزم خاص الخاص شد

کوه سرخوش آمد و چالاک شد

خاک هم سرگشته چون افلاک شد

شعله اندر جان ابراهیم زد

آتش اندر قلزم تکریم زد

برقی اندر خرمن صبرش فتاد

صبر و آرامش، سراسر شد بباد

ساغر شوقش دگر لبریز شد

آتش عشقش شررانگیز شد

هرچه بینی و نبینی در جهان

هرچه هست از آشکارا و نهان

ذره ذره از ثریا تا ثری

حبه حبه از سمک هم تا سما

آتشی از عشق یار مهربان

در سویدا جمله باشد در نهان

گر دل هر ذره بشکافی در آن

آتشی از عشق می بینی عیان

گر هیولی جفت آمد با صور

عشق صورتگر همی دارد بسر

راه پیماید بسوی کوه دوست

بندر صورت ره عمان اوست

در بسیط آمد مرکب ای رفیق

مرکبی جوید پی قطع طریق

ور به اقلیم نبات آمد جماد

ره بسوی کشور هستی گشاد

جانب حیوان گر آید یا نبات

راه جوید سوی او بحر حیات

ور همی حیوان ز حیوانی جهد

رو به شهرستان انسانی نهد

عشق دیدار میهنش اندر سر است

کاندر انسان پرتوی زان مضمر است

جمله اینها طالب یک مطلبند

بهر این مطلب ز خود در مهربند

می گریزد هریک از خود سوی دوست

جملگی را مطلب و مهرب هم اوست

آنچه می بینی در اقلیم شهود

جمله رو دارند در ملک وجود

لنگ لنگان از عدم بربسته بار

بار امکانشان به دوش افتقار

جانب اقلیم هستی ره سپر

سوی آن صقع مقدسشان نظر

چونکه آید اندرین ره بیشتر

هم نشان هستی آنجا بیشتر

آن جمادی سوی او پوید همی

قرب هستی را از آن جوید همی

هم به حیوان چون نشان افزونتر است

وان حیات آن هستی آن را زیور است

پویه دارد جانب او آن نبات

تا بخود یابد نشانی زان حیات

هست انسان اندر اقلیم شهود

آخرین منزل گه راه وجود

اندر این آثار هستی بیحد است

هرچه بشمارم از آن یک درصد است

رو به او دارند اهل این سفر

سوی او هستند جمله پی سپر

چون ندید انسان به سلطان وجود

از خود اقرب اندرین ملک شهود

هم بر آب خویش نقشی تازه زد

غیب را پس حلقه بر دروازه زد

ابلق همت به زیر ران کشید

از شهادت جانب غیبت دوید

از شهادت مرد و زنده شد به غیب

رخش راند از روم تا یثرب صهیب

عشق سلطان ازل گشتش دلیل

تا گذشت از مصر جسم و رود نیل

بار خود بگشاد در بطحای جان

خیمه زد در یثرب روحانیان

ای بسا منزل کزین مردن برید

از قفس مرغی سوی گلشن پرید

عشق او را برد تا اقلیم جان

شد نهان از جسم و در جان شد عیان

بیضه بشکست و برآمد زان خروس

ده خروسی خوشتر از سیصد عروس

از فضای لامکان پرواز آن

طایران عرش هم آواز آن

آشیانش کنگر ایوان غیب

جلوه گاهش ساحت میدان غیب

بار دیگر هم ز جان پران شود

داخل گلزار جان جان شود

بار دیگر هم از آنجا پر زند

خیمه اش را عشق بالاتر زند

عشق سرکش می کشد بازش عنان

تا بجایی کان نیاید در بیان

اینقدر دانم که عشق ای مرتجا

راندش لیکن ندانم تا کجا

می برد او را ولیکن زین سپس

می نیاید در بیان هیچکس

عقل را ادراک آن میسور نیست

ور بود هم شرح آن مستور نیست

بینهایت راه تا مصر وجود

تا به عمان بقا و بحر جود

رخش عشق سرکشش در زیر پا

می برد او را خداوندا کجا

خاک بود و عشق او را خوار کرد

در بهاران خار را گلزار کرد

باد فروردین در آن گلبن وزید

صد هزاران لاله و گل زان دمید

غنچه در غنچه دمیدش از نهان

غنچه نی بل رشک گلزار جهان

پس صبا با غنچه پیغامی بگفت

کش ز هر غنچه هزاران گل شکفت

گل شد و دست عنایت زد بسر

بر سر کروبیان با کروفر

غنچه گل شد گف شکفت و شد گلاب

عطر آن رشک جهان مشک ناب

وان گلاب آمد طراز زلف یار

عطرپاش آن دو زلف مشکبار

عشق از این بسیار کرده است ای عمو

عشق عاشق را هزار احسنت گو

ای سفید از نور رحمت روی عشق

آفرین بر دست و بر بازوی عشق

آفرین بر دست این استاد باد

بخت آن بیدار و جانش شاد باد

عشق نبود کیمیای جان بود

درد عالم را همه درمان بود

مرحبا ای عشق شیرین کار من

از شرارت گرمی بازار من

مرحبا ای مایه ی سودای من

عشق شورانگیز روح افزای من

ای دو عالم جملگی هست نام تو

رند و زاهد هر دو مست جام تو

ای فزون از عرش و کرسی پایه ات

کم مبادا از سرکس سایه ات

مدتی شد کاتشم افسرده است

شمع خلوتگاه جانم مرده است

خشک شد از خون دل مژگان من

گل نرست از گلبن دامان من

از تف اهم فلک آسوده است

اشک چشمم را قدم فرسوده است

وه وه ای عشق خلافت دستگاه

ای سپاه درد و غم را پادشاه

ای تورا شاهان فرمانده غلام

ای تو هم دنیا و هم دین را امام

رحمتی فرما دلم را شاد کن

از قدومت این خراب آباد کن

با سپاه درد افزون از حساب

خیمه زن بر کشور جان خراب

عقل را از ملک دل آواره کن

رشته ی عقل و خرد را پاره کن

آتشی در مجمر دل برفروز

هرچه از من اندر آن بینی بسوز

من چه گویم در دلم جز یار نیست

غیر یاد یار شیرین کار نیست

مدتی شد من ز خود بگریختم

آبروی خودپرستان ریختم

خودپرستی هست بر عاشق حرام

می نجوید غیر دلبر والسلام

سالها شد می زنم من لاف عشق

آشیان کردم به کوه قاف عشق

از غم و دردم وجود آراستند

این چنینم ساختند و خواستند

سینه ای از عشق دارم چاک چاک

از سمک دانند این را تا سماک

یکسره بدرود کردم نام و ننگ

تا سپردم دل به این شوخان شنگ

تا دو چشم آن سیه چشمان بدید

دل برید از هر سیاه و هر سفید

آه و صد آه از نگاه گرمشان

از دل سخت و زبان نرمشان

دام ایمان زلف عنبر بارشان

رهزن دین چهره ی گلنارشان

قبله ی جان ابروی پیوستشان

آهوی چین چشمهای مستشان

کرده است مژگان آن ابروکمان

در بن هر موی من تیری نهان

لیک تیر او ز جان خوشتر بود

تیغ او بر فرق من افسر بود

جان فدای تیغ او و تیر او

گردن من بسته ی زنجیر او

تیری افکند و مرا نخجیر کرد

زلف بگشود و مرا زنجیر کرد

در برم یکشب ز رخ برقع گشود

کافرم گردیده بی یادش غنود

از درم یک شب درآمد بیخبر

نی شبم را صبح ماند و نی سحر

آن نگار شوخ و پرتمکین من

یک شب آمد بر سر بالین من

خنده بر لبها دو چشمش مست خواب

پیرهن پاک و ز شور می خراب

زلفها آشفته و ساغر بدست

بر سر بالین من آمد نشست

گفت برخیز و بگیر این جام را

درکش و بگذار ننگ و نام را

گفتمش یا مهجتی روحی فداک

یا حبیبی ذاب قلبی فی هواک

یا حبیبی لاتکلفنی الشراب

اننی قد انقضی عهد الشباب

لاتکلفنی شرابا فی السحر

ما افل شعری و ما غاب القمر

گفت من تازی ندانم ای فتی

ترک یغمایی کجا تازی کجا

جام می بستان و لب خاموش کن

از برای خاطر من نوش کن

این صراحی را بگیر از دست من

نوش کن بر یاد چشم مست من

گرچه می خوردن بر زاهد خطاست

لیک اگر از دست من باشد رواست

باده نی این آنچه می دانی بود

باده نی صهبای روحانی بود

باده ای زالایش اجرام پاک

گفته روح قدسیش روحی فداک

خلوت شبها و هنگام سحر

باده ی جان پرور اندر جام زر

در کف زیبانگاری همچو من

نیست جای انتظار ای ممتحن

ساغر از دستش گرفتم بیدرنگ

پس شکستم شیشه ی تقوی به سنگ

چون کشیدم مست لایعقل شدم

از خود و از این جهان غافل شدم

عالمی دیدم برون از این حواس

عالمی بیرون ز تحدید و قیاس

عالمی دیدم برون زین تنگنای

عالمی دهلیز آن صد این سرای

عالمی دیدم ورای آب و خاک

عالمی دیدم سراسر نور پاک

عالمی دیدم ورای جسم و جان

لامکان در لامکان در لامکان

عالمی دور از نفاد عنصری

از هیولی پاک و از صورت بری

عالمی سکان آن روحانیان

جمله را در قاف قرب آشیان

گل در آن عالم همه بی زخم خار

باده های صاف بی رنج خمار

نوعروسان فارغ از رنگ و نگار

صدهزار اندر هزار اندر هزار

هرچه اینجا درد آنجا صاف بود

آنچه تیره اندر آن شفاف بود

آنچه اینجا جسم آنجا جان همه

آنچه اینجا لفظ آن معنی همه

کز نسیم صبح و آواز خروس

از اذان مسجد و ناقوس و کوس

نشئه ی آن می برون رفتم ز سر

خویش را دیدم در این عالم دگر

پای بند جسم و صورت جان من

رفته از بالین من جانان من

رفت و با خود برد عقل و هوش من

وان دل سرگشته ی پرجوش من

نی اثر زان دلبر پیمان گسل

وان دل ای وای دل ای وای دل

یارب آن ترک بلا بالا کجاست

سرو ناز کوه استغنا کجاست

یا رب آن شوخ طرب انگیز کو

خانه سوز تقوی و پرهیز کو

ای خدا هجران یارم می کشد

می کشد هجران و زارم می کشد

ای دریغا آن شراب صاف کو

آن عقیق باده ی شفاف کو

ای حریفان طاقت و هوشم نماند

عقل دیروز و دل دوشم نماند

ای رفیق از من نصیحت دور دار

ور کنم بد مستئی معذور دار

ای رفیقان چون دلم هشیار نیست

هرچه گویم جای گیرودار نیست

طرح بزمی نو به این طور افکنید

ساغری بر یاد او دور افکنید

ساقیا بهر خدا آبی بده

ساغر آبی به بیتابی بده

آب نی بل آتشی ده آبناک

آتشی از نور عرفان تابناک

آتشی ده کز سراپای وجود

هیچ نگذارد نه خاکستر نه دود

آتشی در من زن از صهبای دوش

تا که دیگ سینه زان آید بجوش

آتشی در من زن ای ساقی که من

سوختم از اشتیاق سوختن

ساقیا جامی که جان نو دهد

خانه ی دل را ز نو پرتو دهد

هین بیا ساقی که بزم آراستم

از سر جان و جهان برخاستم

صبر دیگر از من شیدا مجو

بعد از این صبر از من رسوا مجو

ساقیا برخیز و ساغر نه بکف

فاش و بی پرده بده می لاتخف

می بده در منبر و محراب ده

خرقه ی ناموس من برآب ده

جامه ی تقوای ما را چاک کن

گرد زهد از چهره ی ما پاک کن

کن ز محرابم هم از منبر رها

کن مرا زین خودستاییها رها

ساغری از آن شراب ناب ده

دفتر زهد مرا برآب ده

دل ملول از جبه و دستار شد

سر از این عمامه ها بیزار شد

آتش افکن جبه و دستار را

پاره کن این خرقه ی پندار را

ای خوشا بوقی کلاهی از نمد

پشت پایی بر تمام نیک و بد

دامن کوهی و طرف لاله زار

ناله های زار زار از هجر یار

ساقیا آن جام جان افروز ده

شربتی زان آب عالم سوز ده

می توان یک خاطری را شاد کرد

دلفکاری را ز غم آزاد کرد

ساقیا بنگر چسان دل مرده ام

آتشی در من فکن کافسرده ام

ساقیا برخیز و مجلس ساز کن

باز رسم تازه ای آغاز کن

زین سپس دل را هوای دیگر است

عندلیبم را نوای دیگر است

دل گرفت از این حریفان کهن

ساقیا ز ایشان تهی کن انجمن

محفل ما را قلندر وار کن

هر قلندر هر کجا بیدار کن

طرحی از نو ساز کن بزمی بخوان

یک دو روزی فارغ از قید جهان

آستین افشانده بر کون و مکان

دست شسته هم ز جسم و هم ز جان

پا زده بر تخت شاه و تاج سر

قاه قاه خنده و برنس ببر

گرد هستیها ز دامن روفته

پای همت بر دو عالم کوفته

کرده دنیا را و عقبی را وداع

کلها بالعشق والمعشوق باغ

ساقیا برخیز و ده جام صبوح

این صباحم را ز صهبا کن فتوح

بزم عشرت را بیارا بی سخن

شیشه ی ناموس ما را سنگ زن

در رخم بگشا و پس ساغر بده

نقل و بادام و می و شکر بده

عود بر مجمر فکن گل برفشان

هم به مجلس مشک و هم عنبرفشان

اندر آن محفل به دور انداز جام

ای منت صد همچو من کمتر غلام

جام پی در پی به یاد یار ده

یاد آن گیسوی عنبر بار ده

باده ده اما به یاد آن نگار

آن نگار شوخ چشم زرنگار

جرعه ای ده زان شراب تابناک

تا کند دل از غم ایام پاک

بهر حق ما را زمانی یاد کن

جانم از جام لبالب شاد کن

تا گذارم پا به فرق فرقدان

تا بپیچم دفتر هفت آسمان

سقف این دیر کهن سازم خراب

دور سازم از نظر این نه حجاب

هم زمین و هم زمان بر هم زنم

هم به خاک این چرخ گردون افکنم

ساغری ده زان شراب ارغوان

تا شوم فارغ ز جور آسمان

دور گردونم ز جان دلگیر کرد

روزگارم در جوانی پیر کرد

ساقیا جامی از آن صهبای ناب

تا ز سر گیرم همه عهد شباب

باده از خمخانه اندر جام کن

فارغم از قید ننگ و نام کن

دل بتنگ آمد مرا از نام و ننگ

دل ز بند نام و ننگ آمد بتنگ

باده ده نام مرا بر باد ده

حق پرستی را به یاران یاد ده

باده ده اما نه زان آب حرام

لعنة الله علیه بالدوام

باده ده اما نه زان ناپاک آب

کش همی خوانند ناپاکان شراب

بلکه زان آبی که باشد قوت روح

روح را هردم از آن باشد فتوح

بلکه از آن باده بی شر و شور

ساقی آن ربهم وصفش طهور

چشمه ی آن سلسبیل کوثر است

ساقیش هم مصطفی و حیدر است

نشئه ی زان شوق دیدار حبیب

خانه سوز صبر و آرام و شکیب

ساقیا از این شراب روح بخش

یک قدم بر نغمه ی سبوح بخش

تا بود گر نغمه های دلفریب

جان بیفشانیم بر یاد حبیب

ای دو عالم را اشاره سوی تو

عقل را سررشته گم در کوی تو

ساحت جان عرصه ی میدان تو

گوی دلها در خم چوگان تو

این دل من در خم چوگان فکن

وین تنم در ساحت میدان فکن

از پس پرده سحرگاهی برا

یک اشارت کن بسوی خود مرا

تا گریزم از خود و هستی خود

تا برآرم سر به بدمستی خود

تا جنون کهنه را گویم صلا

تا زنم عقل و خرد را پشت پا

فتنه ها دارد سپهر پر ستیز

ای صفایی هست هنگام گریز

خیز و بگریز از جهان عقل و هوش

بر نوای ابلهی انداز گوش

باش ابله تا گریزی زین خران

رو بصحرا کوره و آهوچران

***

بیان حدیث اکثر اهل الجنة البلها

اکثراً اهل بهشتند ابلهان

ابلهان اینجا و آنجا از شهان

ابلهان در کار و بار این جهان

زیرک و دانا بهر راز نهان

ابلهان اما به نزد این خران

عاقل و زیرک به پیش دیگران

عقل ما را سوی بیعقلی کشید

اینچنین عقلی در این عالم که دید

ای رفیقان من کنون ابله شدم

از ره و رسم شما مکره شدم

چون نمی بینم کنون دیگر رهی

می زنم اکنون نوای ابلهی

فاش و رسوا می زنم طبل جنون

این جنون هردم مرا بادا فزون

خواستند اکنون مرا چون اینچنین

بگسلم زنجیرهای آهنین

چون مرا دیوانه کردند ای قرین

تو برو تدبیر خود کن بعد از این

بعد از این دست من و دامان عشق

جان این افسرده جان و جان عشق

بعد از این از جان و از فرزند و زن

بگذرم چون آن خلیل ممتحن

***

رجوع به بقیه حکایت ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام

کو همه در راه یار ایثار کرد

هم تن و هم جان فدای یار کرد

چون شنید از جبرئیل او نام دوست

آمدش در گوش جان پیغام دوست

گفت وه وه از کجا بود این نوا

تا تن و جان را کنم بر آن فدا

کیست این گوینده ی پیغام دوست

تا کنم جان را نثار نام دوست

بلکه گر بهتر ز جان بودی مرا

کردمی بر نام جان بخشش فدا

دیده بگشود از یمین و از یسار

کز کجا بود این نوای جان شکار

نوجوانی دید بالای تلی

کوه و دشت از نور رویش منجلی

گفت کو را ای جوان نیکخوی

بار دیگر نام آن یکتا بگوی

آنچه دارم نیمی از آن مال تو

من فدای حال تو و قال تو

بار دیگر عندلیب خوش نوا

نغمه سر کرد از نوای جانفزا

یاد کرد آن طوطی از هندوستان

داد هندستان به یاد طوطیان

بلبلی بر یاد گلشن زد نوا

عندلیبان را همه دل شد ز جا

شعله زن شد آتش شوقش چنان

که نه خود دانست و نه جسم و نه جان

آری آری یاد جانان خوش بود

یادشان در سینه چون آتش بود

چون زند در خرمنی آتش شرر

شعله اش هر لحظه گردد تیز تر

گفت با او کی جوان بار دگر

نام آن یکتای بی همتا ببر

آنچه من دارم سراسر زان تو

هم تن و هم جان من قربان تو

گفت یک بار دگر آن جبرئیل

نام آن یکتای بیمثل و عدیل

شوق ابراهیم صد چندان فزود

کی ز نام آب تشنه شد ورود

واله و شیدا فتاد آنجا بروی

هر بن مویش همه سبوح گوی

گه فتادی واله و حیران به خاک

گاه کردی جامه بر تن چاک چاک

گه نشستی و گهی برخاستی

گه شدی افزون و گاهی کاستی

گه چو گل در صبحدم خندان شدی

گه چو ابری در چمن گریان شدی

چون خیال او تورا مجنون کند

پس نمی دانم وصالش چون کند

این بود تأثیر تصویر و خیال

پس اثر یا رب چه باشد در وصال

نام او تاراج در جانها کند

روی او یارب چه توفانها کند

گفت دیگر من ندارم یک تسو

بار دیگر نام او گو بهر او

بار دیگر آن همایون پر هما

لب گشود آنجا به تسبیح خدا

کرد گویا نام آن سلطان فرد

با خلیل الله نمی دانم چه کرد

پس خلیل الله بگفت ای حق پرست

آنچه من دارم همه زان تو است

گرد آور جمله را با خود ببر

باز اگر می خواهی اینک جان و سر

گفت او را جبرئیل ای باوفا

مرحبا صدمرحبا صد مرحبا

جبرئیلم من نخواهم ملک و مال

این و صد این مر تورا بادا حلال

هر دو عالم در وفایت غرق باد

افسر خلت تورا بر فرق باد

آفرین بر همت والای تو

زیب خلت خلعت بالای تو

این بگفت و کرد او بدرود و رفت

کرد پرواز و گذشت از چار و هفت

این ز پنج و شش شد آن از هفت و چار

چار و هفت و پنج و شش آمد حصار

نفس را باشد حصار این چار حد

راه او زین چار حد گردید سد

چون شود در خواب فارغ از خواس

می کند از شمع تجرید اقتباس

با ملایک باشد او را اعتناق

دور از ضیق النفس در اختناق

چون بمردن وارهد از شش جهات

هم از این چار اسطقس بی ثبات

هم از این نیلی حصار هفت طاق

زین سرای تنگ فیروزج رواق

وارهد از محبس و زندان تنگ

دور گردد زین قرینان مژنگ

سر برآرد از فضای عالمی

کاینجهان باشد ز دهلیزش خمی

لیکنش واحسرتا او را اگر

اندرین زندان نرسته بال و پر

مرغ بی پر از قفس چون شد برون

باشدش دل از غم پرواز خون

طایری کان را نه بال و پر بود

از گلستانش قفس خوشتر بود

خاصه گر آن را بود زنجیرها

هم بگردن هم به بال و هم به پا

مرغ بی پر را قفس مأمن بود

چون برون شد طعمه ی برزن بود

آنکه از زندان برندش پای دار

باشدش زندان بهشت نوبهار

زین سپس گویند آن کفار رد

بعد مردن لیسنا کنا نرد

در جهان جان و گلزار ارم

یاد آرند از چنین زندان غم

***

در بیان آرزوی کفار بازگشتن را به دنیای ظلمت سرای

کاخ سلطان چون سیاستگه بود

پیش مجرم بدتر از صد چه بود

با هزاران طبل و کوس و کبر و باد

سوی انسانی گرایید ای جماد

اندرین گنبد درافکند از غرور

دور باش و هایهوی و عرو عور

بین چگونه گفت در پای حساب

یا الهی لیتنی کنت توراب

بلکه دارد از وجود خود ندم

هی عدم هی هی عدم هی هی عدم

می گریزد از گلستان وجود

سوی زندان عدم کور و کبود

لیکن این نبود بغیر آرزوی

دیگر از این دام آزادم مجوی

دیگرت نبود خلاصی زین تله

ای خوش آنکو در عدم باشد یله

گرچه زندانست بیغول عدم

لیک باشد بهر این باغ ارم

این عدم باشد ارم لیک ای عمو

بهر آنکه رو ندارد سوی او

دارد اندر ارض خودبینی خلود

بر هوای خویشتن دارد جنود

روزنی گرچه بود سم الخیاط

گر گشاید بهر کس در این رباط

جانب آن پهن دشت بیکران

سوی آن دریای ژرف درفشان

هر عذابی باشدش عذب و خوش است

باز با یاد خوش او دلکش است

راستی بنگر که آن آب پلید

کش اگر یک قطره برجایی چکید

بارها شستی به آبش ریختن

یا به خاک تیره اش آمیختن

می شود خالق شناس الله گو

بارگاه قرب حق را راه جو

می توان صد لطمه خوردن بر قفا

بر زبان راندن یکی نام خدا

می توان در کوره ها دل تافتن

یاد حق در کوره ی دل یافتن

چونکه مقصد گوهر غلتان بود

موج توفان گلشن ریحان بود

هر که خواهد تخت و تاج آراستن

بایدش اول ز سر برخاستن

شاهد صحت نگیری در کنار

تا نیاشامی دوای ناگوار

آنکه راهی باشد او را سوی او

کی عدم را می کند او آرزو

گرچه باشد صد عذابش در وجود

عذب باشد جمله با آن بحر جود

می گریزد تا ابد او از عدم

می گذارد جانب هستی قدم

این عدم لیکن فنای مطلق است

در خدای هستی و ذات حقست

یک عدم دیگر بود اما مضاف

کان بود هم قبله ی جان هم مطاف

***

در بیان فناء فی الله والتسلیم الی الله

این فنای بنده در مولا بود

این فنا از صد لقا اولی بود

این عدم باشد ره کوی بقا

فهم آن خواهی برو تا کربلا

شهسواران بین در آنجا در مصاف

گرد شادروان عزت در طواف

بسته احرام حریم کوی یار

جان نهاده بر کف از بهر نثار

سر به کفها و کفنهاشان بدوش

رو بکوی دوست با جوش و خروش

لب پر از لبیک چشم اندر حرم

بر زبانشان نعره ی این العدم

کو عدم آن راه اقلیم وفا

کو عدم دروازه ی ملک بقا

شیرمردان ره جانانه ایم

شعله های تیغ را پروانه ایم

عید ما عاشور و قربانگاه ما

کربلای جانفزا نعم المنی

هین گذار افکن در آن صحرا دمی

بین ورای هر دو عالم عالمی

خون شاهان بین در آنجا ریخته

جانشان با خاک دشت آمیخته

صورت آن دشت تشویش بلا

معنی آن کعبه صدق و صفا

شیرمردان بین در آنجا چون نهنگ

پیش همتشان دو عالم گشته تنگ

چون نبد گنجایش کون و مکان

از مکان کندند آنجا آشیان

غوطه ور گشتند در بحر فنا

سر برآوردند از ملک بقا

این عدم باشد گلستان ارم

گر عدم اینست قربان عدم

کاش من هم اندر آنجا بودمی

راه و رسم این عدم پیمودمی

زندگی خواهی برو معدوم باش

ورنه ز آب زندگی محروم باش

هست اگر آنست تو خود چیستی

در حقیقت پیش او فانیستی

***

توضیح معنی فناء فی الله و اقسام آن

این نه معنی فنا فی الله بود

هرکسی با این فنا همره بود

بلکه آن باشد که این گردد عیان

بر تو چون خورشید اندر آسمان

خویش را بینی چراغی کور کور

بل فزونتر پیش آن تابنده هور

نی چه آن دیدن که می بیند حکیم

از قیاس سست و برهان سقیم

نی چه آن دیدن که شب بیند خیال

اختوران را پیش خود اندر سگال

زانکه باشد این دو آن را در نظر

می کند برهان ز یک نفی اثر

بلکه چون دیدم در ایام تموز

آفتاب اندر فلک در نیمروز

می نبیند در فلک جز آفتاب

نی ز اختر ذات می بیند نه زاب

در دل عارف کند چون حق ظهور

چون ظهور نور او در کوه طور

کوه انیت نماید ریز ریز

می نماند از خود آنجا هیچ چیز

ذات او پنهان شود در صد غما

چون ستاره پیش خورشید سما

صبح صادق از دلش سر بر زند

آفتاب از مطلع جان سر زند

آفتاب کبریاء ذوالجلال

خود شود پنهان چو پیش خور نهال

خور برآید اختوران پنهان شوند

شیر آید روبهان بیرون روند

هستی مطلق چه نور افکن شود

نیستی خود برو روشن شود

همچنین چون نور افعال صفات

پرتو اندازد به دل از شش جهات

نیست بیند فعل خویش و ذات خویش

نی اثر چون در بر صرصر حشیش

مختصر آن کز تجلیهای ذات

در تجلیهای افعال و صفات

ذات و فعل و وصف او گردد نهان

چون ستاره پیش خورشید جهان

نی ز فعل خود اثر بیند نه ذات

نی ببیند از برای خود صفات

جملگی گردند معدوم و هبا

پیش آن ذات و صفات فعلها

***

علت اینکه زحل چرا روزها دیده نمی شود

همچو اختر روز کاندر آسمان

نی ز جرم و نی ز نور آن نشان

گفت با کیوان یکی ایوان نشین

کای در ایوان فلک مسند گزین

ای ز نورت چرخ هفتم راضیا

هفت گردون از بهایت بابها

بینمت شبها در این نیلی حصار

نور افکن از یمین و از یسار

اندرین میدان به جولان و طرید

در امان از لیت لیت و کید کید

گاه می تازی ز مغرب سوی شرق

گاه کشتی می کنی در غرب غرق

گاه با بهرام سفاکی به جنگ

گه در آغوش آوری ناهید تنگ

گاه با ماهی به مهر و گه به خشم

گاه در چشمک زدن هر سو به چشم

خور ز خاور چون برون آورد سر

نی ز تو ماند نشانی نی اثر

نی تو پیدا در سمک نی در سما

می ندانم می گریزی تا کجا

یا شوی در روز فانی ای عجب

بسته گویا جان تو با جان شب

یا بود خورشید عزرائیل تو

یا تو هابیلی و آن قابیل تو

گفت نی نی من همان هستم که شب

در فلک بودم به صد شور و طرب

نی گریزم نی شوم فانی و نیست

نی ز خورشیدم گله نی داوری ست

لیک پیش هست او من نیستم

او اگر خود هست پس من چیستم

پیش نور او نتابد نور من

دیده ها گردند ازین رو کور من

دیده ای کان نور را بینا شود

کی دگر بر چهره ی من وا شود

هر که دید آن نور با صد زیب و فر

نور من کی دید او را در نظر

قطره را بینی اگر تنها بود

چون به بحر افتاد کی پیدا بود

***

مناجات و تضرع به درگاه حضرت قاضی الحاجات

ای خدا ای هم تو پیدا هم نهان

هم مکانها از تو پر هم لامکان

نی ز تو جایی پر و نی خالی است

وصف تو از این و از آن قالی است

ای منزه از چه و از چون بری

هرچه گویم تو از آن بالاتری

پاکی از تقدیس و از تسبیح ما

از کنایتها و از تصریح ما

ای برون از حیطه تنزیه من

خاک بر فرق من و تشبیه من

آنچه از ادراک ما آرایش است

ذات پاکت پاک از آن آلایش است

پرده از رخ برفکن یک نیمدم

تا نبیند کس به عالم جز عدم

جلوه ای کن بر جهان پیدا و فاش

تا شود پیدا که لاشیئیم لاش

پرتوی بر این خیال ما و من

کوه انیت ز بیخ و بن بکن

برقع افکن زان جمال دلفروز

از فروغش هر دو عالم گو بسوز

بانگ بر زن توسن اجلال را

طی کن این غوغا و قیل و قال را

پرده بگشا پیش خورشید جهان

کن سیه رویی او بر آن عیان

جلوه کن دامن کشان بر کاینات

تا از ایشان نی صفت ماند نه ذات

محو کن این دفتر اجرام را

نسخ کن این آیت ایام را

زین نمایشهای فوج گاوزاد

ای خدایا داد داد و داد داد

رمزی از هستی به ایشان یاد ده

این نمایشها همه بر باد ده

خاصه این مسکین من بی پا و دست

اینچنین دارد گمان کان نیز هست

کرده غوغایی بپا از ما و من

ای دریغ از این خر افسار کن

جلوه ای فرما مرا نابود کن

نخلم آتش آتش من دود کن

ای دریغا آتش سوزان کجاست

تا بسوزاند مرا کین خوش بجاست

از گمان هستیم دل تنگ شد

بر من این پندار هستی ننگ شد

از سرم بیرون کن این پندار را

دور کن از جسمم این آمار را

جلوه ای کن کن مرا فارغ ز خویش

زان فنایی را که دادم شرح پیش

ای صفایی ابلغت رهوار شد

جام صهبای تو پر سرشار شد

آرزو میکن ولی بر حد خود

جامه گر بری ببر بر قد خود

***

تحقیق در بیان فناء فی الله و اشاره بطریق وصول الی الله

این فنا نبود مقام هرکسی

مسند سلطان کجا و هر خسی

این فناء اهل قربست و وصول

چون شدی واصل تورا یابد حصول

مخلصین را هم فناء دیگرست

زان فناشان تاج عزت بر سر است

این فنا را خود بود در نزد دوست

خویش را دیدن که یک رشحه ازوست

ذات وصف فعل خود دیدن عیان

خویش را لیکن ندیدن در میان

دیدن اینها ولی بی خویشتن

دیدن خود بی خود اندر انجمن

از خودی خود چنان گشتن رها

که نه خود ماند دگر نی من نه ما

همچو آن نور ضعیف ماهتاب

در بر دریای نور آفتاب

پرتوی گر ماه دارد از خور است

ماه بی خور خود سیاه و ابتر است

گرنه با خورشید باشد روبرو

جز سیه رویی چه باشد مه بگو

گر نباشد نور خورشید علا

آنچه باشد جز سیاهی کم بها

اینچنین باشند یکسر کاینات

هم به فعل و هم به وصف و هم به ذات

نیست ممکن راز خود چیز دگر

جز سوادالوجه امکان ای پسر

آنچه دارد جمله نور مه شمار

پیش ذات و وصف فعل کردگار

این مثال است ای برادر این مثال

این زبانم لال بادا لال لالا

نسبت خورشید و مه اینجا خطاست

این نهایت دارد و آن بی انتهاست

از پی تمثیل گویم این سخن

ای خدای ذوالمنن بگذر ز من

ممکن ار دارد وجودی از حق است

پرتوی از آن وجود مطلق است

نی به این معنی که خود دارد وجود

کی توان از شب سیاهی را زدود

کی توان گفتن زمین نورانی است

بلکه خاک تیره و ظلمانی است

گرچه یابد روشنی از آفتاب

آفتاب اندر رکابش انقلاب

جلوه ای کرده است خورشید قدم

پرتوش افتاد بر دشت عدم

صبح هستی اندر آن کشور دمید

این نمایشها در آنجا شد پدید

هرچه بینی در جهان غیر از خدا

جملگی هیچند و معدوم و فنا

جملگی بودند از عهد قدم

منغمر در بحر ظلمات عدم

جملگی مدهوش خواب نیستی

مستتر اندر حجاب نیستی

جمله در خواب عدم ظلمت نشین

اندر آن بیغوله در ظلمت دفین

کامد آن بیغوله را وقت سحر

صبح دولت از افق برداشت سر

شقه ای از نور خورشید وجود

اندر آن دریای ظلمت رخ نمود

هرکه از خواب عدم بیدار شد

هر که مست نیستی هشیار شد

از فروغش شد نمایان صد هزار

نوعروسان شد پر از رنگ و نگار

لمعه ای تابید بر غیب و شهود

عالم غیب و شهادت در گشود

این نمایشها ز نور روی اوست

عطرها از گلبن خوشبوی اوست

شد عیان افعال اوصاف ذوات

پس ز نور فعل نور و وصف ذات

نیستی شان از خود و هست از خداست

هستشان از نور مهر کبریاست

رو بخوان از آن کتاب بی قصور

ای برادر آیه الله نور

رو ز شاه دین شنو یا من اخاء

کل شیئی نور وجهه بالملاء

هیچ باشد هرچه باشد جز ازو

هیچ میدان خویشتن را ای عمو

***

در بیان آیه ی الله نورالسموات والارض و اشاره به مقام ولایت امیرمؤمنان

هیچ می دانی چه باشد نیستی

نیستی خود را بدان تا کیستی

نیستی چبود همه نقصان تو

عجز و جهل و حاجت و خذلان تو

ضعف و بیم و ناتوانی و قصور

حیرت و تردید و تشویش و فتور

جمله ی اینها تویی ای کیقباد

کن سپند آتش بخود دم ان یکاد

پس فنا آن باشد ای صاحب قلیچ

کادمی خود را نبیند غیر هیچ

آنچه غیر از هیچ بیند از خدا

هیچ بیند او خود از سر تا بپا

با نوا گوید همی بیتاب و پیچ

هیچ هستم هیچ هستم هیچ هیچ

آنچه هست از توست ای عین الحیات

خواه فعل و خواه وصف و خواه ذات

گر مرا بودی بود از بود توست

ور وجودی رشحه ای از جود توست

نی همین دانستن و گفتن چنین

نیست کافی در فنا علم الیقین

بلکه می باید عیان دیدن همین

تا شود حاصل تورا عین الیقین

تا ببینی آنچه می بینم عیان

پا نهی بر فرق گنج شایگان

گر نبودی گوش نامحرم براه

ور نبودی فطنت یاران تباه

اندر اینجا گفتنیها گفتمی

ای بسی درهای زیبا سفتمی

چشم ظاهربین بهم بنهادمی

وین دو لعل درفشان بگشادمی

در میان معرکه استادمی

داد معنی بهر یاران دادمی

چون کنم هستند یارانم خنک

همنشینانم همه ذات الحبک

نی کسی در نزد استاد خوانده است

نی کسی را فهم این مطلب در است

لب به بند اینجا زبان کوتاه کن

سر چو شاه اولیا در چاه کن

چون پری از دیدها مستور باش

همچو مه در اقتباس نور باش

همچو مه دنباله خورشید گیر

نور از آن خورشید پرتمجید گیر

خواه بدرت سازد و خواهی هلال

در محاقت افکند یا در وبال

***

حکایت ماه که دنباله خورشید را گرفته

آن یکی با ماه آمد در جدال

کی تو شمع بزم گردون ماه و سال

ای سپه سالار بزم اختوران

ای تمام اختورانت چاکران

ای چراغ خلوت اهل یقین

ای زمان را مشعل افروز زمین

از تو شبها یکجهانی روشنست

صفحه ی خضرا و غبرا گلشن است

از تو امر خلق عالم منتظم

از تو باشد مبتدا و مختتم

از چه در دنبال خور افتاده ای

چون کمان سر بر خطش بنهاده ای

از چه افتادستی او را در عقب

میر روز است او تویی سلطان شب

آن اگر در روز نورافشان بود

عالم از نور تو شب رخشان بود

از چه چون عباس دوسی نزدودی

گاه از پیشش روی گاهی ز پی

پیش او گه در خمی گه راستی

در فزونی گاه گه در کاستی

از چه گشتی پیش او کمتر رهی

آق سنقر گه قراسنقر گهی

داد پاسخ مه به آن اندرزگو

باد بر سلطانی من صد تفو

گر نباشد فیض خورشید علا

طعنه بر من می زدی نور سها

گر نیفکندی به من او سایه ای

غیر تاریکی نبودم پایه ای

نظم عالم از نظام نور اوست

چشم خفاشان ولیکن کور اوست

گر شبی با او مقابل خواستم

روزگاری از خجالت کاستم

گر نه این پرتو به من انداختی

کس مرا در آسمان نشناختی

من چه دارم جز سیه رویی دگر

رو خدا را ناصح از من درگذر

***

در تضرع و تذلل و مناجات به درگاه حضرت حق تعالی

ای خدا ای نوربخش هر ظلم

از تو پیدا هرچه پنهان در عدم

انتظام کشور هستی ز تو

هم بلندی از تو هم پستی ز تو

هرچه هست از توست وز تو هرچه هست

آنچه غیر از توست آن هیچست و پست

پرتوی از نور رخسار تو یافت

ظلمت شام عدم را برشکافت

صبح دولت از افق سر برکشید

مهر هستی خیمه بر خاور کشید

هر دو عالم بود در خواب عدم

پای تا سر غرق غرقاب عدم

پرتوی از نور بر غرقاب زد

اینهمه نقش عجب برآب زد

هرکه از خواب عدم بیدار شد

روشنیها دید در پندار شد

جست از خواب آن یکی مسکین به روز

بی خبر از آفتاب جانفروز

کوه و صحرا و در و دیوار دید

جمله را آکنده از انوار دید

شد گمانش این ضیاء و نور پاک

هست از سنگ و کلوخ و آب و خاک

ای خدا ای از تو نور کاینات

ای ز تو نور ظهور کاینات

نوربخش شام تاریک عدم

نقش بند تخته ی لوح و قلم

نور عالم پرتو رخسار توست

عطرها هم بویی از گلزار توست

از تو باشد جنبش جنبندگان

مارمیت اذرمیت رو بخوان

نور هر بودی ز نور بود توست

هر کمالی رشحه ای از جود توست

هرچه هستی سوی تو برگشتنی است

وام باشد و وام را پس دادنی ست

شاد باش و با نوا ای ارغنون

فاش گو اناالیه راجعون

ای خدا ما را بجز پندار نیست

هم از این پندار جز آمار نیست

پرده ی پندار ما را پاره کن

وهم را از کوی ما آواره کن

ای خدا دستی که کار از دست رفت

فرصتی ده روزگار از دست رفت

ای خدا فریاد از این پندارها

گشته این پندارها آمارها

آه پندارم همه خروار شد

رشته ی امیدهایم مار شد

مار نی بل اژدهای هفت سر

خویش پیچیده بدست و پا و سر

آب گیری چشمه ای پنداشتم

از سفاهت پا در آن بگذاشتم

آه کابم صد نی از سر درگذشت

ای خدا رحمی که آب از سر گذشت

ای خدا دیدم هیونی در گذار

من گمانش کردم اسبی راهوار

بر فراز آن نشستم تند و تیز

ناگهان آمد هیون در جست و خیز

گه به دریا می رود گاهی هوا

بر زمین گاهی رود گاهی سما

نی دمی آن راست آرام و درنگ

می زند گه بر درختم گه به سنگ

گه به کوهم افکند گاهی کمر

گه به بحرم می برد گاهی به بر

پایهایم بسته محکم بر شکم

نی دمی آرام نی یک لحظه لم

نی جدار و نی فسار و نی عنان

این هیون یا غول یا دیو دمان

بر لب دریا یکی ایستاده بود

دیده ها بر هر طرف بگشاده بود

***

داستان خیک که بر روی آب دریا افتاده بود

دید خیکی پر فتاده روی آب

می برد آبش بهرسو با شتاب

می رود گاهی به بالا گه به زیر

گفت با همره که رختم را بگیر

تا برآرم من از این آب و جل

این یکی خیک پر از شهد و عسل

شد برهنه پس به دریا باز شد

غوطه ور در لجه ی ذخار شد

شد شناور سوی آن خیک عسل

خویش را افکند بروی از عجل

از قضا بود آن یکی خرس دغا

اندر آن غرغاب گشته مبتلا

دست و پا گم کرده اندر آن حلیش

هر طرف جویای یک برگ حشیش

تا مگر خود را بچفساند در آن

الغریق یتشبث را بخوان

چونکه خود افکند آن طامع بر او

او بر آن چفسیده چون محکم زلو

دستها در گردن و پا در کمر

هین بیا و رقص خرس و خر نگر

گه فرو رفتند تا قعر زمین

گه شدند اندر یسار و گه یمین

گه به زیر و گه به بالا آمدی

گه برآوردی سر و پف پف زدی

کرد فریاد آن رفیقش کی ودود

دست از این خیک عسل بردار زود

هین بیفکن خیک و از دریا برا

بگذر از این سود پررنج و بلا

گفت بگذشتم من از خیک ای رفیق

خیک از من نگذرد در این مضیق

خیک را نادیده من انگاشتم

دست از خیک عسل برداشتم

برنمی دارد ز من دست این عنود

التماس من بکن با خیک زود

خیک دانی چیست ای یار گزین

شهرت بیهوده پیش آن و این

چیست دانی خیک جاه و منصبت

که از آن گشته سیه روز و شبت

چیست خیک آن محفل تدریس تو

منبر و محراب پر تلبیس تو

خیک دانی چیست فرزند و زنت

چون کمند افتاده اندر گردنت

خیک چبود این زنان کهنه سال

مانده اندر گردن ما چون وبال

راستی خیکند و خیک زهرمار

الفرار از این گروه دیوسار

روی هاشان خیک و اشکمها چو خیک

وان زبانها خنجر و دلها چو دیگ

خیک چبود این حریفان دغا

دوستان فاش و اعدای خفا

ای خدا زین خیکهامان کن خلاص

نیست ما را جز تو از اینها مناص

وهم ما را در مضیق انداخته

خرس از خیک عسل نشناخته

ای خوش آنکو وهم از جانش گریخت

رشته ی پندار را از هم گسیخت

وصف ذات فعل خود نابود دید

هرچه دید از آن جهان جود دید

خویش را فانی و هیچ و نیست دید

آنچه دید از آنکه آن باقیست دید

این فنای مخلصین است ای پسر

خرم آنکو شد خلوصش راهبر

***

در مناجات با حضرت قاضی الحاجات

مر محبین را فنای ثالث است

دوستی هم این فنا را باعث است

این فنا گشتن بود از بهر دوست

سر نهادن پیش لطف و مهر دوست

ذات و وصف فعل خود کردن فدا

بهر ذات و وصف فعل کبریا

هر دو عالم در ره او باختن

سوختن در راه او و ساختن

سینه پیش تیر او کردن هدف

تیغ او بر سر خریدن با شعف

جام بر یادش کشیدن گرچه زهر

شاد بود از آنچه خواهد گرچه قهر

در رضای او فنا گشتن چنان

که نه سر داند نه تن داند نه جان

خار کویش را شکستن بر جگر

در ره او خون خود کردن هدر

هرکجا سیلی قفا بردن به پیش

هر کجا تیغی زدن بر فرق خویش

***

عشق و جان بازی پروانه در پای شمع

همچو آن پروانه شمع افروختن

هر دمی خود را بنوعی سوختن

بنگرید ای دوستان پروانه را

دادن جان در ره جانانه را

چونکه بیند شمع را اندر وثاق

گردد اول دور آن از اشتیاق

سر نهد آنگه به پایش از نیاز

هین بزن پا بر سرم ای دلنواز

پس گشاید بال و پر از انبساط

رقص آرد دور آن با صد نشاط

وانگهی خود را زند بر نار آن

جان دهد در آتش رخسار آن

سوزد و افتد به پایش سوخته

هم پر و هم بال آن افروخته

نیم جان خیزد ز جا با صد شعف

خود بر آتش افکند از هر طرف

سوزد و گوید میان انجمن

هین بسوزانم خوشا این سوختن

این نه آتش آب حیوان است این

سوختن نی زاتش جان است این

سوزد و گوید به صد وجد و طرب

شد به کام من جهان ای صد عجب

آتش اندر وی گرفت و نار شد

نار رفت و لجه ی انوار شد

سوخت پا تا سر خنک این سوختن

عاشقی باید از آن آموختن

عاشقی کو ترسد از شمشیر و تیغ

عشق نبود ای دریغا ای دریغ

عشق از پروانه باید یاد داشت

ورنه خود از عاشقی آزاد داشت

عاشقان را جسم و جان در کار نیست

جسم و جانشان جز برای یار نیست

در ره او جسم و جان را خار کن

خویش را از جسم و جان بیزار کن

جان فروشانند در بازار عشق

از ورای عقل باشد کار عشق

هان و هان ای دوستان باوفا

پا نهید اندر بیابان وفا

خویش را در راه او فانی کنید

عید قربان است قربانی کنید

تیر هرجا سینه را اسپر کنید

هر کجا تیغی بسر افسر کنید

جسم و جان وقف ره جانان کنید

بهر جانان ترک جسم و جان کنید

در سر کوی بقا منزل کنید

جان خلاص از بند آب و گل کنید

کودکان در آب و گل بازی کنند

شیرمردان فکر سربازی کنند

جان من گر عاشقی مردانه باش

پیش شمع روی او پروانه باش

ز آب و آتش بهر او پروا مکن

ورنه رو در عاشقی پروا بکن

این ذغال تن در آن آتش فکن

تا شود روشن از آن صد انجمن

نیم جانی ده عوض صدجان بگیر

خاک و خل ده لؤلؤ و مرجان بگیر

گر همی خواهی وصال آن نگار

پا بزن بر هر دو عالم مردوار

جنت و دوزخ به جانان کن نثار

دوست را با جنت و دوزخ چه کار

جنت و دوزخ مرا یکسان بود

جنتش سر منزل جانان بود

دوست نبود آنکه می جوید بهشت

بلکه گلشن جست و گلخن را بهشت

گلشن و گلخن بر عاشق یکیست

گلخن و گلشن نمی داند که چیست

گر به گلخن جلوه ی دلدار اوست

جنت او باغ او گلزار اوست

ای که در فکر بهشت و کوثری

دور شو تو مردک حلواخوری

باغ جنت را اگر جویاستی

جان بابا طالب خرماستی

دوست چیزی می نجوید غیر دوست

جسم و جان و دنیی و عقباش اوست

جسم و جان بخشد به یک ایمای او

هر دو کون افشاند اندر پای او

قدرتش فانی کند در قدرتش

محو سازد وصف خود در حضرتش

دور اندازد ز خود این اقتدار

اختیارش هرچه کرد او اختیار

نی کراهت باشدش نی اقتضا

غیر ماشاء حبیبه مایشاء

فعل و ذات و وصف خود فانی کند

در رهش این جمله قربانی کند

***

مناجات با قاضی الحاجات

ای خدا ای از تو دلها را نشاط

ای به یادت جسم و جان را ارتباط

ای فلک سرگشته ی سودای تو

هستی عالم به یک ایمای تو

پرتو خورشید نورافشان ز توست

آب و رنگ چهره ی خوبان ز توست

ای همه هستی ز نور هست تو

چشم امید همه در دست تو

از تو خواهم از عنایت یکنظر

تا نه جان دانم نه تن دانم نه سر

هرکجا دردی خریداری کنم

آتشی هرجا پرستاری کنم

ای انیس جان غم فرسوده ام

ای به یادت آه درد آلوده ام

یک نظر از تو ز من جان باختن

از تو سوزانیدن از من ساختن

ای خدا شوری که جان بازی کنم

همتی ده تا سراندازی کنم

ای بهشت و کوثر و طوبای من

ای تو هم دنیا و هم عقبای من

راحت من روح من ریحان من

روضه ی من باغ من رضوان من

شاه من سلطان من مولای من

بهجت این جان غم فرسای من

مذهب من ملت من دین من

شادی این خاطر غمگین من

یامنی قلبی نعیمی جنتی

یا هوی نفسی حیوتی بهجتی

یا ضیاءالقلب یا نورالقلوب

یا مزیل الهم کشاف الکروب

یا طبیبی منک دائی والدواء

یا حبیبی منک سقمی والشفاء

ای رفیق خلوت تنهاییم

ای انیس ای دل سوداییم

ان ترید قتلی فی قتلی رضاک

ذاک جسمی ذاک روحی فی فناک

نقد ذاتم کم عیار و پر غش است

در خور صد کوه پر از آتش است

چون جز آتش مصرف دیگر نداشت

هرکجا بردم کس آن را بر نداشت

اندرین بازار گرداندم بسی

نزد هرکس بردم و هرناکسی

در بهایش یک پشیزی کس نداد

پیش تو آوردم اینک ای جواد

رد مکن آن را که در بازار توست

خار اما خاری از گلزار توست

گر نمی خواهی تو هم ای دادگر

من که او را پس نمی خواهم دگر

درد و اول من آن را یافتم

بر سر بازار تو انداختم

هرکه خواهد سازدش گو پایمال

خواهد او را سگ خورد خواهد شغال

هرچه آید بر سر او آن توست

این متاع توست این دکان توست

این گمانم نیست لیکن این کریم

ای عطایت عام وی عفوت عظیم

گه متاع فاسدی بس ناروا

در کف مسکین فقیری بینوا

در همه بازارها گردانده ای

از در هر ناکس و کس رانده ای

در دکانی یک خریداریش نه

هیچ شهری روی بازاریش نه

پیش تو آورده با امیدها

کای ز خصلت نعمتت جاویدها

از من این کالای بی رونق بخر

منگر آن را در امید من نگر

رد کنی آن را به او واپس دهی

دست او بر دست هرناکس دهی

خاصه چون من عاجز و درمانده ای

بیکسی خواری ز هر در رانده ای

مبتلایی دردمندی خسته ای

مستمندی دست و پا بشکسته ای

خاصه با صد کوه امید و رجا

آستانت را گرفت ملتجا

سالها خو کرده ی یغمای توست

پای تا سر غرق در آلای توست

خاصه توحید تو پیش انداخته

نزد تو آن را وسیله ساخته

روزگاران دم ز توحیدت زده

بلکه با توحیدت از مام آمده

دل ز توحید تو آمد پرفروغ

غرق توحید تو از پا تا کزوغ

هم تورا بحر کرم بشناخته

اندر آن دریا سفینه ساخته

خاصه دارد خاصگانی را پناه

که پناه هر سفیدند و سیاه

چارده خورشید گردون شرف

چارده بدر منیر بی کلف

اولین شان آن مهین وخشور بود

کز جبین او فروزان نور بود

والضحی یک لمعه ای از نور او

نکهتی واللیل از گیسوی او

آیتی از خوی او خلق عظیم

نعت او بالمؤمنین و هو رحیم

آنکه صدر و بدر هر دو عالم اوست

افتخار عز و نسل آدم اوست

خوشه چین خرمن علمش ملک

خاشه روب محفل حکمش فلک

آخرین شان مرکز دنیا و دین

هم امان خلق و خالق را امین

ساقی این دوره ی آخر زمان

باقی از بهر بقای کن فکان

سر مستور و در مخزون تو

گنج پنهان لؤلؤ مکنون تو

آسمان اندر حریمش پرده ای

آفتاب از خوان او یک گرده ای

حاکم و سلطان دارالملک دین

مصطفی را جانشین آخرین

اوست شمع ماه و خور پروانه اش

عرش و کرسی آستان خانه اش

پرتو خورشید عکس روی اوست

آب حیوان رشحه ای از جوی اوست

عالم جانست و جان عالم است

خاتم است و جانشین خاتم است

مایه ام عجز و امیدم بس دراز

تکیه گاهم رحمتوست ای بی نیاز

تحفه ام توحید و خاصانم پناه

از چه می ترسم دگر ای پادشاه

آه و واویلاه ترسانم ز خود

همچو شاخ بید لرزانم ز خود

ای فغان از این عدوی خانگی

کاش بودی بامنش بیگانگی

دفع کن اهل عدوی خانه را

حمله آور آنگهی بیگانه را

نفس خود ناکرده تسخیر ای فلان

چون کنی تسخیر نفس دیگران

تا تویی در دست روباهان اسیر

کی توانی پنجه زد با گرگ و شیر

خانه ی خود را بگیر از دشمنان

وانگهی رو کن به راه از اصفهان

تا نگردی خود ز خود فرمان پذیر

کی شود فرمان پذیرت شاه و میر

رو تو اول نفس خود زنجیر کن

هرکه خواهی آنگهی تسخیر کن

ای خنک آن کو که افکند این حریف

جان خود را وارهانید از کثیف

نفس او شد زیر فرمان پیش او

شد مسلمان نفس کافر کیش او

عقل اینست ای رفیق معنوی

هین بگو این با جناب مولوی

***

فرق میان عقل و ادراک

مولوی گیرم که فهمد نیک و زشت

راه دوزخ داند و راه بهشت

چون کند بیچاره نفسش سرکش است

افکند خود را اگر چه آتش است

این روا آن ناروا داند درست

لیک پایش در عمل لنگ است و سست

فقه و حکمت خواند جهلش کم نشد

عالم و دانا شد و آدم نشد

علم چبود فهم راه نیک و بد

عقل چبود اختیار نفس خود

چون نداری نفس خود را اختیار

ز امتیاز نیک و بد او را چه کار

کی کند دانستن سرکه انگبین

دفع صفرا ای نگار نازنین

گر شناسی خوب حلوای شکر

کی شود کام تو شیرین ای پسر

گر عیار زر شناسد آن گدا

باز باشد آن گدای مقتدا

چونکه علت هست فکر نفس کن

نفس را در قید عقلت حبس کن

چونکه نفست گشت منقاد خرد

هم خرد دریافت راه نیک و بد

گوی دولت در خم چوگان توست

ملک عزت عرصه ی جولان توست

ورنه جز حسرت ز دانستن چو سود

حاصلت زاتش چه باشد غیر دود

کاشکی هرگز نبود این دانشت

چون نگشتی گرم نبود آتشت

چاه را می بینی و این نفس دون

می برد در قعر چاهت سرنگون

آنچه با تو نفس میشومت کند

کافرم گر کافر رومت کند

***

حکایت مرغی با جفت خود:

مرغکی با جفت در پرواز بود

بر زمین و آسمانش ناز بود

در هوا می کرد در هر سو نگاه

خنده ها می زد به سیر مهر و ماه

ناگهان در رهگذاری در نظر

آمدش لختی گیاه سبز و تر

دانه ی گندم در آنجا ریخته

عقد پروین بر فلک بگسیخته

پشت سنگی مرد کی اندر کمین

دیده ی او بر یسار و بر یمین

گفت با او ای انیس دیرگاه

بنگر این دانه به روی این گیاه

گفت می بینم تو هم بنگر نهان

زیر آنجا دام بهر صید جان

گفت اینک دانه پیدا دام کو

اندرین جوع البقر آرام کو

چینه دان خالی و چینه سر به دشت

کی بپنداری از آن بتوان گذشت

گفت جفتش دام اگر باشد گمان

پیش تو باشد به چشم من عیان

گرچه چشم حس تو بیناستی

دیده ی داناییت اعماستی

دیدهای عقل دارد صد علل

حرصش آمد موج بر شهرت سبل

چشم عقل از حرص شهوت کور شد

سینه ظلمت خانه دل بی نور شد

گفت مرغ ای جفت هم پرواز من

ای انیس و مونس و دمساز من

از کجا دیدی عیان این دام را

از کجا گفتی یقین اوهام را

یا بگو حجت بر این سر آشکار

یا مرا و دانه را با هم گذار

گفت حجت روشن و پیدا بود

صد زبان بر صدق من گویا بود

دیده ای خواهد ولیکن تیزبین

گوش اما فارغ از رنج طنین

تا ببیند زیر دانه دام را

از قفای روز بیند شام را

بشنود تا از زبان سبزه فاش

هان و مان از مکرو کید ایمن مباش

اندرین بیدای ژول ریگزار

نه در آنجا جاده ای نه رهگذار

نی در آنجا آب و سبزه نی گیاه

نی نشان آدمی آنجا نه راه

یک دومشت سبزه آنجا ریخته

دانه ی گندم بر آن آمیخته

عقل می داند که این بی چیز نیست

هیچ جای بازی و آویز نیست

کار صیادی شگرف است ای عزیز

هین بیا تا رو نهیم اندر گریز

گفت شاید کاروانی در طلب

کرده باشد راه مقصد گم به شب

راهشان افتاده باشد از قضا

مانده زایشان سبزه و گندم بجا

داد پاسخ کو نشان پایشان

آتش افسرده شان و جایشان

بعره کو گر رفته از اینجا بعیر

کو نشان پا اگر بودی مسیر

گفت می شاید که باد مهرگان

کرده باشد محو آثار و نشان

ای بسا ربع دومن را باد برد

نامشان را روزگار از یاد برد

ای بسا بالا و زیر آن حصار

یاد دارد پیره زال روزگار

رفته بر باد ای بسی گلزارها

رسته اندر جای گلها خارها

اندرین صحرا وزیده بادها

کنده از این سروها شمشادها

سیلها بگذشته از این بوم و بر

شهرها کرده بسی زیر و زبر

اندرین دریا شده توفانها

غرق گشته خانه ها و مانها

برفها افتاده در این کشت زار

سوخته خرمن هزار اندر هزار

دست دوران ای بسا تیغ آخته

ای بسا سرها ز تن انداخته

گفت اگر اینجا وزیدی تند باد

این گیاه سبزه هم رفتی به باد

گفت شاید باد تا اینجا بخست

این گیاه از دست برد آن برست

گفت سلمنا بگو این مرد کیست

پشت سنگی در کمین از بهر چیست

گفت شاید خسته ای باشد فکار

لحظه ای بنشسته اینجا در کنار

گفت برگیرد چرا هردم کلاه

بنگرد دزدیده اندر این گیاه

گفت می شاید کله گیرد مگر

بر ندارد باد دستارش ز سر

بنگرد هرسو که تا یابد رفیق

تا بپیمایند با هم این طریق

گفت سلمنا بگو این بند و میخ

چیست بر این سبزه ای مفتون بیخ

گفت من هم حیرتی دارم از این

تا ز بهر چیست میخ آهنین

آن یکی آمد به باغ خود سحر

دید مردی با جوال پرگزر

گرز بالا برد گفت ایزن بمزد

می کنی اینجا چه ای کرای دزد

پیکرت این لحظه غرق خون کنم

از سرت دزدی کنون بیرون کنم

گفت الله الله ای آزاده مرد

من نه دزدم گرد آزارم مگرد

گفت دزد ای بیحیا گر نیستی

در درون باغ من از چیستی

گفت زینجا می گذشتم بیخبر

باد در باغم فکند از رهگذر

گفت باد از کوچه ات اینجا فکند

کی گزرها را بگو از ریشه کند

گفت یک یک را گرفتم من بدست

تا نیارد باد پشتم را شکست

می گرفتم تا شوم ایمن زباد

باد صرصرشان فکند از بیخ ولاد

گفت اینها هم قبول ای ریشمال

گو گزرها را که کردت در جوال

گفت منهم چون تو ای یار گزین

مانده ام حیران و سرگردان این

گفت من حیران نیم ای راهزن

هین بگیر این گزر را از دست من

پای آن بربست و دست خود گشاد

خنجر فولاد بر حلقش نهاد

***

دنباله صحبت مرغ با جفت خود:

گفت با مرغ حریص آن هوشمند

من ندارم حیرتی زین میخ و بند

بند دام است این و مسمار تله

پر نشد زین دانه کس را حوصله

در جوابش گفت ای اشکم پرست

خود گرفتم دام اینجا مضمر است

صد هزاران دام و میخ گسترده شد

تا یکی صید از یکی آورده شد

صد هزاران تیرها جست از کمان

تا یکی آمد از آنها بر نشان

نی بهر دامی شود مرغی اسیر

نی شود هر مرغ هرجا دستگیر

ای بسا انبارها بر دامها

پهن شد در دامها و بامها

دانها از بامها برچیده شد

دامها در خاکها پوسیده شد

نی به دامی مرغکی شد پای بست

دانها برچیده خود از دام جست

از کجا این دام گیرد پای من

باد خرم این سر زیبای من

ور گرفتم پای من در دام رفت

از تنم کی شوکت و کرکام رفت

شاید از هم بگسلم این دام را

پاره سازم تار و پود خام را

ور گرفتم تخت آمد بند من

گشت محکم عقده ی آوند من

من شدم در دام صیادی اسیر

نعم مولی ربنا نعم النصیر

شاید او چون بیند این بیداد را

مهربان سازد به من صیاد را

تا ز پای من گشاید دست خود

هم بپراند مرا از دست خود

گویدم هی هی برو آزاد زی

در گلستانها خوش و دلشاد زی

ور گرفتم او ز من غافل نشد

کام من از غفلتش حاصل نشد

آخرا روزی بمیرد ناگهان

من شوم فارغ ز قید حبس آن

این بگفت و ترک آن دمساز کرد

رو بسوی دانه ها پرواز کرد

خویش را افکند بر آن دانه ها

هیچ نامد یادش از افسانه ها

دانه برچیدن روان بودی همان

در گلویش دام افتاد آن زمان

دانه در منقار او ناکرده جای

رشته های دام افتادش بپای

تا نظر می کرد در پا و گلو

از کمین آمد برون صیاد او

حلق او بگرفت و از دامش کشید

پایهایش کند و پرهایش برید

پای آن بربست و دست خود گشاد

خنجر فولاد بر حلقش نهاد

مرغ مسکین آه و افغان ساز کرد

ای دریغ و ای دریغ آغاز کرد

گفت رحمی بر من ای صیاد کن

از کرم این خسته را آزاد کن

نی جوابش داد و نی آزاد کرد

نز نگاهی خاطر او شاد کرد

کارد بر حلقش همی مالید او

با زبان حال اندر گفتگو

کآه آه از این دل پر حسرتم

ای دریغ از آنکه آرد رحمتم

آه آه ای نفس خونم ریختی

رشته ی امید من بگسیختی

خاک عالم بر سرم از دست تو

آه از بیداد و خوی پست تو

درد دل را با که گویم ای دریغ

چاره ی خود از که جویم ای دریغ

نیک کردم با تو دانستم خطاست

هر که باید نیک کرد اینش سزاست

آری هرکس نیک یا بد می کند

می کند بد لیک با خود می کند

پروریدم این سگ نفس پلید

چون توانا شد مرا از هم درید

بود زینسان با خود اندر گفتگو

پایهایش بسته تیغش بر گلو

خواست جانش چون ز تن پرواز کرد

گوشه چشمی به حسرت باز کرد

مرغ هم پرواز خود دید آن زمان

کرده از آنجا هوای آشیان

گفت رفتی رو مرا هم یاد کن

شادزی و یاد ازین ناشاد کن

این بگفت و جان شیرین داد و رفت

همدمش بر سر دمی استاد رفت

آری از حرص و طمع غافل مباش

کافتی اندر دام و باشی دلخراش

رفت و اندر آشیان تنها خزید

سر به صد افسوس زیر پر کشید

روز وصل یار دیرین یاد کرد

مویها در سوگ او بنیاد کرد

کای دریغا مرغ هم آواز من

ای دریغا مونس دمساز من

ای دریغا مرغ زرین بال من

ای همای من همایون فال من

ای دریغا طوطی گویای من

ای دریغا مونس شبهای من

ای دریغا یار شیرین کار من

ای دریغا گلشن گلزار من

طایر هم آشیانم را چه شد

آن رفیق مهربانم را چه شد

یاد ایامی که با هم داشتیم

دانه مهر و وفا می کاشتیم

با هم از بیضه برآوردیم سر

هم برافشاندیم با هم بال و پر

کاش ز اول بیضه مان بشکسته بود

بال و پرمان کاشکی نارسته بود

ای دریغا قدر آن نشناختیم

نقد وصلش را چه ارزان یافتیم

چند گویم ای دریغ و ای دریغ

سود بخشد کی دریغ و کی دریغ

من همی گویم دریغ و روزگار

می خورد بر من دریغ و زینهار

رفت یکسر روزگارم در دریغ

شد بهار و شد خزانم در دریغ

***

تأویل و تمثیل دو مرغ:

عقل و نفسند این دو مرغ ای دوستان

کاشیان دارند در این بوستان

کاشیانشان این تن خاکی بود

سیرشان در جو افلاکی بود

متحد با یکدگر آغازشان

متفق اندر ازل پروازشان

آمدند از بوستان در توشکان

سر زدند از بیضه ی روحانیان

پر زدند از گلستان جاودان

آشیان بستند در این توشکان

با هم اینجا یار و دمساز آمدند

هردم از سویی به پرواز آمدند

ای بسا صیاد در این دشت و بام

دانها پاشیده و افکنده دام

صوت مرغان چمن آموخته

آتشی از بهرشان افروخته

از صفیر خود ره مرغان زنند

ای عجب خسبند و راه جان زنند

هان و هان ای مرغ نوآموز من

بلبل خوش نغمه ی فیروز من

این نوای عندلیب باغ نیست

غیر بانگ جان خروش زاغ نیست

نفس مسکین از فریب حرص و آز

سوی دانه می کند گردن دراز

بر هوای آن صفیر دلفریب

می رود بی صبر و آرام و شکیب

عقل می گوید که ای روح روان

ای تورا در لامکانها آشیان

از فریب این چمن ایمن مشو

زین صفیر مصطنع از ره مرو

نفس می گوید که ظن بد مبر

ان بعض الظن اثم کن زبر

عقل می گوید یقین است این نه ظن

حبک للشیئی یعمی دم مزن

نفس می گوید یقین گیرم ولی

کی فریبد چون منی را ای ولی

عقل گوید ناگهان بفریفتند

شهسواران اندرین ره شیفتند

نفس گوید گر فریبد سهل دان

ناامیدی کار هر نااهل دان

عمر هست و زندگانی بس دراز

توبه مقبول و در توبه است باز

توبه خواهم گرد با سوز و گداز

هم تلافیها به صد عجز و نیاز

بس نماز و روزه خواهم کرد من

از درش دریوزه خواهم کرد من

ور نکردم توبه رفتم زین سرای

هم نیم نومید از لطف خدای

ناامیدی کفر باشد ای عمو

رو بخوان لاتیأسوا لاتقنطوا

هین ببین این نفس کافر کیش را

چون فریبد عقل را و خویش را

گر تو می دانی خدا را ذوالکرم

این کرم در کار دنیا هست هم

پس چرا آن را به آن نگذاشتی

مقتدر خود را در آن پنداشتی

دانه امسال ای رئیس ده مریز

کاو رحیمست و دهد بی دانه نیز

یک سفر سرمایه مطلب ای ودود

کان کریم است و دهد بی مایه سود

آیه ی رحمت همین ای بوالهوس

آمده است از بهر کار دین و بس

در نماز و روزه و حج و جهاد

آیه ی لاتقنطوا داری بیاد

کار دنیا چونکه پیش آمد تورا

لیس للانسان الا ما سعی

آنکه در عقبی کریم است و رحیم

بهر دنیاکی بخیل است و لئیم

آنکه را در کار دین صد چاره است

بهر دنیایت چرا بیگانه است

ای تو دست آموز ابلیس پلید

پرده ی خود تابکی خواهی درید

دست تو در دست شیطان تا بچند

با خدا و خلق تا کی آسمند

دست خود از دست این ابتر بکش

رخت خود تا چشمه ی کوثر بکش

ای خدا فریاد از این نفس پلید

تا کجا آخر مرا خواهد کشید

می کشد نفسم که یا رب کشته باد

در میان خاک و خون آغشته باد

هر زمان امروز و فردا می کند

خاکم اندر چشم بینا می کند

گوش من بگرفته می گرداندم

هر کجا خواهد چو خر می راندم

هرچه می گویم که این چاهست چاه

عاقبت گوید برآری سر ز راه

هرچه می گویم بیابان است این

گویدم میرو که آسان است این

سوختم تا چند خواهم سوختن

شعله در جان تا بکی افروختن

سوختم آخر من ای فریادرس

رحمتی فرما مرا فریاد رس

کاشکی بودی سترون مام من

در جهان هرگز نبودی نام من

من نبردستم حسد بر هیچکس

جز به آنکس کو نزاد از مام و بس

رحمت حق بر تو باد ای نیکنام

این پسر را می نزادی کاش مام

کاش چون زادی نپروردی مرا

یا به غرقابی رها کردی مرا

یا مرا کردی رها در کوهسار

تا ز من گرگی برآوردی دمار

یا رسول الله یا مولی النعم

یا غیاث الخلق یا کهف الامم

یا محمد یا شفیع المذنبین

یا امین الله رب العالمین

سوره ی نور آیه ی رحمت تویی

خلق عالم را ولی نعمت تویی

ما همه بنده تو مولای همه

جمله چون قطره تو دریای همه

ای زمین و آسمان خاک درت

حضرت روح القدس یک چاکرت

نیست چون برجان خود رحمت مرا

رحم کن تو ای ولی نعمت مرا

خوانده در مصحف تورا احمد بنام

احمدم من هم غلامت را غلام

چونکه همنام توام خوارم مکن

حق همنامی که انکارم مکن

فخر دارم من به این ای شهریار

تو مرا مگذار خوار و شرمسار

ای امام عصر و سلطان زمان

ای جهان جان و ای جان جهان

ای ز تو روشن چراغ مهر و ماه

ای جهانت کشور و خلقت سپاه

ای وجودت لنگر چرخ و زمین

ای تورا ملک ابد زیر نگین

ای نبی را آخرین قایم مقام

ای ولی مؤتمن رکن انام

ای شه دوران و حق مشتهر

صاحب دوران امام منتظر

گرچه عالم سربه سر پر نور توست

چشم بدبین دور تا یا کور توست

حرمت جدت که در من یک نظر

مانده ام تنها به بند نفس در

همتی کن با من ای مولی رفیق

تا مگر یابم نجات از این مضیق

ای صفایی ای به صد غم مبتلا

ای غریق بحر عصیان و خطا

سخت می بینم تورا بس ناامید

خون دل از دیده ات خواهد چکید

گرچه نومیدی و یأس از خود بجاست

لیکن نومیدی ز لطف حق خطاست

ای بسا از تو بتر بخشیده است

گرچه دهر از تو بتر کم دیده است

تا توانی عجز و زاری پیش گیر

در حیوة خویش سوگ خویش گیر

دست در دامان پیغمبر فکن

کار خود با ساقی کوثر فکن

بلکه او ناخوانده غمخوار همه است

در دو عالم لطف او یار همه است

آری او باشد نگهدار همه

ما همه جسمیم و او جان همه

گرچه باشد جسم از جان بیخبر

جان بهر جزوی از آن دارد نظر

متصل باشد بهر عضوی از آن

ما همه جسمیم و آن مولاست جان

زابتدا تا انتها همراه ماست

از قدم تا فرق ما آگاه ماست

جسم او پیدا و پنهان کار او

سر به سر عالم پر از آثار او

نور او بر خوب و بر بد تافته

هرکسی زان قسمت خود یافته

***

حکایت مردی ظالم که عامل اهل بازار بود

اندرین ایام اندر شهر کاش

که نگهدارد خداوند از بلاش

بود مردی شغل دیوان کار او

مردم بازار در شیکار او

منصب سالاری بازار داشت

محفل بازاریان را بار داشت

مجمع او راز اهل سوق بود

نیک و بدشان را هم او فاروق بود

بود گلجان اهل آن بازار را

فربهی پنداشت آن آمار را

خواجه چون خواهد سرایی ساختن

خانه ای زیبا و نغز افراختن

موضعی تالار و ایوان می کند

موضع دیگر گلستان می کند

تا بود آن جای خواب و راحتش

تا بود این جای عیش و عشرتش

یکطرف طرح ستاوند افکنند

یکطرف دهلیز و دربند افکنند

عرصه ای را گلشن از رز می کنند

گوشه ای گلجان مبرز می کنند

موضع گلجان برای میختن

خاشه و آخان در آنجا ریختن

تا پلیدیهای مردار نجس

زان سراگردند آنجا منطمس

صفه و مشکوی آن مشکین کنند

کاخ و ایوان را عبیرآگین کنند

طارمش پاکیزه و زیبا کنند

همچو مینو ساختن مینا کنند

از برای خلوت خاصان خویش

بهر مهمانان سلطانان خویش

در میان اهل عالم ای عمو

مبرزند این ظالمان دیوخو

نیکبختانند در این بوم و بر

لطف حق دارد به ایشان صد نظر

جوهر جانشان ز علیین پاک

روح صاف آمیخته با درد خاک

خشم و شهوت دامنش را کف زده

وهم و عقل اندر بر هم صف زده

چند شیطان رفته در پیراهنش

اهل سجین گرد در پیرامنش

آب صافش زین سبب پر لای شد

راست تا چپ آمد و از جای شد

ای بسی نابودنیها بوده شد

در پلیدیها بسی آلوده شد

از کثافات و نجاسات برون

شد کثیف و شد پلیدش اندرون

حکمت حق زاهل سجین ظالمان

بهر این مصرف برآورد از میان

کردشان مبرز برای بندگان

گرد آید تا پلیدیها در آن

لاجرم از ضرب و زور و چوب بند

آن پلیدیها سوی خود می کشند

تا شوند این نیکبختان صاف و خش

پاک گردند از فضول غل و غش

تا به علیین اعلا بر پرند

رخت خود تا چشمه کوثر کشند

الغرض آن مبرز بازاریان

داشت با بازاریان صد داستان

روزی از سادات مسکین فقیر

داشت جنسی کم بها و بس حقیر

جنس خود بی اذن آن ظالم فروخت

شعله ی خشم ستمگر برفروخت

اخگر آن شعله بر درویش زد

داد هم دشنام و هم سیلیش زد

رفت و گفتا می کنم با جان ریش

شکوه ات را با نیای کار خویش

گفت او را سوی من آرید باز

شکوه اش را تا کنم دور و دراز

باز آمد زد بر او مشت و لگد

گفت رو رو شکوه کن با جد خود

نزد جدت رو به این حال و بگوش

تا درآرد کتفهایم را ز دوش

این بگفت و تا سرای خویش رفت

از قفایش آه آن درویش رفت

هم در آن شب جسم او را تب گرفت

او بنای لعن بر منصب گرفت

تب فزون می گشت او را دمبدم

او به پای توبه چسبید و ندم

در عمل عمال مار ارقم اند

در گرفتاری چو پور ادهم اند

سایه ی بیماری درد و بلا

از سر عمال یا رب کم مبا

شانه هایش صبحدم بگرفت درد

پس سیه شد زان سپس آماس کرد

آن ستمگر در فغان و در کراخ

برزمین از درد می نالید ناخ

او همین بارید بر دامن سرشک

ویژگانش در پی دید و پزشک

عاقبت تیغی در آتش تافتند

کتفهایش را از آن بشکافتند

کتفهایش سر کشیدند از درون

ویله ی آن رفت تا چرخ نگون

از پس صد ویله و صد ویل و وای

جان سپرد و رفت تا دیگر سرای

کفشهایش را درآورد آن نیا

جان فدای آن نیای خوش لقا

هان و هان ای بی ادب هشیار باش

هوشیار از گفت ناهنجار باش

گردن شیر است بی پروا مخار

کام طنین است دست آنجا میار

پا منه اینجا که سر می افکنند

دم مزن بیجا که گردن می زنند

***

ستمکار دیگر و سوء عاقبت ظالم:

هم به سالی پیش ازین در این حدود

مرد کی پا کار استمکاره بود

زر ز مردم می گرفت از بهر میر

شد گریبان گیر درویشی فقیر

زر ازو می خواست با صد اشتلم

حمله می کرد و علم می کرد دم

چون نبودش مرد مسکین دست رس

تا شبانگه بود نزدش مقتبس

گفت اگر فردا نیاری زر بگاه

واژگونت می دراندازم به چاه

گفت آخر ز امت پیغمبرم

رحم برمن کن نباشد چون زرم

هر که هستی گفت فردا ای زبون

گه بخوردت می دهم من سرنگون

نیم شب آن مرد پرکین و ستیز

بر لب بامی نشست از بهر میز

پای او لغزید تا دیده گشاد

سرنگون در چاه مبرز اوفتاد

نی توانایی که خود آید بدر

نی کسی ز احوال او دارد خبر

سرنگون می خورد گه تا جان سپرد

جان ز دستش مردک بیچاره برد

بی ادب اینجا زنی گر یکنفس

گه بخوردت می دهند چندانکه بس

نی همین این لطف با انسان بود

از ثریا تا ثری یکسان بود

هرچه پیدا گشته از آغاز جود

هرچه هست و بود خواهد نیز بود

جمله اینها برده اند و چاکرند

تن به زیر بار فرمان اندرند

جمله ی شاهان شه ما را غلام

شاه ما را شاهی آمد اختتام

نگذرم از حق چو از حق نگذری

دم مزن جز او نباشد دیگری

هست کیوان پیر دهقان درش

طفل ابجد خوان روش در مکتبش

چارکی بهرام روز رزم او

تنقطاری مهر اندر بزم او

هرچه از عیوق تا تحت الثری است

جمله در فرمان سلطانان ماست

سر نپیچد کس ز امر و نهیشان

بر جهان از لطفشان و قهرشان

***

صیادی که با رفیق خود از پی صید رفتند

روستایی مست قمصر نام او

سبز و خرم هم در و هم بام او

راستی از مردم آن روستا

این حکایت کرد روزی مرمرا

کاندرین رستا یکی صیاد بود

چابک و چالاک نیک استاد بود

با رفیقی روزی از بهر شکار

شد برون از ره به سمت کوهسار

همچو خوبان عراقی هر طرف

بهر صیدی تیر و پیکانشان بکف

گرچه بر کفشان کمان تیر بود

مرغ دلشان صید هر نخجیر بود

آهویی در پای کوهی یافتند

تیر بر کف سوی او بشتافتند

یا غزال الحی یا ظبی الحمی

انت فی البیداء ترعی بالهواء

یا غزالی انت ترعی بالدلال

تبتغی الخضراء والماء الزلال

انظر الصیاد یعدو فی قفاک

طایر السهم یطیر فی هواک

هان و هان ای آهوی دشت ختا

ای غزال شاخ و سم زرین ما

مست و سرخوش در میان لاله زار

می چری اندر کنار جویبار

در کمین تو بسی صیاد هست

گر تورا نی یاد او را یاد هست

از بلای تیرشان پرهیز کن

بر فراز کوه عزت خیز کن

کوه عزت چیست کنج عزلتی

از بد و از نیک عالم خلوتی

جان بابا راست می گویم سخن

بر سر هر ره بود صد راهزن

در سر هر کوچه ای صیادهاست

مسجد و محراب پر شیادهاست

گر بیابان پر ز دزد ابتر است

دزد شهر از دزد صحرا بدتر است

در بیابان جامه و نان می برند

در میان شهر ایمان می برند

هر دکان بنشسته صیادی کمین

صید جویان از یسار و از یمین

بر فراز منبر آن شیوا زبان

هست صیادی و تیرش در دهان

هم به محراب آن امام پر اوند

سجه اش دامست و دستارش کمند

هر که می آید به شهر ای خوش خرام

جمله صیادند از خاص و عوام

چون سپیده سر زند از کوهسار

جمله برخیزند از بهر شکار

جیب و دامنشان پر از دام و تله

هر طرف گردند بهر چلچله

دام چبود این نگاه گرمشان

گردن کجشان زبان نرمشان

دام چبود بوسشان و لوسشان

خنده و روهای پر سفروسشان

این سلام ناشتای تندشان

آستین نو جوال قندشان

دام چبود مسجد و محرابشان

این نماز و وعظ و آب و نانشان

جبه و عمامه و تحت الحنک

در تشهدها نشستن بر ورک

این امامت می کند آن اهتمام

این کشد او را و آن این را به دام

کوچه و بازار و دشت ای ارجمند

دام در دام و کمند اندر کمند

خویش را هر شب دهم تا صبح پند

هین نیفتی بامدادان در کمند

سر برون ناورده از خلوت هنوز

صد لویش افزون فتادستم به پوز

پا برون ننهاده صبح از آستان

گشته بر پایم دو صد دام استوان

آن دو صیاد الغرض تیغ آختند

جانب آهوی مسکین تاختند

تیر افکندند آهو رم گرفت

شد به کوه و ترک اسپرغم گرفت

همچو عنقا جانب سنگار رفت

رو به سوی گنبد دوار رفت

کوه نی خرطوم پیل چرخ پیر

بد سرش تا سینه نافش زمهریر

نردبان آسمان هفتمین

خم ز ثقل بار آن پشت زمین

آن دو صیاد از پی آن پویه ساز

صید جویان از نشیب و از فراز

از پی آهو بر آن که بر شدند

زآنچه در وهم آیدت برتر شدند

کوه پیمودند تا هنگام شام

اوفتادند اندران در چام چام

راه باریک و شب تاریک تار

قله کوه و نهیب تندبار

نی دلیلی تا نماید راهشان

نی چراغی جز شرار آهشان

در کمرگاهی شدند آنجا مقیم

با هزاران ترس و لرز و خوف و بیم

چون سر از مشرق برآورد آفتاب

خویش را دیدند در صد پیچ و تاب

راه بس باریک چون موی میان

یک وجب بل کمترک پهنای آن

تا نشیب کوه زانجا صد طناب

تا به بالا آنچه ناید در حساب

گر به بالا بنگری افتد کلاه

ور به پایین کی رسد مد نگاه

راه باریک و هزاران تاب و پیچ

نی ز انجامش خبر دارند هیچ

دست از جان شسته در حبل الورا

ره سپردندی به انگشتان پا

این یکی در پیش آن از پس روان

دل پر از هول و زبان لاحول خوان

شد پلنگی ناگهان پیدا ز دور

کامدی بالا و غریدی چه صور

آمدی تا در بر آن رهروان

بسته شد ره هم بر ایشان هم بر آن

گر سر مویی شدی کج هر کدام

می ندیدی کس الی یوم القیام

ایستادند آن دو صیاد و پلنگ

روبروی یکدگر در راه تنگ

مدتی در یکدگر نگریستند

مامشان بر حالشان بگریستند

همچو آن بیچاره مرد محتضر

کش ابویحیی بود پیش نظر

عاقبت زایشان یکی لب باز کرد

با پلنگ این گفتگو آغاز کرد

کای شه دشت و امیر کوهسار

ای تو بر شیران و میران شهریار

ما دو تن از دوستان حیدریم

شیر حق را بنده ایم و چاکریم

چاکران شیر یزدانیم ما

اندر اینجا زار و حیرانیم ما

امت شیر خدا عزوعلا

ره بده ما را درین کوه بلا

گر تو هستی گربه ی شیر خدا

ما سگ اوئیم راهی ده به ما

خواجه تاشانیم در درگاه او

ره بده ما را بحق جاه او

این سخن را چون شنید آن جانور

در چپ و در راست افکند او نظر

پس دو پنجه کرد بر کوه استوار

خویش را آویخت اندر کوهسار

پنجه زد بر سنگی و شد سرنگون

خویش را آویخت آنجا واژگون

سرنگون شد ره به صیادان گذاشت

پس گذشت آنکو در اول جای داشت

چونکه آمد بگذرد آن دو یمین

ناجوانمردی گرفتش آستین

با نخستین گفت سوی من نگر

بین چسان می افکنم این جا نور

گفت جانا ناجوانمردی مکن

کادمی را افکند از بیخ و بن

ای ستمگر تیشه بیحد می زنی

تیشه ها بر ریشه خود می زنی

ای ستمگر ریشه خود را مکن

تیشه ها بر ریشه مردم مزن

ای که بردی تیشه تا بالای سر

می زنی بر پای خود آهسته تر

بند آن ناصح در آن راهی نکرد

ترک بدخویی و گمراهی نکرد

چون محاذی گشت با آن بیزبان

چوب دستی کوفت بر چنگال آن

شد رها چنگش ز دامان حجر

سرنگون می رفت این المستقر

بر کمر می خورد کوه و سنگ تیز

شد سراپای وجودش ریز ریز

مردمی اندر نهان آن پلنگ

بد نهان اندر چو آتش جوف سنگ

در نهاد آن پلنگی و سگی

ناجوانمردی و ظلم بدرگی

ای بسا درنده گرگ دیوخو

ای لباس آدمی بنموده زو

گرگهای آدمیزاد ای پسر

باشد از گرگ بیابانی بتر

آن برد از گله گاهی یک دبر

این به یکدم می خورد هفتصد شتر

آن ز میشی دنبه ای گر می کند

این شتر با بار در حلق افکند

آن پلنگ مرد و با آن خیره مرد

بین که دست انتقام حق چه کرد

آمد او با یار خود از که فرود

بر لب یک چشمه بنشستند زود

دست و رو شستند با هم در طرب

کان ستمگر گفت یا ویل و کرب

هر دو چشمش خود گرفته با دو کف

می دوید از تاب و درد از هر طرف

سر همی زد بر زمین با درد چشم

تا برون از کاسه افتادش دو چشم

پنجه اش بی پنجه ای را زور کرد

دست غیرت هر دو چشمش کور کرد

ای ستمگر هان و هان بیدار باش

اندکی آهسته زین هنگار باش

کاه مظلومان بهنگام سحر

آسمان را بشکند پشت و کمر

در سحرگه آنکه آهی می کند

کی ملک شه با سپاهی می کند

از شکست دل بترس ای چیردست

کان به جان صد درست آرد شکست

با ضعیفان پنجه در پنجه مکن

پنجه و بازوی خود رنجه مکن

پنجه ی او گر بپیچی دادگر

پیچدت بازو و دست و پا و سر

گفت با فرزند خود آن برزگر

ندروی جز آنکه کشتی ای پسر

این عملهای تو تخمست ای قوی

بردهد روزی و آن را بدروی

این ستمها تخم مزرع روزگار

می دهد این تخم روزی برگ و بار

آه مظلوم آفتاب تیرماه

می رساند زود باران گیاه

ورنه دوران می رساند بار تو

پر کند از بار تو انبار تو

ناله ی مظلوم نفخ آتش است

آتش از آن نفخ تیز و سرکش است

زین دمیدن این شرر سرکش بود

پنبه زار جانت پر آتش بود

ورنه روزی این شرر خود سرکشد

خانمانت را همه در بر کشد

زآنچه میکاری در این دشت ای عمو

می نگردد یاوه یک ارزن ازو

حبه حبه خوشه ها آرد سترگ

خوشه خوشه خرمنی گردد بزرگ

پرده داریهای دار امتحان

می برد لیکن ز خاطرهایشان

می کند این آب در شیر کسان

گله اش را برد سیلی ناگهان

می نداند او که این سیلاب درد

حاصل آبیست کاندر شیر کرد

کم فروشی می کند این ماه و سال

دخل خود افزون سگالد در خیال

گرد آرد آن فزونها در دکان

سال آخر شد ندارد جز زیان

چیره دستان قدر برخاستند

آنچه کم داد او دوچندان کاستند

فاش دزدد این و ایشان از نهان

ورنه آخر چون تهی ماند دکان

گر نباش دزد در دکان او

کو فزونیهای صد چندان او

زین نمط هرکس گرفتار خود است

نیک را پایان نکو بد را بد است

آری اما چشم عبرت بین کجاست

تا ببیند آنچه می آید بجاست

وآنچه آن نبود بجا ماند همی

گر کشندش با رسنها عالمی

میر شهری از امارت اوفتاد

روزگارش باز بستد آنچه داد

***

حکایت امیری که گرفتار شد و بیان سوء عاقبت ظالم

طفل ماند روزگار تنگ چشم

می دهد با صلح و می گیرد به خشم

دشمنی آمد گرفتش ملک و مال

نی حشم بخشید سودش نی رجال

این گرفت و حق به ودای محتشم

کی برآید با خدا خیل و حشم

میر مسکین را به زندان داشتند

بر مکافاتش علم افراشتند

او به زندان بیخبر از ملک و مال

دشمنان را پر ز مال او جوال

تا خبر دادش یکی روزی که شد

ملک و مالت نهبه ی این قوم لد

گفت آری اینچنین است ای پسر

هین بگو داری اگر دیگر خبر

خانه ات را گفت ویران ساختند

طاق و سقفش را به خاک انداختند

گفت بالله راستی گفتی عمو

گر خبر داری دگر با من بگو

گفت آنکه آتشی افروختند

طارم و کاخ و سرایت سوختند

گفت آری راست گفتی این سخن

گو چه شد دیگر بگو ای ممتحن

زیر لت کردند آن خاصان تو

نی هم ایشان بلکه فرزندان تو

گفت آری آری اینهم راست است

گوی با من دیگرت گر راست است

گفت بردند آن زنان پردگی

فاش و رسوا از برای بردگی

پرده ی ناموس تو برداشتند

تخم بی ناموسی آنجا کاشتند

گفت بالله این دروغ است این دروغ

شمع این را من نمی بینم فروغ

افک باشد این حدیث مخترع

ماوقع هذا و ربی ما وقع

مال مردم نهب کردستم بسی

کرده ام ویران سرای هر کسی

ای بسا آتش که من افروختم

خانه های بیگناهان سوختم

ای بسا کسها کشیدم زیر لت

لابه ذنب ولا اثم ثبت

اینهمه کردم ولیکن یکنفس

شق نکردم پرده ی ناموس کس

بیخیانت کس نترسد از قصاص

حق نابرده نمی دارد تقاص

محتسب داناست بر اسرار کار

بی گنه را کی برد بالای دار

گر ز بد می ترسی ای آزاده مرد

رو تو هم گرد بدی با کس نگرد

ور بدی کردی ز بد ایمن مباش

کان ببینی عاقبت بیداد فاش

نیک و بد باشد درختی ای پسر

عاقبت بخشد تورا روزی ثمر

زاد و رودت هم از این میوه خورند

آنچه مامان کاشت رودان بدروند

در ره حق جان خلیل ایثار کرد

زامر او فرزند خود کشتار کرد

شد خلافت زیب فرزندان او

تا ابد این دولت آمد زان او

او نه اینها کرد بهر این عوض

نی ز شاه خود غرض بودش عوض

بلکه مقصودش رضای شاه بود

شاه هم از سر او آگاه بود

بهر او فرزند و جان و مال داد

تن به تاب شعله ی جوال داد

بود از شوق وصالش بیقرار

زد بر آتش خویش را پروانه وار

هرکه عشق شمع چون پروانه داشت

زآتش سوزان آن پروا نداشت

هرکه دل از عشق روشن باشدش

آتش معشوق گلشن باشدش

خاک راه کوی یار دلپذیر

گل بود در دیده و در پا حریر

ای خنک در راه جانان سوختن

شعله ها در جسم و جان افروختن

آتشی کاندر ره جانان بود

خویشتر از صد چشمه ی حیوان بود

گر حیوة جاودان داری هوس

خویش را در آتش افکن یکنفس

گر همی جویی گلستان بهار

هین برو در آتش ابراهیم وار

***

به آتش افکندن خلیل الرحمن را

خواست ابراهیم باهنگ و خرد

جان ایشان را در آتش واخرد

ره نمایدشان به آب زندگی

وارهاندشان ز قید بندگی

بندگی نفس و شیطان هوا

بندگی گنده نمرود دغا

سوی گلزار سعادتشان کشد

سوی نورستان ز ظلمتشان کشد

چونکه طینتشان ز مار و دود بود

طینت فرعونی و نمرود بود

طبعشان را از بهار آمد نفور

گوش نگرفتند از اسرار نور

از خلیل آن بحر نور تابناک

می دمیدندی چو عنبر از شباک

یا چه آن خفاش از شمس الضحی

یا چو دیجوری ز روز پرضیاء

او پی ایشان دویدی در طلب

همچو آن خورشید در دنبال شب

در پی شب می دود مهر منیر

گوید ای شب لحظه ای آرام گیر

تا رسانم خویشتن را من به تو

آن سیاهی را زدایم من ز تو

چهره ات را نور افشانی کنم

از سرت تا پای نورانی کنم

پرده بردارم من از رخسار تو

بشکفانم صد گل از گلزار تو

شب گریزد ننگرد اندر قفا

در زمین خود را همی بیند خفا

همچو آن نمرودیان تیره روز

از خلیل آن آفتاب دلفروز

روزگاری شد که آخر آن گروه

آمدند از دعوت او در ستوه

انجمن در انجمن آراستند

پیش آن نمرود برپا خاستند

کی تو کوه ظلمت و دریای کفر

ای سراپای تو سر تا پای کفر

این عدوی ملت و ایمان ماست

این بلای جسم و رنج جان ماست

سر همی کوبد خدایان تورا

بد همی گوید نکویان تورا

این عدوی جان شاهنشاه ماست

دشمن خورشید ما و ماه ماست

بین چسان وارونه نردی باختند

دوستان از دشمنان نشناختند

دشمن تو نفس کافر کیش توست

وان هوای طبع بداندیش توست

دشمن تو خود تویی ای تیره رو

دیگران را بی سبب دشمن مگو

آنکه خواهد شمع تو روشن کند

شوره زارت روضه ی گلشن کند

دوست باشد بل نیای مهربان

هین برو او را غلط دشمن مخوان

نک زمینی باشدت پر خاروبن

نی در آنجا چشمه ی نونی کهن

خار بن بارش همه زهر بلا

بیخ آن مأوای مار و اژدها

آن یکی آمد به کف بیل و کلند

خار بنها را همه از ریشه کند

خار بنها کند و اژدرها بکشت

کشتها افکند آنجا پیش و پشت

پس زمین را می کند چالاک و چست

تا برآرد چشمه ی عذبی درست

کورکورانه تو در بانگ عویل

هر که را یابی همی گردی دخیل

کی مسلمانان مروت شد کجا

این زمینم می کند در هم چرا

ملک و مالم می کند زیر و زبر

دشمن جان من آمد این مگر

ای مسلمانان هزاران داد و داد

هیچ مسکین را چنین دشمن مباد

این نه دشمن مهربان یاری بود

روز و شب بهر تو در کاری بود

مارو افعی راند از پهلوی تو

آب شیرین آورد در جوی تو

شوره زاری بهر تو گلشن کند

یک چراغ مرده ای روشن کند

تا نبرد خارکی روید سمن

تا نگرید ابر کی خندد چمن

تا زمین نشکافت کس گندم نخورد

تا صدف نشکست کس گوهر نبرد

می شکافد آن زمین را باز یار

صاف و پاکش می کند از سنگ و خار

پس در آنها دانه ای سازد نهان

تا کشد سر خوشه های بیکران

دانه آنجا خوشه ی خندان شود

آدمی را خوشه قوت جان شود

نیست دهقان دشمن آن کشت زار

بلکه سازد بهمن آن را بهار

همچنین الطاف بی پایان حق

می کند با نیکبختان این نسق

آن هوای شهوت خشم زبون

آب شور و زینت دنیای دون

تخم صحبتهای ابنای زمان

باد بی هنگام فوج باد خوان

مزرع دلستان ز آب انداخته

شوره زاری ژول و ویران ساخته

رسته آنجا خار بن در خار بن

خار بن نی اژدها و مار بن

زیر هر خاری دوصد افعی نهان

سینه و دل بر غمان در بر غمان

چشمها خشکیده جوها گشته پر

آب گیرش پارگین شوره پر

ساحت جان نزد دهقان قدر

چون زمینی هست پیش برزگر

چون زمینی لایق گل زار دید

مرز و بومش در خور کفیار دید

گاو و بیل و خیش و داس آنجا برد

آن زمین را برشکافد بردرد

این بلاها و مرضها بی سخن

هست جان را چون شیار گاوزن

می شکافد مو به مو آن بوم را

می کند از ریشه خار شوم را

آنچه مأوا کرده آنجا از حشار

می کند از مزرع جان تار و مار

چونکه خار و مار از آن پرواز کرد

گلبن معنی شکفتن ساز کرد

چشمهای معرفت گردد روان

وا شود هم چشم و گوش هوش جان

***

حدیث لولا ان الشیاطین یحومون حول قلوب بنی آدم نظروا الی ملکوت السموات والارض

گفت آن سالار اقلیم شهود

بر روانش باد صد عالم درود

گرد دلهای بنی آدم اگر

حزب شیطان را نبودی کر و فر

دیده شان دیدی ملایک را عیان

سیر کردندی زمین و آسمان

آسمان و خاک دیدندی اسیر

پیش تقدیر خداوند قدیر

ذره ذره خاک و قطره قطره آب

جمله در فرمان آن والا جناب

هم نوای بلبل و هم بانگ زاغ

نغمه ی طوطی و غوغای کلاغ

جمله را تسبیح و تقدیس خدا

فهمد او گرچه نمی فهمیم ما

راویه بر دوش ابر از امر او

رعد غران یک نهیب قهر او

بحر را از او بود موج و قرار

بختی گردون ز حکمش در مهار

آسمان را غاشیه بر دوش از او

اختوران را حلقه اندر گوش ازو

بهر مشعل دار شیلان گاه او

انجم هندو بچه درگاه او

آسمان با قد خم از کهکشان

بهر خدمتکاریش بسته میان

باد را جاروب فراشی بکف

می دود از بهر خدمت هر طرف

آب محو است و زند سر بر زمین

می رود گاه از یسار و گه یمین

کوهها ایستاده با هم روبرو

واله و حیران شیدایی او

سرو و شمشاد و صنوبر نارون

صف زده در حضرتش در انجمن

ای خوشا چشمی که آن بینای اوست

وی مبارک دل که آن دانای اوست

دیده ی دور از جمالش کور باد

سینه ی بی یاد او در گور باد

سینه ای کز یاد آن شه خالی است

مرده باشد مرده را گودالی است

زنده آن باشد که از خود رسته شد

در وجود زنده ای پیوسته شد

چیست پیوستن به او دل باختن

خویش را در پای او انداختن

دست از تدبیر خود برداشتن

اختیار خود به او بگذاشتن

گر همی خواهی حیات خوشگوار

اختیار خود برو با او گذار

آسمان از این امانت تن کشید

کوهها از هستیش بر خود تپید

بود انسان چون ظلوم و چون جهول

لاجرم کرد این امانت را قبول

این امانت چیست ای یار رفیق

بار تکلیف است در پای عمیق

و این نتیجه اختیار قدرت است

اندرین قدرت هزاران آفت است

***

در بیان آیه انا عرضنا الامانه

اختیار ظلم و جهل اندر بشر

چونکه گردیدند جفت یکدگر

قابل تکلیف ربانی شدند

مورد فرمان سلطانی شدند

گر نباشد اختیار آید خطا

امر و نهی و وعده و زجر و عطا

کی کسی می گوید آتش را بسوز

یا به خورشیدی که عالم بر فروز

هم ظلوم آنست کز ره بر کنار

باشد و باشد رجوعش اقتدار

آنکه او پیوسته باشد خود بره

کردنش تکلیف ره باشد سفه

ور نباشد شان او رفتن ز راه

هست تکلیفش خطا بی اشتباه

هم جهول آنست کو جاهل بود

علم و عرفان را ولی قابل بود

هر که باشد عارف هر نیک و بد

از کجا محتاج فرمودن بود

ورنه دانستن بود از او امید

کی روا باشد به او وعد و وعید

مدح باشد هم ظلوم و هم جهول

در حق انسان نه ذم ای بوالفضول

یا امانت هست بار اختیار

که از آن گردیده انسان سوگوار

آسمان و کوهها زان رم گرفت

راست آدم ریش بن آدم گرفت

بد ظلوم و بد جهول و بد فضول

آمد و کرد این امانت را قبول

از ظلومی پا ز حد برتر نهاد

خویشتن را خواند سلطان کیقباد

از تجرد دید در خود انبساط

وز تعلق با دو عالم ارتباط

علم دید و میل دید و خشم دید

هوش دید و گوش دید و چشم دید

گفت پهلو زد که در پهلوی من

دور بادا چشم بد از روی من

***

در بیان مکالمه خدا با روح

من هم استم پهلوان ذوالحسب

من در اینجا و خلیفه در عرب

آفریننده چو جان را آفرید

با صفا و بهجت و نور و مزید

با کمال بی نیازی در طرب

خالی از اندوه و فارغ از تعب

کنگر ایوان غیبش آشیان

طعنه می زد بر زمان و بر مکان

غرق در او شش جهت از انبساط

بر ملایک خنده می زد از نشاط

کرد روزی حق به آن زینسان خطاب

من کیم ای روح پاک مستطاب

روح گفتا با دو صد غنج و دلال

تو بگو تا من کیم ای ذوالجلال

گفت بنمایم به تو تا کیستی

قدر خود دانی و دانی چیستی

پس ردیفش ساخت با انبان تن

هم فرستادش به این دارالمحن

گفت رو چندی به خود دمساز گرد

خویش را بشناس و آنگه باز گرد

آمد اینجا و هزاران درد و غم

رو به او آورده از دنبال هم

بود تا کودک نه پا بودش نه دست

نی ره رفتن نه یارای نشست

بسته در قنداقه با بند و رسن

در میان فضله خود غوطه زن

گریه ها کردی بسی در روز و شام

تا رسیدی قطره ای شیرش به کام

چونکه شد مردی و از قنداقه رست

شد اسیر روزگار چیره دست

من نمی گویم در این عالم چه دید

خود تو می دانی چه از دوران کشید

متحد شد روزگاری با بدن

یوسف و گرگند در یک پیرهن

وه چه آمد بر سرش زین اتحاد

هیچ مسکین را همان بد مباد

پای تا سر خون و چرک و گند و گوز

در نجاست غرق از پا تا به پوز

دور او بگرفته ترس و بیم و هول

صد هزاران حاجتش در حوش و حول

عجز و ذلت دامنش بر کف زده

لشکر امراض گردش صف زده

یک شکنبه پر ز سرگین در بغل

مبرزی پر فضله اش اندر کفل

گاه می خارد سروگاهی سرین

کون گهی می شوید و گاهی جبین

با شپشها گه رود اندر جوال

گاه با کیک و پشه اندر جدال

الغرض خود را در این عالم شناخت

پس علم از بهر رفتن برفراشت

از کثافتها و از آلام تن

شد خلاص آن روح پاک ممتحن

باز فرمودش خدا از امتحان

من انا یا روح اجبنی بالعیان

با هزاران عجز و بیم و انکسار

گفت روح خاکسار شرمسار

انت رب الارض خلاق السماء

ذوالجلال والعلی والکبریاء

تو خدای غالب یکتاستی

پادشاه فرد بیهمتاستی

تو خداوندی و مولای جلیل

من یکی مملوک مفلوک ذلیل

بنده ی بیدست و پای شرمسار

عاجزی مضطر و خاری خاکسار

از ظلومی دید مسکین آنچه دید

از عذاب و محنت و رنج شدید

ورنه لطف حق به او همراه بود

تا ابد محبوس سجن و چاه بود

هم ز راه جهل و نادانی خویش

پا نهاد از کوه و از گردون به پیش

***

در بیان قبول کردن آدم امانت را

چون بر او عرض امانت شد به جهل

خویش را فرزام هم دانست و اهل

دید مسجود ملایک خویش را

هم معلم اسم پیش از پیش را

هم بر او کردند عرض اختیار

راستی گفتا منم عالم مدار

پای پیش آورد و زانو برشکست

بار سنگین امانت دوش بست

***

در بیان قصه ی لر که رندان فریبش دادند

از لرستان یک لری زفت کلان

نوبتی آمد به شهر اصفهان

کشک و پشم و میش و گاو آورده بود

تا کند سوداگری از بهر سود

برد آنها را به میدان و فروخت

زر گرفت و کرد در همیان و دوخت

بست همیان بر میان و بر ازار

زد گره ها بر سر هم بی شمار

رندکی چند از کناری در کمین

چون بدیدند آن لر مسکین چنین

وجهت همت سوی لر ساختند

هر یکی با او قماری باختند

ابتدا آمد یکی تا نزد لر

دل تهی از کین دهان از خنده پر

تنگ بگرفتش در آغوش و بگفت

بوسه بر رویش زد و با خنده گفت

السلام ای گای سهم الدین من

ای انیس و مونس دیرین من

حال تو چون است گای سهم دین

از فراغت چند بنشینم غمین

مرد لر حیران شد و گفتا به او

گای سهم الدین نیم من ای عمو

تو همانا اشتباهی کرده ای

یا غلط در من نگاهی کرده ای

گای سهم الدین به خاطر داشتی

روی من را روی او پنداشتی

هرچه باشد در خیالت از صور

می کند وهمش مصور در نظر

آنچه در اندیشه ی آنی به روز

شب که خوابیدی کند آنهم بروز

حال مرگ و زندگانی همچنین

بی تفاوت باشدت می دان یقین

حرص اگر در خاطرت دارد ظهور

همنشینت در لحد موش است و مور

ور بود اندیشه ات ایذا و نیش

مار و کژدم آیدت آنجا به پیش

ور بود دریدن و اشکافتن

پس پلنگ و گرگ خواهی یافتن

هم بود گر مکر و تلبیس و خداع

باشدت با دیو و شیطان اجتماع

جلق و حلقت گر بود پیش نظر

پیشت آید خرس و خوک و گاو و خر

ور بود در سینه ات یاد خدا

اندر آنجا نور بینی و ضیاء

ور نماز و روزه و حج بایدت

ماهرویان پیش منظر آیدت

لب هریک زین عملها این جناب

نوعروسی هست رشک آفتاب

ور یتیمان را همی می پروری

حور و غلمان گرد خود جمع آوری

همچنین می کن به این جمله قیاس

حشر خود از زندگی کن اقتباس

تو بمیری همچنانکه زیستی

این جهان آیینه ی عقبی ستی

من نگویم این سخن ای ارجمند

شاه دین فرمود با بانگ بلند

مثل ما عشتم تموتون را بخوان

تحشرون مثل ما هم را بدان

این سخن طولانی است ای مرد حر

باز گویم قصه ی رندان و لر

***

تتمه ی قصه خواجه سهم الدین لر

رند گفت ای خواجه سهم الدین چرا

می کنی بیگانگی با آشنا

حق بسیار است از تو پیش من

ای تو آرام دل پر ریش من

هین بگو چون است کار و بار تو

چون بود امسال تو یا پار تو

بازگو هر خدمتی داری به من

ای منت بلبل تو گلزار چمن

باز گفت آن لر که بالله العظیم

گای سهمدین نی ام من ای سلیم

گفت گویا شهر انبه دیده ای

گیج و بیج و خیزه دل گردیده ای

گای سهم الدینی و من یار تو

خانه خواه و یار و خدمتکار تو

رند با لر بود در این گفتگو

کامد آن رند دویم بگشاد رو

یک سلامی سوی لر پرتاب کرد

دستها در گردنش بی تاب کرد

کالسلام ای گای سهم الدین گرد

دوری ات از جان من آرام برد

گای سهم الدین من صد مرحبا

اندرین هجران کجا بودی کجا

چونی و چون است حالت ای رفیق

خوش برآوردی رفیقان از مضیق

مرد لر حیران و سرگردان بماند

سر به پیش افکند و صد لاحول خواند

گفت پس آهسته چشمان بر زمین

منکه سهم الدین نبودم پیش ازین

رند گفتش طعنه و تسخر مزن

بی سبب بر این در و آن در مزن

نام خود را از چه ره گم می کنی

از چه ره تحمیق مردم می کنی

گای سهم الدین گرد محترم

بودی و هستی و خواهی بود هم

گوییا از دوستان دیدی گزند

خانه هامان گر نبودت دلپسند

یا خورشهامان سزاوارت نبود

یا سر گلگشت گلزارت نبود

او همی آهسته گفتی زیر لب

من نبودم سهم دین ای بوالعجب

کامد از ره رند سیم بی خبر

کرد بر روی لر مسکین نظر

پس بگفت ای گای سهم الدین سلام

تو کجا بودی چه جا بودت مقام

ای تو را هم عمر و هم دولت زیاد

دوستان را از چه بردستی ز یاد

خانه هامان جمله منزلگاه توست

چشم فرزندان من در راه توست

مرد لر این دفعه خاموش ایستاد

نی به لا و نی نعم لبها گشاد

ایستاده لر بر رندان شمان

کامد آن رند چهارم ناگهان

در رخ لر دید با وجد و طرب

گفت هی هی خواجه سهم الدین عجب

السلام ای گای سهم الدین ما

آشنا و همدم دیرین ما

سخت یاران را فرامش کرده ای

دل به آلاچق همی خوش کرده ای

لر تبسم کرد بر رویش نخست

پس سلامش را جوابی گفت سست

حال او پرسید رند از پیش و پس

او جوابش حمد لله گفت و بس

دامنش بگرفته آن رندان به کف

سوی خانه می کشیدند از شعف

کامد از یک سمت رند پنجمین

زد کلاه شادمانی بر زمین

کالبشاره گای سهم الدین رسید

از لرستان با هزار آمین رسید

السلام ای سهم دین بی وفا

تو کجا بودی کجا بودی کجا

مردک لر گفت با وجد تمام

هر سلامی را علیکم صد سلام

عفو فرمایید و عفو است از کرام

شد فراموشم ز رنج راه نام

با نشاط و خنده های دلپسند

دست اندر گردن هر یک فکند

گشت پرسان جمله را از حالشان

هم ز فرزندان و عم و خالشان

چون چنان دیدند رندان دگر

جمله سر کردند تا چل رند نر

السلام و السلام آغاز شد

هر سلامی با جواب انباز شد

شد بلند از هر طرف زان سرزمین

گای سهم الدین و خواجه سهمدین

هریکی را مرد لر در بر گرفت

پرسش احوالشان از سر گرفت

خواجه می زد نعره ها از اشتیاق

ناله ها می کرد از سوز فراق

دست لر بگرفته هریک یک طرف

خانه ما را بده امشب شرف

عاقبت گفتند او را میهمان

می کنیم امروز و امشب در دکان

پس روان شد گای سهم الدین ز پیش

در قفای او روان چل رند بیش

رفت و چل رند گرسنه پیش و پس

سهم دین را ای خدا فریاد رس

خواجه را بردند با رقص و رجز

فوج رندان تا دکان آش پز

صفه ای در آن دکان آراستند

مرغ و ماهی و مزعفر خواستند

هی بیار استاد بریان و کباب

قلیه و کیماک هریسه با شتاب

هی بخور حلوای بادام و شکر

هی بیاور میوه های نغز و تر

صحن و پالوده بیار اما ز قند

خواجه سهم الدین بود مشکل پسند

جمله را آورد استاد گزین

تا بر رندان و خواجه سهمدین

آستین بالا زدند آن رندکان

لپ لپی افتاد اندر آن دکان

همچو گاو نر که افتد در حرام

پاک خوردند آنچه بود آنجا طعام

دستها شستند و قهوه خواستند

یک به یک جمله ز جا برخاستند

رفتم اینک خانه را زیور کنم

هم به مجمر مشک و هم عنبر کنم

خواجه را دارید ای یاران عزیز

رفتم و می آیم اینک باز نیز

اینچنین رفتند ز آنجا هریکی

غیر سهم الدین نماند و رند کی

آن یکی هم یک بهانه جست و جست

جست از دکان و از آنجا برست

زان چهل تن رو یکی واپس نکرد

خواجه سهم الدین در آنجا ماند فرد

خواجه سهم الدین نشسته در دکان

روز دیگر شد نیامد میزبان

عاقبت او نیز از جا خاست زود

آمد از آن صفه ی دکان فرود

آمد استاد و کمربندش کشید

گفت او را کی کلان مرد رشید

کرده ای مهمان چهل تن رندکان

برده ای سرمایه ی چندین دکان

قیمت آن خوردنیها بر شمار

دست کن در کیسه زر بیرون بیار

گفت کی استا چه می گویی منم

خواجه سهم الدین گرد محترم

میهمان من بودم ای مرد همام

دعوتم کردند با جد تمام

گفت ای کژ رأی دزد گنده لر

زر برون کن باد بیهوده مخور

می زنم این کفچه بر فرقت چنان

کز دماغت مغز ریزد بر دهان

آن لر بیچاره همیون باز کرد

پس گشودن زان گره آغاز کرد

پس ز دندان آن گره ها می گشود

زیر دندان گفت با صد آه و دود

هرچه گفتم خواجه سهم الدین نی ام

من رفیق پار و پیرارین نی ام

باز می گفت هر که آمد از کمین

سهمدینی سهمدینی سهمدین

دیدی آخر من نبودم سهم دین

خواجه سهم الدین نه سهم دین دین

این بگفت و کیسه را افشاند و رفت

بر خر خود برنشست و راند و رفت

راست ماند آدمی را این مثال

کرده خود را خواجه سهم الدین خیال

***

تطبیق حکایت بر احوال آدمی:

کرده آن مقتول و مغرور جهول

بار سنگین امانت را قبول

داده تن در زیر بار اختیار

غافل از انجام کار اختیار

هرچه آمد بر سر آن بوالفضول

در دو عالم جمله آمد زین قبول

اختیار آمد بلای جان ما

ای خوشا بی اختیاری ای خوشا

هرکه او را اختیاری بیشتر

سینه اش از خار زحمت ریشتر

مهتوران را اختیار افزونتر است

لاجرم دلشان ز محنت خونتر است

هیچ مسکین در جهان مهتر مباد

هیچ مردی یار یا شوهر مباد

چونکه شوهر بر زن خود مهتر است

از زنش هر لحظه صد دردسر است

گر ز درد سرگریزی سر مشو

وز مهانت گر جهی مهتر مشو

گر فتد از آسمان سنگی درشت

بشکند آن شاخ بالایی نخست

گر سنگ قومی بود بهتر بود

زانکه آنکس قوم را مهتر بود

درد هر قومی و رنجش بر سر است

حال و روز سگ ز مهتر بهتر است

در زمین گر ریشه کن گردد درخت

بر زمین افتد سر آن سخت سخت

هرچه از سر دورتر هموارتر

بر زمین آید برو در آن نگر

گر به سنگش بهر باروبر زنند

سنگ را بر شاخ بالاتر زنند

هرچه پایینتر بچینندش بدست

شاخه ی پایین ز زخم سنگ رست

لیک اگر دهقان درختی آب کرد

پای آن را ابتدا سیراب کرد

می کشد قصاب چون آن گوسفند

سر از آن برد نه دم ای هوشمند

باد صرصر چون وزیدن در گرفت

هر چنار و عرعر از بن برگرفت

نرم نرم از غرفه ی کربا گذشت

بر گل و سبزه نسیم آسا گذشت

جان بابا اندرین باغ دو در

شو حشیش و از چناری درگذر

تا شوی ایمن ز صرصرهای آن

هم ز فوج زاغ و از غوغای آن

دم شود دنبال و چشم و سر بدو

سر مشو آذوقه خنجر مشو

در میان مردمان معمور باش

تیزبین و دوربین و کورباش

با همه بنشین ولی گمنام شو

دردها میگیر و صاف آشام شو

یا همه باش از همه مستور باش

با همه نزدیک باش و دور باش

در میان انجمن خلوت گزین

روشناییها ز تاریکی بین

چیست تاریکی بدان ای ذوفنون

ناشناسایی بر این قوم دون

عیش آن دارد که باشد ناشناس

کو بود نانش جوین پشمین لباس

ای خوشا دوران آن بی اسم و نام

که نگوید هیچکس او را سلام

سینه خالی کن ز قید این و آن

نزد من بهتر ز ملک این جهان

عیش آن خوش باد کو با جفت خود

شب بخسبد فارغ از هر نیک و بد

در جهان گر از جهان وارسته است

در بخود از خلق عالم بسته است

هر که وارست از جهان در این جهان

یافت بیشک او حیات جاودان

این بود از موت آزادی پسر

هین بمیر و زندگانی را نگر

زین ممات ادریس بر افلاک شد

همنشین خور مسیح پاک شد

زین ممات آتش چمن شد بر خلیل

موسی عمران گذشت از رود نیل

احمد از این مرگ بر معراج شد

حیدر کرار و صاحب تاج شد

شد از این مردن شه دوران حسین

زنده ی کونین و نور عالمین

خاک راهش شد شفای هر مرض

قبه اش شد قبله گاه هر عرض

عاشقان را این ممات آمد حیات

عارفان هم زنده اند از این ممات

هم از این مردن شهید آمد شهید

نی ز زخم تیغ و خنجر ای رشید

چون به میدان پا نهاد آن نیکمرد

تن به مردن داد و ترک خویش کرد

مرد پیش از مرگ ترک جان گرفت

تیغ و خنجر را گل و ریحان گرفت

شد از این مردن شهید آن نیکبخت

نی ز زخم تیغ و ضرب گرز سخت

زین سبب فرمود ما هم میتون

بل هم احیا عند ربهم یرزقون

چونکه مردند و گذشتند از حیات

خونشان شد پاکتر ز آب فرات

از شهادت می شود خون پلید

خوشتر و صافیتر از آب سفید

جان پاک او ندانم چون شود

از دو صد خورشید و مه افزون شود

هر که ترک جان کند در این جهان

عالم جان را همی بیند عیان

پرده های چشم برچیده شود

ای بسا نادیدنی دیده شود

بشنود گوشش خبرهای شگرف

جرعه ها نوشد از آن دریای ژرف

***

سوزانیدن زنان هندوان خود را با شوهران

یاسه باشد در میان هندوان

هم ز عهد باستان تا این زمان

مردگان خود بباید سوختن

شعله ها از بهر او افروختن

آبنوس و عود و صندل آورند

خرمن اندر خرمن آتش می زنند

پس بسوزانند جسم مردگان

همچنانکه روحشان در آن جهان

خواجه ای را چون سر آید زندگی

گرد آیند از پی سوزندگی

جمع گردد عالمی از خاص و عام

تا بسوزانند آن خواجه همام

یک دو تن از خواصگان خلوتش

نوعروسان حریم عزتش

جسم و جان در حضرتش قربان کنند

خویش را بر شعله ی سوزان کنند

پس بیارایند از پا تا به سر

از زر و مرجان و یاقوت و گهر

از حریر هند و دیبای فرنگ

پرنیان سرخ و سبز و لاله رنگ

کرد هر هفت همچو طاوس بهار

لب پر از صد خنده رخ پر از نگار

دیده ها مکحول و رخها غازه ناک

زلف آشفته گریبان کرده چاک

دست افشان پای کوبان با دلال

سوی آتش ره نوردند با عجال

مؤبدان اندر یمین و در یسار

مطربان در نغمه اندر هر کنار

اینچنین آیند با ناز و خرام

تا بر آن خرمن آتش تمام

تختهای صندل و عود و چنار

برفراز هم چو تخت زرنگار

قبه ای از تختها افراشته

خواجه را بر کنگرش بگذاشته

نعش خواجه بر فراز تخت نار

دور آن جای عروسان تتار

چونکه آیند آن عروسان پای تخت

شاد و بر گاو فنا بندند رخت

دست همت بر تن و بر جان زنند

گوی هستی را به صد چوگان زنند

بگذرند از جسم و از جان رایگان

از برای خواجه ی بیحس و جان

آستین بر چهره عالم زنند

اختلاط جسم و جان بر هم زنند

پس بر آن تخت فنا بالا روند

هریکی در جای خود مأوا کنند

چونکه بنشینند بر آن تخته بست

دل ببرند از خود و از هرچه هست

مرگ پیش از مرگشان پیدا شود

چشمشان بینا زبان گویا شود

خنده ی شادی زنند از انبساط

آتش اندر شعله ایشان در نشاط

پس ببینند آنچه ناید در نظر

بشنوند آنها کز آن نبود خبر

زینت و زیور ز خود دور افکنند

هم ز دست و گوش و گردن بگسلند

پس بسوی هرکسی زان انجمن

رو کنند آیند با وی در سخن

آگهش سازند ز استقبال او

آنچه آید پیش او زاحوال او

بی تفاوت آنچه گویند آن شود

عقلها از گفتشان حیران شود

اینچنین گویند تا آتش فتاد

هم دهانشان هم زبان برباد داد

چونکه مردند از خود وفانی شدند

آگه از اسرار پنهانی شدند

هندویی از بهر هندو مرده ای

بگذرد از جان نیم افسرده ای

پرده برچینند از پیشش عیان

تا بر او گردد عیان سر نهان

در ره آن زنده ای سرمد اگر

زنده جانی بگذرد از جان و سر

من نمی دانم بگویم چون شود

آنچه باید عقل از آن افزون شود

ای عجب بنگر که خیل زندگان

خویش را سوزند بهر مردگان

می کند آن زنده ی سرمد طلب

از تو جان ندهی عجب ای صد عجب

نیم جانی ده از آن صد جان ستان

پارگین ده چشمه ی حیوان ستان

یکقدم از خود گذر کن ای ودود

پس قدم بگذار در ملک خلود

از تو تا سر منزل جانان تو

یکدوگامی پیش نبود جان تو

هر دو عالم در تو باشد مستتر

تو نداری از خود ای بابا خبر

پادشاهی و گدایی می کنی

گنج داری بینوایی می کنی

تشنه می میری و عمان پیش تو

چیست عمان آب حیوان پیش تو

گنج اعظم در میان مشت توست

خاتم جم در کهین انگشت توست

تو گدایی می کنی با آه و دود

بر در هر خانه ی گبر و یهود

سال و مه جان می کنی در حرص و آز

نام آن را مینهی عمر دراز

روزها صد جان کنی اندر طلب

تا بکف آری دو نان از بهر شب

پس خوری و فضله سازی نان خویش

روز دیگر جان کنی چون روز پیش

کار تو اینست اندر ماه و سال

گاه در جان کندنی گاهی مبال

روزگاران شغلت این است و فنت

زندگانی نبود این جان کندنت

می کنی جان تا برآید جان تو

ای دریغا درد بیدرمان تو

در میان چار خصم جنگجوی

کی برد جان ای رفیق نیکخوی

گم غم مغلوبی این گاه آن

چون تو رفتی خواه این و خواه آن

چونکه می رانند آخر ای عزیز

خود بمیر و از غم مردن گریز

می توان تا کی غم ایام خورد

زنگ از این غم باید از خاطر سترد

چاره ی این چیست دانی جان من

از وجود خویش بیرون آمدن

کار آتش بایدت آموختن

روز و شب از پای تا سر سوختن

عمر رفت و روز رفت و شام رفت

سال رفت و ماه رفت ایام رفت

دیگران رفتند پیش گنج و ناز

در مقام خانه ی تو پیش باز

ای تو سرمست هوا هشیار شو

ای تو در خواب هوس بیدار شو

پنج روزی پنج و شش خواهد گذشت

خواه ناخوش خواه خوش خواهد گذشت

صد بهشت و دوزخ اندر راه توست

دیده ی کار آگهان آگاه توست

عقبها در پیش داری ای پسر

چند چند آخر نشینی بیخبر

گر از آن سویت خبر نی کافری

ور خبر داری و در خوابی خری

پس نباشد آنچه گفتند آگهان

از خبرهای جهانی بی نشان

ای برادر مرده ای تو بارها

زندگانی دیده ای بسیارها

چونکه مردی از جمادی ای پسر

زنده گشتی از نبات سبز و تر

***

آرزوی کسی که سؤالی بکند از مردگان

بار دیگر چون بمیری از نبات

یافتی در زمره ی حیوان حیات

چون ز حیوانی بمردی از بشر

زنده گشتی با هزاران بال و پر

در نباتی عقبه ها بس دیده ای

زیر داس آسیا گردیده ای

اره ها و تیشه ها بس خورده ای

در میان آب و آتش برده ای

زخمها خوردی ز دندانها بسی

طبخها در اندرون هرکسی

صد کریوه بود در حیوان فزون

سرد و گرم روزگار ذوفنون

تشنگی و گشنگی و رنج و درد

بیش و نیش مار و مور و دود و گرد

آنچه در انسانیت آمد بسر

من چه گویم خود تو دانی برشمر

چون ز انسانی بمیری ای اخی

خواه بهشتی باش خواهی دوزخی

در عقب عقبات بیحد باشدت

طی آن عقبات هم می بایدت

صد کریوه بیش اندر راه هست

صد هزاران قصر هست و چاه هست

از پس مرگت هزاران برزخ است

صد بهشت و صد جحیم و دوزخ است

گوید آن نادان که کاش از این جهان

بازگردیدی یکی زین مردگان

شرح آن عقبات گفتی سربسر

دادی از احوال آن عالم خبر

کاش یکتن سر برآوردی ز خاک

تا بگفتی شرح گور سهمناک

خود گرفتم مرده ای در بر کفن

بازگشت آمد میان انجمن

کی تواند گفت حال چین و روم

یا فصول منطق و طب یا نجوم

یا ز عرش و کرسی و شمس و قمر

یا ز رؤیا و خیالات و فکر

بلکه چون گندم شدی بار دگر

می نگنجد در تو انسانی دگر

خود گرفتم باشدت نطق و زبان

تا کنی احوال انسانی بیان

آن نباتات دگر را گوش کو

گوش هم گر باشد آخر هوش کو

تا نیوشند آنهمه گفتار تو

پی برند از گفت تو اسرار تو

همچنان گر سوی حیوانی روی

فی المثل خر کره یا گاوی شوی

کی توانی گفت احوال بشر

گر بفهمند آن گروه گاو و خر

مرده ای هم گر ز برزخ بازگشت

گشت انسان با تو هم آواز گشت

آنچه دیده است اندر آن اقلیم جان

گنجدش کی در دهان یا در زبان

لفظ بهتر معنی این عالم است

آن معانی را سخن کی محرم است

عالم روح است شهرستان غیب

لیس فیه ی شبهة لافیه ریب

شرح حالش را بیانی دیگر است

محرم رازش زبانی دیگر است

لفظها باید ز جنس آن جهان

هم ز جنس آن دهان و آن زبان

ور بگوید هم تورا آن گوش کو

بهر فهم آن معانی هوش کو

زین سبب در خواب اگر بینی شبی

مرده ای را پرسی از آن مطلبی

از تو بگریزد کشد در هم جبین

ور بگوید از پس سیصد یمین

باشد آنچه هیچ ناید کار تو

نی شفای خاطر بیمار تو

می نداند گفت زینرو ابکم است

ور بگوید گوش تو نامحرم است

این سخن را بس بود مشکل بیان

شب گذشت و قصه ی ما در میان

***

بقیه حکایت به آتش انداختن ابراهیم خلیل الرحمن (ع)

قصه ی نمرود و ابراهیم بود

شرح سوزانیدن و تسلیم بود

کرد القا آنچه برهان و دلیل

بهر آن قوم سیه دل آن خلیل

میلشان را جانب ایمان نکرد

کفرشان را رخنه در بنیان نکرد

کی کند در سنگ خارا رخنه آب

کی نماید ره به کوران آفتاب

دجله را گر سر دهی در شوره زار

کی برویاند گل و آرد بهار

گر نهی صد مشعل اندر آستان

کور و نابینا چه دارد سود از آن

گر شود آیینه عالم سربسر

کور را نبود ز روی خود خبر

در زمین شوره آب خوشگوار

جای باغ و لاله خار آرد ببار

شبهه نادان فزاید از دلیل

خون شود از بهر قبطی رود نیل

همچنان پند خلیل خوش بیان

از برای زمره ی نمرودیان

هرچه ایشان را نصیحت داد و پند

پند او شد قید جانهاشان و بند

پند او افزود بر عصیانشان

شعله ور شد آتش طغیانشان

دره ای را پر ز هیزم ساخته

سال و مه هیزم در آن انداخته

پیر و برنا هر که در آن مرز بود

می فکندی اندر آن دره وقود

خار و خاشاکی بهرجا یافتند

برگرفته رو به دره تافتند

آتش افکندند پس در آن دره

کوه و صحرا شعله ور شد یکسره

زمهریر از آب آتش درگرفت

از سما را تا سمک آذر گرفت

دود پیچیده در این نیلی قباب

تار شد از دود چشم آفتاب

زالتهاب آتش و دود لهب

جمله اجزای جهان بگرفته تب

پس بجستند آن گروه نابکار

آن خلیل جان فشان کردگار

می دواندندش سوی آتش به خشم

هین بیا و گفت می آیم به چشم

کافروزید آتش ای نمرودیان

کامدم اینک سوی آتش روان

چونکه این آتش به راه بندگی ست

نیست آتش بلکه آب زندگی ست

تو بپا گویی من از سر می روم

سوی آتش چون سمندر می روم

این نه آتش بلکه آب کوثر است

پیش من از آب حیوان خوشتر است

***

در بیان آتش انداختن زاغان سمند را

داشت زاغی در مقامی آشیان

بچه ها پرورد در آن زاغدان

روزی از آن آشیان پرواز کرد

یک سمندر پر در آنجا باز کرد

زاغهای زاغ را از هم درید

خونشان را خورد و از آنجا پرید

زاغ سوی آشیان چون بازگشت

با هزاران درد و غم انباز گشت

آشیان ویرانه دید و سرنگون

بچه هایش غرقه در غرقاب خون

بر پرید و بر سر کوهی نشست

سینه ی زاغان زآه و ناله خست

گاه رفتی بر هوا گاهی زمین

گه به فریاد آمدی گاهی انین

جمله زاغان گرد او جمع آمدند

حلقه ی ماتم به دور او زدند

کوهسار و دشت و صحرا باغ و راغ

پر شد از غوغای زاغ و بانگ زاغ

آن دریدی چینه دان از درد سوک

می زدی بر بال و بر چنگال نوک

هم از ایشان چاره ارشاد جست

اندرین ماتم ره امداد جست

گر کشیدید انتقام از این گروه

ورنه بگریزید از هر دشت و کوه

گر جفا بر من شد ای یاران گذشت

بود اگر مشکل اگر آسان گذشت

فکر کار خود کنید از این سپس

ورنه در عالم نبیند زاغ کس

جمله ی زاغان به فریاد آمدند

جمع گشتند و صف اندر صف زدند

لشکری انبه ز زاغان و زغن

گرد آمد اندرین ربع و دمن

بر سمندر حمله ور گردید زاغ

بر سمندر تنگ شد صحرا و راغ

حمله ها کردند با کوس و نفیر

جمله را کردند آن زاغان اسیر

پس بگفتند آنچه کردند از زغم

این ستمکاران به زاغان از ستم

انتقامش نیست غیر از سوختن

باید آتش بهرشان افروختن

خاروخس چندانکه بود اندوختند

پس در آنجا آتشی افروختند

آن سمندرها فکندند در وراغ

گفتی آمد بهر مکسوران کزاغ

آن سمندرها در آتش با نشاط

هر طرف اندر خرام و انبساط

پس گرفتند آن شررها در بغل

پر برآوردند در رقص الجمل

گاه غلتیدند در آتش بوجد

یارب این آتش بود یا دشت نجد

پیش از این ای کاش می گشتیم اسیر

تا فتادیم اندرین کاخ خزیر

اینکه می بینیم با صد آب و تاب

خود به بیداریست یارب یا بخواب

کاش زاغان پیش از این بر ما زدند

شعله بر جیپا درین تیما زدند

یارب این زاغان چه فرخ فر بودند

کان قند و معدن شکر بدند

می خرامیدند هرسو پرفشان

بر هوا از بال و پر اخگر فشان

زاغها دلخوش که کاغ افروختیم

این سمندرها در آتش سوختیم

وان سمندرها به وجد و انبساط

اندر آن آتش به صد رقص و نشاط

اینچنین دان در میان آن لئام

حال عارف بی تفاوت ای همام

طبعشان باشد ز یکدیگر جدا

این هوا را می پرستد آن خدا

خلق را با عارفان از این تضاد

گشت پیدا صد لجاج و صد عناد

از عناد خویش از هر راه کوی

عارفان را هرزه و دشنام گوی

در سر هر ره پی آزارشان

در خراش آن دل بیدارشان

عارفان فارغ از این پندارها

در نشاط و وجد از این آزارها

آن کند تسخیر یا طعنه زند

این همین بر طعنه اش خنده زند

آن به دل اندر نشاط و وجد و عیش

این همی برمی جهد در طعن و طیش

می دهد دشنامش و گوید سقط

این نداند قال شیئا او صرط

مه فشاند نور اندر آسمان

بر فراز قبه ی عزت روان

می کند سگ در زمین وغ وغ همی

می جهد این سو دمی آن سو دمی

عارف اندر فکر کاروبار خود

در نشاط و عیش با دلدار خود

در کمیز خود همی غلتد لئیم

دل ز غیظ و از غضب دارد دونیم

آن همی گوید سقط این مرد حر

گویدش هرگه که می خواهی بخور

ور زند سیلی قفایش را بکف

مرد عارف پیش دارد آن طرف

گویدش میزن بنازم دست تو

این من و این تیر تو این شست تو

این قفایم در خور سیلی بود

این قفا خوشتر که خود نیلی بود

هی بزن گویا دگر دلدار من

دل کشیدش جانب آزار من

هی بزن سیلی و محکمتر بزن

تا شود خوشدل بت طناز من

هی بزن بفکن ز سر دستار من

تا بخندد شوخ شیرین کار من

تو بزن بر من همی من برجهم

دست گه بر رو گهی بر سر زنم

تا ببیند یار من خندان شود

عیش منهم زین دو صد چندان شود

یار شوخم طرح شوخی ساخته

این دو دیوانه بهم انداخته

من یکی دیوانه ی سرشار او

واله او مست او آوار او

وان دگر بیعقلی اندر کشورش

ای سر ما هر دو اندر چنبرش

سوی آن دریای آتش کافران

می دواندند آن خلیل جانفشان

***

در بیان رجوع به حکایت خلیل الرحمن

او دویدی خود سوی آن بحر تف

بلکه گزگز جستی از شوق و شعف

اینچنین تا قرب دره آمدند

عالمی کافر در آنجا صف زدند

دره ها دیدند اندر اشتعال

شعله ها اندر جنوب و در شمال

سرکشیده شعله ها تا کهکشان

بر یسار و بر یمین آتش فشان

از تف جانسوز آن آتش کجا

می تواند کس گذارد پیش پا

لیکن ابراهیم از شوق شرر

هر زمان می خواست آید پیشتر

نی ز آتش بیم او را و نه باک

در دلش چیزی نه جز دانای پاک

حکم تکلیفش نبدگر پای بند

پاره کردی او دو صد زنجیر و بند

صد کمند آهنین بگسیختی

جانب آتش دوان بگریختی

بلکه صد دریای آتش بیدرنگ

در کشیدی خود بیکدم چون نهنگ

آب بود آن آتش و ماهی خلیل

وه چو آبی کوثری یا سلسبیل

لیک تکلیفش نگهداری نمود

از ره تکلیف خودداری نمود

پس ببستند آن گروهش دست و پا

تا به آتش افکنندش از جفا

قرب آتش بود لیکن چون محال

مانده حیران آن گروه بدخصال

چون در آتش افکنند آن شاه را

پس بسوزانند مهر و ماه را

کامد آن ابلیس چون پیری کهن

چاره جوشد در ماین انجمن

همچو کنکاران برایشان رخ نمود

پرده از رخسار کنکاری گشود

دادشان تعلیم علم منجنیق

منجنیقی ساخت بهر آن فریق

پس نشانیدندش اندر منجنیق

آن خلیل پادشاه بی رفیق

منجنیق از تاب خجلت تب گرفت

روز شد تاریک و رنگ شب گرفت

سرد شد بر جان خود آن دم اثیر

زآتش غم سوخت جان زمهریر

آن سه عنصر در گریز از بار خود

در تحیر آتش اندر کار خود

چون نسوزانم که اینم اقتضاست

طبع من سوزنده از امر خداست

چون بسوزم این خلیل داور است

خلق عالم را دلیل و رهبر است

دیده از دیدن فروبست آفتاب

چرخ را آمد سکون خاک اضطراب

سربسر اجزای عالم منتظر

تا چه فرماید ملیک مقتدر

باد در جولان که تا گوید خدا

اندران شهر افکند آن شعله ها

سرکشیده آب تا فرمان رسد

خویش را برقلزم آتش زند

آتش بیچاره خود آماده بود

تا از آن گبران برآرد گرد و دود

منتظر خاک و گشوده صد دهان

تا ببلعد زمره ی نمرودیان

مشکها بر دوش بگرفته سحاب

تا چه آید از خدا او را خطاب

موجها آورده دریاها به لب

تا چه فرمان آید ایشان را ز رب

صف کشیده جمله مرغان در هوا

تا کنند اندر رهش جانها فدا

کعبه سر برداشت ز اقطار حرم

تا ببیند حال معمار حرم

دلو بر کف چاه زمزم در صدد

تا مگر آبی بر آن آتش زند

اضطراب افتاد در رکن و مقام

شد صفا بی نظم و مروه بی نظام

چون کشیدند آن طناب منجنیق

واخلیلا شد بلند از هر فریق

شورشی افتاد در این نه قباب

در ثوابت گشت پیدا انقلاب

شور و غوغا شد بپا در لامکان

غلغله افتاد اندر قدسیان

غرفه ی بالائیان بی نور شد

حلقله ی کروبیان پرشور شد

صف طاعات ملک از هم بریخت

رشته ی تسبیح طاعتشان گسیخت

های و هوئی گشت پیدا در فلک

وحشتی افتاد در موج ملک

جمله افتادند در عجز و نیاز

کای خدا ای پادشاه کارساز

یک موحد نیست جز او در زمین

نیست یکتن حق پرست راستین

چون پسندیش ای خدای بی قرین

اینچنین مغلوب قوم ظالمین

در بسیط خاک و اقلیم شهود

جز سرش در سجده ات ناید فرود

در زمین جز او دل هشیار نی

غیر او شبها کسی بیدار نی

جز دلش یکدل به امید تو نیست

یک زبان گویای توحید تو نیست

کف به درگاهت جز او کس برنداشت

تخم مهرت را کسی جز او نکاشت

ای دریغ از ناله شبهای او

ای دریغ از هی هی و هیهای او

ای دریغ از قامت خم گشته اش

از دل بریان خوش آغشته اش

وان از فریاد یارب یاربش

گریه های روز و افغان شبش

سینه ی پاکش محبتهای توست

هم دل او خلوت تو گاه توست

کی توان دیدن چنین او را زبون

ای خدا در پنجه ی این قوم دون

یا بگو تا جمله جانبازی کنیم

با وی اندر آتش انبازی کنیم

همراه او تن در آتش درزنیم

آتش اندر بال و اندر پر زنیم

چون خلیل تو بسوزد ای جلیل

جان ما هم در رهش باشد سبیل

یا بده دستوری ای سلطان جان

تا زنیم آتش بر این نمرودیان

کوههاشان جمله بر سر افکنیم

جسمشان با خاک ره یکسان کنیم

لرزه اندازیم بر اندام خاک

خاک را از لوثشان سازیم پاک

سرنگون سازیم شهرستان شان

هم بسوزانیم خانمان آن

یا بفرما تا به او یاری کنیم

مر خلیلت را نگهداری کنیم

روز و شب گردیم اندر کوی او

چشم بد سازیم دور از روی او

پر کشیم و تا به افلاکش بریم

هم برون زین خاک ناپاکش بریم

شد خطاب از حق به آن کروبیان

کی برای خدمتم بسته میان

هست دستوری شما را سربسر

سوی خاکستان کنید اکنون سفر

مر خلیلم را هواداری کنید

گر یکی گوید دوصد چندان کنید

***

آمدن ملائکه سموات به یاری خلیل الرحمن

چون شنیدند این خطاب آن قدسیان

از سما کردند رو در خاکدان

جمله بگشودند از هم بال و پر

جانب این دشت غبرا پی سپر

هر یکی جستی از آن دیگر سبق

تا بپایین آمدند از نه طبق

منجنیق اندر هوا برخاسته

کامد اول یک ملک آراسته

کای خلیل الله منم دارای باد

حق زمام باد در دستم نهاد

هم بده فرمان که گویم باد را

برکند این قوم بی بنیاد را

جله را بر کوه و بر صحرا زند

خیمه شان بر لجه ی دریا زند

هم بریزد آتش سوزانشان

هم به خانمان و هم بر جانشان

جسم و جانشان دود خاکستر کند

سروریها را ز سرشان درکند

هرکه بهر دیگری آتش فروخت

باید اول خود در آن آتش بسوخت

هرکه خواهد آتشی افروختن

بایدش در آتش خود سوختن

گفت ابراهیم او را کی ملک

مکرمت کردی جزاء خیرلک

ما و امت را برو با هم گذار

این من و این آتش این پروردگار

آتش اندر راه آن سلطان راد

گرچه صد دریا بود باد است باد

از پی آمد آن ملک دیگر روان

کای خلیل صدق و ای جان جهان

جمله دریاها به فرمان منند

کوهها لرزان ز توفان منند

رخصتی ده بحر را بر پر زنم

موج دریاها بر آن اخگر زنم

ناخدایم لیک توفانی کنم

در بسیط خاک ویرانی کنم

گفت رو رو حق ز تو خشنود باد

جان فدای آنکه هست و بود باد

چونکه در راه شه خوبان بود

آب و آتش پیش من یکسان بود

آبو آتش را بر من فرق نیست

دوستان را فکر حرق و غرق نیست

گر بسوزد این تنم قربان او

ور ببخشاید زهی احسان او

کان ملک دیگر ز پی آمد روان

صد ثنا و صد ستایش در دهان

کاین منم سرهنگ ابر و رعد و برق

گه به مغربشان کشم گاهی به شرق

رخصتی ده تا بگویم مر سحاب

اندر این آتش فرو ریزند آب

آتش نمرودیان ابتر کنم

هم از آن پس خاکشان برسر کنم

گفت آن شه هرچه باشد خوش بود

خواه باشد آب خواه آتش بود

من ز تو آتش ز تو ای محتشم

خواه در آبم فکن خواه آتشم

همچنین آمد از آن روحانیان

آنچه ناید در شمار و در بیان

هریکی را عذرخواه آمد خلیل

نی اعانت جست نی آمد دخیل

هر که آن گستاخ بزم شاه شد

از عوانان کی اعانت خواه شد

هرکه اندر بزم شه محرم بود

کی دخیل حاجب و دربان شود

هرکه داند شاه را دانای راز

کی به نزد ترجمان آرد نیاز

زان ملایک هیچ یک حاجت نخواست

سر در آتش منجنیق آورد راست

***

جدا شدن خلیل از منجنیق و آمدن روح القدس به یاری او

چون رها از منجنیق آمد خلیل

آمد از دربار عزت جبرئیل

گفت هل لک حاجة یا مجتبا

گفت اما منک یا جبریل لا

من ندارم حاجتی از هیچکس

با یکی کار من افتاده است و بس

هین ادب بنگر که در آن تنگنای

لب به حاجت هم نه بگشود از خدای

عرض حاجت در اشاره درج کرد

داد تصریح و کنایت خرج کرد

گفت با او جبرئیل ای پادشاه

پس ز هرکس باشدت حاجت بخواه

گفت اینجا هست نامحرم مقال

علمه بالحال حسبی بالسئوال

این عبارتهای بیمعنی استی

او بمعنی بی سخن داناستی

من نمی دانم چه خواهم زآن جناب

بهر خود والله علم بالصواب

گر سزاوار من آمد سوختن

لب ز دفع او بباید دوختن

ور نخواهد سوزد آن شه پیکرم

هم نسوزاند به آتش گر درم

می تواند آتشم گلشن کند

شعله ها را شاخ نسترون کند

چون قضای او رضای جان ماست

آتش گلشن همه یکسان ماست

من نمی خواهم جز آنچه خواهد او

حال من می بیند و می داند او

آنچه داند لایق من آن کند

خواه ویران خواه آبادان کند

او اگر خواهد بسوزاند مرا

من کجا بگریزم از آتش کجا

***

علو مقام و مرتبه رضاء بقضای الهی و تسلیم

این دعا باشد گریزی از رضاش

ای دعا رو رو تن ما و قضاش

هرکه در کوی رضا دارد مقام

جستن دفع قضایش شد حرام

آن دلی کاندر رضایش شاد شد

از غم هر دو جهان آزاد شد

بر مرادش کارها باشد همه

بر رضای او رود خورشید و مه

اختوران هم بر مراد او روان

بر مرادش گردش هفت آسمان

بادها هم بر مراد او جهند

ابرها هرجا که او خواهد روند

مردن هرکس به خاطرخواه اوست

زندگیها هم همه در راه اوست

زانکه او داند که عالم موبمو

هست اندر قبضه ی سلطان او

قطره باران بیفتد از سحاب

بی رضا و حکم آن عالیجناب

بی قضا و بی رضایش یک نفس

برنیاید از گلوی هیچ کس

جز به امر نافذش یکتن نمرد

لقمه ای کس بی رضای او نخورد

احتیاج از او و استغنا ازو

دیده ای گر کور و گر بینا ازو

هر عزیزی را عزیزی داده او

جمله ناچیزی و چیزی داده او

هم سر از او هست و هم دستار ازو

پایها از او و پا افزار ازو

عزت از او گنج از او دولت ازو

ذلت از او رنج از او محنت ازو

درد ازو درمان ازو بیمار ازو

گل از او گلشن ازو و خار ازو

من چه گویم درنیاید در شمار

هرچه باشد هست زامر کردگار

چونکه بنده در رضایش محو شد

هیچ چیزی را نخواهد بهر خود

می نبیند خویشتن را در میان

می نجوید غیر آن سلطان جان

چونکه می داند جهان را رام او

هست عالم سربسر بر کام او

بلکه عالم شد به فرمانش همه

هرچه باشد لذت جانش همه

فقر و ذلت شکر و حلوای او

زخم و دمل سندس و دیبای او

زندگی و مرگ او یک سان بود

بی تفاوت درد بیدرمان بود

بر سرش گر زخم و گر افسر یکی ست

در گلویش لقمه و نشتر یکی ست

گر بمیرد جمله فرزندان او

خندد و گوید همی قربان او

ملک و مالش رفت اگر یک سر به باد

گوید آنها هم نثار شاه باد

بلکه نی جوید بهشت و نی نعیم

نی ز دوزخ باشدش پروا نه بیم

راحتش اندر رضای حق بود

خواه دوزخ خواه فردوس ابد

اینچنین کس پس چرا گوید دعا

لابه کی آرد پی دفع قضا

جز مگر چون او دعا فرموده است

طالب عجز و دعاهای وی است

چونکه او جوید دعا اندر عطب

چون کند آن عجز و زاری را طلب

در دعا آید از این ره روز و شب

عجز و زاریها کند از این سبب

گر دعا و عجز می آرد به پیش

کی غرض دارد ازو مطلوب خویش

مطلب آن امتثال امر اوست

امتثال امر اویش طبع و خوست

استجابت هم نخواهد از دعا

چون گدایی باشد او را مدعا

شیئی لله گوید اما هیچ شیء

جز گدایی نیست قصد جان وی

در دعا گوید که ای یار عزیز

می نخواهم می نخواهم هیچ چیز

من نخواهم جز گدایی ای خدا

من گدایم من گدایم من گدا

از گدایی من گدایی خواستم

نی گدای گرده و حلواستم

***

داستان آن گدا که هرچه به او دادند نگرفت

یک بزرگی می گذشت اندر رهی

دید ناگه بر لب بامی مهی

مه نه بل خورشید چارم آسمان

روی او بر آسمان پرتوفشان

از کمان ابروان مشکبار

صید افکن از یمین و از یسار

وز کمند گیسوان تابدار

بسته پای رهروان از هر کنار

آن نگار صید جو از طرف بام

با نگاهی ساخت کار آن همام

دل ز عارف برد بالا با کمند

با کمند آن دو گیسوی بلند

دل ربود از سینه و هوشش ز سر

بیدل و بیهوش ماند آن ره سپر

سوی منزل رفت و دندان بر جگر

نی خبر از پای او را نی ز سر

یک دو روزی خون دل خورد و خزید

عاقبت عشقش عنان از کف کشید

آتش عشقش شرر انگیز شد

جام صهبای غمش لبریز شد

خانه بر او تنگ شد چون چشم میم

دشت شد چون دوزخ و گلشن جحیم

پس گذر افکند اندر پای بام

نی اثر زان دید و نی بشنید نام

پس یکی زنبیل چون عباس دوس

برگرفت و جست چون تیری ز قوس

رفت سوی خانه ی آن دلربا

گفت یاران چیزی از بهر خدا

شیئی لله شیئی لله ای مهان

من گدای عاجزم بس مستهان

بر در آن خانه بس فریاد کرد

تا که صاحبخانه او را یاد کرد

سعی و همت هست مفتاح فرج

من قرع باباً وقد لج ولج

هرکه در زد خانه ای را عاقبت

درگشایندش به مهر و مرحمت

نیست از دون همتی چیزی بتر

کو ز بی همت کسی محرومتر

سعی و همت در کسی چون جمع شد

بزم عالم را چراغ و شمع شد

من چنین دانم که آن مسکین گدا

می شود از سعی و همت پادشا

می توان از سعی بر افلاک شد

ای خوش آنکو ساعی و چالاک شد

راه آن باید ولی جست از نخست

وانگهی پیمود ره چالاک و چست

از کسالت مرد ابتر می شود

لایق روبند و معجر می شود

زاید از دون همتی ای یار فرد

ذلت و عجز و زبونی بهر مرد

وز کسالت نکبت و ادبار زاد

تا چه زاید خود از این دو ای عماد

***

رجوع به حکایت گدای عاشق

یک کنیز آمد بکف یکتای نان

گفت بستان ای گدا اینجاممان

نی گرفت آن نان و نی گفتش جواب

شیئی لله گفت با صد آب و تاب

یک دو گامی گشت دور و بازگشت

باز بالله شیئی را انباز گشت

آبش اندر چشم و گریه در گلو

شیئی لله شیئی لله کار او

گفت با صد ناله صاحب دولتان

این گدا را بهر حق یکتای نان

آن کنیزک باز نان آورد و آب

گفت بستان ای گدا رو با شتاب

دست واپس برد و گامی چند رفت

باز برگردید سوی خانه زفت

کرد فریادی که ای اهل سرای

یک کرم بر این گدا بهر خدای

ای شما از خوان نعمت کام گیر

یاد آرید از گدایان فقیر

ای کریمان یک شبی بهر خدا

لقمه بردارید بر یاد گدا

ای شما در خواب راحت خفتگان

یاد آرید آخر از آشفتگان

باز اهل آن سرا آش و طعام

سویش آوردند بستان این ادام

شیئی لله گفت باز و پس دوید

بازگشت و نعره ی دیگر کشید

قند و حلوا و شکر از بهر او

باز آوردند نپذیرفت ازو

سیم و زر دادند او را پس فکند

شیئی لله گفت با بانگ بلند

هرچه دادند از گدایی بس نکرد

از درون خانه رو را پس نکرد

روزگاران کار او این بود و بس

واقف از رازش نه جز او هیچکس

بیست کرت هر شب و روز آن گدا

بهر کدیه می شدی تا آن سرا

برکفش زنبیل و وردش این سخن

شیئی لله ای کریمان زمن

چون چنین دیدند اهل آن سرا

پیش او جستند کی سفری گدا

ما ندیدستیم چون تو نرگدا

تو بگو آیا گدایی یا بلا

آبروی هر گدایی برده ای

شصت عباس اندر انبان کرده ای

نی ستانی نان نه حلوا نی شکر

نی روی زینجا به سیم و نه به زر

آن گدا چون این شنید از خواجگان

گفت بگذاریدم ای آزادگان

گر گدایی بهر آش آوردمی

اشکم خود پاره پاره کردمی

بهر نان گر دورتان گردیدمی

اشکم نان خوار خود بدریدمی

عاشقم من بر گدایی روز و شب

جان من بسته ست با جان طلب

من گدایی خواهم ای یاران نه نان

این گدایی پیش من خوشتر زجان

این بگفت و اشک از چشمان فشاند

کدخدای آن سرا حیران بماند

ساعتی بگریست عاشق زار زار

اشک او ریزان چو باران بهار

عشق آخر سرکشی آغاز کرد

شد عنان از دست و کشف راز کرد

گفت هستم من گدای روی دوست

از گدایی مطلبم دیدار اوست

گر ترحم می کنی ای مرد مه

جرعه ای از شربت دیدار ده

من گدا هستم گدای یک نظر

یک نظر خوشتر ز صد کان شکر

یکدلی اندر رهی گم کرده ام

پی به اینجا در طلب آورده ام

یا دل گم کرده ام را بازده

یا به این دلخسته ترک و تاز ده

یا به ترک غمزه فرمایی سخن

ریزد اندر آستانت خون من

ای خوشا آن سر که در راه تو شد

خاک در راه گذرگاه تو شد

ای خنک آن دل که خون شد در غمت

وان تنی کان شد نثار مقدمت

خوش بود جان لیک از بهر نثار

در نثار خاکپای آن نگار

سرخوش است اما به فتوراک شهی

تن نکو باشد ولی خاک رهی

دیده خوش باشد ولی در روی تو

دل ولی در چنبر گیسوی تو

جویمت چون جستجوی تو خوش است

از تو گویم گفتگوی تو خوش است

رنج تو در جان من رنجی خوش است

درد تو اندر دلم گنجی خوش است

سرگذشت عاشقان ای دوستان

دفتری خواهد به پهنای جهان

این زمان بگذار تا وقت دگر

رو بیان کن آنچه بودت در نظر

من همی گفتم دعای اولیا

نی پی دفع قضا هست و بلا

بلکه باشد در نظرشان امتثال

امتثال امر شاه ذوالجلال

از خدا آمد چو ادعونی خطاب

در دعا آیند زین رو ای جناب

می کنند آن اولیاء مجتبا

در دعا هم بر اشارت اکتفا

خواهش پیدا و تصریح طلب

چونکه باشد نزدشان سوء ادب

یک اشارت سوی حاجت می کند

حاجت خود را کفایت می کند

همچو آن ایوب زار مبتلا

گو نکرد از بهر دفع ضر دعا

رب انی مسنی الضر گفت و بس

بر چنین کن یا چنان کن زد نفس

هم تو هستی ارحم از کل رحیم

هم من اندر جرم و اندر خوف و بیم

یا بلاهایی که بشنیدی ازو

پیش از این با حق نگفت آن نیکخو

همچنین یونس که در بحر بلا

شد به فرمان الهی آشنا

پیش از این در لجه دریا نگفت

کی خدای فرد بیهمتای جفت

انت ذوالسبحان والمجدالمتین

اننی قد کنت بعض الظالمین

سرور لولاک شاه انبیا

اینقدر هم دم نزد اندر دعا

رو به آن سلطان بی انباز کرد

گوشه چشم امیدی باز کرد

***

گلستان شدن آتش از برای ابراهیم:

رو بخوان از مصحف حق قد نری

قد تقلب وجهک نحوالسماء

آن خلیل باوفای نیک خو

هم بگفت الا که حسبی علمُهُ

نی اعانت جست از روح القدس

نی گشود اندر دعا ولا نه لعس

از شرار آتشش پروا نبود

در دلش جز یاد آن یکتا نبود

پس به استمساک آن حبل وثیق

اندر آتش برفتاد از منجنیق

منجنیق از تاب غم بیتاب شد

آتش از خجلت تو گفتی آب شد

چون در آتش اوفتاد آن سرفراز

گفت بنگر حالم ای دانای راز

کامد از حق با جلال و با عتاب

سوی آن آتش خطاب مستطاب

سرد و سالم شو که فرمایم چنین

سرد و سالم همچو فردوس برین

ای حرارت تو ز آتش دور شو

ای شرارت زین شرر مهجور شو

زین شرار ای شعله تو خاموش شو

جمله آذرگون و آتش پوش شو

ای دره تو غیرت ارتنگ باش

رشک صد کشمیر و هفتصد پنگ باش

ای سعیر تفته تو گلزار شو

ای زمین شوره نرگس زار شو

گلستان شو بوستان شو باغ شو

هم چمن هم مرغزار و راغ شو

چشمه ها در این چمن جاری شوید

بارها اشباح و انواری شوید

خارها گلهای ریحانی شوید

سنگها یاقوت رمانی شوید

خود برون آرید گلبنها ز خاک

میوه های غنچه ها از آن شتاک

سروها قدها برافرازید راست

نارونها جویباران از شماست

ای بنفشه گرد چشمه سر برار

ای الاله در خیابان کن قرار

بارگه زن اندرین دشت ای بهار

چتر طاوسی فکن از هر کنار

ای صبا از این چمن غافل مشو

ای نسیم از عرضه اش بیرون مرو

ترک کن از این چمن دامن کشان

عطر گل بر گیسوی سنبل فشان

چون خطاب حق به آن آتش رسید

خیمه فروردین به آن صحرا کشید

آمد آنجا موسم اردی بهشت

آن زمین شد رشک مینو و بهشت

بارگه افراشت سلطان بهار

با سپاه سرو و شمشاد و چنار

کرد برپا اندر آن دشت از سحاب

خیمه ی سیمابی زرین طناب

نطع مینایی ز سبزه گسترید

باد آزاری دران دامن کشید

هر کناری چشمه ی آبی روان

بر لب هر چشمه ای سروی روان

بر سر هر سرو قمری در نوا

همچو تسبیح ملایک در سما

هر کناری گلبنی سر بر زده

در سر هر گلبنی گل سر زده

پای هر گل عندلیبی در فغان

بر نوای نغمه قدوسیان

جلوه گر هر سو عروسان چمن

نوعروسان انجمن در انجمن

همچو رقاصان به رقص از هر کنار

پای کوبان سرو و دست افشان چنار

گیسوی سنبل پریشان از صبا

دیده نرگس پر از آب حیا

زآنچه گویم شرح آن بالاتر است

در بیانش خامه من ابتر است

اندر این گلشن خلیلا می خرام

کامد این آتش تورا برد و سلام

آن ملک کش حق امیر سایه کرد

با خلیلش همدم و همسایه کرد

همچنانکه مؤمنان را در لحد

از جهان قدس همدم می رسد

کافران را هم ز سجین لعین

می رسد همدم بخوان بئس القرین

ای قرین نیک و بد در آن جهان

پیش تو از تو نیاید میهمان

بلکه تا بودی تو همراه تو بود

هم رفیق گاه و بیگاه تو بود

هم به شب همخوابه بودت تا سحر

هم به روزت هم دکان و هم سفر

یک نفس از تو نمی گشتی جدا

خواه مسجد بودی و خواهی خلا

پرده بودی لیک بر چشم سرت

پنبه اندر گوش بودی بر درت

می ندیدی همدم و همخوابه را

همنشین حجره و سردابه را

بیند این یک خانه ی دل تابناک

بام و دهلیزش پر از انوار پاک

هم ماشم جان معطر باشدش

پر ز بوی مشک و عنبر باشدش

می نداند لیک نور روی کیست

عطرها از سنبل گیسوی کیست

چون برافتد پرده جسم از میان

چون شود از مرگ روشن جسم و جان

دلبری بیند سراسر نور پاک

طعنه زن رویش به مهر تابناک

صد هزاران نافه مشک ختن

پیش خط مشکبار او نتن

داند این نور از مه رخسار اوست

داند آن بو از گل گلزار اوست

لذت دیدار و وصل بی حجاب

صحبت جان پرور و ذوق خطاب

از پس مردن شود جانا مزید

بر بها و نور آن عطر شدید

وان دگر یک می رود باکش وفش

بیندش بیننده چون سلطان تکش

لیک جانش پر ز سوز است و شرر

سوزهای جانگداز و جان شکر

یک زمان خالی نه از صد درد و سوز

گوییا افشاند در مهد تموز

سوزها پیدا و آتش ناپدید

زخمهای فاش ناپیدا حدید

آتشی گر نیست این سوز از کجاست

ورنه خنجر اینهمه زخم از چه خاست

گر نباشد کژدمش در پیرهن

از چه افتاده است سوزش در بدن

کلبه های پر زدود است و بخار

آتشش پنهان و دودش آشکار

هم دماغ جان او گشته عفن

روز و شب از بس کشد گند نتن

گندها پیدا ولی مردار نیست

هر رگ او پر ز زهرمار نیست

تا برهنه سازدش دست اجل

پاک سازد مرگ از چشمش سبل

پیرهن بیند سراسر مارها

هم ز کژدم اندر آن خروارها

بر لحاف جانش افتاده شرار

گند و دودش بر شده از هر کنار

صد سگی گر هست در شلوار او

مار و افعی هر نخ دستار او

جمله ی اینها قرین و همنشین

باشد او را از لحد تا بوم دین

این سخن اندر میان شد معترض

باز آیم بر سر اصل غرض

اندران روضه خلیل سرفراز

با قرین خود به صد اعزاز و ناز

***

بلندی رفتن نمرود به تماشای سوختن حضرت خلیل (ع)

بر لب جویی نشسته با نشاط

پهن کرده سبزه از هر سو بساط

روز دیگر گفت نمرود پلید

پور آذرخوش جزای خویش دید

هرکه از فرمان من پیچد سر

آتشش سوزد سرودست و کمر

هرکه نافرمانی ما می کند

آتشش سودای یکجا می کند

آب و آتش جمله در فرمان ماست

هرچه هست امروز در سلطان ماست

هر که از سلطان ما سرمی کشد

سر به زیر تیغ و خنجر می کشد

می روم امروز در کوه بلند

تا ببینم حال آن مرد نژند

این بساط من بر آن بالا برید

جمله اسباب طرب گرد آورید

گرد آیید ای پرستاران همه

دیده بگشایید ای یاران همه

تا ببینید این عدوی جانفشان

گشته خاکستر در آن آتش وشان

تا نمایندم همه تحسین و زه

آفرین گوییدم از کهتان و مه

جمله گوییدم مریزاد دست تو

ای خدایی آماده پابست تو

این بگفتند و سوی که برشدند

دیده افکن جانب اخگر شدند

گلشنی دیدند افزون از بیان

گلستان در گلستان در گلستان

اندر آن گلشن خلیل تاجدار

بر لب جویی نشسته شاهوار

بر سریری او نشسته شاه وش

نوجوانی پیش او زیبا و کش

ماند نمرود و سپاهش در شگفت

در جب انگشت بر دندان گرفت

پس به ابراهیم گفت آن بیحیا

راست گویم بس بزرگستت خدا

خواهم او را من ز خود شادان کنم

گاوها از بهر او قربان کنم

پس بکشت و کرد بهر حق نثار

او زگاودان ده هزار و هشت هزار

نیک ژاژ و کفر خود را کم نکرد

دیو نفس از ملک جانش رم نکرد

گاوها بسیار کشت اما چه سود

گاو نفسش فربه و چالاک بود

گاو نفسش در علفزار هوا

در چراگر ناروا وگر روا

گاو نفست گر در اصطبل هواست

گاو قربان کردنت لوچ و هباست

گر تو کاری می کنی ای مرد هش

گاو را بگذار و نفس خود بکش

گاو کشتن کار قصابان بود

نفس کشتن همت سلمان بود

مطلب از قربانی آمد ای پسر

قطع دل از عیش اسب و گاو و خر

از دو گاو و میش کشتن کی شود

منقطع از جانت ای حبل مسد

لیک کشتی چون تو گاو نفس خویش

کشته باشی هرچه اسب و گاو و میس

رو بکش این نفس کافر کیش را

ساز فارغ دیگران و خویش را

نی چو آن نمرود نادان کو همی

خویش پروردی و کشتی عالمی

طاعت نادان همه زحمت بود

طاعت دانائیم رحمت بود

طاعت عامه همه ای بوالحسن

زحمت جسم است و تحمیل بدن

گر نمازی می کند باشد همین

کو کند کون بر هوا سر بر زمین

روزه اش باشد نخوردن آب و نان

یا دو صد منت نهادن بهر آن

گر فقیری را لب نانی دهد

گوییا صد مرده را جانی دهد

گر بسازد مسجدی یا قنطره

می کند هنگامه را در هر کره

هین منم آن کس که مسجد ساختم

پل بر آن رود بزرگ انداختم

هر کجا بیند دو کس در داستان

نقل مسجد یا پل آرد در میان

مایه عمر گرامی را تمام

می کند در این صلوة و آن صیام

مایه چون آید به دستت بی وقوف

این تجارت باشدش ای اوف اوف

راست ماند این عبادتها همی

با تجارات جوان دیلمی

***

تاجری که همه سرمایه ی خود را بوق حمام خرید

این حکایت کرد روزی راستی

کان بعینه نقد جان ماستی

گفت در قزوین مرا یک بار بود

با منش انس و صفا بسیار بود

سالها بودیم با هم آشنا

متحد جانمان و تنهامان جدا

چشممان روشن به روز از روی هم

بزممان گلشن به شب از بوی هم

داده بودش کردگار مهربان

چار پور خوش لقای نوجوان

هر سه تن زیشان که کوچکتر بدند

کار بابا را مه و مصدر بدند

مایه ی چندی به هریک داده بود

در تجارت دستشان بگشاده بود

گاه در روم و گهی اندر یمن

گاه در هند و گهی اندر ختن

آن پدر بنشسته اندر دیلمان

وان سه فرزندش به اطراف جهان

چون حریصان روز و شب اندر طلب

بهر دانگی می شدندی تا حلب

مرد دنیا نشنود پندی زکس

غیر پند مرگ چون گوید که بس

هرچه هرکس گفت نپذیرفت ازو

تا گرفتش مرگ او را در گلو

گویدش بس کن کنون گویه به چشم

من نکردم بس تو کردی بس به چشم

وان یکی فرزند مهتر ماه و سال

پیش بابا بود در بین الرجال

نانکی می خورد و رختی می درید

راهکی می رفت و قمطر می جوید

چونکه دید آن دوست را بس معتبر

پیش هرکس خاصه در پیش پدر

پیش او بنشست و کشف راز کرد

از پدر هفتصد گله آغاز کرد

کهتوران را از چه بر من برگزید

اندرین مدت ز من آیا چه دید

ای فغان از بخت دندان خای من

در هبوط از آن بود خورشای من

زهر از این جام اندر واخورم

دیگران حلوا و من الوا خورم

من کدامین مایه را کردم زیان

کی خروسم کرد بانگ ماکیان

من کدامین وقت گندم کاشتم

وقت خرمن جو ازو بر داشتم

بلکه جو پاشم به شهریور به خاک

تیر ماهم گندم آرد صاف و پاک

چیست گندم لؤلؤ غلطان دهد

جای گندم گوهر و مرجان دهد

هر چه کارد نیک طالع گو بکار

کانچه می خواهد همان آرد به بار

نیکبخت اردست بر خاک آورد

جای خاکش لؤلؤ پاک آورد

***

داستان آن بازرگان که خرما از بغداد به بصره برد بفروشد

بود در عهدی یکی بازارگان

می ندید اصلاً ز سودایی زیان

گر خریدی سنگ یا خاک زمین

می شدی نایاب چون در ثمین

رفت در بغداد بهر امتحان

صد شتر خرما خرید و شد روان

جانب بصره پی بیع و شرا

تا ستاند زیره خرما را بها

زیره را هم جانب کرمان برد

سیب سازد سوی اصفاهان برد

تا ببیند بخت خود را در عمل

گفت با بخت و روان شد با عجل

از قضا سلطان بصره شد برون

بهر صید از بصره با جمعی فزون

هر طرف می تاخت از بهر شکار

گه فکند اسب از یمین گه از یسار

عاقبت زین گیر و دار و داوری

یاوه شد ز انگشت شه انگشتری

قیمت آن باج کشمیر و ختن

با خراج مصر و شامات و یمن

آمد اندر جستجو هم پادشاه

هم امیر و هم وزیر و هم سپاه

بیشتر جستند و کمتر یافتند

عاقبت از جستنش رو تافتند

خسته گشتند آن گروه از جستجو

شاه خشم آلوده زاسب آمد فرو

بر تل خاکی نشست او خشمناک

پیشکارانش همه در روی خاک

از غضب می کرد در هرسو نگاه

کاروانی دید می آید ز راه

گفت سوی من کشید این کاروان

تا بپرسمشان ز جای و از مکان

تا بپرسم چیست ایشان را متاع

کلکم مسؤول کلکم قوم راع

تا بدانندم که من اینجاستم

حاجتی گر هستشان گویاستم

شاه راعی و رعیت چون گله

کی گذارد گله را راعی یله

گر رعیت سوی راعی نایدی

رفتن راعی سوی او بایدی

شاه آن باشد که خواند سوی خویش

بینوایان سوزمندان پریش

ور بود بی دست و پایی لنگ و کور

خود به سوی او رود از راه دور

نرم نرمک حالشان پرسان شود

هم ز سوز دردشان جویان شود

ای بسا بی دست و پایان علیل

او فتاده زیر پای نره پیل

ای بسا گنجشک بی برگ و نوا

دور او بگرفته هرسو باشه ها

هر که را چنگالی و منقار بود

در پی صید دل افکار بود

دل بدزدند از درون سینه ها

در میان چینه دانها چینه ها

شاه در خرگاه و بر درگه حجاب

چون نگردد شهر ویران ده خراب

هان و هان ای پادشه هشیار باش

وقت خوابت می رسد هشیار باش

شاه نبود آنکه خسبد نیمروز

صد برهنه بر درش با درد و سوز

شاهی و خفتن به سنجاب و سمور

در برون افتاده صد مسکین عور

من بسی دارم در این مقصد مقال

لیک بگذارم که تنگ امد مجال

هم مجال تنگ و هم دل تنگتر

آنکه باید بشنود هم هست کر

چونکه شاه بصره شد در کاروان

گفت که بود کاروان سالارتان

مرد بازرگان به پیش استاد و کرد

صد ثنا از بهر آن سلطان فرد

گفت آیی از کجا بار تو چیست

در کجا این بار تو واگرد نیست

گفت از بغداد مقصد بصره است

بارهایم جمله تمر و تمره است

گفت خرما سوی بصره می بری

ابلهی هستی تو یا سوداگری

خامه چون اینجا رسید ای مرد هوش

خون درون سینه ام آمد به جوش

زانکه گفتم هاتفی در گوش جان

تو از آن ابله تری ای مستهان

مایه عمر گرامی داشتی

هین بیاور تا چه زان برداشتی

علم آموزی بری یا ارمغان

از برای مدرس کروبیان

مایه ای کز ملک جان اندوختی

خوش به مکتب داده ای بفروختی

دادی آن را و گرفتی از عوض

به زبر به پیش به زیر به عوض

تا بری این را به آن محفل که هست

جبرئیل آنجا یکی شاگرد پست

می نیاری شرم ای صاحب شرف

شصت ساله عمر خود کردی تلف

حاصل این شصت سال ای مرد مفت

من چه گفتم آنچه گفت و این چه گفت

ب زبر ب پیش ب زیر ب بری

تا کنی تعلیم جبریل از خری

عمر خود دادی گرفتی ای حزون

جزو دانی پر ز تخیلیل و ظنون

آنچه کار تو نیاید هل یجوز

هل یجوز نظمه ام لا یجوز

خرق آیا در فلک جایز بود

این فلک قادر و یا عاجز بود

هست آیا این هیولی یا صور

یا صور هست از هیولی بیخبر

چند باشد یا رب اقسام عرض

گر ندانم چون کنم با این غرض

چند گز باشد زمین تا آسمان

جانت از کونت برآید ای فلان

چند تخییلی به هم بر می نهی

خویش را عالم نهی نام آنگهی

علم اگر این است بگذار و برو

صد شتر زین علم نزد من دو جو

رو سبد بافی بیاموز ای عمو

گرده ی نانی بدست آور ازو

هست علم فقه احکام ای پسر

گر چه نزد اهل ایمان معتبر

لیک امروز آنهمه تخییل شد

سد راه و مانع تکمیل شد

فقه خوب آمد ولی بهر عمل

نی برای بحث و تعریف و جدل

پشکلی گر جست از کون بزی

کور شد زان چشم مرد هرمزی

آن دیت آیا به صاحب بزد بود

یادیت با قاضی هرمز بود

گر ز قاف افتاد عنقا برچهی

چند دلو از آن کشی گر آگهی

خون حیض آید اگر از گوش زن

حکم آن چبود بگو ای بوالحسن

گر زنی گردد ز جنی حامله

ارث او چه بود ز جن ای صد دله

این غلط باشد غلط اندر غلط

صرف کردن عمر خود را این نمط

کار داری اینقدر در پیش و پس

ای برادر که خدا گوید که بس

گر بدانی در عقبها چیستت

فرصت خاریدن سر نیستت

خود بده انصاف ای مرد گزین

هیچ عاقل می کند کاری چنین

وقت تنگ خویش را بفروختن

این شلنگ تختها آموختن

نام آن را علم کردن زابلهی

بردنش نزد ملایک وانگهی

این به نزد مرد دانا زشتتر

یا به بصره بردنت خرمای تر

چون شنید این مرد بازرگان ز شاه

بر زمین بنشست گفت ای جان تباه

***

جواب دادن بازرگان پادشاه را

گفت دارم طالعی ای ارسلان

نه ز خود بل از خداوند جهان

گه زنم گر دست بر خاک اینچنین

دست من گوهر برآرد از زمین

دست برد و مشت خاکی بر گرفت

از پی تمثیل نز بهر شگفت

کف گشود انگشتر شه شد عیان

همچو خورشید از میان آسمان

شه ز جا جست و گرفت انگشتری

گفت خرمای تورا من مشتری

پس بهر دینار دادش منفعت

پنج دینار دگر از مرحمت

گفت تاجرزاده با آن آشنا

طالع من همچنین است از وفا

از وقوف و کاردانی خود مپرس

زر به سوی خانه آرم ترس ترس

***

تتمه حکایت پسر مهتر تاجر

گو پدر را تا دهد سرمایه ام

بنگرد در سود جستن پایه ام

چون شنید این از پسر مرد صدیق

راست آمد تا به نزد آن رفیق

شرح احوال پسر را باز گفت

با وی از اینگونه چندین راز گفت

گفت با وی من نمی بینم خرد

پرده ی ناموس ما را می درد

گفت با وی آن صدیق راستین

من نمی بینم که باشد اینچنین

از جبین او خرد پیداستی

هرچه باشد نسخه ی باباستی

زین سبب فرمود آن شاه نبیه

اعلموا ان الولد سرّابیه

خوی بابا در ولد ساری بود

هرچه در چشمه به جو جاری بود

روی رومی زاده باشد همچو ماه

روی زنگی زاده چون قیر سیاه

هر که علیین بود او را پدر

گو برو گوی سعادت را ببر

هر که را سجین بود بابای او

وای او ای وای او ای وای او

گفت باشد گر چنین ای مجتبا

جبر باشد وان بود کفر و خطا

گفت جبر آید اگر باشد پدر

مستقل در خیر و شر آن پسر

لیک اگر گویم پدر باشد دخیل

من نپندارم بود قولم علیل

آنچه گوید از پدر آثار هست

در بناة و در بنی بسیار هست

گفت پس باشد پدر را هم شریک

در پسر از فعل زشت و فعل نیک

بد شریکی دارم اندر این سفر

می شناسم از تو او را نیکتر

گفت گویا طفره باشد در نظر

ورنه باشد این پسر زیبا گهر

گفت شاید این دمت گیرا شود

زشت او از همتت زیبا شود

غنچه را باد صبا خندان کند

همت نیکانت از نیکان کند

چون تو می خواهی دهم من مایه اش

هم کنم برتر ز اخوان پایه اش

پس پسر را پیش خواند از اعتبار

مایه دادش از دراهم سی هزار

پندها او را بسی شاهانه کرد

در نصیحت گوش او دردانه کرد

آن پسر آهنگ مرز روم کرد

رو بسوی شهر ارزان روم کرد

وقت رفتن با رفیقان وطن

گفت هریک را چه می خواهی ز من

هرچه هرکس گفت او دادش نوید

کز برایت من همان خواهم خرید

آن یکی استاد حمامی رسید

خواجه را بوسید و اندر برکشید

خواجه گفت او را چه خواهی زین سفر

آرمت بی حیف و میل و بی خطر

گفت جفتی بوق حمامم بیار

گفت چه بود قیمتش در این دیار

گفت جفتی ده درم من می خرم

گر بیاری ای جوان محترم

گفت این و خواجه اش بدرود کرد

رو بره با طالع مسعود کرد

راست آمد تا به دشتستان روم

بار خود بگشود در آن مرز و بوم

هر طرف می گشت و دیده می گشود

تا ببیند کز چه بتوان برد سود

از قضا روزی گذارش اوفتاد

بر لب دریا گذار آنجا فتاد

دید یکسو چون تلی خروارها

ریخته بر هم چه کوهی بارها

گفت آیا چه بود اینها ای غلام

گفت باشد بوق گرمابه تمام

کآورند از لجه دریا در کنار

بر هم انبارند اندر این ژغار

چون شنید این را از آن مرد صدوق

یادش آمد مرد حمامی و بوق

آمد و پرسید از آن انباردار

بوق تو جفتی به چند ای یار غار

گفت هر ده جفت از آن را یک درم

می فروشم لیک کمتر می خرم

این سخن را خواجه زاده چون شنید

سر به جیب خرقه فکرت کشید

در حساب سود و مایه غرق شد

غرق سودش از قدم تا فرق شد

شب همه شب گشت مشغول حساب

دفتر سرمایه شد ام الکتاب

گفت ده جفتی به درهم می خرم

می فروشم جفت او را ده درم

این یکی بر صد بود بخ بخ ازین

آفرین ای بخت بر تو آفرین

خود گرفتم ده ز صد شد در کرای

باز از هریک نود ماند به جای

این بگفتی جستی از جا با نشاط

رقص کردی دوره ای از انبساط

باز بنشستی شدی اندر حساب

از نشاط آن شب ز چشمش رفت خواب

صبح شد از خانه پا بیرون نهاد

خواند بر خود قل اعوذ وان یکاد

تا بود ایمن ز چشمان حسود

کس کجا صد در یک آورده است سود

هم مبادا کس از این آگه شود

پیشتر زو عزم بوقستان کند

گفت با او سی هزار و هر یکی

ده بود سیصد هزاران بیشکی

هر به سیصد جفت خواهد اشتری

بایدم کردن هزار اشتر کری

اشتری صد درهم استیجار کرد

بوق حمام اشتوران را بار کرد

نامه ای بنوشت پس سوی پدر

کرد او را زین تجارت با خبر

هم بر آتش کرد درهم صد هزار

کز برای کریه ی اشتر گذار

هم نوشتش زودتر بفرست زر

تا فرستم بوق صد بار دگر

ورنه ترسم تاجران مخبر شوند

سوی بوق و کان او رهبر شوند

خواجه در دیلم نشسته در سرای

کامد اندر گوش او بانگ درای

قاصدی آمد نخست از گرد راه

نامه ای بر کف سراپایش سیاه

سر به سر زآغاز و از انجام او

شرح بوق و خوبی فرزام او

خواجه آمد از سرا بیرون چه دید

رنگ از رو وز سرش هوشش پرید

دید قزوین را شتر اندر شتر

کوچه و بازار و میدان گشت پر

بوق در بوق و نفیر اندر نفیر

کوچه ها پرهای و هوی و داروگیر

ساربانها در سراغ خواجه گرم

خواجه جویان از پی هر چرب و نرم

آن یکی اصطبل جوید آن علیق

آن یکی اندر نهیق و این نعیق

هی شترها شد سقط در زیر بار

خواجه بنماییم کو و کو حصار

خواجه ما را زود می باید ایاب

زر بکش بهر کرایه با شتاب

هست سیصد ساربان گرسنه

نی غذا و نی عشا اندر بنه

خواجه برگو راه شربتخانه کو

چینه دان خالی ست آب و دانه کو

خواجه حیران ماند چون خر در وحل

بسته اشتر بر وی ابواب خیل

کس فرستاد و طلب کرد آن صدیق

چونکه آمد گفت ای یار شفیق

هین بیا و رشد آن فرزند بین

پای من از دست او در بند بین

خود نگفت آن کودن مادر فلان

می خرد کی بوق را در دیلمان

در همه عالم به قرنی شصت بوق

گر رسد مصرف بود عادت خروق

این بگفت و برد اشترها به دشت

در بیابان ریخت بوق و بازگشت

ای برادر هست با ما راست این

خود حقیقت نقد جان ماست این

جمله ی طاعات ما در این جهان

بوق حمام است اندر دیلمان

علمهامان جمله بوق است ای خلف

عمرمان آن مایه ی رفته ز کف

ای دریغا عمر خود درباختیم

قیمت آن دره را نشناختیم

جمله را دادیم و بگرفتیم بوق

نی بکار آید صبوحی نی عنوق

بوق چبود علمهای بی ثمر

لجه ی بی در و ابر بی مطر

ظن و تخمینی بهم بربافتن

نام آن را علم و حکمت ساختن

نیش غولی چند را کردن خیال

حکم جستن را به برهان و ختال

بوق چبود طاعت و آداب ما

منبر و سجاده و محراب ما

بوق چه بود این نماز و روزه مان

ورد عادت گشته هر روزه مان

وقت تنگ است ای پسر هشیار باش

گاه در شبگیر و گاه ایوار باش

رو بشوی این جزوها را سربسر

این ورقها را همه از هم بدر

سبحه و سجاده اندر آب کش

پاک کن آن را ز لوث غل و غش

گر نماز و روزه اینست ای پسر

شرم کن آن را بر خالق مبر

علم نبود غیر علم اهل بیت

جمله دیگر حیص و بیص و هیت و کیت

هرچه از ایشان رسیدت یاد گیر

هرچه جز این جمله را بر باد گیر

نیست جز آن غیر جهل و غیر ظن

گر از آن چیزی شنیدی دم مزن

دست بردار ای پسر از پای علم

قطره ای حیرت به از دریای علم

علمی ار باشد به حیرت اندر است

هر که داناتر بود حیرانتر است

طاعت ار جویی نخست اخلاص جوی

هم برون و هم درون را پاک شوی

درد باید ای برادر درد درد

ورنه رو بنشین عبث هرزه مگرد

راست خواهی هرکسی را درد نیست

زن بود در راه دین آن مرد نیست

شوق باید شوق باید سوز سوز

ورنه در دکان نشین پالان بدوز

هر که نی از شوق آبستن بود

بلکه نی مرد است از زن کم بود

ای دریغا سینه ی پردرد کو

با زنان تا کی نشینم مرد کو

مانده ام تنها خدایا همدمی

دل پر از راز است یا رب محرمی

ای خدا کو محرمی تا ساعتی

صحبتی داریم اندر خلوتی

یا کنار دشتی و دیوانه ای

تا بگویم از جهان افسانه ای

یا یکی فولاد بازو رستمی

تا بهم پیچیم در میدان دمی

پنجه اندر پنجه ی هم افکنیم

لرزه اندر خاک رستم افکنیم

یا کناری ای خدا از این میان

تا بگیرم گوشه ای زین مردمان

همتی تا در ببندم خلق را

همکشم بر سر بکنجی دلق را

عزت ار خواهی برو عزلت گزین

عزت و عزلت ردیف اند و قرین

منعزل لیکن رهاند خویش را

بهره ای نبود ازو درویش را

لیک در صحبت ز چه بیرون کشی

هر دمی صد کور اگر داناوشی

گر کشی یک کور از چاه ای فلان

به که خود بالا کشی تا آسمان

گر برداری حاجت بیچاره ای

به که خوانی چل کرت سی پاره ای

در رضای یک مسلمان ده قدم

به که سالی طی کنی راه حرم

طاعت ما را هزار آفت بود

زانکه معظم رکن آن قربت بود

پاک باید از نفاق و از ریا

پای تا سر پرخلوص و پرصفا

جزو جزوش را پی احکام هست

صد هزاران غول و سیصد دام هست

لیک کار مؤمنان را ساختن

سینه شان را از غمی پرداختن

هرچه باشد شادی آن دولتی ست

خود نه محتاج خلوص قربتی ست

در ازایش هست اجری بی حساب

قربت ار باشد فزون گردد ثواب

چاره ی بیچاره ای را ساختن

خود لوای دولت است افراختن

***

در خواب دیدن شخصی عابدی را که مرده بود و استفسار احوال آن نشأة

آن یکی از نیکبختان سعید

عابدی را بعد مردن خواب دید

گفت حق با تو چه کرد ای نیکبخت

گفت بستم چون ازین ویرانه رخت

خواستند از من در آن عالم عمل

هین چه آوردی بیاور بی مهل

عرض کردم من نماز و روزه را

وردهای هر شب و هر روزه را

وعظ و تدریس و جماعاتم همه

فکر و ذکر و علم و طاعاتم همه

صد خلل گفتند هریک را فزون

مانده من حیران و دلگیر و زبون

دست خالی گردن کج ناامید

مانده آنجا لرز لرزان همچو بید

موقفی کان زهره ی شیران درد

دست و پا گم کرده ای را چون بود

صد چو جبریل و چو میکائیل گرد

گشته آنجا هریکی گنجشک خورد

انبیا در اضطراب و ارتعاش

اولیا در ناله های جانخراش

چون بود حال دل درمانده ای

آیت نومیدی خود خوانده ای

گفت گشتم چونکه نومید از عمل

این خطاب آمد ز حق عزوجل

کز تواندر نزد ما یک چیز هست

کان تورا این لحظه دست آویز هست

یاد باشد هیچ ای آزاده مرد

می شدی در کوچه بغداد فرد

بود هنگام زمستان عنود

دم درون سینه ها یخ کرده بود

اشک می بارید از چشم سحاب

بد زمین از بحر باران آشتاب

خانه ها را جملگی در بسته بود

بلکه مرغان را همه پر بسته بود

یک هریره دیدی اندر برزنی

نی پناهی بودش و نی مأمنی

از فلک می ریخت باران و تگرگ

ریخته زان گربه بچه بار و برگ

هرجهت می جست و سوراخی نبود

می دوید از هر طرف ناخی نبود

گه خزیدی در بن دیوار و گاه

آستان خانه ای کردی پناه

نی بن درگاه و نی بنگاه در

سود دادش از تگرگ و از مطر

دل تورا بر آن هریره سخت سوخت

شمعی از رأفت به جانت بر فروخت

پس به مهرش برگرفتی از گنا

دادیش در پوستین خویش جا

من پسندیدم همان رحمت ز تو

آفرینها بر تو و رحمت به تو

رو که بخشیدم تورا ای دلخراش

من به آن گربه برو آزاد باش

***

مناجات به درگاه قاضی الحاجات

ای خدا ای بی پناهان را پناه

ای تو بر شاهان عالم پادشاه

ای نهان از جسم و جان دیدار تو

گم شده عقل و خرد در کار تو

هم خداوند خداوندان تویی

هم دوای درد بیدرمان تویی

آب توفان زای را کردی تو پل

آتش سوزنده را کردی تو گل

گرگ شد گویا به پیراهن زتو

پیرهن شد شاخ نسترون ز تو

من چه گویم ظاهر و باطن تویی

ای خدا هم اول و آخر تویی

گردن عالم به بند طوق توست

آسمان در چرخ رقص از شوق توست

ای خدا من هرچه گویم آن نئی

در ثنایت آنچه جویم آن نئی

ای تو عذرآموز هر شرمنده ای

ای تو روزی بخش هر جنبنده ای

ای خدا دانم که من بد کرده ام

لیک از من آنچه آمد کرده ام

هم تو آن کن آنچه می شاید ز تو

ای جهان را آنچه می باید ز تو

همچو من داری خداوندا بسی

من ندارم لیک غیر از تو کسی

گر من بیکس ندارم هیچکس

گو نباشد رحمت لطف تو بس

هرکه از این می گریزد گو گریز

چون تو باشی گو نباشد هیچ چیز

گر فتادم دستگیر من تویی

هم پناه و هم گریز من تویی

دست من گیر ای جهان را دستگیر

ده پناهم ای تو عالم را گزیر

بر امیدی آمدستم بر درت

چون روم نومید یا رب از برت

در ره امید و بیم افتاده ام

در جنابت منتظر ایستاده ام

گرچه کردم من بسی جرم و خطا

از من آید ذلت و از تو عطا

گر سیاه است ای خدا ما را گلیم

تو سفیدش ساز از لطف عمیم

گر دریدم خود به دستم پرده را

تو فرو مگذار بی پرده مرا

چون تورا ستار دیدم ای خدا

پرده ی خود را دریدم برملا

پرده دار عیب ناپاکی ما

عذر خواه جرم بیباکی ما

هر دمم جرم و گناه تازه ای ست

از تو لیک انعام بی اندازه ای ست

گر به جرمم مکر شیطان افکند

لطف تو سوزی به جانم می زند

از من آمد گر خطایی یا فساد

زاری آموزی دهی توبه به یاد

گر زنی زخم و دوصد مرهم نهی

ور کنی قهرم دوصد رحمت دهی

گر ز من جرم است انعام از تو است

گر ز من گامی است صد گام از تو است

گر ره تاریک پیشم آوری

صد چراغ از لطف پیشم آوری

ای خدا ای من عطایت را رهین

بنده ای از بندگانت را کمین

شکر گویم من کدامین نعمتت

یاد آرم من کدامین رحمتت

یکنفس کو کز تو ناید صد عطا

ساعتی کو نآمد از من صد خطا

کو دهان و کو زبان و کو کلام

تا بگویم شرح آن انعام عام

آن کدامین لطف و احسان گران

که نکردی با من ای سلطان جان

وان چه زشتی وز هر زشتی بتر

که نکردم من که صد خاکم بسر

در رحم دادی مرا جا از کرم

پروریدی پیکرم در آن ظلم

کاسه ای کردی ز بالا واژگون

کاین تنت را سر بود ای ذو فنون

پنبه دانی را بهم آمیختی

طرح چشم تیزبینم ریختی

کاین دو باشد دیده ی بینای تو

هم طراز چهره ی زیبای تو

آسمانها را در آن دادی محل

جل شأن ربنا عزوجل

گوشت پاره بر دهانم دوختی

جمله اسما را بهم آموختی

کاین زبان و آلت گویای تو

ترجمان خاطر دانای تو

پرورش دادی هوایی در صماخ

هین برو بشنو ازین بانگ کراخ

چار دیوار مشید ساختی

پیکرم را طرح نو انداختی

هم کشیدی ساقها کاین پای تو

هم دو ساعد کین کف گیرای تو

آنچه باید در درون و در برون

جمله را دادی ز امر کاف و نون

روح را با جسم دادی ارتباط

غیب را دادی بشاهد اختلاط

پس ره بیرون شدن زان تنگنای

ره نمونی کردیم ای رهنمای

پا نهادم چون به صحرای شهود

پهن کردی سفره انعام و جود

خون برایم شیر کردی در جگر

هم ز پستان شیر را دادی ثمر

هم مکیدن مرمرا آموختی

هم دل مادر برایم سوختی

گریه یادم دادی از بهر خبر

در دل او گریه را دادی اثر

تلخ کردی خواب شیرینش به کام

نی زکرم اندیشه کردی نی به حام

تا تنم پرورده شد در این جهان

سخت شد هم پی مرا هم استخوان

سی و سه دندان برایم ساختی

طرح آنها در دهان انداختی

پس ز شیرم سیر کردی در غذا

طبع من را میل دادی اقتضا

پاسبانی کردیم از هر گزند

هم نگهبانی ز هر پست و بلند

در زمستان پوستین بخشیدیم

هم به تابستان کتان پوشیدیم

هم قبا دادی مرا هم پیرهن

هم کلاه و موزه ای صاحب منن

در پناه آوردیم از گرم و سرد

تا شدم زفت و کلان و شیرمرد

هم مرا دادی توانایی و گوش

هم خرد هم عقل و دانایی و هوش

بر زبانم نام خود آموختی

شمع توحیدم به دل افروختی

نور ایمان در دلم انداختی

بندگی اندر سرشتم ساختی

دادیم در آستان حیدری

هم سگی هم بندگی هم چاکری

دادیم آگاهی از حل و حرام

نی بتقلید شنیدن چون عوام

هر دمی دادی عطای تازه ام

در جهان کردی بلند آوازه ام

هم عطا کردی ز نیکانم نژاد

هم ز اخوان نکوبخت استناد

هم سرم از هم سران افراشتی

از همالان هم مرا برداشتی

دادیم پوران و دختان پاکزاد

پاک زاد و پاک دین پاک اعتقاد

پرده پوشیدی به روی کار من

ستر کردی بر من ای ستار من

زشتهایم جمله خوب انگاشتی

کرده ام ناکرده می پنداشتی

خواندمت کردی اجابت هر زمان

مهربانتر از نیای مهربان

من به قربانی خداییهای تو

دل اسیر مهربانیهای تو

آنچه گفتم زانچه دانستم هزار

بد یکی بل کمتر از یک بی شمار

وانچه آن را من نمی دانم حساب

گر نویسم می شود هفتصد کتاب

از تو اینها وانچه آن آمد ز من

شرح آن نه از خامه آید نه از سخن

از سرم تا پای ذنبست و خطا

از قدم تا فرق جرم است و خطا

در خور لطفت نکردم طاعتی

از گنه فارغ نبودم ساعتی

لیک دانی ای خدای ذوالمنن

راه من زد نفس شوم اهرمن

وز گنه چون بید لرزیدم همی

هیبت نهی تورا دیدم همی

ای خدا با این گناه بیشمار

آدم بر درگهت امیدوار

ای خدا آن کن که فضلت را سزد

عطر فضلت بر دماغم می وزد

ای خدا باشد دیت بر عاقله

می کند هرکس عمل بر شا کله

شاکله ی تو جمله فضل است و عطا

شاکله ی من جمله عصیان و خطا

ای خدا دانم که من بد کرده ام

آنچه کردم لیک با خود کرده ام

آمدم اکنون برت ای ذوالکرم

فاش می گویم خدایا الندم

این ندم را گر بگفتم بارها

توبه ها بشکسته ام بسیارها

لیک مغرور کرمهای توام

سرخوش از صهبای آلای توام

خود تو دادی یاد این عذرای رحیم

گفته ی ما غر بالرب الکریم

***

خدای تعالی فرموده ما غرک بربک الکریم

آن یکی کرد این سؤال از آن امام

کی تو در فهم و کتاب حق تمام

از چه فرمود آن خدای بی همال

در مقام قهر و توبیخ و جلال

چون شدی مغرور بر رب کریم

از چه کردی این گناهان عظیم

مقتضای حال این بود ای خلیل

که بگوید رب قهار جلیل

گفت رو رو پس تو نادان بوده ای

عقده ای از نکته ای نگشوده ای

خواست تا حق رحمت اندوزی کند

مجرمان را عذرآموزی کند

تا کند تعلیمشان عذر گناه

عذر معزولی آن عذر گناه

تا بیاموزد سؤالش را جواب

یادشان آرد ز وصل مستطاب

تا بگویند این امید و این غرور

بر کرمهای تومان بود ای غفور

عذر ما اینست در جرم و خطا

هرچه دیگر عذر می آرم هبا

عذر بدتر از گنه می آورم

پرده ی ناموس خود را می درم

آن یکی گوید گنه از نفس بود

وان دگر گوید ز شیطان عنود

آن هوس را عذر آرد آن هوا

آن گنه سازد حوالت بر شقا

این جواب عذر باشد سربسر

چون جواب خصم و قاضی ای پسر

آمد آن یک با دو گوش خون چکان

نزد قاضی ایها القاضی فغان

***

حکایت آن شخص که خصم گوش او را به دندان مجروح کرده بود

آن فلان بی رحم با دندان گزید

گوشهایم را کنون خون زان چکید

گوش من بگرفت با دندان زکین

پاره کرد از زخم دندان آن لعین

قاضیا هستی تو چون میزان حق

نشر کن در حق من دیوان حق

قاضیا مقراض جنگی و جدال

قاطع هر فتنه ای و قیل و قال

از قضایت متنفی کن جوش من

تا به محشر حلقه کن در گوش من

غافلند این ظالمان از روز داد

ورنه کی کردند این ظلم و فساد

پرده ی غفلت فرو هشته به دل

روی مرآت دل اندوه به گل

گفت قاضی قنبر و کافور را

سوی من آرید آن مغرور را

تا به ضرب دره پشتش بشکنم

هم به حبسش در سیه چال افکنم

یا دیت از او ستانم یا قصاص

نیست او را رای غیر این مناص

حکم حق است و مناص از آن بدان

الحیوة فی القصاص از بر بخوان

ظاهرش یعنی حیوه این و آن

قاتلان را هست چون پروای جان

پنجه نالایند بر خون کسی

وارهد از تیغ و خنجرشان بسی

معنی دیگر حیوة قاتل است

نی حیوتی اندرین آب و گل است

بل حیوة جاودان در ملک خاص

زانکه یابد زندگانی از قصاص

مرده بود او از ستیز و ترکتاز

از قصاص او زندگانی یافت باز

حکم حق را دان مسیح مردگان

بخشد ایشان را حیوة جاودان

آب حیوان است اندر بندگی

هر که زان نوشید یابد زندگی

زندگی خالی از بیم ممات

تا ابد او را بود نعم الحیات

از عدم آدم جمادی مرده شد

نی نشاطی یافت نی افسرده شد

از عنایت یک نظر بر وی فتاد

پس نبات نیم حس از وی بزاد

پس بنامی گوشه ی چشمی گشود

زان نظر حیوان ز نامی رخ نمود

یکنظر دیگر به حیوان باز کرد

بیضه بشکست و بشر پرواز کرد

گشت پیدا آدمی نیم جان

نیم جانی داشت آن هم ابرمان

او نه میت بود نه حی درست

زندگانی دارد اما سست و مست

نی حیات و نی ممات او را تمام

بلکه امر بین امرین ای همام

آدمی نی زنده و نی مرده است

در میان این دو پا افشرده است

جمله اوصافش چنین است از نخست

شرح آن خواهی ز من بشنو درست

علم او و اختیار قدرتش

هم حیاة و هم کمال و حشمتش

***

حدیث لاجبر ولا تفویض بل امر بین الامرین

هست امر بین امرین ای پسر

نشنو از من بلکه بشنو از خبر

ان ما فی البیت یشبه صاحبه

خواه زیبا باشد و خواهی تبه

هرچه اندر خانه ای فرزانه است

سربسر مانند صاحبخانه است

بود آدم هست چون ای محترم

نی وجود صرف نی صرف عدم

هستیی با نیستی آمیخته

در میان این دو طرحی ریخته

هست امری در میان هست و نیست

من نمی دانم ولی آن امر چیست

گر وجود است این فنا او را چراست

ور عدم این های و هوها از کجاست

همچنین علمش نه علم است ای همال

علم آن باشد که دارد ذوالجلال

جهل هم نبود چه جهل است ای جناب

آنچه او را بود پیش از اکتساب

دارد امری لیک نی علم و نه جهل

هرچه می خواهی بگو امریست سهل

همچنین دان اقتدار و اختیار

بر دهان جبریان پنبه فشار

اختیارش آنچه می دانی بود

یعنی از اوصاف امکانی بود

وصف امکانی تو دانی چیست آن

نفی ضد است آن حقیقت نیست آن

قدرت و علم و حیات و اختیار

جمله را مثال وجود او شمار

جمله امر بین امرین است و بس

نسبتش با وصف عنقا و مگس

چیست دانی ای برادر اقتدار

آنکه در دست تو باشد اختیار

***

توجیه دیگر از برای حدیث لاجبر ولا تفویض

فعل را خواهی کنی و خواه نه

جز تورا در فعل و ترکش راه نه

کس نه بتواند بپیچد پنجه ات

یا ز منع فعل سازد رنجه ات

با تو باشد اختیار و اختیار

اختیارت را بود بیخ استوار

ورنه آن قدرت نباشد جان من

با چنین قدرت دم از قدرت مزن

اختیارت چون به دست دیگری ست

اختیارت اختیار ای دوست نیست

باشد او از تو بگیرد اختیار

هم نماید از تو سلب اقتدار

عاجز و زار و زبون گرداندت

از فرازی سرنگون گرداندت

یا فرستد مانعی در کار تو

سست سازد همت ستوار تو

یا بگرداند از آن میل دلت

یا بیارد پیش شغل شاغلت

این نباشد اختیار و جبر نیز

هست امر بین امرین ای عزیز

گر کنی فعل از تو باشد ای عمو

با شعور و با اراده مو به مو

دست تو بگرفته شاه دستگیر

آن نباشد جبر ای مرد خبیر

***

وجه سوم در بیان جبر و اختیار

از ره دیگر هم ای فرخنده یار

هست امر بین امرین اختیار

دان ره کمیت و مقدار دان

کار هم کفیار و هم فقیار دان

آنچه باشد مورد تکلیف تو

اختیار تو در آن تشریف تو

خواجه حکم شرع خواهی کم و وضع

اندر آنها نیست جبر و دفع و منع

وآنچه جز این جمله دست دیگری ست

اختیاری بندگان را نیست نیست

هم حیات از او بود هم مرگ ازو

بینوایی زو نوا و برگ ازو

درد از او باشد و درمان ازو

هم علاج سینه ی سوزان ازو

عزت از او ذلت و خواری ازو

صحت از او رنج و بیماری ازو

غصه از او غم ازو شادی ازو

هم خرابی زو و آبادی ازو

محنت از او رنج ازو راحت ازو

فقر ازو و گنج ازو ذلت ازو

سوز از او باشد و ماتم ازو

تو ازو و من از او عالم ازو

تخت از او و تاج از او و سر از اوست

جان فدای آنکه سرتاسر از اوست

می نجنبد ذره ای بی امر او

جملگی مرهون لطف و قهر او

گوش ازو دندان ازو لیک ای عمو

گوش را دندان گرفتن نیست ازو

نیک بنگر قاضیا این کار نیست

اینهمه تأخیرت اندر حکم چیست

آدمی را حکم تو زنده کند

زنده را جاوید پاینده کند

حکم تو از حکم حق دارد سبق

زنده سازد مردگان را حکم حق

***

بندگی خدا سبب زندگی حقیقی است

از عنایت گرچه آدم یافت جان

لیک جانی بس ضعیف و ناتوان

برتر از حیوان او را پایه شد

کی ولیکن با ملک همسایه شد

زنده شد لیکن حیوتی بی ثبات

خواهیش گو زندگی خواهی ممات

لیک شد او مستعد زندگی

جوید او را از کجا از بندگی

پیش از این بود از عنایت کار او

بود دست فیض حق معمار او

بعد از این افتاد کارش با عمل

بندگی ربنا عزوجل

زنده گردد زین سپس از بندگی

بندگی کن تا بیابی زندگی

زندگی هست آب حیوان ای عمو

زان بنوش و جسم و جان را هم بشو

بنده او شو که جاویدان شوی

شو گدای او که تا سلطان شوی

پیر اگر باشی جوانت می کند

در گدایی ارسلانت می کند

خدمت او زشت را زیبا کند

ذره را خورشید جان افزا کند

شب به یاد او به بستر نه قدم

تا شود بستر گلستان ارم

این سخن بگذار کامد خصم مرد

تا حضور قاضی دانای فرد

خصم آمد قاضیا بنگر چرا

گوش من دندان گرفت آن بی حیا

***

بقیه حکایت قاضی و خصم مردی که گوش او مجروح بود

گفت قاضی گوش او را ای عمو

از چه رو دندان گرفتی گوش او

گفت خصم ای قاضی با داد و دین

افتورا گوید نکردم من چنین

عرش را ثابت کن آنگه نقش کن

ورنه بگذر ترک نقش و عرش کن

مدعی را گفت قاضی کو شهود

اندرین مطلب بیاور زود زود

گفت ای قاضی بغیر از این دو تن

هیچکس اینجا نبوده بی سخن

گر کسی بوده است کو گوید که بود

ورنه بشمارد دیت را این عنود

گفت قاضی هی چه می گویی بگو

دیگری غیر از خود و او را بگو

گفت غیر از او و من ای مؤتمن

دیگری آنجا نبود از مرد و زن

گوش خود بگرفت با دندان خویش

کرد آن را پاره پاره ریش ریش

گفت قاضی این چه ژاژ است و فشار

پیش چون من این سخنها واگذار

او نه اشتر تا تواند گوش خویش

هم به دندان خود کند مجروح و ریش

گردنش گر گردن اشتر بدی

آنچه گفتی ممکن و در خور بدی

جمله گفتند از کهین و از مهین

آفرین بر فکر قاضی آفرین

غیر اشتر یا شترمرغ ای شگفت

کی تواند گوش خود دندان گرفت

خصم گفتا بنگر ای عاجزنواز

گردنش چون گردن اشتر دراز

گرنه اشتر تا بگیرد گوش خویش

همچو اشتر لیک باشد گردنیش

گرنه ابلیس اند این قوم خسیس

گردنی دارند لیکن چون بلیس

همچو شیطان زین سبب گردن کشند

در تلاطم روز و شب چون آتشند

هست ازین گردن درازیهایشان

شرحه شرحه گوش جسم و گوش جان

خون جان از گوش و گردنشان نهان

ناله جان شان رود تا آسمان

عذرها آرند بدتر از گناه

حالمان گردیده از شیطان تباه

هرچه کردند از گناه و خوی بد

لعن بر شیطان کنند افزون ز حد

نسبت آن را به شیطان می کنند

خود بری از ذنب و عصیان می کنند

رو رو ای شیطان کمین شاگرد تو

هست شیطان خفته زیر ورد تو

گرچه شیطان را بود گردن طویل

غافلی از گردن خود ای جلیل

گر همی جویی رهایی از فتن

تیغ برکش گردن خود را بزن

هی بزن این گردن ای گردن دراز

گردنی کوته بجو با آن بساز

هین ببین این گردن نفس لعین

از زمین بر رفته تا عرش برین

ورنه می بینی بهم پیچیده است

گردن خود را به تو دزدیده است

نفس تو باشد سلجقانی سترگ

کاسه ای دارد بسی زفت و بزرگ

گردن و سر کرده در کاسه نهان

چون برآرد می کشد تا کهکشان

هان و هان غافل مشو زین سنگ پشت

کو هزاران چون تورا این سنگ کشت

پیش تو از ابلهی و کودنی

نیست پیدا زان سری و گردنی

باش تا پیدا شود صیدی ز دور

بین که گردن می کشد چون لندهور

گردنی چون رود نیل عسقلان

درکشد از ایروان تا قیروان

درکشد هم سعد را هم نحس را

هم ببلعد مرد صاحب نفس را

ای که گویی نفسم آرامیده است

سخت می بینم تورا بلعیده است

در درون این سلجقانی اسیر

کاسه هایش بر سرت بالا و زیر

مار ضحاکست نفس کافرت

سر برآورده است از دوش و سرت

طعمه می جوید تورا این تند یار

نی دمی آرام گیرد نی قرار

تا تورا بلعد کشد اندر گلو

یا بکوبی هم سر و هم دم او

در تلاطم تا بود لوامه است

با تواش صد جنگ و صد هنگامه است

عقل مار افتاد و نفست اژدها

روز و شب دارند با هم ماجرا

گر تو کوبیدی سر او می کند

ترک جنگ و مطمئنه می شود

ور تورا بلعید و عقلت را شکست

وای تو نفست کنون اماره است

تا نبلعیده تورا ای مرد خوب

سنگ برگیر و سر آن را بکوب

سنگ چبود ترک خواهشهای او

کنده ای نقوی زدن بر پای او

سنگ چبود یاد آن یار قدیم

تطمئن القلب بالذکر الحکیم

یاد او شاخی است انسش بار و بر

انس نخل دوستی آن را ثمر

دوستی افسون هر ارقم بود

دوستی تریاق جمله سم بود

آتشی باشد خس و خاشاک سوز

هرهوا و هر هوس را پاک سوز

تیشه ای باشد هوس را ریشه زن

خار بنهای هوا را بیخ کن

دوستی تیغی بود فولاد دم

صد طناب رشته را برد ز هم

دوستی ترکی بود تاراج گر

نی گذارد خانه نی سامان نه سر

هرچه غیر از دوست چون اختر بود

دوستی خورشید غارتگر بود

دوستی باد مراد است و هوا

موج توفانست و گرداب بلا

غیر طور عقل باشد طور عشق

کی تواند کس بفهمد غور عشق

طور عشق ای جان ورای طورهاست

عشق را هم لطفها هم جورهاست

لطف عشق از جان شیرین خوشتر است

جور او از لطف او شیرینتر است

مذالفت العشق ودعت الرسوم

طابت الاکدار صالحت الخصوم

عشق را با رسم و عادت کار نیست

بسته ی این عالم پندار نیست

مذانست العشق فارقت المنی

لیس غیر العشق للعاشق هوی

یا مریض العشق لاتبغی الدواء

ان داء العشق داء کل داء

یا ندیمی یا خلیلی بالاله

خلنی والعشق ما اطلب سواه

یا ندیمی فی اللیالی الغاسقه

قل حکایات القلوب العاشقه

یا سمیری قل حکایات العقول

لاتقل دعها لارباب العقول

دع اقاصیص القرون الخالیه

او حکایات العظام البالیه

یا ندیمی طال لیلی بالسهر

لم یصح دیک ولی یدلو السحر

قم وحدثنی حدیث العاشقین

من روایات الثقات الصادقین

قم وحدثنی احادیث الحبیب

ما تقل لی عن بعید او قریب

قم ترنم یا حبیبی بالعجل

واتبع ما قاله شیخ الجبل

بازگو از نجد و از یاران نجد

تا در و دیوار را آری به وجد

شمه ای از حال یاران بازگو

قصه ای زان دلبر طناز گو

قصه ی آن زلف عنبربو بگو

شب دراز است ای ندیم قصه جو

حال آن چشمان بیمار سقیم

با دل بیمار من گو ای ندیم

تیره بنگر کلبه ی تاریک من

برکن از خورشید رخسارش سخن

شب دراز است ای رفیق نیکخو

قصه ی فرهاد و شیرین را بگو

آب لب خندان شیرین باز کن

قصه ی فرهاد و شیرین ساز کن

باز شیرین بر سر جور و جفاست

نازهای خشم آلودش به جاست

باز رویش شمع بزم حسرت است

بزم خسرو را ز رویش پرتو است

عشرت او باز در مشکوی اوست

روی شبدیزش بسوی کوی اوست

می کشد فرهاد مسکین جام خون

تیشه آیا می زند بر بیستون

باز اندر قله های بیستون

یا ز دستش تیشه افتاده کنون

گر کنون در بیستون فرهاد نیست

پس بگو این ناله و فریاد چیست

سخت می آید به گوش من روان

ناله ها از بیستون ای دوستان

ناله ای کز جز دل ناشاد نیست

این بغیر از ناله ی فرهاد نیست

می درخشد برقی از آن کوهسار

سخت می آید به چشمم آن شرار

برق اگر نه از تیشه ی فرهاد خاست

پس بگوییدم که این برق از کجاست

گر تن فرهاد مسکین خاک شد

کی زجانش عشق شیرین پاک شد

عشق خود شهباز و رحمانی بود

آشیانش جان روحانی بود

تن اگر شد خاک جان خود زنده است

منزل دلدار را جوینده است

پا نهاده هر کجا روزی به ناز

جان در آنجا در طواف است و نیاز

شد چه از شیرین و فرهادت فراغ

رو ز لیلی و ز مجنون کن سراغ

بازگو احوال مجنون عرب

تا من دیوانه آیم در طرب

ای ندیم احوال مجنون بازگو

زانکه من دیوانه ام دیوانه جو

باز باشد چشم مجنون خون فشان

لیلی اندر حی چمد دامن کشان

باز مجنون سر برد با دام و دد

باز وحشیشان بهر سو می رمد

باز با گوران و آهویان دشت

هست روزان و شبان در سیر و گشت

بسته آیا بر بنی عامر هنوز

ناله اش خواب شب و آرام روز

باز لیلی بر سر خشم است و ناز

یا در صلح و عنایت کرده باز

آیدم در گوش جان از کوی نجد

ناله ها گاهی بحسرت گه به وجد

دل هزاران ناله ها پرخون بود

این اثر از ناله ی مجنون بود

بوی جان می آید از اتلال نجد

ساعتی با من بگو احوال نجد

ای خوشا نجد و خوشا یاران نجد

ای دریغا آن وفاداران نجد

بازگو با من از ایشان ای ندیم

زنده فرما امشب این عظیم رمیم

ورنه بگشاید تورا امشب زبان

گوش ده تا من بگویم داستان

تا بگویم داستان راستان

در نشاط آرم زمین تا آسمان

ای ندیم امشب به چشمم خواب نیست

در سرم هوش و دلم را تاب نیست

شور در دریای جانم اوفتاد

برق اندر آشیانم اوفتاد

نیم عقلم بود آنهم شد ز دست

نیم هوشم بود گشتم مست مست

این چه شور است ای خدا درجان من

حبذا این موج بی پایان من

گریه آمد نوح را آواز کن

کز پی توفان سفینه ساز کن

در دلم عشق آتشی افروخته

هرچه غیر از یاد جانان سوخته

عشق می گیرد عنان از دست من

تا چه سازد بر تن نی بست من

ای خدا فریاد از این خون گشته دل

داد از این دیوانه ی طاقت گسل

عشق سرکش کار من را ساخته

سخت شوری بر سرم انداخته

عشق هرجا خرمن و خرگاه زد

عقل از آنجا رفت و پا بر راه زد

عشق بی پرواست چون پروا کند

کی ز عقل و جان و سر پروا کند

لاابالی وار هرجایی رسید

هرچه آنجا دید در آتش کشید

عشق چبود آشنا بیگانه کن

فیلسوفان را همه دیوانه کن

نی شناسد سر ز پا نی پا ز سر

نی بود در قید دختر نی پسر

نی ز سر پروا کند نی تن نه جان

نی شناسد خانه و نی خانمان

گر سر فرزند جوید از پدر

بردش از خنجر بیداد سر

سر به کف گیرد که ای جانان من

این سر فرزند من این جان من

***

قربانی نمودن خلیل الرحمن (ع) فرزند خود اسماعیل (ع) را

آمد اسماعیل روزی از شکار

شامگه بر اشهب دولت سوار

شمع رخسارش به مهر افروخته

عالمی پروانه سانش سوخته

زلف پیچاپیچ اندر دوش او

گوشوار حسن اندر گوش او

چشمها مخمور و لب شکرفشان

چهره پر خون زلفها عنبرفشان

خط مشگین گرد رخسارش عیان

چون بنفشه زار گرد گلستان

قامتی شمشاد آن را باج ده

عشوه ی عالم همه تاراج ده

از ره آمد راست تا نزد خلیل

بوسه زد بر دست آن شاه جلیل

دست در گردن درآوردش پدر

در کمان شد تیر گفتی جلوه گر

همچو گل بشکفت از دیدار او

بوسه داد از مهر بر رخسار او

گلبن عزت شکفتن ساز کرد

غیرت حکمت عتاب آغاز کرد

غیرت حق ریخت طرح تازه ای

باز شد از امتحان دروازه ای

دل یکی و دوستی باشد یکی

ورنه نبود دوستی آن بیشکی

جز مگر آن دوستی از بهر دوست

باشد آنهم فی الحقیقه حب دوست

غیر لیلی در دل مجنون نبود

سر بجز بر خاک راه او نسود

گر سگی در کوی لیلی یافتی

سوی او چون عاشقان بشتافتی

گرد او گشتی به صد شوق و شعف

خاک راهش بوسه دادی هر طرف

این نبود از عشق آن سگ ای پسر

عشق لیلی بود در آن مستتر

زین سبب در عشق هرکو صادق است

بر همه اجزای عالم عاشق است

هرچه بیند چونکه می بیند ز دوست

لاجرم او عاشق و مفتون اوست

خواجه تاشانند در یک بارگاه

بندگان حضرت یک پادشاه

این سبب در جمله عالم جاری است

حب جمله در دلش زاین ساری است

در گروهی باشد اسباب دگر

راه حب و دوستیشان بیشتر

آن سببها جمله برگردد به دوست

مرجع آنها چه وا بینی هم اوست

در گروهی صد چه آن اسباب هست

بهر بغض و خشم فتح الباب هست

مرجع آن خشم و آن بغض ای لبیب

چونکه بینی نیست جز حب حبیب

حب فی الله بغض فی الله را بخوان

مرجع هر حب و بغضی را بدان

هرچه جز این حب نباشد جز وبال

هرچه جز این بغض انجامش سگال

دوستی گر بهر غیر حق کنی

عاقبت زاید از آن صد دشمنی

گر نهال دوستی جز بهر او

جز عداوت نیست بارش ای عمو

دشمنیهایی که جز بهر خداست

دشمنی با خود بود اینست راست

دوستی و دشمنی جز بهر او

خواه آن یا زشت خواهی یا نکو

آن ندارد جز پشیمانی ثمر

این نبخشد هیچ سودی جز ضرر

آنچه گفتم آزمودم بارها

دیده ام زین خار و بن بس خارها

باورت گر نیست اینک امتحان

تا ببینی آنچه من دیدم عیان

دوستی جز بهر آن سلطان مکن

ای برادر نیست غیر از خاربن

دشمنی جز بهر او ای جان من

نیست جز تیشه به پای خویشتن

چند در اصطبل و مطبخ ای اخی

همسری با ساربان و مطبخی

جان نفرسودت ازین گند و بخار

دل نه بگرفتت ازین دود و غبار

آشنایی گر کنی با شاه کن

حکم بر گردون و مهر و ماه کن

باز شو بر ساعد سلطان بپر

تابکی چون خرمگس بر فرج خر

عندلیبی شو به گلشن جای گیر

چون جعل تا چند در سرگین اسیر

الغرض چون مهربانی با پسر

کرد آغاز آن خلیل خوش گهر

غیرت حق گفت با جان خلیل

یکدل و دو مهر باشد مستحیل

افکنم اکنون تورا در آزمون

ابتلاها آرمت از حد فزون

***

رجوع به حکایت ابراهیم خلیل و اسماعیل (ع)

تا عیان گردد سر پنهان تو

پرتو اندازد به عالم جان تو

یا شود آن مغز خوش پیدا ز پوست

تا شناسد خلق بیگانه ز دوست

تا شناسد هریکی ذات از عرض

فربهی را واشناسد از مرض

خود همی دانست آن سلطان غیب

پاکی آن پاکزاد از شک و ریب

پاک می دانستش از هر غل و غش

صاف می دانستش و زیبا و خوش

غیر مهرش را به جانش راه نیست

ره کلف را در رخ این ماه نیست

آن یکی ماه است و ماه بی کلف

آن بود خورشید در برج شرف

آن یکی دریا بی پهناستی

قطره هایش لؤلؤ لالاستی

هفت دریا پیش آن دریا نمی

روح قدسی در لباس آدمی

بود خورشیدی ولیکن از غمام

بود شمشیری ولیکن در نیام

خواست تا بر عالمی پیدا شود

نور او بر عالمی رخشا شود

دوستان را دوستی آرد به یاد

زامتحان بر وی دری از تو گشاد

کرده بودش امتحانها پیش ازین

خواست لیکن ابتلایی بس متین

نور او در کوره های تابناک

رفته و بیرون شده زیبا و پاک

نقش او را اندر آتش برده بود

صافش از آتش برون آورده بود

باز او را امتحان تازه خواست

در جهان او را بلند آوازه خواست

زر او را برد در آتش نخست

چونکه از آتش برون آمد درست

برد او را زیر دستان بلا

سکه دولت بر او زد برملا

سکه زد او را به نام خویشتن

کرد سرشارش ز جام خویشتن

***

خواب دیدن ابراهیم (ع) که اسماعیل را قربان کند

پس در آن شب وه چه شب نوروز او

روز نوروز جهان افروز او

وه چه شب رشک هزاران روز عید

وه چه شب صبح سعادت را کلید

وه چه شب مشکین تر از گیسوی یار

وه چه شب خوشبوتر از مشک تتار

شب نه بل خلوتسرای اهل راز

ناز گاه آن نگار دلنواز

شب نه بلکه آن نگار نازنین

کرده افشان زلف مشکین بر جبین

دید ابراهیم آن شب در منام

کآمد او را از قباب عز پیام

هین بکش در راه من فرزند خویش

بگسل از جز یاد ما پیوند خویش

سر ببر از تیغ اسماعیل را

ره مده در خواب خود تأویل را

خواب نبود وحی ربانی بود

خواب تو کی خواب شیطانی بود

کی بود شیطان نافرجام را

ره بسوی انبیا و اولیا

با ملایک روحشان همدم بود

اهرمن را از ملایک رم بود

روحشان در آسمان باشد بخواب

یرجم الشیطان منه بالشهاب

با ملک در آسمانها جانشان

اهرمن را کی بود آنجا نشان

جانشان خود آسمان دیگر است

یاد حق آنجا شهاب انور است

راند از آن آسمان پرسخن

لشکر شیطان و حزب اهرمن

عید قربانست فردا ای خلیل

خون آن را در ره ما کن سبیل

آن دل تو خلوت مخصوص ماست

دیگری را اندر آنجا ره کجاست

هرکه آنجا بی محابا پا نهد

سر به زیر خنجر بران دهد

غیر یک دلبر نمی گنجد به دل

یا دل ما یا ز غیر ما گسل

روی من بی پرده هرسو جلوه گر

دیده بگشادی به رخسار دگر

هین برو کفاره آن دیدار را

غرق خون او کن این رخسار را

کشته خواهد غیرت ما غیر را

در گشا فردا صباح الخیر را

هین برو آن سر جدا کن از بدن

در سر کویم به خاک و خون فکن

ای خلیل من بحق جان تو

خواهم آن سر از تو در دامان تو

هین ببر آن سر به دامان ای خلیل

هم در آغوش افکن آن جسم قتیل

آن سر و تن را فکن در راه ما

گو که می خواهد چنین آن شاه ما

در ره ما بایدش قربان کنی

پیکرش در خاک و خون غلطان کنی

زین بشارت جست از جا آن خلیل

آن خلیل باوفای بی عدیل

در قبول امر آن سلطان داد

هر دو دست خویش بر چشمان نهاد

گفت بخ بخ ای بخت بلند

چتر دولت سایه بر فرقم فکند

جان فدای لطف بی اندازه اش

من غلام این پیام تازه اش

من کجا و این عنایت از کجا

جز برای خود نمی خواهد مرا

چون تورا از بهر خود خواهد خدا

سازدت از هرچه غیر از خود جدا

صد سبب سازد که تنها سازدت

از زن و فرزند دور اندازدت

سازدت بیگانه از هر آشنا

دوستانت را بیاموزد جفا

روی مردم را بگرداند ز تو

خلق عالم را بکیباند ز تو

از عنایت زشت سازد خوی تو

تا گریزد هرکسی از کوی تو

زرد سازد چهره ی گلنار تو

تب فرستد بر تن بیمار تو

تا تورا سازد ز جسم و تن ملول

تا تورا از بهر خود سازد قبول

تخم پاشی یا بخشکاند برش

یا به سیلابش دهد یا صرصرش

یا بر آن برقی بریزد یا شرار

کای برو جز تخم مهر من مکار

با تو فرزند تو در جنگ آورد

تا ز فرزندت دلت تنگ آورد

خشم آرد با تو یار مهربان

تا جدایی افکند تا در میان

کز همه بری و پیوندی به او

بگسلی از جمله پیوندی به او

آن غیور است آن غیور پرده دار

جز سر تسلیم پیش او میار

گر کشد یا بخشدت تسلیم کن

در ره او ترک خوف و بیم کن

ورنه تسلیم آوری لطف الاه

سازدت تسلیم خواهی یا مخواه

چون تورا خواهد که آن آن شوی

عندلیب گلستان آن شوی

سوی خود می خواندت با صد شتاب

ورنه رفتی می کشد با صد طناب

سوی خود در خاک و خونت می کشد

جان فدایش بین که چونت می کشد

می کشد گاهی به خشم و گه به ناز

رشته گه کوته کند گاهی دراز

چونکه می خواند روان شو سوی او

سینه و سر کن قدم در کوی او

گه بزانو گه نشسته گه بسر

راه کوی دلکش او می سپر

سر برهنه پا برهنه لوک و لنگ

پا گهی بر خار میزن گه به سنگ

گه نشسته گه پیاده گه سوار

خفته گاهی بر یمین گاهی یسار

سینه میکن بر زمین و شو روان

مارسان می پیچ بر خود سوی آن

تا تورا خواند برو با عز و ناز

ورنه خواهد بردنت با ترک و تاز

چونکه خود رفتی برش نازت کشد

پیش باز آید به خود بازت کشد

ور ببردت سوی خود نازت کند

گه به بندت ور گهی بازت کند

گه نوازد گه بسوزد از کرم

گه شکر ریزد به کامت گاه سم

لیک سمش داروی جان پرور است

آتش او ز آب حیوان خوشتر است

سم او تریاق فاروقت کند

آتشش برتر ز عیوقت کند

آتشش چون آتش زرگر بود

سیم و زر را خالص و بی غش کند

سازد از این تاجهای زرنگار

زینت فرق شهان تاج دار

یا کند زان گوشوار خوش گهر

زینت گوش بتان کاشغر

گوشوار گوش خوبان تتار

همسر زلف و بناگوش و عذار

وای وای آنکو به پای خود نرفت

نی کشیدندش به خود با بند زفت

در طبیعت خوی اهریمن گرفت

در چه طبع عفن مسکن گرفت

وای او اخلد الی الارض مهان

تا ابد خوار و ذلیل و مستهان

درد اینست ای رفیق نیکخو

گر رسیدی ورنه آخر سوی او

عاقبت خیر است عیش تا ابد

خود روی خواهی و خواهی او کشد

این سخن پیداست او را واگذار

رو به سوی ذبح اسماعیل آر

***

بردن حضرت ابراهیم (ع) اسماعیل را برای قربانی به صحرای منی

ان شب ابراهیم تا وقت صباح

از نشاط و وجد افشاندی جناح

گه نشستی و گهی برخاستی

گه به خود آلات ذبح آراستی

صبح آمد گفت هاجر را که هان

هست فرزند تو امشب میهمان

میهمان سفره ی شاهی بزرگ

میهمان شاه سلطان سترگ

می برم امروز آن پیوند جان

من به نزد پادشاهی میهمان

پادشاهی وعده او خواسته ست

بزم میهمانی او آراسته ست

هان بشو آن پیکر زیبای او

هان بیارا قامت رعنای او

شانه کن آن کاکل مشکین او

سرمه کن بر چشم پرتمکین او

گیسویش را مشک و عنبر برفشان

هم گلابش بر رخ عنبر فشان

زلف او از غالیه خوشبوی کن

یکنظر از مهر بر آن روی کن

بوسه زن بر آن جبین مهوشش

توشه بردار از جمال دلکشش

پاک ساز او گرچه پاک و طاهر است

لیک طاهر هم بخدمت حاضر است

پاک کردی چون دل آزاد را

شست و شو کن جسم خاکی زاد را

چون روی در کوی پاکان ای پسر

پاک کن هم جسم و هم جان سربسر

پاک و پاکیزه است چون جانان ما

پاک خواهد جسم ما و جان ما

چونکه زکّیها بخواندی ای جوان

هم ثیابک طهر از قرآن بخوان

پاک جسم و جان ز هر ادبار کن

وانگهی عزم دیار یار کن

چونکه تن با جامه ات باشد پلید

پا منه در مسجد ای یاران سعید

هین منه با رجس در مسجد قدم

با نجاست چون روی اندر حرم

کوی جانان بارگاه حضرت است

کعبه ی بیت الحرام عزت است

تا نسازی باطن و ظاهر تقی

ره نیابی اندر این بزم شهی

پاک باید باطن تو از حدث

ظاهرت هم از پلیدی و خبث

جامه با تن گر نجس آلوده شد

آن نمازت فاسد و بیهوده شد

ور بود در دل پلیدی و حدث

آن نمازت باز لغو است و عبث

گر عبث نبود نماز و روزه ات

کو نمایی طاعت هر روزه ات

در کتاب حق بخوان تنهی الصلوة

للمصلی عن جمیع المنکرات

گر نماز است آنچه کردی ای عمو

چیست این فحشا و آن منکر بگو

روز و شب اندر نمازی پنجگاه

جسم و جانت غرق فحشا و گناه

یا نباشد این نماز تو نماز

یا گناهان تو منکر نیست باز

یا که دزدی هست در دکان تو

می رباید هرچه در انبان تو

راستی بد تخم طاعت کاشتیم

حاصل وارونه زان برداشتیم

سرنگون کشتیم گویا تخمها

همچو آن تخم منار روستا

***

حکایت مرد روستایی ساده که تخم منار کاشت

روستایی از دهی آمد به شهر

دید شهری هر طرف با زیب و فر

دید بازار و دکان و چارسوی

هم در آن میدانها پر هایهوی

چشم او افتاد ناگه بر منار

برکشیده سر به آن نیلی حصار

نیم راهش منزل تیر نگاه

زان نگه هم از سر افتادی کلاه

کوته از اوجش کمند واهمه

بامش از ذکر ملک پر همهمه

دید آن را روستا حیران بماند

پای آن ایستاد و صد لاحول خواند

گه نظر کردی به بالا گه به زیر

گاه گفتی انه رب قدیر

یارب این را بهر چه افراشتند

تخم آن را در چه عهدی کاشتند

چیست این آیا برای چیست این

این چنین اعجوبه کار کیست این

سر به جیب فکرت و اندیشه برد

هم به دریای تفکر غوطه خورد

روستا با خود درین فکر و نظر

رندکی را اوفتاد آنجا گذر

روستا را اندر آنجا دید باز

گاه بیند در نشیب و گه فراز

یافتش حیران کار آن منار

با خیال خود ز حیرت در قمار

باطن از ظاهر بلی پیدا بود

حال دل را رنگ رو گویا بود

هرکسی را از برون سوی درون

راهها باشد ز حد و حصر فزون

مرد دانا از یکی گفتار تو

پی برد بر قدر و بر مقدار تو

نزد مرد هوشمند نکته دان

قدر کس از یک سخن گردد عیان

ناتمامی و تمامی را تمام

می برد پی از قعود و از قیام

جنبش چشم و نگاه مردمک

مرعیار مرد را باشد محک

هم ز رفت و آمد و گفت و شنید

مرد دانا عقل و هوش مرد دید

می شود بر این پزشکان بی تلاش

حال جان از نبض و از قاروره فاش

آه بیجا و نگاه نیم چشم

لب مکیدن گه به مهر و گه به خشم

ره نماید سوی صوفی مرد را

باخبر کن مرد عالم گرد را

اشک یاقوتی و رخسار گهی

می دهد از عشق عاشق آگهی

همچنین آگه شد آن رند لبیب

در مناره حیرت مرد غریب

آمد و گفت ای برادر کیستی

این چنین حیران و زار از چیستی

گفت حیران مانده ام ای هوشمند

من در این اعجوبه ی بالا بلند

حیرتی دارم که آیا چیست این

از برای چیست، کار کیست این

گفت باشد نردبان آسمان

سر برآورده ز عهد باستان

هر دعایی می رود بالا از این

روزی خلق آید از این بر زمین

زین سبب این خطه آباد است خوش

نی چو آن ده واژگون و رو ترش

گفت بادا بر تو صد احسنت و زه

کاش بودی نردبانی هم به ده

گفت آسان باشد این ای بازیار

تخم آن بستان و اندر ده بکار

تا به یک سالت دهد بر نردبان

نردبانی برشده بر آسمان

هم رود بالا نماز و روزه تان

هم بیاید روزی هر روزه تان

چون شنید آن روستایی این سخن

چنگ زد در دامن آن بوالحسن

کی تو خضر راستی در این دیار

رهنمایی کن مرا تخم منار

داد او را روستا یک مشت زر

رند دادش یک کف بذرالجزر

هین برو این تخم فرخنده بکار

تا ببار آرد تورا در ده منار

روستایی شد روان تا روستا

اهل روستایش سراسر در ثنا

جمله می گفتند شاید ای کریم

در نثار مقدمت گر جان دهیم

عرصه ای را اندر آن ده پاک کرد

تخم زردک را در آنجا خاک کرد

روز دادش آب و شبها پاس داشت

پاسش از هر دیده ی خناس داشت

سبز گشت و سر زد این در دفین

لیک بارش پهن گشتی در زمین

هرچه او را تربیت می کرد بیش

پهن تر گشتی بروبارش ز پیش

روزها شد بار آن از جا نخاست

یک منار آنجا نشد از خاک راست

سال رفت و تخم آن در خاک ماند

از غم و حسرت دل او چاک ماند

دی رسید و کشته او بر نداد

گاو در دریا شد و عنبر نداد

بهمن آمد برف بارید و تگرگ

میوه ای سر بر نکرد از زیر برگ

هر گیاهی را عیان آمد بهار

شد خزان و کشت او نامد ببار

این چنین پژمرده این حاصل چراست

آفت این حاصل آیا از کجاست

بیل زد دور گزربن را شکافت

آن گزر را در زمین بنهفته یافت

آن گزر را دید بر شکل منار

رو به مرکز می رود وارونه وار

گفت اینک این چغاله نردبان

این چغاله نردبان کرزمان

این چغاله نردبان ای اهل ده

این منار از آن منار شهر به

لیک وارون رسته است و می رود

رو به پشت گاو ماهی تا ابد

ای دریغا تخم وارون کاشتیم

حاصل وارونه زان برداشتیم

ای دریغا تخممان نابود شد

اجتهاد و سعیمان مردود شد

طالع ما سرنگون افتاده چون

لاجرم شد کشته ی ما سرنگون

می رود زین نردبان زین پس یقین

روزی ما تا زمین هفتمین

هم دعا و طاعت ما سرنگون

می رود تا اسفل السافل کنون

همچنانکه طاعت و اعمال ما

وین نماز و روزه چل سال ما

می نیفزاید بجز بعد و شقا

می نبگشاید دری بر روی ما

نی سروری بخشد و نی حالتی

نی رسد دل را شفا و راحتی

نی ضیائی می رساند نی صفا

نی یکی از دردهامان را دوا

ای دریغا عمرمان بر باد رفت

عمرمان نی بر طریق داد رفت

ای دریغا مایه مان سودی نداد

شعله ها کردیم و جز دودی نداد

عمر ناقد ضاع فی قیل و قال

فی نکال او ملال او خیال

یا اخلائی ذرونی حالیا

لیتنی راویت قلباً بالیا

یا احبائی دعونی ساعة

لیت ابغی من همومی راحة

واگذاریدم دمی با درد خویش

با دل خونین غم پرورد خویش

سالها با هم نشستیم ای مهان

گفتنیها گفته شد فاش و نهان

ای بسی محفل بهم آراستیم

پس نشستیم و بسی برخاستیم

شمعها شبها بسی افروختیم

داستان از یکدگر آموختیم

گر بد و گر نیک بس باشد کنون

پا نهید از خلوتم اکنون برون

نی شما را داستان تازه ایست

نی مرا دوران بی اندازه ایست

نی ز صحبتمان مرا کاری گشود

نی شما را صحبت من داد سود

صحبت بیهوده آخر تا بچند

بیش از این بر ریش ما و خود مخند

سال رفت و ماه رفت ایام رفت

روز رفت و صبح رفت و شام رفت

نیمروزی ماند اگر از روزگار

رو رو ای همدم مرا با خود گذار

تا گذارم سر به دشت و کوهسار

تا بگریم گاه گاهی زار زار

تا حساب روزگار خود کنم

یکنظر در کار و بار خود کنم

تابکی گه ناز این گه ناز آن

محفلم خالی کنید ای دوستان

محفلم تار است از روی شما

سینه تنگ از خلق و از خوی شما

هر سری را یکهوای دیگر است

این من بیچاره را خود یکسر است

یکسر و سودای یک عالم کجا

لوحی و صد رنگ ضد هم کجا

چون نشاید جمع این اضداد کرد

خویش را باید ز بند آزاد کرد

بند بگسل جان من آزاد شو

فارغ از هم بستن اضداد شو

ورنه باشی روز و شب در زیر بار

نی تورا کاری گشاید نه از تو کار

***

حکایت آن شخصی که گرفتار دو زن بود و سوء عاقبت آن

هرکسی بستاند از تو بهر خویش

عاقبت نی سبلتت ماند نه ریش

بود مردی پیش از این عهدی بعید

نیم ریش آن سیه نیمی سفید

داشت در خانه دو زن پیر و جوان

مرد روزی بود ازین روزی از آن

چون رسیدی نوبت برنا صنم

سر به دامانش نهادی بهر لم

چون شدی از خواب خوش بیهوش و مست

برگرفتی موی کن خاتون بدست

یک به یک هر موی اسپید و کبود

کندی از ریش و سبیل خواجه زود

تا چو بیند خواجه ریش خود سیاه

بر رخ آن یک میندازد نگاه

چون ببیند خود جوان و شیرگیر

لاجرم بگریزد از آن یار پیر

گفته اند از پیش پیران جهان

در نگیرد صحبت پیر و جوان

چونکه گشتی نوبت آن پیره زال

سر بدامانش نهادی با دلال

چون شدی در خواب سرخوش پیرزن

بهر مو کندن گرفتی موی کن

کردی اندر سبلت و ریشش نگاه

هرچه دیدی اندران موی سیاه

یک به یک کندی نگار پشت گنگ

تا نماید شوی او را آب و رنگ

موی او باشد سپید و آن جوان

زو گریزد هم نفور آرد از آن

خواجه را هم دل شود زین روی سرد

آن عجوزه ماند و آن خواجه فرد

روزگاری آن دو یار مهربان

می ربودندی سبیل و ریش آن

خواجه را نی ریش ماند و نه سبال

امردی شد از پس پنجاه سال

چون فقیری کاندرین عهد زبون

شد اسیر اهل این دنیای دون

این رباید دین و آن دنیای او

این برد امروز و آن فردای او

آن یکی بستاند از وی آب رو

آن ز بهر مال او در جستجو

آن نشیند نزد او گاه نماز

سر کند افسانه ی دور و دراز

آن نهد بر دوش او بار گران

آن بدزدد بار او را در دکان

آن یکی بیهوده ای افسانه خوان

پیش او بیهوده گوید داستان

من چه کردم دی چها کردم پریر

من چه گفتم با امیر و با وزیر

دوش اندر مطبخ ما آش بود

آش ما پرقند آش ماش بود

پار رفتم من به بغداد و حلب

من چه زحمتها کشیدم در طلب

آن فلان کوتاه باشد آن بلند

زین بی زور است و خالد زورمند

روز کارش را چنین افسانه ها

می رباید حبذا بیگانه ها

خوبهای نیک و کالای هنر

می ربایند آنچه باشد سربسر

همنشینی با بدانت بد کند

صحبت کافر تورا مرتد کند

گر به گلشن بگذری گل آوری

لاله و ریحان و سنبل آوری

ور به گلخن ساعتی منزل کنی

روده و خاکستری حاصل کنی

گر به عطاران نشینی ای عمو

جامه ات گردد معطر مو به مو

ور روی در دکه انگشت گر

جز سیه رو نایی از آنجا بدر

صد زبان گر باشدم اندر دهن

تا قیامت هم بگویم من سخن

من نخواهم گفت غیر از این دگر

الحذر از صحبت بد الحذر

بس بود اینت نگهدار و برو

باقی حال ذبیح الله شنو

***

بقیه حال حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل ذبیح

شست هاجر پیکر فرزند را

شانه زد آن کاکل دلبند را

مشک زد آن زلف عنبربار را

زد گلاب آن چهره ی گلنار را

سرمه اش در دیده ی مخمور کرد

ظلمتی را داخل اندر نور کرد

جامه پوشانید او را رنگ رنگ

اندر آغوش در کشیدش تنگ تنگ

زلف او بویید و بوسیدش جبین

بر سر و بر رو کشیدش آستین

کرد در آتش سپند وان یکاد

خواند و دستش را به ابراهیم داد

دست او بگرفت ابراهیم فرد

شد روان و روی خود واپس نکرد

پای کوبان شد روان سرشار و مست

کارد بر کت  دست فرزندش به دست

شد روان اندر بیابان بیقرار

پا زدی از شوق بر خارا و خار

زیر پایش خار گل خارا حریر

گرد و خاک پهنه اش مشک و عبیر

می دویدی در بیابان حرم

در قفایش آن ذبیح محترم

گفت ای جان میهمانت می برم

بلبلی تا گلستانت می برم

طوطئی ای جان من پرواز کن

رو به هندستان عز و ناز کن

رو بسوی کعبه ی مقصود کن

این جهان را پا زن و بدرود کن

می رویم اینک به میدان منی

هان و هان ای جان نثار ان الصلا

ای حریفان سوی جانان می رویم

از قفس سوی گلستان می رویم

سر بکف داریم از بهر خدا

گر سری دارید یاران الصلا

چون سخن اینجا رسید ای دوستان

آتش افتادم به مغز استخوان

باز هندستان به یادم اوفتاد

شوری از نو در نهادم اوفتاد

شعله ور شد آتش پنهان من

موج زن شد بحر بی پایان من

در هوا دیدم پرافشان طایران

در قفس شد مرغ جانم پرفشان

دید مرغی در هوا پرواز کرد

مرغ جانم پر زدن آغاز کرد

دید مرغان در هوا و از هوس

بال و پر در همزد اما در قفس

ای دریغا در قفس را باز نیست

هم پرم را قوت پرواز نیست

ای دریغا در قفس را بسته است

ای دریغا بال من بشکسته است

می نویسم داستان طوطیان

طوطی جانم به فریاد و فغان

گاه گاهی آیدم بر سر جنون

نوبت دیوانگی آمد کنون

ای رفیقان فکر تدبیرم کنید

من شدم دیوانه زنجیرم کنید

لیک سودی نی کنون تدبیر را

بگسلم از هم دوصد زنجیر را

غیر آن زنجیر زلف مشکبار

رو رو آن زنجیر از بهرم بیار

غیر آن زنجیر مویی برشکست

پاره سازم گر دوصد زنجیر هست

دوستان زنجیر زلف یار کو

سلسله آن گیسوی طرار کو

سلسله آن مو فکن در گردنم

ورنه خود را من به دریا افکنم

چیست دریا من محیط آتشم

هفت دریا را بیکدم درکشم

گویی ای همدم ز بهر دوستان

این سخن بگذار و رو بر داستان

طبع شعر من کنون بر باد رفت

هم ردیف قافیه از یاد رفت

آهوی طبعم مگر صیاد دید

بر کف او خنجر فولاد دید

رم گرفت از من به بحر و برگریخت

رشته ی نظمم ز یکدیگر گسیخت

نظم چون آید که طبع از کار رفت

دل به شوق دیده ی دیدار رفت

باز شوقم شوری اندر سر فکند

آتشم در خامه و دفتر فکند

نظم چون آید دلم هشیار نیست

در سرم جز شوق وصل یار نیست

داستان افسانه باشد ای فلان

من همی بینم عیان این داستان

هست در گوش من آواز خلیل

گشته جانبازان کویش را دلیل

کالصلا ای دوستان الصلا

عید قربانست یاران الصلا

روز سربازیست در بازار عید

گر سری دارید اینجا پا نهید

دل مرا در بر تپید از این صلا

جان سبق کرده به میدان بلا

دل به یاد تیغ او در اضطراب

سر به راه خنجرش دارد شتاب

جان ز شوق و وجد بال و پر زند

تا مگر خود بردم خنجر زند

لیک می گوید همی صیاد من

نیستی اندر خور بیداد من

تو هوسناکی و خونت پاک نیست

این سرت شایسته فتوراک نیست

حیف باشد خنجر من بر سرت

خاک ما را نیست در خور پیکرت

امتحان گاه است این میدان ما

امتحان کردم تورا من بارها

امتحان کردم تورا ای بوالهوس

در سرت نبود بجز سودا و بس

هر دمت در سر هوای دیگر است

دل تورا هر دم بجای دیگر است

همچو طفلان پرهوسناکی هنوز

در پی بازی با خاکی هنوز

یا برون کن این هوسها را ز دل

یا سر خود را ز بهر خود بهل

یا سر سودای گوناگون ببر

یا بکن سودای ما بیرون ز سر

من همی گویم که ای سلطان داد

سعی بی توفیق تو باد است باد

باد پیمایی خدایا تا بچند

یک عنایت کن خلاصم کن ز بند

این دل ناشاد من را شاد کن

هم ز بند غیر خود آزاد کن

مرغیم در گردنم افتاده دام

از تو می جویم رهایی والسلام

چون روان شد از پی قربان خلیل

شد بلند از جان اهریمن عویل

***

رفتن شیطان نزد هاجر به حیله گری و نومید شدنش

هست چون در امر حق بس مصلحت

مصلحت ها آدمی را منفعت

مصلحت چبود سعادت تا ابد

ملک سرمد قرب سلطان احد

آن عدوی پشت در پشت کهن

دشمن ایمان و عقل و جان من

چون نیاید در حنین و در فغان

از چنین حکمی سعادت وقف آن

چون ننالد همچو مام مرده رود

خاصه باشد با عداوتها حسود

می نگردد فیض حق از نیک و زشت

منقطع بهر حسود بدسرشت

آن حسود بینوای بی خرد

هردمی صد نیش حسرت می خورد

فیض حق بر نیک و بد باشد روان

هرکسی را بهره ای باشد از آن

هریکی تیری بود فیضی نهان

حاسد بیچاره را بر جسم و جان

نیست سوزی بدتر از سوز حسد

می گدازد مرد را جان و جسد

بیخبر محسود اندر خواب خوش

در همه شب حاسد اندر درد شش

آن بشادی کاینک آمد فیض حق

این ز چشم فیض حق در دق و دق

این به شکر حق همی رطب اللسان

آن بسوز دل به فریاد و فغان

از حسد شیطان جگر را چاک کرد

بر زمین افتاد و بر سر خاک کرد

گفت آمد وقت آن ای دوستان

رخنه اندازیم در این خاندان

رخنه در رکن نبوت افکنیم

تیشه ای بر ریشه ی خلت زنیم

هین بگفت و چاره جویی ساز کرد

خدعه و دستان و مکر آغاز کرد

گفت راه چاره ی کار از زن است

زن کمند محکم اهریمن است

هم در اول یافتم از زن ظفر

تا برون کردم ز جنت بوالبشر

هست صیاد اهرمن زن دام او

باشد از زن قوت هر گام او

زین طمع شیطان چه پیری قد کمان

شد بسوی خانه ی هاجر روان

حلقه بر در زد عصا بر دست او

دام صید عالمی در شست او

گفت پیری ناصح و فرزانه ام

آشنا جانم به تن بیگانه ام

خیر خواهم دوستم آگه زکار

عاقبت بین پندگو و هوشیار

سوی من خوانید آن بیچاره زن

آن نگار مبتلای ممتحن

تا به او سازم عیان رازی عیان

آگهش سازم ز مکر آسمان

هاجر آمد لرز لرزان پشت در

گفت ای پیر دوتا چبود خبر

مکر گردون چیست آن با من بگو

چاره ای گر باشدت با من بچو

آهی از دل برکشید و زار زار

گریه ها سر کرد چون ابر بهار

گفت با تو چون بگویم این خبر

چون به جانت افکنم شور و شرر

گر نهان سازم بسوزد استخوان

ور بگویم آتش افتد در زبان

چون توان این آتش اندر جان نهفت

ور بگویم چون توان این راز گفت

آه از اسماعیل آن سرو روان

صد هزاران حیف از آن نوجوان

گفت چون شد او بگو ای کنده پیر

ای زبانت شعله و لفظت شریر

گفت می دانی که ابراهیم زار

می برد او را کجا این دلفکار

گفت آری سوی مهمانیش برد

جانب سلطان ایوانیش برد

نوگلی را برد سوی گلستان

برد خورشیدی به سوی آسمان

گفت مهمانی کجا سلطان کجا

بزم کو و سفره کو ایوان کجا

برد او را سوی زندان فنا

بهر کشتن برد او را در منا

برد او را تا بریزد خون او

صد دریغ از آن رخ گلگون او

برد او را تا جدا سازد سرش

افکند در خاک و در خون پیکرش

من ندیدم کس از او دلسخت تر

وز تویی بیچاره وارون بخت تر

گفت هاجر با وی ای فرتوت کنگ

ای زبانت لال باد و پای لنگ

این چه ژاژ است ای زبانت چاک باد

ای دهانت پرخس و خاشاک باد

کی پدر کشته است فرزندی به تیغ

کی کند خورشید ماهی زیر میغ

خاصه فرزندی چو اسماعیل من

وان پدر هم آن خلیل بت شکن

خاصه او را نی گناهی نی خطا

بی گنه کشتن کجا باشد روا

گفت می گوید که فرمان خداست

آنچه فرمان خدا بر من رواست

حق سر فرزند از من خواسته

من کنم تسلیم آن بر خواسته

چون خدا خواهد که من او را کشم

می کشم او را و زین کشتن خوشم

گفت هاجر چون بود فرمان او

صد چو اسماعیل من قربان او

من از او فرزند از او شوهر ازو

جسم ازو و جان ازو و سر ازو

کاش می بودی مرا سیصد پسر

همچو اسماعیل با صد زیب و فر

جمله را در راه او من کشتمی

کاکلش در خاک و خون آغشتمی

گرد آیید ای همه همسایگان

یافتم من عید قربان رایگان

بر من ای یاران مبارک گشت عید

اینچنین عیدی به عالم کس ندید

شاد شد اکنون دل ناشاد من

فصل عید است و مبارکباد من

هین برو ای کنده پیر ژاژخای

کاشکی بودی به من حکم از خدای

تا بدیدی خنجر بران من

وان سر فرزند در دامان من

کاکلش بر دست خود پیچیدمی

وان گلوی نازنین ببریدمی

پیکرش آغشته در خون دیدمی

پس دم شمشیر خود بوسیدمی

من همی خواهم پسر را زندگی

زندگی اینست با پایندگی

آب حیوان در لب این خنجر است

این لب خنجر نه جوی کوثر است

اندرین کشتن حیات سرمدی ست

نیست کشتن بلکه عین زندگی ست

این بگفت و خانه را در بست و رفت

اهرمن را هم کمر بشکست و رفت

چون ز هاجر گشت نومید آن پلید

سوی ابراهیم از غفلت دوید

***

نومید شدن شیطان از هاجر و رفتن نزد ابراهیم

آمد و گفت ای خلیل مؤتمن

یک نصیحت بشنو از من بی سخن

ناصحی هستم تورا بس مهربان

گوش کن پند من ای شاه جهان

از خرد باشد شنیدن پند پیر

گرچه باشی در خرد خود بی نذیر

پند پیر از جان شیرین خوشتر است

سوی دولت پند پیرت رهبر است

خوشتر از این ای رفیق نکته دان

شد دبیر مشفق و بخت جوان

یا خلیل الله نصیحت گوش کن

ترک این سودای عالم جوش کن

کی توان از حکم خوابی بی اثر

سر بریدن از تن زیبا پسر

چونکه این فرمان تورا آمد به خواب

از پی خوابی مکن چندین شتاب

شاید این خواب تو شیطانی بود

عاقبت سودش پشیمانی بود

می توان ناکرده را کرده همان

کرده را ناکرده کردن کی توان

گفت ای ابتر برو شیطان تویی

غول هر ره دزد هر دکان تویی

آتش اندر تخمه ی آدم ز توست

رنج دوران فتنه ی عالم زتوست

کاروان قرب را رهزن تویی

غول و دیو و رجس و اهریمن تویی

دست نبود دیو را بر انبیا

مکر شیطان نیست دام اولیا

خواب ایشان خواب رحمانی بود

رشحه ای ز الهام ربانی بود

چون قوای ظاهری از کار ماند

روح ز امر و نهیشان بیکار ماند

سوی همجنسان خود پر می زند

قدسیان را حلقه بر در می زند

می رود تا حلقه ی روحانیان

می گذارد زیر پا هفت آسمان

روحها بیند ولیکن در مثال

در مثالش روح بنماید جمال

اسم و حرف و فعل و قول و قیل و قال

جمله را بیند مثال اندر مثال

اهرمن را ره در آنجا کی بود

توسنش در راه آنجا پی بود

می زنندش از نخستین آسمان

با شهاب سینه سوز جان ستان

کی ورای آسمانش ره بود

کی رهش بالای مهر و مه بود

او بود مسجون سجن طبع دون

از طبیعت کی تواند شد برون

هر که باشد در طبیعت محفلش

دیو باشد همدم و هم منزلش

اهرمن نار است و نار ناریان

نوریان را کی ز نار آید زیان

چونکه نار شهوت و نار غضب

در نهاد آدمی شد ملتهب

صد هزاران دیو از آن زاید همی

جنس آری نزد جنس آید همی

جنس جذابست و نزد خود کشد

هرکجا هم جنس بیند تا ابد

از فتیله دود چون بالا رود

شعله ی جواله را پایین کشد

چون بخار شهوت و غیظ و فساد

گشت صاعد آدمی را از نهاد

هرکجا ابلیس باشد باشتاب

سوی خود آن را کشد با صد طناب

***

رفتن شیطان به نزد حضرت اسماعیل (ع)

چون خلیل الله فکند آن را شهاب

سوی اسماعیل آمد با شتاب

دام تلبیس و حیل را ساز کرد

مکر و کید و وسوسه آغاز کرد

زد به سنگ آن را پس اسماعیل راد

سنت رمی جمار از این نهاد

می کنم یعنی ز خود دور اهرمن

همچو اسماعیل آن شاه زمن

هست جسم طاعتت رمی جمار

روح آن طرد از بر خود تند بار

جمله طاعاتت چنین است ای عمو

چونکه جسمش آوری جانش بجو

جان آن دانی چه باشد ای پسر

فکر و ذکر و سرش آوردن نظر

قول و فعلت را به معنی یار کن

پس از ایشان زنده ی پندار کن

لفظ و معی دارد و اعمال هم

بلکه هر اوصاف و هر احوال هم

زان معانی جان من غافل مشو

طاعت ار خواهی پی معنی برو

معنی لفظ ار ندانی ای خبیر

معنی اعمال خود را یاد گیر

ور مفصل معنی اعمال خویش

می نداند هم دل خود را بریش

معنی اجمالیش را با عمل

جفت کن تا سازدش پاک از علل

وان همین باشد که این فرموده شاه

من به فرمانش نهادم پا براه

بنده ام من پیشه ی من خدمت است

بر من از هر خدمتی صد منت است

بنده ام استاده اندر بارگاه

تا چه خدمت خواهد از من پادشاه

این تن من این سر من جان من

وقف خدمتکاری سلطان من

این یکی خدمت شه من خواسته

من پی خدمت بجان برخاسته

بنده ی فرمانم و این زان یکی ست

شغل من فرمان بری و بندگی ست

گر ندانم مقصد شه باک نیست

بندگان را حد این ادراک نیست

گفته مولایم که دست و رو بشوی

چشم اینک دست و رو این شست و شو

پا و سر را مسح کن فرمانبرم

مسح این و پای این و این سرم

گر ندانم معنی این مسح چیست

گو ندانم حد من این فهم نیست

قبله باید ساخت گفتی از حرم

این حرم من رو به آن سر تا قدم

گفتیم تکبیر گو اندر حضور

چشم چشم الله اکبر یا غفور

حمد و سوره خواستی خواندن پی اش

خواندم اینک گو ندانم معنی اش

گفتی ام خم شو به چشم این خم شدن

گفتی ام برخیز خیزم بی سخن

زان سپس گفتی جبین بر خاک مال

این جبین این خاک راه ای ذوالجلال

باز فرمودی که بنشین بر زمین

من نشستم ای شه دنیا و دین

معنی اجمال اینست ای همام

ور مفصل ضم کنی نعم المرام

جزو جزو هر عمل را معنی ایست

بلکه صد معنی ست نی معنی یکی است

هرکسی معنی از آن دریافته

رو بسوی آن معانی تافته

همچنانکه در نماز پنجگاه

آن یکی گفته است ز آگاهان راه

کان مثال موقف روز جزاست

در حضور داورش این ماجراست

***

بیان در اشاره به اسرار صلوة و افعال آن به قول بعض از اهل معرفت

آن اذان و آن اقامه نفخ صور

آن ز جا برخاستن بعث و نشور

آن مصلی موقف و قبله وقوف

بستن احرام در موقف عکوف

چون شدی واقف در آن موقف زبان

می گشایی در سپاس و امتنان

حمد و سوره آن سپاس است و ثنا

در وقوف بارگاه کبریا

گوییا آنگه خطاب آید تورا

این زمان بگذار تحمید و ثنا

دفتر اعمال خود را نیز بین

هیبت این روز رستاخیز بین

این مسافر تا چه آوردی بگو

زین سفر سودت چه باشد مایه کو

خم کنی قامت پی عجز و نیاز

سر کنی تسبیح آن عاجز نواز

من ندارم غیر عجز و لابه هیچ

در من و در کار من شاها مپیچ

قامتی دارم خم از بار گناه

سربزیرم چونکه هستم روسیاه

گویدت ای بنده سر بردار چست

نامه ی اعمال خود بنگر درست

سر برآری دل ز هولت چاک چاک

خویش را اندازی از هیبت به خاک

جبهه و رو بر زمین سایی همی

پشت دستان را ز غم خوابی همی

کان شها پاکا بلندا برتورا

بنگر از رحمت در این موقف مرا

گویدت گویا که سر بردار هین

تا چه کردستی در این دفتر ببین

هین ببین ناپاکی و پاکی خویش

جرئت خود بین و بی باکی خویش

سر برآری لب به استغفار باز

توبه را سازی شفیع و چاره ساز

گویدت بگذشت روز توبه هان

تا چه آوردی بگو فاش و عیان

از خجالت باز می مالی جبین

لب پر از سبحان ربی بر زمین

باز می آید خطاب با عتاب

خیز از جا شو مهیای حساب

باز برخیزی به تمجید و سپاس

حال این رکعت به اول کن قیاس

عاقبت از عجز برداری دو کف

رو به آن درگاه با عز و شرف

این دعاهایت نیاید در حساب

آیدت از پرده ی عزت خطاب

کای تورا بگذشته ایام دعا

رفته هنگام ثناء و توبه ها

باز افتی در رکوع و در سجود

گه رکوع و گه سجود و گه قعود

باز گوید ناید امروز این بکار

مایه و سود آنچه آوردی بیار

عجز و زاری و سپاس و آفرین

جمله افکندی بروز واپسین

روزگاران را به غفلت باختی

کار خود با این جهان انداختی

هان چه سود از مایه ات اندوختی

هان چه شمع از مایه ات افروختی

لرزدت آن دم ز هیبت استخوان

هم رود قوت ز پایت هم توان

نی به پایت قوم برخاستن

نی زبان عذر خسران خواستن

پس نشینی بر زمین بیچاره وار

دست بسته پا شکسته شرمسار

پس به توحید خدا گویا شوی

چاره از توفیق حق پویا شوی

کاشهد ان لا اله لی سواه

من به وحدانیتت هستم گواه

هم گواهم بر نبی مؤتمن

این دو هم سرمایه و هم سود من

عمر خود گر صرف عصیان کرده ام

این دو را لیکن شفیع آورده ام

سود من از این سفر اینست و بس

نیست غیر از این دو ام فریادرس

هم به امید شفیعان جزا

آمدم با قدی از عصیان دوتا

ای پناه جمله امت السلام

ای شفیعان قیامت السلام

السلام ای شافع روز جزا

السلام ای عاصیان را مرتجی

السلام ای بندگان صالحین

السلام ای انبیاء مرسلین

من گنه کارم پشیمانم ذلیل

واقف اندر موقف رب جلیل

سود و سرمایه همه درباختم

عمر خود نابود و ضایع ساختم

ای شفیعان قیامت همتی

التفاتی التماسی رحمتی

یکنظر ای شهریاران از کرم

سوی آن افتاده ی  بحر ندم

از اشارات نماز اینها یکی ست

زانچه گفتم از معافی اندکی است

شرح اینها را مقامی دیگر است

خامه از تفصیلش اکنون ابتر است

باشد این تفصیل تا وقتی دگر

داستانی داشتم نامد به سر

***

در بیان آوردن ابراهیم (ع) اسماعیل را در قربانگاه منی

باز آیم بر سر آن داستان

داستان دوستان جانفشان

آمد ابراهیم تا کوی منی

قرة العینش دوان اندر قفا

آمدند اندر منی با صد منی

گفت ایشان را منی صد مرحبا

آمد ابراهیم و فرزندش ز پی

گفتش ابراهیم او را یا بنی

فی المنام انی اری ان اذبحک

ماتری فانظر فان الامر لک

دیده ام در خواب ای جان پدر

تا ببرم از تن پاک تو سر

خواسته از من سرت سلطان من

ای به قربان سر تو جان من

در چه کاری و چه داری در نظر

گر سری داری بیا بگذر ز سر

گفت اسماعیل کای جان پدر

من که باشم جان چه باشد چیست سر

آنچه مأموری بکن آن بی درنگ

زود و زود آخر که آمد وقت تنگ

مرغ جان در سینه ام پرواز کرد

دل تپیدن از طرب آغاز کرد

دل تپد از شوق خنجر در برم

سرگرانی می کند بر پیکرم

زود زود ای جان بابا زود باش

بنده ی فرمان آن معبود باش

گرنه فرمان از خدا بد مرتورا

خود سر خود کردمی از تن جدا

خنجرت کو تا به چشم خود نهم

بوسمش دم پس بدست تو دهم

امر حق را جای آور زود زود

جز صبوری ناید از من در وجود

نیست جای صبر اینجا ای عمو

جای شکر است و نشاط و های و هو

صبر باشد در بلاها و الم

کو الم این عین لطفست و کرم

خون ناپاکم به راهش پاک شد

وین سر من لایق فتوراک شد

لایق فتوراک شاه آمد سرم

درگذشت از عرش و کرسی افسرم

خون عاشق چون فدای یار شد

خونبهایش رخصت دیدار شد

کشته شد چون در ره دلدار کس

خونبهایش وصل دلدار است و بس

در سرت جانا اگر سودای اوست

سر به کف نه در پی ایمای دوست

کاسه ای از استخوان پرچرک وریم

بشکن و بستان عوض ملک عظیم

جرعه ی خون نجس انکار کن

دست در آغوش وصل یار کن

چون سر از تن عاقبت خواهی فکند

رو فکن در پای یار ارجمند

گرگ روزی می درد آهوی تن

می خرند او را به نیکوتر ثمن

می خرند او را به ملک جاودان

ان الله اشتری از قرآن بخوان

تا ندریده است گرگ او را شکم

زود رو بفروش آن را بیش و کم

مشتری حاضر ثمن نقد ای پسر

بهر گرگ این بره ی خود را مبر

بره ی خود را به قربانگاه بر

کن فدای آن نگار جان شکر

یا به زیر خنجر فولاد سر

افکن اسماعیل وارش ای پسر

کارد بر حلقوم آن نه آشکار

بذل کن آن را به تیغ آب دار

یا به میدان جهان اکبرش

بربکوب از گرزه طاعت سرش

خنجر فرمان بر آن کن حکمران

لحظه لحظه بردی این خنجر بران

با طناب شرع بندش دست و پای

خنجر فرمان نهش بر حلق و نای

زیر این خنجر زند گر پا و دست

بایدش برید پا دستش شکست

ای برادر این جهاد اکبر است

کار سلمانست و کار بوذر است

گر به میدان شهادت پا نهی

یکنفس از ذبح کردن وا رهی

چوبه تیری جان برآرد از تنت

نیست آنجا غیر این یک کشتنت

آید اما در جهاد اکبرت

هر نفس صد تیغ و خنجر بر سرت

هر نفس ذبحی و هر دم کشتنی ست

نفس را هر ساعتی جان دادنی ست

نیمروزی می تپد در خون شهید

باشدش زان پس طلوع صبح عید

در جهاد اکبر اما سالها

باید اندر خون خود زد دست و پا

در به روی خود بزرگی بسته بود

از میان خلق عالم رسته بود

***

در بیان فریب دادن نفس اماره آدمی را

در ریاضت روزی آوردی به شب

شب رسانیدی به روز اندر طلب

کرده بر خود راحت دوران تمام

روز و شب اندر صیام و در قیام

بر دهان نفس افکنده لگام

زان لگامش میخها رفته به کام

تیغ فرمان بر سرش واداشته

صد رقیبش پیش و پس بگماشته

دل بهر دو دست خود بگرفته سخت

می فشردی همچو آن فصاد رخت

بر زبان مسمار و بر لبها لویش

بر دو دیده نشتر و بر سینه ریش

روزی اندر خلوتی بنشسته زار

در گلوی نفس افکنده فسار

ناگهان آمد به گوشش از برون

الغزا و الغزا یا مسلمون

ای گروه مسلمین روز غزاست

روز حرب کافران ناسزاست

در نهادش شوق غزو آمد پدید

دل درون سینه از شوقش تپید

طبع می کردش همی تحریص جنگ

نفس می گفتش روان شو بیدرنگ

می رود وقت جهاد از دست خیز

فرصتی تا هست خون خود بریز

هین برو گوی سعادت بازجوی

ای خنک آنکو برد امروز گوی

مرد جست از جا ولی با صد شگفت

بر به دندان ناخن از حیرت گرفت

نفس را کی در غزا تلواسه است

زیر این کاسه یقین نیم کاسه است

گفت ای نفس دغای حیله ور

تا چه مکر تازه ای داری دگر

رهنمایی نیست کارت ای لعین

اندرین ره کنده ای چاهی یقین

نفس اگر خواند تورا سوی حرم

منتظر بنشانده آنجا صد صنم

مصحفی گر بخشدت کاین را بخوان

مصحفش از مسجدی دزدیده دان

رهنمایی گر کند میدان یقین

دزدها دارد در آن ره در کمین

گر به مسجد خواندت بهر نماز

حیله ای دارد دو چشمان دار باز

رهزنست او کی نماید رهبری

کی ز ابلیسی سزد پیغمبری

دزد راه توست نفست ای فتی

از کفش در کش زمام ناقه را

ره خطرناکست و پر دزد و دغل

هان عنان مرکبت از کف مهل

اندرین ره جان من باهوش باش

پای تا سرچشم باش و گوش باش

چشم باش اما چه چشمی تیزبین

گوش اما گوش خالی از طنین

گفت با نفس ای بزرگ حیله جوی

تا چه مکری در نظر داری بگوی

گفت می جویم خلاص از دست تو

چند باشم من نشان شست تو

سالها شد تا درین گنج نهان

می کشی هر دم به تیغم رایگان

بهر من هر لحظه قتل تازه ای ست

هم ز نام نیک و نی آوازه ای ست

هفت هفتم می کشید اینجا چنین

نی کست گوید ثنای آفرین

غیر یک کشتن نباشد در جهاد

می شوی فارغ ز هر رنج و فساد

پهن گردد نامت اندر روزگار

نام نیکی ماند از تو یادگار

گفت دانستم برو ای بدقمار

هم خلاصی جویی و هم اشتهار

خود پرستی باشدت مقصد از آن

می زنی یک تیر را بر دو نشان

می دهی زهرم ولی در انگبین

می زنی تیرم ولیکن در کمین

***

از تسویلات نفس آدمی

دیده ای خواهم ازین هم تیزتر

تا ببینم زیر این مکری دگر

شاید این میل جهاد اندر نهاد

منبعث باشد ز عقل ذوسداد

نفس خواهد از ره مکر و فریب

سازدش از این سعادت بی نصیب

زد برآب این نقش و جان را خیره کرد

چشمه ی صاف خرد را تیره کرد

مرد مسکین در سحرگاهان ز خواب

می شود بیدار با صد اضطراب

دل پر از شوق مناجات حبیب

خاطر اندر سجده ی حق بی شکیب

جز مناجات حبیبش یاد نیست

غیر حق در پیش او جز یاد نیست

خواهد از جا خیزد از بهر نماز

بهر عرض راز با دانای راز

نفس گوید آن فلان بیدار هست

یا مگر گوشی پس دیوار هست

این نمازت خودنمایی می شود

طاعتت زین رو ریایی می شود

خوابت اکنون محض خیر و قربت است

ور گرایی سوی طاعت رتبت است

اینچنین خواب از نمار اولیتر است

این قناعت از نیاز اولیتر است

زین سبب فرمود شاه انس و جان

خواب دانا به ز ذکر جاهلان

زین خیالاتت فریبد هر زمان

تا برآید آفتاب از خاوران

خواب شیرین خوابگاه زفت و گرم

خاصه با همخوابه ی شیرین و نرم

نفس بی انصاف از رحمت بری

کی گذارد تا از آنها بگذری

راهها بنماید افزون از حساب

تا کند از شرع واجب بر تو خواب

ور به مسجد خواندت روزی خرد

نفس دون صد حیله پیشت آورد

کاین خضوع و این خشوع و این ادب

خودنمایی و ریا را شد سبب

تا نمازت را کند نقرالغراب

یا تورا سازد ز مسجد سد باب

ور گریزی از ریا در انجمن

گویدت ای مقتدای مؤتمن

این ریا نبود ادب آموزی است

خلق عالم را ز تو فیروزی است

از تو آموزند خلقان نیک و بد

سعی کن در غنه و اطباق و مد

سوره طولانی کن و ذکر سجود

راست کن خود در قیام و کج قعود

اندر اینجا طاعت مردانه کن

مختصر گر می کنی در خانه کن

ای مسلمانان فغان از دست نفس

کم کسی برده است جان از دست نفس

نفس تو در حیله و افسون گری ست

لحظه ای خالی ز مکر و خدعه نیست

می نبینی لیک چون کور و کری

می نفهمی لیک از بس که خری

هان و هان ایجان من هشیار باش

با خبر از مکر این مکار باش

گر بگویم مکر نفس ذوفنون

طاقدیسم می شود از حد فزون

مینهم آن را در اینجا در میان

باز می گردم به سوی داستان

***

در بیان اینکه اسماعیل گفت ستجدنی ان شاءالله من الصابرین

صبر از آثار جسم ظاهر است

دیده های ظاهر آن را ناظر است

شکر و شوق و شادی و میل و نشاط

هست آنها را به باطن ارتباط

صبر کار دست و پایست و زبان

شکر شغل خاطر و جان جنان

صبر در آرام و اعضای تو است

گرچه باشد در دل از غم صد شکست

دل ولی منزلگه شوق و رضاست

از رضا جان را شکفتن اقتضاست

زین سبب گفت آن ذبیح باوفا

گر خدا خواهد تجدنی صابرا

لیک جای شوق و وجد اندر دل است

داند آنکو این دل آن را منزل است

***

در بیان اراده ی ابراهیم (ع) ذبح فرزند خود اسماعیل را

ای پدر خنجر برآر از آستین

بر زمین بگذار از عجزم جبین

لیکن از من ای نیای مهربان

صد تحیت جانب مادر رسان

پس خدا را سجده و تعظیم کرد

گفت بسم الله خود تسلیم کرد

پس نهادش سر به زانو آن جناب

دست و پایش بست محکم با طناب

دست و پایش بست نه از بیم گریز

نی ز بیم منع و آویز ستیز

بلکه بستن رسم قربانی بود

حرمت درگاه سلطانی بود

بسته ی زنجیر تسلیم و رضاست

دست و پایش بند تقدیر و قضاست

دست و پایش بسته ی زنجیر اوست

گردنش را رشته ی تقدیر اوست

پس سری کز فخر فرقدسای بود

برگرفتش افسر و در خاک سود

جبهه ای بگذاشت پس بر خاک راه

گه زدی صد طعنه بر خورشید و ماه

از سر فرزند خود افسر کشید

وانگهی از آستین خنجر کشید

کارد بر حلقش کشیدی سخت و تیز

همچو آن دشمن که باشد در ستیز

مرد حق بیند چه حکم کردگار

نی شناسد دشمن و نی دوستار

پای حکم حق چه آید در میان

می کشد از پوست بر رخ طیلسان

عذب باشد می شود تلخ و اجاج

آب باشد می شود آتش مزاج

سنگ باشد می شود نرم و سبک

گرد باشد می شود سرد و خنک

حکم حق گر بایدت کردن بیان

دیده ها بر هم نه و بگشا دهان

در چه کاری هان و هان ای قاضی اک

بسته ای عمامه و تحت الحنک

قاضی دین خدای اکبری

جانشین حضرت پیغمبری

حاکم حکم خدایی یا وثن

نایب پیغمبری یا اهرمن

حجت و حکمت کتاب و سنت است

یا زر و سیم و قبا و خلعت است

هست در حکمت سند قول رسول

یا مفاعیل فعالیل فعول

شاهد حکم تو می باید عدول

یا به جایش رشوه را داری قبول

حکم باشد حکم یزدان جلیل

یا که باشد آشنایی هم دخیل

در شهادت رشوه گر کافی بود

باید اما وافر و وافی بود

یا قبول است آنچه باشد بیش و کم

گرچه باشد از طعامی یک شکم

***

شهادت خلاف دادن یکی از ائمه جماعت

آن یکی را بود وامی بر کسی

از اجل بگذشته بود آن را بسی

روزی آمد در تقاضا و طلب

هم سجل بر کف گواهش بر عقب

گفت واپس دادم و دارم گواه

خانه ی قاضی است فردا وعده گاه

این بگفت و راه مسجد کرد ساز

دید امامی با جماعت در نماز

بر سرش عمامه ای چون گرز سام

در برش هم جبه ای چون سیم خام

سبحه صد دانه اش در پیش رو

ریشه عمامه اش زیر گلو

آمد و اندر صف اول نشست

با امام اندر نماز احرام بست

چون شدند آن قوم فارغ از نماز

پیش محراب آمد و با صد نیاز

بوسه زد بر دست مولانا نخست

وانگهی گفت ای امام دین درست

امشبی خواهم مرا منت نهی

از قدومت کلبه ام زینت دهی

بره ای در خانه دارم شیرمست

هم برنج و قد و نان و میوه هست

یکشبی با مخلصان آری به سر

هم مؤذن در رکابت هم پسر

گفت بالعین ای عزیز خوش لقا

وعده را حتم است بر مؤمن وفا

این بگفت و رفت از نزد امام

پس به سویش بازگشت از چند گام

گفت رازی دارم ای دانای راز

رخصت ار باشد بگویم با نیاز

می روم فردا سوی دارالقضا

با فلانکس بهر آن سیصد طلا

گفت تا اکنون نداده است آن لکع

واپست آن زر فبئس ماصنع

گفت نی نی او طلبکار من است

در کف او قید ماهار من است

او ز من دارد سجل معتبر

از من او جوید نصاب سیم و زر

گفت خواهد از تو زر گیرد دوبار

ای زهی بی شرمی و جور و قمار

گفت آری ای امام راستگو

گر توانی چاره ی کارم بجو

گفت با کی نی روم باکش و فش

سوی دارالشرع فردا غم مکش

هم مؤذن شاهد است و هم پسر

رو تو ایمن کن مهیا ماحضر

روز دیگر نزد قاضی آن غریم

رفت و دعوا کرد بی تشویق و بیم

آن دگر گفتا که دادم وام او

گفت قاضی گر گواهت هست کو

ناگهان از در درآمد مولوی

سبحه بر کف لب پر از ذکر جلی

از قدومش قاضی آمد در طرب

هم مؤذن هم پسر اندر عقب

رفت اندر صدر ایوان قضا

جا گرفت و دم زد از صبر و رضا

پس احادیث معنعن یاد کرد

اهل مجلس را بسی ارشاد کرد

گفت مدیون ایها القاضی الامین

از گواهانم یکی اینست این

کرد قاضی چون سؤال از آن حمیم

گفت مولانا کجا شد آن غریم

مرد مسکین پیش او برپای خاست

با تنحنح مولوی بنشست راست

گفت نی بتوان شهادت را نهفت

لیک نتوانم سخن بیفکر گفت

من ندانم قدر لکن ای مهان

جزو جزو واقعه سازم بیان

روز جمعه نیز در مسجد نخست

داد او را در حضورم صد درست

صبح شنبه داد هفتاد و یکی

عصر هشتاد و چهارش بیشکی

صبح یکشنبه چهل دادش تمام

وقت پیشین یا دو یا سه والسلام

بایدم مردن نمی دانم دگر

داده گر چیزی ندارم من خبر

آن غریم بینوا گفت ای امام

داد باقی را حسابم شد تمام

چون که مردن هست آیین ای عمود

پس چه می بودی اگر مردن نبود

مرده بودی کاش دهری پیش از این

تا ز مرگت زنده گشتی شرع دین

زنده گردد دین ز مرگ چون تویی

کاش نبود در جهان یک مولوی

داد از این دستاربندان داد داد

رفت شرع و ملت از ایشان به باد

آنچه با دین خامه ایشان کند

کی دم شمشیر بدکیشان کند

کاش نوک خامه شان بشکسته باد

وین زبانهاشان ز گفتن بسته باد

کاش درسی می نخواندی از نخست

چونکه خواندی کاش می خواندی درست

یا کتاب حکم خود را گم کنید

یا ترحم بر خود و مردم کنید

حکم یزدان را رجال دیگر است

شهر دین را کوتوال دیگر است

نزد حکم حق همه تسلیم شو

در منی چون آل ابراهیم شو

چونکه حکم حق رسد مردانه باش

از زن و فرزند خود بیگانه باش

راستی غیر از خدا بیگانه است

گر زن و فرزند و گر جانانه است

آنکه باشد اقرب از حبل الورید

کس از این نزدیکتر چیزی شنید

همرهت زآغاز تا انجام توست

همدم صبح و انیس شام توست

با تو در اصلاب و در ارحام بود

با تو در آغاز و در انجام بود

آشنا و خویش و مولای تو اوست

همدم و همراز و همرای تو اوست

آنچه داری یکسره از او بود

آب بحر است آنچه اندر جو بود

آنچه می خواهد تو هم می خواه آن

آب دریا را به دریا کن روان

مال و جسم و جان و فرزند و تبار

جمله را در راه آن شه کن نثار

همچو ابراهیم کاول مال داد

پس تن اندر شعله ی جوال داد

اینک آمد نوبت فرزند او

کند از دل ریشه ی پیوند او

***

بقیه داستان ابراهیم و قربانی کردن فرزند خود اسماعیل را

آستین بالا فکند و با طرب

چهره خندان و تبسم بر دو لب

با قد خم گشته و موی سفید

کارد محکم بر گلویش می کشید

شد بلند از حلقه ی کروبیان

غلغل احسنت در هفت آسمان

در تماشا سربسر خیل ملک

سر برآوردند ز آفاق فلک

سرکشیدند از صوامع قدسیان

در قصور بی قصور لامکان

نغمه ی احسنت و بانگ آفرین

شورشی انداخت در چرخ برین

در تماشا جمله زان پیر صفا

درکشیدن کارد بر نای وقفا

هرچه خنجر می کشیدش بر گلو

می نبرید آن سر مویی ازو

نی برید و نی رگی هم ریش شد

خاطر آن باوفا پرغیش شد

گفتش اسماعیل کی جان پدر

چونکه بر رخسار من داری نظر

مهر روی من مگر زان سوی تو

می رباید قوت بازوی تو

قوت تن از نشاط دل بود

روح حیوانی ز دل حاصل بود

چونکه روح افسرده دل افسرده شد

روح چون افسرده شد دل مرده شد

از دل افسرده نشاط تن رود

با دل غمناک شادی کی بود

چون شود افسرده دل بی گفتگو

می شود افسرده پا و دست او

بلکه یک افسرده دل در محفلی

می کند افسرده آنجا هر دلی

ای پدر بر خاک نه رخسار من

تا نبیند دیده ات دیدار من

بر قفایم خنجر خونریز نه

بیش از این در امر حق مهلت مده

اینچنین کرد و بسی خنجر کشید

آن کشیدن را اثر نامد پدید

گفت نوک خنجرت را ای پدر

بر قفای من فرو بر زودتر

نوک خنجر بر قفای او فشرد

نی فرو شد نی سر مویی سترد

شد خلیل الله به خنجر خشمناک

خنجر افکند از غضب از کف به خاک

کین چه حال استت که اکنون شد پدید

شد کجا سر و انزلنا الحدید

گو چه شد آن آب آتش خای تو

آن لب تیز و دم بُرّای تو

آلت قهری چه شد قهاری ات

ابر خونباری چه شد خونباری ات

گفت معذورم بدار ای بوالکرم

گر نه در دست تو فرمان می برم

تو همی گویی ببر لیکن ز غیب

آیدم هر دم ندا بی شک و ریب

حق همی گوید مبر این نای را

خون مریز آن فرق فرقدسای را

آلتم من بی خبر از کار خود

نی ز خود آرام و نی هنگار خود

گر بگوید حق ببر افلاک را

چاک سازم هم فلک هم خاک را

ور بفرماید مبران آن جناب

نی هوا را می شکافم من نه آب

نی من تنها چنینم ای خبیر

جمله ذرات عالم دان اسیر

پیش حکم حق همه گوشند و چشم

تا چه فرمانشان رسد از مهر و خشم

گر بگوید چرخ را آرام گیر

تا ابد گردد فراموشش مسیر

ور بفرماید زمین کز جا جهد

گام اول بر سر گردون نهد

آب ز امرش آن یکی را جان دهد

وان دگر را بردم ثعبان دهد

گاه از لطفش شود عین الحیات

گه ز قهرش بحر توفان ممات

باد ز امرش گاه گرداند بساط

عالی و سافل دهد گاه اختلاط

گر ز لطفش لقمه ی نانی دهد

لقمه ی نان بنده را جانی دهد

ور دهد از قهر گیرد در گلو

تا به صد خاری ستاند جان او

هر سبب را از مسبب دان اثر

آن سببها را طلسمی در نظر

راست گویم ای رفیق مهربان

جز بهانه نیست اسباب جهان

با مسبب این سببها هیچ نیست

جاهلان را غیر تاب و پیچ نیست

صد سبب را گر کند بیفایده

بی سبب گاهی دهد صد عایده

صد کلیدت گاه نگشاید دری

گه گشاید بی کلیدت کشوری

گه سبب سازد گهی سوزد سبب

از سبب بگذر مسبب را طلب

دست از این اسباب بیحاصل بدار

دامن لطف مسبب دست آر

گر سبب باید سبب ساز تو اوست

بی سبب هم چاره پرداز تو اوست

اندرین وادی خرد سودایی است

عقل حیرانست و سوفسطایی است

عالمی می سوزد و سوزنده کو

مردگانند اینهمه آن زنده کو

آتشی پیداست افزونده کو

سوزد و می سازد این سازنده کو

می کند می سازد این معمار کو

اینهمه خوابند آن بیدار کو

می درد می دوزد این خیاط کیست

این دریدن دوختن از بهر چیست

می درو می دوز دکان تو است

می کن و می ساز ایوان تو است

می کش و می بخش اسیران توایم

هر چه می خواهی بکن آن توایم

در خرابی هات صد آبادی است

در قفای هر غمت صد شادی است

چون تو کشتی در عوض صد جان دهی

وه چه جان صد جان جاویدان دهی

ای خوشا آن کشتن و انداختن

وان دریدنها و ویران ساختن

در پس هر کشتنی صد زندگی ست

هر دریدن را دو صد دوزندگی ست

کرد ویران پس عمارت می کند

وان عمارت را زیارت می کند

آه اگر باشد دریدنها ز خود

می نگیرد بخیه اینها تا ابد

آه از آن ویرانی کز خود بود

تا ابد نام عمارت نشنود

مژده ی احیاء عندالرب از آن

بهر این اخلد الی الارض مهان

این حکایت مدتی خواهد مدید

بهر اسماعیل قربانی رسید

***

خطاب آمدن به ابراهیم قد صدقت الرؤیا و فدا آمدن به جهت اسماعیل(ع)

بود با خنجر خلیل اندر عتاب

کآمد از اقلیم لاهوتش خطاب

کای خلیل ای جمله خوبان را امام

صدهزار احسنت صدقت المنام

امتثال امر ما کردی درست

ما همین فرموده بودیم از نخست

از برای امتحان بود و یقین

ابتلا بود ابتلایی بس متین

امتحان بود از برای غیر من

من نخواهم امتحان ای مؤتمن

نام نیکت خواستم اندر جهان

در جهان جسم و در اقلیم جان

خواستم در عالم غیب و شهود

از عبادت فاش گردد آنچه بود

مقتضای فیض و لطف بیکران

کشف استعداد باشد از نهان

قوه را خواهد عتاب انکشاف

تا به فعلیت درآید در مصاف

در سویدای نهادت این سؤال

بود پنهان همچو بدری در همال

از عنایت خواستم گردد عیان

تا شود از نور او روشن جهان

تا ابد تابنده باشد نور تو

شور افتد در جهان از شور تو

شور جانبازان بود شور عجب

بحر و بر را آورد اندر طرب

بلبل شوریده ای در گلستان

شور اندازد به جان بلبلان

جمله مرغان را به فریاد آورد

عشق پنهان جمله را یاد آورد

سوته جانی در میان انجمن

آتش اندازد به جان مرد و زن

یک سر شوریده گر سر بر کند

شور در صد شهر و صد ده افکند

چون شود آشفته در شهری سری

شور اندازد میان کشوری

ای خوش آن شوریده ی بی بال و پر

نه شناسد سر ز پا نه پا ز سر

ای خوشا وقت و قبای ژنده اش

وان هوای مرده ی جان زنده اش

ای خوشا حال پریشانان زار

سینه های ریش و دلهای فکار

ای خوشا دلهای گرم سوزناک

ای خوشا آن سینه های چاک چاک

ای خدا خواهم سر شوریده ای

چشم نمناکی دل تفتیده ای

بوریای کهنه کنج خلوتی

تا یکی شوریده حالی صحبتی

ای خدا خواهم دل دیوانه ای

خلوتی در گوشه ی ویرانه ای

تا به یاد دلکش جانانه ای

سر کنم من ناله ی مستانه ای

گوشه ای خواهم به یاد دلبری

زیر بال خود کشم یکدم سری

ای خدا خواهم دل آشفته ای

اوف بر روی دو عالم گفته ای

دامن کوهی پریشان همدمی

تا بگویم از پریشانی دمی

تا توانی با پریشانان نشین

صحبت شوریدگان را برگزین

همنشینی شان از ایشانت کند

صحبت نیکان ز نیکانت کند

دور از این افسردگان خام شو

دور از این هنجار نافرجام شو

صحبت تنبل تورا تنبل کند

همسری باکل سرت را کل کند

گر روی گرمابه با گر گر شوی

مدتی با خر نشینی خر شوی

ور نیابی سوته جانی در جهان

رو ازین افسرده جانان شو نهان

دور شو از این گروه دیوسار

زین نفس سردان خدایا الفرار

از خدا میخواه توفیق طلب

تا تورا اندر طلب بخشد طرب

آتشی بر خار و خاشاکت زند

خنجری بر سینه ی چاکت زند

نار او پا تا بسر نورت کند

زخمهایش حی دیهورت کند

خنجری بی زخم و بیرنج و شکنج

بهر اسماعیل شد دریای گنج

تا ابد نامش ذبیح الله شد

شاه آدم بلکه شاهنشاه شد

در تبارش شاهی و پیغمبری

شد مخلد تا بروز داوری

زخمی ار بودی نمی دانم چه بود

وه چه در بر روزگارش می گشود

هیچ رنجی در رهش بی گنج نیست

بی نصیب آنکس که او را رنج نیست

نیش بیصد نوش در این راه نیست

نیست خاری کش گلی همراه نیست

بی عطا هرگز گدا ز اینجا نرفت

دزد از این خانه بی کالا نرفت

صورت خدمت کنی مزد آورند

ناروا جنس آوری نیکو خرند

***

بی نوایی که عاشق دختر پادشاه شد

بود در شهری فقیری خارکن

تیشه ای بودش ز دنیا و رسن

بینوایی خالیش از کف کفاف

خاک فرشش بود و گردونش لحاف

نی جمیل و نی حسیب و نی نسیب

نی جمال و نی کمال او را نصیب

بهره اش از حق وجودی بود و بس

از همه اکوانش بودی بود و بس

آمدی روزی به شهر از طرف دشت

با دلی پرخون از این وارونه طشت

پشته ی خاری به دوش انباشته

هر قدم با صد الم برداشته

ناگهان آمد به گوشش هایهو

صوت چاووشان و بانگ طرقو

دید فوجی گلرخان را در نقاب

همچو ماه چارده اندر سحاب

آفتاب اندر حجاب از رویشان

کوه و صحرا عطرگین از بویشان

ماهها اندر نقاب پرنیان

مهرها در ابر چادرها نهان

در یمین و در یسار اهل قرق

در قرق از این افق تا آن افق

طرقوگویان غلامان هر طرف

پیش کاران پیش و پس بربسته صف

خارکش از هر طرف در اضطراب

تا به یک سویی گریزد باشتاب

ناگهان با صبا از طرف دشت

بر صف آن نازنینان برگذشت

برقع از رخسار ایشان دور کرد

دشت را از نور کوه طور کرد

یک نسیم آمد گلستانها شگفت

صد گل سوری برآمد از نهفت

بادی آمد شد پراکنده سحاب

از سحاب آمد برون صد آفتاب

کوه و صحرا گشت مالامال نور

از فروغ رویشان گم گشت هور

دشت و هامون عطر نسترون گرفت

مصر و کنعان بوی پیراهن گرفت

ناگهان افتاد چشم خار کن

بر یکی زان گلرخان گلبدن

چهره ی قاصر ز تعریفش بیان

خامه مانده اقطع و ابکم زبان

بود آن یک در صف آن دختوران

همچو خورشید و دگرها اختوران

بود او شاه و رعیت انجمن

او گل سرخ و همه دیگر سمن

چشمی و آهو ز دنبالش روان

ابرویی خم گشته در پیشش کمان

یک دهانی آب حیوان مرده اش

چهره ی خورشید گردون برده اش

قامت سرو از برایش پا به گل

لعلی و یاقوت از آن صد خون به دل

گیسوی عالم به یکتایش اسیر

کاکلی و یک جهان زو پر عبیر

غبغبی چاهی پر از آب حیات

خنده ی محیی العظام البالیات

غمزه ای دلهای پاکانش نشان

چهره ای بر بر و بحر آتش فشان

دید چون آن روی زیبا آن جوان

دیدن آن بود و ز پا رفتن همان

از سرش هوش و ز دستش کار رفت

هم ز پایش قوت رفتار رفت

صیحه ای زد اوفتاد و شد ز هوش

در ره و آن پشته ی خارش بدوش

او میان ره فتادی بیخبر

کآمدندش آن قرقساران بسر

کای جوان برخیز و از ره دور شو

چون پری از دیده ها مستور شو

دختر شه می رسد ای خارکش

خیز و خود را در کناری بازکش

با تبرزینها رسیدند آن گروه

با نهیب بحر و با اشکوه کوه

هان و هان ای خارکش از جای خیز

خار را بگذار و از یکسو گریز

نی جوابی داد و نی بر پای شد

نی از آن شور و نهیب از جای شد

نی بسر هوشی که فهمد نیک و بد

نی توانایی که خود یکسو کشد

نی به دل با کی ز تیغ و خنجرش

نی بجز سودای جانان بر سرش

آن یکی گفتا که این مسکین ز بیم

در درون سینه اش دل شد دو نیم

آمد آن سرهنگ و گفت ای جان گداز

نیست باکی زهره ی خود را مباز

این بگفتند و برفتند از برش

او بماند و شور عالم بر سرش

گفت با خود خیز از اینجا دور شو

دور از این منزلگه پرشور شو

گر غم و سوزی ست بر جان من است

آتشی گر هست بر جان من است

دل دو نیم اینجا ز حسرت ساختی

زهره ی خود را در اینجا باختی

باز با خود گفت از اینجا چون روم

چون از این غرقاب غم بیرون روم

فتنه ای گر هست در دوری بود

باکی ار باشد زمهجوری بود

دل دو نیمستم ولی از اشتیاق

زهره ام چاکست لیکن از فراق

من نمی خواهم کناری ای مهان

افکنیدم افکنیدم در میان

در میان آتش ابراهیم وار

افکنیدم زود زود از این کنار

آتش این آتشین رخسارها

نار این سروان پستان نارها

شعله ای هست اندرین آتشکده

کاتشم در جان و در ایمان زده

وادی ایمن و یا صحراست این

نخل طور این یا قد رعناست این

شعله این یا چهره ی زیبای دوست

نور ربانی و یا رخسار اوست

دعوی انی انا الله می کند

زاهد صدساله گمره می کند

این بگفت و لنگ لنگان شد روان

با فراق شاه خوبان جهان

آمد اندر شهر با صد درد و سوز

روز آوردی بشب شب را بروز

یکدو روزی با غم و اندوه ساخت

روزها می سوخت شبها می گداخت

عقلش از سر برگ رفتن ساز کرد

صحتش از تن سفر آغاز کرد

پایش از رفتار و دست از کار ماند

جای سبحه بر کفش زنار ماند

عشق را خود این نخستین کار نیست

کو دلی کز دست عشق افکار نیست

رشته ی تسبیح بس زنار کرد

عابد صدساله را خمار کرد

عشق اندر هر دلی مأوا کند

شور محشر اندر آن برپا کند

عشق کوه قاف را از جا کند

آتش سوزنده در دریا زند

عشق در گنجینه آید خاتم است

چون به میدان پا گذارد رستم است

خویش را بر مس زند زر می کند

خاک را گوگرد احمر می کند

نزد بیماران رسد عیسی استی

پیش فرعونان ید و بیضاستی

سنگ باشد موم اندر دست عشق

می شکافد چرخ تیر شست عشق

می نداند عشق سلطان و گدا

می نفهمد این روا آن ناروا

ناروا هم گر ز عشق آید رواست

آری آری عشق جانان کیمیاست

کار آن بیچاره چون از جان گذشت

سر نهاد از بیخودی در کوه و دشت

گه بن خاری خزیدی خار خار

پای سنگی گه فتادی زار زار

بر دل تنگست شهر و خانه تنگ

خلق را بیند همی با خود به جنگ

دید او را عاقبت دانشوری

پرده پوشی آگهی نیک اختری

شد چه از حال درونش با خبر

پندها دادش نکرد او را اثر

پس نصیحت دادش و سودی نداشت

پیش عاشق پندها باد است باد

گفت با او چون ندارد پند سود

رو به محراب عبادت آر زود

نی نسب باشد تورا نی زور وزر

نی جمالی نی کمال نی هنر

من نمی بینم غمت را چاره ای

جز نماز و خلوت و سی پاره ای

روی اندر مسجد و محراب کن

طعمه اندر نان جو کشک آبکن

دست اندر دامن سجاده زن

رشته ی تسبیح در گردن فکن

خرقه صد وصله و تحت الحنک

بوریای کهنه و نان و نمک

تا مگر بفریبی از این عامه ای

گرم سازی بهر خود هنگامه ای

هیچ دام و دانه از بهر شکار

بهتر از تسبیح و سجاده میار

بهتر از سجاده دامی نزد کیست

دانه به از دانه تسبیح چیست

کو کمندی محکم و جذاب چون

رشته تحت الحنک ای ذوفنون

عاشق مسکین شنید این پند گشت

سوی شهرستان روان از کوه و دشت

مسجدی ویران برون شهر بود

آمد و سجاده در آنجا گشود

روزها در روزه شبها در نماز

در دعا گه آشکار و گه به راز

خرقه اش پشمینه و نانش جوین

از سجودش داغها بس بر جبین

جز رکوع و جز سجودش کار نه

جز ضرورت باکسش گفتار نه

اندک اندک شد حدیث آن جوان

پهن اندر هر کنار و هر میان

ذکر خیرش آیه ی هر محفلی

طالب او هرکجا اهل دلی

شد دعایش دردمندان را دوا

منزلش بیچارگان را مرتجا

کلبه اش شد قبله ی حاجات خلق

او همی خندید بر خود زیر دلق

می شدی در کوی او غوغای عام

او نمی گفتی کلامی جز سلام

خاک پایش ارمغان عامه شد

بهر آب دست او هنگامه شد

تا شد آگه پادشاه از کار او

شد ز هر سو طالب دیدار او

راه جوید هرکسی چون سوی حق

می رود هرجا که آید بوی حق

هرکجا پیدا شود گردی ز دور

سوی او تازند با عیش و سرور

کین غبار موکب شاهنشاه است

شاه شاهان را گذر در این ره است

ای بسا غولان رهزن ای رفیق

گرد افشان می روند از این طریق

رو بهر گردی نشاید رفت زود

ای بسا کس خویشتن را آزمود

این عوامی را که بینی سربسر

جمله کورانند اندر رهگذر

جمله نابینا و یک بینا طلب

می کنند از بهر خود در روز و شب

هر که گوید هی بده دستم به دست

زانکه من بینا و چشمم روشن است

کورکورانه همه گویند هین

هین بگیر این دست من این است این

می دهندش دست و دنبالش روند

عالمی کور از پی هم می روند

کوری از پیش و دو صد کورش ز پی

دست داده جملگی بر دست وی

چونکه رفتند از پی او یکدو گام

روی هم افتند مأموم و امام

نی نشان دارد ز مقصد نی ز راه

گه خورد بر کوه و گه افتد بچاه

سایر کوران هم از دنبال او

حالشان صد بدتر از احوال او

از هلاکت گر یکی زیشان بجست

کور دیگر دست او گیرد به دست

کورکورانه همی رفت آن جوان

عامه اش جوینده پیدا و نهان

طالب دیدار او شاه و گدا

تا مگر فیضی رسدشان از خدا

شاه روزی شد برون بهر شکار

کلبه ی عابد فتادش رهگذار

آمد و دید آن جوان را در نماز

عالمی بر گرد او با صد نیاز

محو طاعت گشته چون عشاق مست

ملتفت نی تا که رفت و که نشست

بر سرش مو افسر و خاکش سریر

نی خبر از شاه او را نی وزیر

جلوه کرد اندر برشه حال او

مرغ جانش شد اسیر چال او

گاه و بیگاهش زیارت می نمود

وز زیارت بر خلوصش می فزود

تا ره صحبت بر او باز کرد

گفتگو از هر طرف آغاز کرد

عاقبت گفتا که ای زیبا جوان

ای تورا در قاف طاعت آشیان

هرچه آداب سنن شد از تو راست

غیر یک سنت که تا اکنون به جاست

مصطفی گفت النکاح سنتی

من رغب عن سنتی لاامتی

***

درخواست پادشاه از آن فقیر که دخترش را بپذیرد

نیست از من هرکه این سنت نکرد

کس نباشد غیر حق یکتا و فرد

ترک این سنت کجا باشد روا

از تو ای تو اهل دین را مقتدا

در حرم دارم یکی حوری نژاد

کش مشابه مادر دوران نزاد

خلق عالم جمله روحند و بدن

او بود روح مجسم بی سخن

جبرئیلی خوی و کنعانی جمال

عیسوی انفاس و بطحایی خصال

دست موسی پیمبر روی او

ارقم ضحاک کافر موی او

در عذارش آذرین آذر است

غمزه ی او ذوالفقار حیدر است

چاه کنعان در زنخدانش درون

صد چو یوسف اندر آنجا سرنگون

از زبانش معجز احمد عیان

چشمه خضرش نهان اندر دهان

صد هزارش کشته اسماعیل وار

هر قدم او را دو صد یعقوب زار

لحن داودی و مریم عصمتی

جاه بلقیس و سلیمان حشمتی

نیست موسی طور سینا سینه اش

نی سکندر روی او آیینه اش

از بهشتش نار و سیب آورده اند

نام او پستان و غبغب کرده اند

داده اندش شام قدر و صبح عید

گیسوی مشکین بناگوش سفید

می کنم جفت تو آن زیبا صنم

آن کبوتر را رسانم تا حرم

من نه کابین از تو خواهم نه صداق

او ز تو نی کسوه خواهد نی وثاق

ملک و مالم جمله در فرمان تو

منهم اندر خوان تو مهمان تو

چون جوان خارکش این را شنید

هوشش از سر رفت و دل در بر تپید

آنچه دیدم آندم جوان خارکن

من چه گویم چون تو می دانی و من

آری آن داند که بعد از انتظار

مژده ی او را رسد از وصل یار

عندلیبی نکهت گلشن شنید

پیر کنعان بوی پیراهن شنید

مرده ای را مژده ی جانی رسید

باد فروردین به بستانی وزید

آنچه رو داد آن جوان را آن زمان

کس کجا داند که آرد در بیان

شرح آن حالت نباشد کار من

وصف او هرگز نگنجد در سخن

ای خوش آن روز و خنک آن روزگار

کامد از یاری نشانی سوی یار

مژده ی وصلی به مهجوری رسد

در میان ماتمی سوری رسد

لیک آندم آتش شوق وصال

آید اندر التهاب و اشتعال

گر نه آب وصل افشانی بر آن

بیم آن باشد که سوزد استخوان

نار شوق از نار هجران تیزتر

باده اش از وصل شورانگیز تر

پس دراز است از چه شبهای فراق

صد برابر هست روز اشتیاق

نشئه ی این باده اش بیهوش کرد

دیده اش بست و زبان خاموش کرد

در جواب پادشاه محترم

نه به لا لب را گشود و نه نعم

گفت شه با خود که زهد و عفتش

بالغ آید با حیا و خجلتش

پادشه آمد برون از آن وثاق

رفت سوی بارگه باطمطراق

شب همه شب پادشاه با آن خیال

چون کنم کافتد به دامم این غزال

تن دهد آید به دامادی مرا

دل خنک سازد از این شادی مرا

این سکوتش کاش باشد از رضا

یا رسد الهامش امشب از خدا

آن جوان هم جمله شب در اضطراب

کاین چه بود آیا که فرمود آن جناب

کرد آیا پادشاهم ریشخند

کودکی را در دهان بگذاشت قند

گفت آیا این به تسخر یا به جد

کس بود آید درین کارم ممد

کاش رأیش برنگردد زانچه گفت

کاش بیند خواب نیکی زانچه گفت

ای خدا خوابی بر او بگمار سخت

پس مرا بیدار کن از خواب بخت

چون درآمد صبح و سر زد آفتاب

عالمی را کرد سلطان انتخاب

پس فرستادش به نزد آن جوان

تا کند در وصلتش همداستان

پس حدیث و آیه و افسون و دم

خواندش تا نقش گیرد این رقم

خود نشسته آن جوان چشمان به راه

تا کسی آید مگر از نزد شاه

ناگهان آمد برید خوش لقا

در میان آورد با وی ماجرا

از پس صد آیه و سیصد خبر

آن جوان اندر رضا جنباند سر

با بشارت باز گردید آن رسول

کرد آگه پادشه را از قبول

پس به امر شاه بزم آراستند

هم خطیب و شیخ و قاضی خواستند

در زمانی از نحوستها بری

عقد زهره بسته شد با مشتری

پس به خلوتگاه خاص از بهر سور

زیب و زیور یافت کاخی از بلور

تخت زرین اندر آن بگذاشتند

پرده های زرنگار افراشتند

شمع کافوری و مصباح زجاج

مسند دیبا و مسندگاه عاج

شهر را بهر قدوم آن جوان

داده زینت جمله بازار و دکان

شمع و مشعل هر قدم افروختند

عود و صندل را بهر ره سوختند

کوچه ها از خار و خس پرداختند

پاک از گرد و غبارش ساختند

شهر یاران در کناره صف به صف

گلعذاران در نظاره هر طرف

پس شدند از شهر تا مسجد روان

تاجداران و امیران سروران

***

بیرون آمدن جوان خارکن از معبد خود و رفتن به سراپرده ی سلطان

در بر آن خار کن با صد نیاز

گاه کردندش سلام و گه نیاز

قامتش کردند از پا تا بسر

غرق مروارید و یاقوت و گهر

خرقه ی پشمینه اش انداختند

سندس و دیبا طرازش ساختند

پس کشیدندش جنیبت زیر ران

کوه پیکر زین مرصع زرعنان

خار کن چون بر جنیبت شد سوار

در رکابش شد دوان صد شهریار

با شکوه کوه فر کیقباد

شهر را از مقدم خود رتبه داد

شهریارانش قطار اندر قطار

دستیار و پیشکار و تنقطار

شهریاران در برزن و بازار و بام

آن یکی آورد لام و این نیام

چون قدم در بارگاه شه نهاد

آمدش از روزگار خویش یاد

روزگار ذلت و پستی خویش

بینوایی و تهی دستی خویش

روزهای گرم و آن هیزم کشی

شامهای سرد و آن بی آتشی

نکبت و ادبار بیش از بیش خود

خاطر زار و دل پر ریش خود

آن پریشانی و آن بیچارگی

از در هر خانه و آوارگی

از دل پر درد و دست کوتهش

رنج بی اندازه ی سال و مهش

ناله ی شبها و درد روزها

ساختن در روز و شب با سوزها

وانچه می خواهد ز بهر خود کنون

آنچه از وصف و بیان باشد فزون

پادشاهی از پس هیزم کشی

از پس آن ناخوشیها این خوشی

شمع و کافور و چراغ زرنگار

از پس تاریکی و شبهای تار

محفلی و گلستان در گلستان

وصل جانانی چه جانان جان جان

قصر شاهنشاهی و وصل حبیب

خلوت خالی ز اغیار و رقیب

زین تفکر روزنی بر دل گشاد

نوری از آن روزنش بر دل فتاد

فکرت آمد قفل دلها را کلید

در گشاید چون کلید آمد پدید

فکرت آمد همچو باران بهار

ساحت دلها بود چون کشت زار

فکر باش نطفه و دل زاقدان

دل چراغی هست فکرت زیب آن

فکر باشد شعله و دل چون زکال

آن زکال از شعله یابد اشتعال

فکر باشد چون نسیم صبحگاه

غنچه نشگفته دل بی اشتباه

زین سبب گفت آن رسول سرفراز

فکر یک ساعت به از سالی نماز

بلکه باشد بهتر از هفتاد سال

این سخن مهمل ندانی این همال

***

حدیث تفکر ساعة خیر من عبادة سنه و در حدیث دیگر سبعین سنه

طاعت بی فکر و بی یاد حضور

مرده باشد جان آن گور است گور

حرف بیمعنی درخت بی ثمر

ابر بی باران و بحر بی گهر

طاعت بی فکر میدان ای جناب

آن سخنهایی که گوید مرد خواب

نی از آنها مهر می خیزد نه کین

نه به دنیا نفع می بخشد نه دین

ای برادر دل بود خواب هوس

هست فکر و یاد تو بانگ جرس

ای دلت خوابیده شد وقت سحر

مرغ فکرت را برافشان بال و پر

این دل خوابیده را بیدار کن

وقت کارت رفت فکر کار کن

گرچه دل نبود بجز یک جرعه خون

در درون سینه ها دارد سکون

لیک او را از ورای این جهان

هست قسطی گر نمی دانی بدان

همچو بسدّ از نبات و از جماد

قسط دارد زین دواش باشد نژاد

نخله هم اندر نباتات ای حبیب

باشد از حیوانی او را هم نصیب

عمه خواندش زین سبب شاه جهان

بخل هم باشد عمویت ای فلان

هم بود بوزینه یا اسب ای پسر

مشترک در حد حیوان و بشر

جسم و دل هم هست حد مشترک

در میان خیل انسان و ملک

هم نصیب از غیب دارد هم شهود

تارش از این بکشد و زآیینش بود

روح حیوانی از آتش شد ثمر

می دهد آب هرچه از خاکش خبر

وان شکنبه منبع روث و فساد

از جگر خون از مثانه بول زاد

هرچه جسمانی ز درد و زخم و سوز

هر یکی را باشد از عضوی بروز

وآنچه روحانی ز دل دارد رباط

بیم و امید و غم و حزن و نشاط

آری آری دل ز جای دیگر است

در سر دلها هوای دیگر است

دل در این قالب غریبست ای حبیب

رحمی آخر ای اخی بر این غریب

مرغ دل از آشیان دیگر است

لانه اش در بوستان دیگر است

فکر تو چون فکر رحمانی بود

پیکی از اقلیم روحانی بود

هست پیغامی ز یاران قدیم

از برای این دل زار سقیم

یا شمیمی باشد از آن پیرهن

از برای ساکن بیت الحزن

یا نسیمی باشد از دشت خطا

نزد آهویی به صیاد آشنا

یا صفیر عندلیب همنفس

پیش آن بلبل که باشد در قفس

نامه ای باشد ز یاران وطن

از برای این غریب ممتحن

زین سبب دلها ز فکرتهای پاک

روشن و نورانیند و تابناک

دل ز فکر پاک روشن می شود

رشک صد گلزار و گلشن می شود

همچو مرغی از صفیر همنفس

بال و پر برهم زند اندر قفس

تا بجایی گر گشاید بال و پر

صد قفس را بشکند بر یکدگر

ور بود فکر تو ظلمانی و بد

خانه ی دل تار و تیره می کند

دل شود پژمرده و بی بال و پر

صحبت ناجنس آرد دردسر

دردسر گردد سر از بیگانه ای

وای از نامحرمی در خانه ای

چون به باغی گشت زاغی پرگشا

بلبلان افتند آنجا از نوا

ور ابردشتی گوزنی برگذشت

نوغزالان رم کنند از طرف دشت

آهویی پیدا شود گر از ختن

آهوان سازند گردش انجمن

گر به باغی بلبلی شد نغمه ساز

جمله مرغان پر کنند از شوق باز

آشنایی گر به بزمی پا نهاد

صد در از عشرت در آن محفل گشاد

چون هوایی در دل از ملک صفاست

دل به اخوان صفا زود آشناست

چون یکی زایشان به دل آرد گذار

دل بوجد آید ز شوق آن دیار

شوق دل را میل آید از عقب

میلها هم جذب را آمد سبب

جذب یاران را کشاند سوی دل

محفل خوبان شود مشکوی دل

دل ز نور رویشان روشن شود

ساحت دل غیرت گلشن شود

دل شود مصباح پیش رویشان

مشک و عنبر می شود از بویشان

از پس مصباحی اختر می شود

وانگهی خورشید انور می شود

بگذرد آنگه ز خورشیدی  دور

افکند جرم و شود دریای نور

نور ابیض می شود پا تا به سر

پرتو افکندش به اعضای دگر

از پس این نور اخضر می شود

از بیان و شرح برتر می شود

تن ز نورش جمله نورانی شود

در لباس جسم روحانی بود

سایه اش نبود ولیکن پایه اش

عالمی را جا دهد در سایه اش

در محیطش سیر و در مرکز مقام

از محیط و مرکزش هر دو پیام

صورتش جسمی و معنی روح پاک

گویدش روح القدس روحی فداک

در لباس جسم و شخص شخص روح

هردم از روحانش آمد صد فتوح

چیستی آیا تو ای سرگشته دل

هرچه هستی نیستی زین آب و گل

باشد از جسمی دگر پیرایه ات

ور بود از آب و از گل مایه ات

نور را با آب و گل آمیختند

طرح خلوتخانه ی دل ریختند

نور غالب شد اگر برآب و گل

نور گردد سر به سر اجزای دل

آب و گل گر چیره شد بر نور پاک

پای تا سر می شود دل تیره خاک

ای دریغا قدر دل نشناختیم

در ره اول به مفتش باختیم

باری ای دل خود تو میدان قدر خود

هین مکن در ابر پنهان قدر خود

تا بکی این ماه باشد در سحاب

چند باشد در کسوف این آفتاب

کن رها از عقده این خورشید را

پرگشا این باز پر اسفید را

چند باشی هم تک مشتی ذباب

بال و پر بگشا از این زرین عقاب

چند شهبازی اسیر خرمگس

تا بکی عنقای قاف اندر قفس

پر گشا در عرش و پروازش ببین

در بر سلطان جان نازش ببین

پس ببین در لامکانش آشیان

طوفگاهش را نگر اقلیم جان

تنگ پیش جلوه اش این نه خیام

باشدش در سدره و طوبی مقام

طایران قدس هم پرواز او

بلبلان عرش هم آواز او

لیس الاذالعمری یا حبیب

قلته والله فی ذاک الرقیب

رخنه ای بگشا در دل ای قرین

پس گواه آنچه من گفتم ببین

همچنانکه آن جوان خارکن

روشنش شد صدق این گفتار من

***

تذکار جوان فقیر خارکن به جهت تفکر در احوال خود

زان تفکر در خود و ایام خود

اندر آغاز خود و انجام خود

رخنه ای اندر دل خود باز کرد

دل از آن رخنه گشودن ساز کرد

زان نشاطش رخنه ای دیگر گشود

در گشادش رخنه هردم می فزود

تا به دل آن رخنه ها دروازه شد

طبل روحانی بلندآوازه شد

شد ز بندرگاه غیب آنجا روان

کاروان در کاروان در کاروان

پس دل بیهوش او آمد بهوش

گفت در گوش دلش آنگه سروش

کانچه می بینی ز عز و مال و جاه

وصل معشوق و نیاز پادشاه

دستبوس شاه و پابوس امیر

روی بوس آن نگار دلپذیر

سربه سر تأثیر رسم طاعت است

رسم طاعت را چنین خاصیت است

دستمال صورت طاعات توست

مزد طاعتهای بی نیات توست

قیمت کالای روی اندود توست

اجرت سعی غرض آلود توست

میوه ی بید و صنوبرهای توست

سود سوداهای پر صفرای توست

آمدی این دست مزد پای توست

این جواب لفظ بیمعنای توست

این بهای آن مبارک مژده است

این گلاب آن گل پرمژده است

هیچ کاری نزد ما بی اجر نیست

هیچ صبحی نه که او را فجر نیست

گرچه کالای تو بس نابود بود

لیک نزد ما کجا مردود بود

خویشتن را وانمودی آن ما

آن ماکی رفته بی احسان ما

گر نه از ما بودی اما ای فتی

پیش مردم خویش را خواندی ز ما

هین بگیر این مزد صورت کاریت

این ثواب اجر ظاهر داریت

***

راز و نیاز جوانی در مسجد به درگاه حضرت سبحان

یک جوانی بود در ایام پیش

روزگار آورد بر روزش پریش

شد تهی دست و پریشان روزگار

نی به دستش بود کسبی و نه کار

مایه ای نی تا از آن سودی کند

آتشی نه تا از آن دودی کند

نی کمانی تا شکاری افکند

تخته ای نی تا قماری افکند

روز و شب در خانه سر در زیر بال

با عیال و جفت خود اندر جدال

گه فروش کاسه کردی گه فراش

خانه گاهی رهن کردی گه خماش

تا نماندش در سرا غیر از زمین

با یکی همخوابه ی دل آهنین

تا شبی گفتش که ای بیکاره مرد

ای تو اندر کاهلی یکتا و فرد

تا بکی اندر سرایی چون زنان

رو برون فردا پی تحصیل نان

گر نداری کسب مزدوری خوش است

شاید آید نانی از مزدت به دست

چون دگر نانی نمانده در بنه

امشبی خوابیم با هم گرسنه

چونکه فردا شد زن آمد نزد شوی

گفت بیرون رو زبهر جستجوی

شد برون آن مرد مسکین از سرا

تا مگر آید گشایش از کجا

در میان کوچه لختی ایستاد

دید او را نامد از جایی گشاد

ماند حیران با دل غم از جواب

نی ذهاب او را میسر نی ایاب

مسجدی دید آمد آنجا با نیاز

با طهارت کرد رو بهر نماز

در نماز ایستاد آنجا تا به شام

گه رکوع و گه سجود و گه قیام

چونکه شب شد سوی خانه بازگشت

زن از آن جویای کشف راز گشت

هین چه آوردی بیاور ای فتی

تا بسازم هم عشا و هم غذا

گفت گشتم من در امروز ای سلیم

مزد کار کارفرمای کریم

گفت با من آن کریم دلفروز

می دهم فردا تورا مزد دو روز

شرم کردم تا طلبکاری کنم

یا سخن در حال خود جاری کنم

زن بگفتا سهل باشد ای جوان

نان بگیرم وام از همسایگان

روز دویم آن جوان باز از وثاق

شد برون چون ماه گردون از محاق

در کناری ساعتی باز ایستاد

عاقبت رو باز در مسجد نهاد

بود آنجا تا به شام اندر نماز

از برای آن کریم کارساز

شد درآمد باز سوی خانه شد

با زن خود بر سر افسانه شد

گفت فردا آن کریم باوفا

می کند مزد سه روزم را عطا

زن در آن شب هم دو قرصی کرد وام

گفت با شوهر به امید تمام

روز سیم باز آمد آن جوان

از وثاق خویش تا مسجد روان

رو به محراب نماز آورد باز

دیده اش بر راه لطف دوست باز

زن نشسته منتظر اندر سرا

مرد در مسجد به اوراد و دعا

آخر روز از بر یزدان فرد

یک فرشته با سه روزه مزد مرد

گوسفندی با یکی خروار آرد

هم برای ذبح حیوان سنگ و کارد

هم یکی انبان آکنده به زر

آمد و زد حلقه دارش را به در

گفت آن زن با سروش بی نظیر

هین سه روزه مزد شویت را بگیر

آن کریم کارفرما داد و گفت

این سه روزه مزد شوت ای نیک جفت

گو به شویت تا بیفزاید به کار

تا فزایم مزد او من بیشمار

آن عطا را زن گرفت و بازگشت

با نشاط و انبساط انباز گشت

آن غنم را کشت و نان را پخته کرد

آنچه باید کرد حاضر بهر مرد

منتظر تا کی درآید در وثاق

آن جوان نیکبخت با وفاق

مرد چون فارغ شد از فرض عشا

مدتی بنشست در ورد و دعا

بیخبر از آن عطاهای شگرف

کامد است او را از آن دریای ژرف

پس به سوی خانه ی خود شد روان

زرد روی و خسته تن آزرده جان

گه به سوی آسمان کردی نگاه

باز پیمودی به سوی خانه راه

گاه در فکر جواب جفت خویش

تا چه طرحی ریزد اندر گفت خویش

آمد و بیرون در بنشست زار

هم خجل از اشکم از زن شرمسار

چون ز شب بگذشت پاسی بس دراز

نامد آن بیچاره سوی خانه باز

زن پی تفتیش حالش در گشود

دیدش اندر پشت در زار و کبود

گردن کج کرده سر افکنده پیش

واله و حیران به کار و بار خویش

گفتش اینجا از چه هستی منتظر

از چه نایی در درون خانه در

گفت هستم منتظر اینجا مقیم

تا فرستد مزدم آن شخص کریم

گفت جانا اندرآ در خانه زود

تا ببینی بخشش آن بحر جود

اندرآ بین موج دریای کرم

می فزاید زان نشاطم دمبدم

اندرآ و هرکه را خواهی بخوان

کان کریم امشب فرستاده است خوان

کیست برگو با من آن کان کرم

می فزاید زان نشاطم دمبدم

می دهد مزد سه روز کار تو

می نگنجد آنچه در انبار تو

گفت ای زن آن کریم مطلق است

از کرمهایش جهان را رونق است

گیر و ترسا و یهود و بت پرست

جمله را بر خوان او باز است دست

هر دو عالم خوان یغمای وی است

نیک و بد هم غرق نعمای وی است

روزها خورشید خوانسالار اوست

هم به شبهای ماه مشعلدار اوست

ابر آزاری یکی سقای او

باد فرش بساط آرای او

آسمان بسته میان از کهکشان

بهر خدمتکاریش چون بندگان

رعد طبالی بود در کوی او

مهر و مه هندویی از مشکوی او

روز و شب نوبت چیان بام او

خلق عالم در صلای عام او

بحر و بر یک سفره ی شیلان اوست

هر که آمد تا ابد مهمان اوست

طایران اندر فراز شاخها

مار و مور اندر بن سوراخها

ماهیان در قعر دریاهای ژرف

وحشیان در دشتهای بس شگرف

دانه چین خرمن احسان او

لقمه خوار مطبخ شیلان او

اوست روزی بخش هر جنبنده ای

زندگی بخشای هرجا زنده ای

***

مهمانی کردن حضرت سلیمان حیوانات را

آن شنیدی که سلیمان نبی

خواست دستوری ز یزدان غنی

تا صلای عام سلطانی کند

هرچه جاندار است مهمانی کند

گفت یا رب جمله را روزی ز توست

فرخی و فر فیروزی ز توست

روزی و روزی خور و روز از تو است

شام قدر و صبح نوروز از تو است

خوشه از تو خرمن از تو نان ز تو

دست گیرا از تو و دندان ز تو

چشمه ی آب از تو سیرابی ز تو

خرمیها از تو شادابی ز تو

من که باشم تا کسی را نان دهم

قطره ی آبی به یک عطشان دهم

لطفها را چونکه باید واسطه

شاید از روزی شوم من رابطه

واسطه اندر میان انداختی

کار عالم از وسایط ساختی

واسطه نز راه عجز و حاجت است

واسطه از کبریا و عزت است

حسن تکلیف این وسایط را سبب

شد وگرنه بید می دادت رطب

این سببها جمله آمد ابتلا

ابتلا از بهر ما آمد بلا

ورنه شه را با سببها کار نیست

بی سبب کاری به او دشوار نیست

صد سبب را گر کند بی فایده

بی سبب گاهی دهد صد عایده

صد سبب را گاه سوزد بال و پر

بی سبب گه می رساند صد اثر

هم سبب از او سبب سازی ازو

بر سبب تأثیر پردازی ازو

سوزد و سازد کسی را کار نیست

هیچکس را زهره ی گفتار نیست

می دهد گیرد این طرار کیست

کار خود پنداری این پندار چیست

چون سلیمان کرد دستوری طلب

آمدش دستور از دربار رب

***

دستور یافتن حضرت سلیمان برای مهمانی مخلوقات

کرد روزی را معین بعد سال

داد فرمان از پی جمع نوال

جن و انس و وحش و طیر و دیو و دد

جمله افتادند اندر سعی و کد

جمله ساعی در براری و بحار

باد حمال و زمین تحویل دار

پهن دشتی انتها بیگانه اش

شد معین بهر شربتخانه اش

اندر آن انبارها انباشتند

کوهها ز انبارها افراشتند

گوسفند و گاو و اشتر بی شمار

صد هزار اندر هزار اندر هزار

کی توان گفتن ولی دانم همی

جمع شد سالی به سعی عالمی

روز میعاد آمد و بنشست شاه

بر سریر عزت اندر وعده گاه

خیل دیو و جنیان و انسیان

جمله را دامان خدمت بر میان

چون برآمد آفتاب از کوهسار

شد خطاب مستطاب از کردگار

کای همه روزی خوران بحر و بر

ساکنان خاوران تا باختر

ذی سلیمان نبی پویا شوید

روزی امروز ازو جویا شوید

سوی مهمان خانه ی او رو کنید

روزی خود را طلب از او کنید

جملگی امروز مهمان وی اند

جیره خوار سفره ی خوان وی اند

چون رسید از رازق کل این خطاب

جمله ی روزی خوران با صد شتاب

مرغ و ماهی جن و انس و دیو و دد

وحش و طیر و مار و مور و خوب و بد

جملگی پویای مهمانی شدند

رو به شیلان سلیمانی شدند

با شکمهای تهی ز آرامگاه

هریکی از دیگری می جست راه

وندران صحرا سلیمان بر سریر

هر طرف پیچیده آواز تبیر

گه نمایان شد ز هرسو میهمان

کاروان در کاروان در کاروان

بالها بربسته بگشوده دهن

رو به آن سو جملگی در تاختن

آن یکی می رفت از پا آن زپر

آن یکی از سینه آن دیگر زبر

آن یکی غلطان تن خود می کشید

آن یکی می جست و آن یک می دوید

ماهیی آمد نخست از طرف دشت

دشت اندر فلس از آن غرق گشت

نی کران پیدا ز طولش نی ز عرض

ارض در پیشش چو ماهی پیش ارض

گفت بعد از شرح و تسلیم و ثنا

یا بن داود النبی این الغذا

گفت رو رو مطبخ و انبار پر

هرچه داری اشتها آنجا بخور

سوی شربتخانه آمد ماهیک

آنچه بود آنجا نهاد اندر حنک

کرد یکسر آن زمین را رفت و رو

لقمه ای کرد و فکند اندر گلو

جمله را بلعید با صد اشتها

بازگشت و باز گفت این الغذا

ای سلیمان لقمه ای شد آنچه بود

هین دو لقمه دیگرم ده زود زود

طعمه ام باشد سه لقمه هر غذا

هم سه لقمه بایدم بهر عشا

لقمه ها جمله زینگون لقمه ها

می رساند خلق ارض و سما

لقمه هایم می رسد از خوان غیب

بی طلب هر روزه ام بی نقص و عیب

جیره ای هر روزه از انبار او

می رسد از جود و از قفیای او

شد محول طعمه ی من ای نبی

بر تو امروز اعطنی ثم اعطنی

شد سلیمان محو و حیران بر سریر

گونه هایش شد ز خجلت چون ضریر

از سریر افکند خود را بر زمین

بر زمین مالید از ذات جبین

کای خدا رحمی به این دلگشته خون

کز گلیم خود نهاده پا برون

من یکی از جیره خواران توام

یک طفیلی بر سر خوان توام

چون طفیل دیگری آرد طفیل

خود هم افتد در هزاران ویرویل

یک تتمه دارد اما این خبر

این زمان بگذار تا وقت دگر

از روایت بر حکایت باز گرد

گو تمام حال آن مزدور مرد

گفت با زن کان کریم کارساز

کیست می دانی کریم چاره ساز

***

رجوع به حکایت جوان چاره جو در مسجد و به مقصد رسیدن او

آنکه هم تن داد و هم تن را روان

هم به ما نان داد و هم دندان نان

پس تمام حال خود را بازگفت

با زن خود شمه ای از راز گفت

هر دو رو از غیر حق برتافتند

آنچه باید یافت آخر یافتند

رخنه ای چون در دلی پیدا شود

عاقبت دروازه آنجا وا شود

چونکه پیدا شد در آن دروازه ای

هر دم آید کاروان تازه ای

رخنه گر باشد بسوی گلخنی

یا بسوی مستوراح و منتنی

ور به گلخن وا شود یا مستوراح

بین چه آید اندر آن شام و صباح

آید آنجا روز و شب دود و نتن

گرد خاکستر بخار میختن

در سرایی چونکه موشی رخنه کرد

زان سرا موشان برآرند دود و گرد

گر یکی موری به خرمن راه برد

جمله آن خرمن سپاه مور خورد

ور ز گلشن روزنی شد در سرای

سربسر آن خانه گردد عطرسای

هر خیالی را که اندر دل گذر

افتد اندر دل از آن ماند اثر

زان اثر زاید خیالی زان نژاد

ای خوش آن دل کاین خیال نیک زاد

زان خیالش صد خیال آید پدید

جمله فرزندان مسعود رشید

می شود دل عاقبت بزم سرور

آیدش از غیب مشعلهای نور

هر خیالی را بود شمعی به کف

همچو آن ناهید در بیت الشرف

می شود در دل چراغان شگرف

روشنا آن دل ازین بربست طرف

شمع در شمع و چراغ اندر چراغ

گلشن اندر گلشن و گلزار باغ

چون گلاب افشان شمع آگین شود

رشک صورتخانه های چین شود

نوعروسان را فتد آنجا گذار

جلوه گر هریک چو طاوس بهار

باشد از بهر تماشای چمن

یا پی نسرین و گلچین و سمن

یا برای سیر باغستان دل

یا تماشای چراغستان دل

نوعروسی را فتد آنجا گذار

کز نگاهی عالمی سازد شکار

نوعروسی آید آنجا جلوه ساز

که جهانی را کشد از نیم ناز

نوعروسی گردش چشمی از آن

ریختن جان بر سر جان در جهان

ماه و مهر اندر حجاب از روی او

هر دو عالم بسته ی یکموی او

نوعروسی خاکپایش جان پاک

سینه ها اندر هوایش چاک چاک

ای خوشا آن دل که چون سرو سهی

بگذرد زان آن نگار خرگهی

ای خوشا آن دل که آن جان جهان

بگذرد زانجا دمی دامن کشان

ای خوشا آن دل که پرتوگاه اوست

ساحت آن در گذار راه اوست

ای خوشا آن دل کان دو زلف جان پذیر

بر در و دیوارش افشاند عبیر

خوشتر آن صاحبدلی کاندر طلب

منتظر باشد در دل روز و شب

در حریم کعبه ی دل سال و ماه

در طواف و سعی چشمانش به راه

منتظر بنشسته در دل صبح و شام

دیده هایش بر در و دیوار بام

در کنار گوشه ای دل در کمین

چشمهایش بر یسار و بر یمین

تا مگر دیدار رخسار حبیب

یک نظر آید نصیبش با نصیب

تا مگر روزی به دل آرد گذار

آن نگار دلفریب جان شکار

زینهار ای همدم من زینهار

با دو دست خویش چشمان بازدار

دیده ها را باز کن بر روی دل

پشت بر عالم کن و رو سوی دل

لحظه ای غافل مشو از کار دل

دیده افکن بر در و دیوار دل

تا مگر یکشب که با بانگ خروس

بگذرد از کوچه ی دل این عروس

یافتند روزی به وقت صبحدم

در حریم دل گذار آن صنم

لیکن آن آهوی صحرای ختن

می رمد از چنگ صیادان به فن

تا زنی درهم دو دیده ای فتی

از سپاهان رفته تا دشت ختا

آید اندر دل ولی بس هارب است

برق خاطف یا شهاب ثاقب است

یا بود تیری گذشته از کمان

منزل و آماجگاهش لامکان

زینهار ای جان همدم زینهار

چونکه دیدی دستش از دامن مدار

تیر باشد در رهش جان کن فشان

برق باشد پنبه شو در راه آن

طوق کن یکدست خود برگردنش

دست دیگر سخت کن در دامنش

گیسوی پرپیچ او بر دست تاب

زلف او بر گردن خود کن طناب

گه ببوسش پا و گاهی خاک پا

تن جدا افکن به پایش سر جدا

گفت پیغمبر شه دنیا و دین

آن امام راستان راستین

کای شما پابند دهر روزگار

ای اسیر روز و تیره شام تار

مر خدا را با شما باشد نظر

زان نظر گاهی شود پیدا اثر

زان اثر غافل نگردید ای مهان

کان چو تیری هست جسته از کمان

التفاتی گاه گاهی زانجناب

می شود ای جان من زان رخ متاب

یوسفی تو چاه کنعان این جهان

در بن چاهی تو چون یوسف نهان

التفاتی از خدا باشد رسن

چون رسن آویخت در آن پنجه زن

می کشد بالا تو را از قعر چاه

تا فراز دره ی خورشید و ماه

چیست دانی از خدا آن التفات

رشحه های آب از عین الحیوت

رشحه چون آمد دهن بگشای زود

شاید آید قطره ای آنجا فرود

نفخه ها آید شما را از خدا

هان و هان غافل مشو زان نفخه ها

شامه بگشا از پی نفخات او

مات او شو مات او شو مات او

اندرین وحشت سرای همنفس

بوی یار آشنا ناید زکس

جز دریچه ی دل کزان آید مدام

بوی انس و آشنایی در مشام

روزنی باشد ز دلها بی سخن

سوی شهر آشنایان کهن

می وزد گاهی از آن روزن نسیم

صد پیام آرد ز یاران قدیم

هست در دلها سوی گلزارها

رخنه ها اندر در و دیوارها

آید از آن رخنه ها گاهی شمیم

روح بخشا هر کجا عظم رمیم

منتظر بنشین تو در آن باغها

شامه ی خود نه برآن سوراخها

شامه ی صدق و صفا را پیش دار

تا رسد او را شمیمی زان دیار

کن تو استنشاق بوی پیرهن

کاید آن از مصر تا بیت الحزن

گرچه از کنعان بود تا رود نیل

یکهزار و سیصد و هفتاد میل

بوی پیراهن دم باد سحر

آورد زانجا بیک رجع البصر

گفت آید بر مشامم از یمن

بوی رحمن از دم  ویس قرن

آن دل مؤمن به من باشد یمن

هم اویسی باشد از ملک قرن

بوی جان می آید از اتلال دل

گوییا از جان بود ارسال دل

راهها باشد به دل زاقلیم جان

هم ز شهر غیب و ملک لامکان

آمد و شد می شود زان راهها

سوی دلها سالها و ماهها

طایران آیند از آن گلزارها

بر سر دیوار دل بسیارها

ای خوش آنکو باشد آنجا در کمین

تا بگیرد طایری در آستین

گر یکی زاغی بگیری ای فتی

بر سر دست آوری اندر هوا

فوج زاغان گرد آیندت ببر

جمله افشانند بر هم بال و پر

بر سرت آن یک نشیند این به دست

وان دگر بر ساعدت آرد نشست

طوطیان سبز بال هند جان

کی ز زاغان کمترند ای همگنان

گر یکی زینها بگیری ای پسر

طوطیان آیند از آن دشتت ببر

آهوان هستند در دشت تتار

در تتار تور زای مشکبار

آهوانی سربسر صیاد جو

از پی صیادجویان کوبکو

گاه گاهی سوی کوهستان دل

آید از آنها یکی مهمان دل

گاه گاهی رم بگیرد از تتار

آهویی و بگذرد زین کوهسار

گر یکی زان آهوان آری بقید

صدهزاران آهویت گردند صید

ای خوش آنکو اندر آن دشت نبرد

آهویی زان آهوان را صید کرد

گر گرفتی صیدی از آن دشت پاک

عالمی صید آیدت بی بیم و باک

گر ببینی صیدت اندر دشت دل

ای سرت گردم ز کف آن را مهل

هین بگیر آن را که می آید تورا

صد هزاران صید دیگر از قفا

دل بود آیینه ی صورت نما

رو به عشرت خانه ی عز و صفا

اندران عشرت سرای پرنگار

نوعروسانند بیرون از شمار

نوعروسان غیرت خورشید و ماه

عالمی را کرده صید از یک نگاه

جمله را مشاطه ی بزم ازل

داده زینت از حلی و از حلل

کرده هر هفت و فکنده پیچ و تاب

گیسوان را همچو آن مشکین طناب

جمله معشوقان ولی عاشق طلب

در پی عاشق شتابان روز و شب

گه یکی زایشان نماید چهره پاک

اندران آیینه ی بس تابناک

تاکسی بیند مگر رخسار او

عشوه ای سازد مگر در کار او

افکند در گردنش مشکین کمند

دل ازو بستاند از یک نوشخند

حبذا چشمی که آن رخسار دید

یک گل خوشبو از آن گلزار چید

شد اسیر آن کمند مشکبار

در پس مرآت دل افتاد زار

نوعروسان جمله زان عشرت بساط

در پس آیینه آیند از نشاط

پای کوبان کف زنان لب نیمخند

گیسوان تابیده مانند کمند

در پس آیینه آیند و ز شوق

دستها در گردنش سازند طوق

پس کشندش با کمند عنبرین

جانب خود از یسار و از یمین

می کشندش پس به خلوتگاه راز

با کمند آن دو گیسوی دراز

می نشانندش به گاه سروری

در گلستانی ز خار و خس بری

همچنانکه آن جوان خارکن

چید یک گل در نخست از آن چمن

***

رجوع به حکایت جوان خارکن که مایل به دختر پادشاه بود

صد گلستانش شکفتن ساز کرد

صدهزاران گلشنش در باز کرد

آهوئی را صید کرد از دشت چین

ملک چینش آمد اندر آستین

رخنه ای دید و نظر کرد اندران

پس گشودش زان چمن در باغبان

یکنظر کرد اول اندر حال خویش

زانچه را دارد کنون و داشت پیش

زان نظر بگشوده شد چشمی دگر

چشمی از چشم نخستین تیزتر

تا از آن دیده سبب را جست دید

کز چه شد آن انتقاض و آن مزید

دید کامد آن مزید از بیحساب

از نمودن خویش را بر آن جناب

از هیولاهای آن طاعات توست

صورت اعمال بی نیات توست

زین نظر هم شد گشاده روزنی

کز وی افتادش به دل صد روشنی

کانکه آنها بخشد از صورتگری

پس چه بخشد گر برش معنی بری

صورت خدمت دهد شاهنشهی

معنیش را پس چه باشد فرهی

اسم خدمتکاریش را این سزاست

رسم آن را پس چه مزد اندر قفاست

خود از آن خوانی و از آنی خدا

پادشاهی می دهد مزد و عطا

گر از آن باشی ندانم چون کند

زانچه می فهمد خرد افزون کند

گفتی از آنم نبودی لیک از آن

نام خود بر او نهادی آن زمان

آنچه می بینی عطا دارد و صله

کرد شاهان را برت در سلسله

پادشاهی چیست پیش آنچه داد

جان فدای داد آن سلطان داد

وین قدم چون سوی دل بنهاد پیش

پیش آمد زان طرف بنواز بیش

تاکنون روزن به روزن میفزود

این زمان یکباره صد روزن گشود

بلکه صد دروازه اکنون شد پدید

چیست دروازه حصار از هم درید

از میان برخاست دیوار حصار

گلشن و گلزار گردید آشکار

برقها چخماغ در پنبه فکند

ناگهان صد شعله از آن شد بلند

ذره ذره آفتاب از هر کنار

شد نمایان صبحدم از کوهسار

ناگهان خورشید سر زد از افق

نور او انداخت عالم را تتق

کرد خورشید جهان آرا ظهور

عرصه ی غبرا شد آکنده ز نور

سیل کم کم رخنه ها وا کرد خورد

شهر را ناگه بیکبار آب برد

از شکاف تنگ بست تخته ها

آب در کشتی درآمد قطره ها

چونکه سنگین گشت کشتی چون حباب

شد فرو ناگاه سرتا پا در آب

رخنه ها در سینه ی آن نوجوان

گشت دروازه به پهنای جهان

آن شررها شعله ی جوال شد

قطره ها هم بحر مالامال شد

آفتاب از مشرق دل سرکشید

سیل آمد شهر را در بر کشید

جذبه ای از جذبه های حق رسید

پرده ی پندار را از هم درید

شاهد عزت در آغوشش گرفت

باده ی عشرت ز سر هوشش گرفت

یک مرقع شاهدی عالم شکار

وانمود از رخنه ی برقع عذار

چون حریف بزم را کرد امتحان

پرده برقع برافکند از میان

قطره قطره می چکاندش در گلو

در گلویش ریخت پس خم و سبو

سینه اش خلوتسرای راز شد

دیده اش از خواب غفلت باز شد

کرد پی این خنگ ناهموار را

شق نمود این پرده ی پندار را

از هوا و از هوس از پیش و پس

پشته پشته چیده بود از خار و خس

آتشی آمد خس و خارش بسوخت

پس از آن آتش چراغش برفروخت

جای خاروخس دمیدش گلستان

گلستانها رشک گلزار جنان

عشق شیرین کار شد او را دلیل

بردش از آتش به گلشن چون خلیل

عشق شیرین کار بنمودش مجاز

پس ببردش تا حقیقت ترکتاز

بل بود عشق مجازی ای عمو

تا حقیقت می روی بی گفتگو

عشق باشد لیک اگرسودای تو

نی هواهای هوس پیمای تو

***

حدیث: المجاز قنطرة الحقیقه

عشق باشد لیک اگر نی صد مرض

در مرض هم نفس دون را صد غرض

آنچه باشد صد غرض در آن نهان

عشق باشد آن مرض نبود بدان

عشق خوانی آن مرضها را عجب

شرم کو و کو حیا و کو ادب

از چه نام حق گذاری بر وثن

این ورمها را چرا گویی سمن

عشق باشد گر حقیقت گر مجاز

از غرضها هست پاک و بی نیاز

نبود اینها عشق ناپاکی بود

خودپرستی و هوسناکی بود

عشق پاکست وز ناپاکی جداست

این جهان کشتی و عشقش ناخداست

عشق خود آلوده ی اقذار نیست

با حقیقت یا مجازش کار نیست

گر هوایی هم بود اندر سری

چونکه عشق آید کند سر را بری

عشق باشد آتش و هرجا فتاد

پاک سازد هر پلیدی را فساد

گر بود در جان تو سیصد مرض

یا بدل باشد تورا هفتصد غرض

چونکه عشق آید بسوزد سربسر

از غرض نی از مرض ماند اثر

عشق پیش آهنگ راه جنت است

کاروانسالار ملک و دولت است

هر مسافر را که عشق آمد دلیل

رخت او را می کشد تا سلسبیل

همچنانکه آن جوان خارکن

عشق بردش تا به صدر انجمن

عشق کردش رهنمایی از نخست

تا رسانیدش به مقصد جلد و چست

برد او را بر سر ره باز داشت

بر سر راه بت طناز داشت

بر سر ره چونکه دیدش آن نگار

از کمان ابروان کردش شکار

پس دو زلف تابدار چون کمند

با دو صد نازش بگردن درفکند

پس بسوی خود کشیدش بی درنگ

پس گرفتش اندر آغش تنگ تنگ

نفخه ای اندر مشام او رسید

جذبه ای آمد در آغوشش کشید

جرعه ای از خم وحدت نوش کرد

شاه و شاهی جمله را فرموش کرد

صحبت شهزاده اش از یاد رفت

ترک او کرد و پی صیاد رفت

باز آمد درربودش از ذباب

آب حیوان دید بگذشت از سراب

آفتابش سر زد از کهسار دل

شد از آن روشن در و دیوار دل

خور برآمد گشت پنهان اختوران

روز روشن آمد و شب شد نهان

خویشتن را از جنیبت درفکند

افسر از سر جامه ها از بر فکند

پابرهنه جانب کهسار رفت

قطره ای شد سوی دریا بار رفت

ماهئی شد جانب عمان دوید

ذره ای تا آفتاب جان رسید

رفت و در بر جمله ی اغیار بست

دیده بر دیدار آن دلدار بست

بست در هم خویش و هم بیگانه را

حلقه بر در زد در آن خانه را

بر در آن خانه روز و شب نشست

سر به سنگ آستانش می شکست

تا گشودندش در و دادند بار

برگرفتندش به دامان و کنار

شد از آن برتر که بتوانیم گفت

پس همان بهتر که باقی را نهفت

***

رجوع به حکایت حضرت خلیل الرحمن

همچنانکه باقی آن داستان

که من و تو داشتیم اندر میان

داستان آن خلیل با وفا

وان فدا کردن پسر را در منا

داشتیم این قصه را اندر میان

شد سحر آمد خروس اندر فغان

قصه ی ما در میان بود ناتمام

که مؤذن رفت بر بالای بام

داستان اندر میان و رفت شب

روز روزه آمد و ما تشنه لب

تشنه ی آب دم شمشیر او

سینه ام در آرزوی تیر او

بر زبان آن قصه ی بن آزرم

آذر اندر سر ز شوق خنجرم

هر دو گوش من بر آواز خلیل

جان نثاران را همی گشته دلیل

جان نثاران را همی گوید صلا

سوی قربانگاه و میدان بلا

من همی گفتم به حسرت ای دریغ

ای دریغ از عید قربانگاه و تیغ

من درین حسرت که در گوشم سروش

گفت ای افسانه گو یکدم خموش

ای دریغاها چه باشد ای رفیق

گر تو مردی این ره و اینک طریق

هر زمانی عید قربان شما

هر زمینی بنگری باشد منا

ای صفایی مرد میدانی اگر

عید قربانست هر روز ای پسر

هر سر خاری که بینی خنجر است

هر سر کویی منا و مشعر است

نفخه ی عشق آید از هر سرزمین

دیده بگشا ساحت بردع ببین

عید قربان در منی ای ارجمند

گوسفند و گاو و اشتر می کشند

در زمین گنجه روز اربعین

خون پاکان را به خاک آغشته بین

حبذا از ساحت بردع زمین

مجمع عذب و اجاج کفر و دین

گنجه یا رب یا زمین کربلاست

ای رفیقان گنجه یا کوی مناست

کربلاگر نیست چون آید به لاف

روبهان با شیرمردان در مصاف

گنجه یا رب یا منی یا مشعر است

آب زمزم یا که رود ترتر است

این منی یا ساحت بردع زمین

عید قربان یا که روز اربعین

تیغها بنگر در آنجا آخته

روبهان بر شیرمردان تاخته

گنجها در گنجه می بینم نهان

حبذا آن گنجهای شایگان

شیشه ی دل سوی شوشی می کشد

شهد جان از خاک شوشی می چشد

بوی عشق آمد ز بردع بر مشام

هان و هان ای کاروان بردار گام

ناقه را محمل ببند ای ساربان

آیدم از خاک بردع بوی جان

حبذا شط کر و رود ارس

خیز ای رابض بکش تنگ فرس

ساز راه ارمنیه ساز کن

همرهان راه را آواز کن

عید قربان آمد ای یاران راه

گنجه و شوشی بود قربانگاه

گر سری دارید پا در ره نهید

بلکه از غمهای دوران وارهید

من کنون رفتم سوی بردع زمین

هستم آنجا تا به روز اربعین

گر بمانم داستان گیرم ز سر

ورنه بسپارم به خنجر من چه خر

گر بمانم زنده ما و عشق دوست

ورنه جان ما فدای راه دوست

من کنون رفتم خدا یار شما

عشق خوبان روز و شب کار شما

روز رفت و باز آمد وقت شام

این قضیه همچو قصه ناتمام

باز شب شد نوبت افسانه شد

وین زبانم در دهان چون لانه شد

شمع را روشن کن ای همدم که من

خویش را امشب بخواهم سوختن

بال و پر امشب بر آذر می زنم

آتش اندر خشک و در تر می زنم

گه ز آب چشم توفان می کنم

چشم دامن رشک عمان می کنم

گه ز سوز سینه و از تف آه

آتش اندازم به ماهی تا به ماه

گه کنم از اشک چشمان دلخراب

گه کنم از سوز سینه جان کباب

آتشی در سینه ام افروخته

شرحه شرحه پیکرم را سوخته

امشب ای یاران گشایم سینه را

فاش سازم آتش دیرینه را

تا از این آتش نسوزی ای رفیق

تن در آب دیده ی خود کن غریق

گرد آیید ای همه شوریدگان

سیل خون جاری کنید از دیدگان

منزل اندر خاک و خاکستر کنید

هرکجا خاکی همه بر سر کنید

مویه آغازید و مو افشان کنید

از گریبان چاک تا دامان کنید

دستها گاهی ز غم بر سر زنید

بر زمین گاهی ز سر افسر زنید

آتش اندر هفت خرمن افکنید

شورشی در مرد و در زن افکنید

گریه آغازید از غم های های

ناله بردارید از دل وای وای

امشب ای همدم ز غم شوریده ام

دوش بس خواب پریشان دیده ام

دانم امشب آتشی خواهم فروخت

هم تورا هم خویش را خواهم بسوخت

من سمندر طبعم و آتش طلب

باشد اندر آتشم عیش و طرب

داستانی آرم امشب در میان

کاتش اندازم به مغز استخوان

گفته ام بس داستان عاشقان

گویمت امشب ولی یک داستان

کان همه از دل فراموشت شود

هم ز دل تاب و ز سر هوشت شود

تا منی گردد فراموشت ز غم

بلکه ابراهیم و اسماعیل هم

همچو ایشان عاشقان راستین

بهر جانتان جانشان در آستین

لیک ایشان را نه قربان نه فدا

عید عاشورا مناشان کربلا

تا ببینی عشق بالادست را

شورش این بختی سرمست را

تا ببینی نشئه ی صهبای عشق

تا ببینی همت والای عشق

تا ببینی شوکت بازوی عشق

تا ببینی قوت نیروی عشق

بود روزی آن رسول سرفراز

در درون حجره خلوتگاه راز

***

پیغام آوردن جبرئیل به حضرت رسول و شهادت امام حسین (ع)

کآمد از دربار عزت جبرئیل

کاروان ملک سرمد را دلیل

گفت بعد از صد درود و صد سلام

کای فراز قاب قوسینت مقام

گویدت حق با سلام و با درود

کای وجودت هر دو عالم را گشود

کشته خود را در ره ما هرکسی

پشته ها از کشته ها دارم بسی

در سر کویم که میدان وفاست

پشته های کشته از تیغ رضاست

هر سر خاری سری آویخته

جان پاکان بر سر هم ریخته

لیک می خواهم من از تو کشته ای

هم به همراهش ز کشته پشته ای

ای حبیب مجتبای پاک من

بی سر از تو کی سزد فتراک من

چون تو بر خوبان سری و سروری

از تو می خواهم به فتراکم سری

با پیام آور چنین گفت آن همام

ای سر و جانم فدای این پیام

این سر من این تن و این جان من

جملگی قربان آن سلطان من

اهل بیتم جملگی آن تواند

جان به کف در راه قربان تواند

این من و این عترت و این آل من

کو منی کو عید ما ای ذوالمنن

هین بفرما در کجا و چون کنم

تو یکی گو من دو صد افزون کنم

گفت جبریل ای رسول نیک رای

از تو می خواهد حسینت را خدای

گفت دارم عالمی جان باخته

خویش را قربانی من ساخته

چون حسینم نیست لیکن کشته ای

در سر کویم به خون آغشته ای

نیست شمعم را چو آن پروانه ای

نیست بحرم را چون آن دردانه ای

گلشنم را نیست چون آن بلبلی

نیست رنگینتر به باغم زان گلی

این گل رنگین به باغ من خوش است

غنچه ی نشکفته در گلشن خوش است

منزل خورشید باشد آسمان

آفتابی کی سزد در خاکدان

سرو خوش باشد ولی در بوستان

طوطیان را خوش بود هندوستان

خاصه آن طوطی خوش گفتار من

عندلیب گلشن گلزار من

خاصه آن طوطی هند لامکان

خاصه آن طوطی هندستان جان

چون از آن ما بود با ما خوش است

جای ماهی لجه ی دریا خوش است

خاصه آن ماهی که از دریای ماست

زنده از دریای توفان زای ماست

هم سر او در خور چوگان ماست

هم تنش شایسته ی میدان ماست

گفت می خواهم حسینت سرخ رو

سرخ رو لیکن ز خوناب گلو

خواهمش بینم سر از پیکر جدا

تن جدا در خاک و خون و سر جدا

برده خواهم خواصگان پرده اش

قدسیان در حرم پرورده اش

خون او خواهم روان بر روی خاک

پیکرش خواهم ز خنجر چاک چاک

تشنه می خواهم ببینم آن لبان

در کنار دجله ی آب روان

***

جواب دادن حضرت رسول صلی الله علیه و آله به جبرئیل (ع)

گفت پیغمبر به پیغام آورش

کاین حسین و این سر و این پیکرش

کاش بودی صد حسینم در جهان

کردمی قربان آن سلطان جان

گر حسین بن علی جان من است

جان دل خوش بهر سلطان من است

گفت جبریل ای شه دنیا و دین

ای امام خلق ای حق را امین

شرط این سودا بود اذن حسین

هم رضای آن شفیع خافقین

گفت باید با حسین این راز را

گفت هم انجام و هم آغاز را

پس طلب کرد آن شه گردون بساط

نور چشم خویش را با صد نشاط

گفت با او از کرامتهای دوست

وان نظرها و عنایتهای دوست

وان سر ببریده از او خواستن

وز سر جان بهر او برخاستن

خون خود را در ره او ریختن

خاک غم بر فرق عالم بیختن

جان شیرین در رهش درباختن

سوختن پروانه سان و ساختن

این بشارت چون شنید آن سبط پاک

رخ نهاد از بهر شکر حق به خاک

از پی تعظیم و تمجید و نیاز

هم رکوع آورد بهر حق نماز

پس شکفتش همچو گل آن رخ که ماه

سجده آوردی برش هر شامگاه

از نشاطش آن رخ گلگون شکفت

با تبسم یا حیا و شرم گفت

من که باشم تا مرا باشد سری

یا بود جانی مرا یا پیکری

جسم و جانم جمله در فرمان اوست

لایق او گر بود قربان اوست

گرنه جان از بهر او می دادمی

جان شیرین مژدگانی دادمی

لیک دارم از خدا من یک امید

گر برآرد نیست ز الطافش بعید

رخصتم بخشد که بهر عاصیان

در صف محشر گشایم من زبان

تا زبان عذرخواهی وا کنم

جرمشان با مغفرت سودا کنم

چون برافتد پرده ای از انجمن

در شفاعت برگشاید دست من

جان خود قربان امت می کنم

می دهم جان و شفاعت می کنم

وحی آمد سوی پیغمبر ز رب

ما بدادیم آنچه کرد از ما طلب

ما نخستین قطره خونش را بها

از شفاعت می دهیم ای ذوالبها

وعده ی قربانی اش را ذوالجلال

پس معین کرد روز و ماه و سال

کربلاشان شد منی عاشور عید

کس چنین عیدی به عالم کی شنید

عید جمعی را و جمعی را عزا

دیده کو تا با حقیقت آشنا

کو دلی اینجا بفهمد سوگ و سور

تا که را ماتم شد و کی را سرور

دوستان را تا قیامت ماتم است

سر به جیب درد و زانوی غم است

ای پی تسلیم و فرمان اله

برد آن شب در حساب سال و ماه

وعده اش را چون شد ایام وفا

بارها بستند سوی کربلا

ای مدینه جامه نیلی کن به بر

از غم افشان خاک و خاکستر بسر

***

روانه شدن جناب امام حسین (ع) به سمت عراق

ای مدینه نوبت غم آمدت

تا قیامت سوگ ماتم بایدت

هان و هان ای خاک یثرب خونگری

خونگری ابر بهار افزون گری

هرچه سنگی در برت بر سینه زن

هرچه خاری جمله را بر دل شکن

بعد از این در کشت زاران نوبهار

زعفران میکار جای سبزه زار

خشک افکن در تو هرجا چشمه سار

یا بجای آب زانها خون برآر

ای مهاجر وقت هجرت آمدت

نصرت ای انصار اکنون بایدت

سر برآرید از نقاب خاک گور

افکنید اندر جهان افغان و شور

سر برهنه پا برهنه با خروش

جانها بر کف کفنهاتان به دوش

رو نهید اندر دیار کربلا

پا گذارید اندر آن دشت بلا

مانده اینجا بی کس و تنها حسین

این احد این بدر کبری این حنین

یا رسول الله برآور سر ز خاک

نی فرود آ از فراز صقع پاک

بین حسین اینک وداعت می کند

رو به اقلیم شهادت می کند

توشه بردارید از دیدارها

خوان دعا در گوش گوهر بارها

بین بهاران را خزان آید ز پی

گلستانی را رسید ایام دی

بلبلان رفتند از گلزارها

جای گلها سر کشیده خارها

رسته کوپا جای نسرین یاسمن

جای بلبل در نوا زاغ و زغن

ای حسن ای مجتبی ای مرتجی

می رود بنگر حسین آیا کجا

ای برادر از برادر بازپرس

هم ز انجامش هم از آغاز پرس

سر برآر ای زهره ی زهرا دمی

پر ز شور و فتنه بنگر عالمی

بنگر اشترها قطار اندر قطار

دختورانت بین به محملها سوار

بنگر آن شهزادگان بحر جوش

تیغها بر کف سپرهاشان به دوش

رخش عزتشان همه در زیر ران

در رکاب آن شه خوبان روان

جملگی رفتند سوی پیشوا

یک نگاهی سوی ایشان از قفا

جامه کحلی کن تو ای کعبه به بر

غرق اشک دیده کن حجر و حجر

بعد از این ای چاه زمزم خشک باش

هم تو ای میزاب رحمت خون بپاش

رخت بیرون کش ز بطحا ای حلیم

ای مقام اینجا مشو زین پس مقیم

بیصفا ماندی از این پس ای صفا

بی امام ای مشعر و خیف و منا

زادگان پاکت ای ام القری

می روند آخر نمی پرسی کجا

ای بود انصافت ای گردون دون

شام و ری آباد و بطحا سرنگون

این بود انصاف تو ای روزگار

شام و ری شاداب و یثرب سوگوار

این بود انصاف ای دهر دغا

شامیان در عیش و مکی در عزا

***

خطاب به زمین عراق و کوفه و کربلا و آمدن حضرت سیدالشهداء (ع)

ای زمین کربلا دل شاد زی

تا قیامت زان سبب آباد زی

البشاره ای زمین کربلا

کایدت مهمان سلطان الوری

آسمان شو عرش شو بر خود ببال

گردن دولت بکش بربند یال

قبه ی عزت به گردون کن بلند

هم بر آن پیرایه مهر و ماه بند

بارگاه پادشاهی ساز کن

طرح ایوان و رواق آغاز کن

تخت شاهی اندر آن ایوان بزن

بر فراز تخت مسند درفکن

کاینک از ره می رسد شاهی بزرگ

در رکاب او امیران سترگ

آهوانت را بگو ای کربلا

نافه اندازند اندر راهها

دشت و صحرا را عبیرافشان کنید

خاک را با مشک تر یکسان کنید

باد را گو تا بیفشاند غبار

از در و دیوار و دشت آن دیار

گو بپاشد دشت و صحرا را سحاب

از برای مقدم شه زود آب

تشنه لب آمد شه دنیا و دین

ای فرات آماده کن ماء معین

گر فرات آبی نیارد گو میار

ور نبارد ابر آنجا گو مبار

تا قیامت ز اشک چشم دوستان

دجله ها باشد در این صحرا روان

ور نباشد مشک و عنبر باک نیست

نافه ای خوشبوتر از این خاک نیست

بوی جان آید ز خاک کربلا

جان فدای خاک پاک کربلا

شهپر جبریل و زلف حور عین

بس بود جاروب در آن سرزمین

از حجاز آمد برون سلطان دین

رو بسوی کعبه ی صدق و یقین

زد برون از کشور بطحا بساط

ره همی برید با شوق و نشاط

***

ورود شاه دین به زمین کربلا

در رکابش خیل جانبازان همه

نوجوانان و سرافرازان همه

رخش دولت زیر ران راند همی

از شهادت آیه ها خواند همی

بامگاهی بر به بومی پا نهاد

ذوالجناح آنجا ز رفتن ایستاد

شه همی راند و نجنبید او ز جا

بسته شد در آن زمینش دست و پا

با زبان حال گفتی آن هیون

چون توانم رفت از این خاک چون

کعبه مقصود ما این منزلست

پای جان عالم اینجا در گل است

قلزم عشق است و دریای وفا

اندر این دریا شه ما ناخدا

شاه پرسید این زمین را نام چیست

آنکه اینجا را شناسد نام کیست

آن یکی گفت این زمین نینواست

نام آن هم ماریه هم کربلاست

گفت نی نی نینوا نی قتلگاست

کربلا نی منزل کرب و بلاست

کربلا نی هم منای ماست این

این سر کوی وفای ماست این

کشتی ما را در اینجا لنگر است

منزل ما تا صباح محشر است

ما غریبان را بود اینجا وطن

خاک این صحرا بود ما را کفن

ای رفیقان بار ما منزل رسید

ناقه مان از بار برون آرمید

منتهای مقصد ما از جهان

این مکان بود این مکان بود این مکان

راهها باشد در این صحرا عیان

تا به ملک قدس دشت لامکان

هرکه را کشتی در این دریا شکست

سر برون آورد از بحر الست

هان بخوابانید اشترها کنون

ای زنان آیید از هودج برون

ای سواران پا برآرید از رکاب

انزلوا فیها الی یوم الحساب

یا احبائی هنا حطوالرحال

واضربوا فیها الخیام والجمال

زین نگیرید ای سواران از هیون

ان لی فیها لساناً من شئون

شهسواران آمدند آنجا فرود

جملگی فارغ ز هر بود و نبود

بارها از ناقه ها برداشتند

خیمه ها در خیمه ها افراشتند

هریکی در گوشه ای اندر نیاز

در بر آن بی نیاز جان نواز

جمله را همت همه جان باختن

خویشتن در خاک و خون انداختن

جمله را در سر هواهای دگر

فارغ از این عالم پرشور و شر

شیرمردانی دو عالم باخته

بر فراز عرش مرکب تاخته

آستین افشانده بر کون و مکان

پا زده یکباره بر جان جهان

لاابالی وار میدان آمده

دست همت بر جهان جان زده

تشنه لب شیران ولی آن شیرها

تشنه ی آب دم شمشیرها

آری آری هرکه باشد ای مهان

تشنه ی دیدار آن جان جهان

می دهندش از دم شمشیر آب

هم ز مینای لب خنجر شراب

ای خوشا خونی که اندر راه او

از دم شمشیر آید در گلو

قطره ای زان بهتر از صد کوثر است

در مذاق عاشق از جان خوشتر است

سینه خواهم چاک چاک از تیر او

هم گلو ببریده از شمشیر او

تا در آن حالت همی سازم بیان

شرح حال اشتیاق دوستان

یک دهان خواهم پر از خون جگر

تا بگویم درد دل را سربسر

گفتنی نبود ولیکن درد من

شرح آن بشنو ز رنگ زرد من

درد دل خواهم اگر شرح آورم

هم بسوزد خامه و هم دفترم

آتش افتد در زمین و آسمان

آتش پنهان اگر سازم عیان

آتشی در من گرفته این زمان

سخت می ترسم بسوزد جسم و جان

همتی ای چشم تر آبی بریز

وانشان این آتشم را از ستیز

آتشم را لحظه ای آبی فشان

تا بگویم باقی این داستان

***

خطاب حضرت سیدالشهداء (ع) با اصحاب کبار خود در شب عاشورا

چون نهفت از خجلت سلطان دین

چهره ی زرد آفتاب اندر زمین

بی تحاشا خسرو روز از سریر

خویشتن افکند در دریای قیر

خور چو نور دین احمد شد نهان

همچو کیش اهرمن شب شد عیان

بیضه اسپید بیضا رخ نهفت

شب چو زاغی بر سر آن بیضه خفت

آمد از پرده برون دیوانه وش

پای تا سر عور بانوی حبش

جامه نیلی کرد زال روزگار

مو گشود از غم عروس زنگبار

گرد آورد آن شهنشاه سترگ

جمله ی اصحاب از خورد و بزرگ

از برادر وز برادر زادگان

هم ز فرزندان و یاران جملگان

گفت با ایشان که ای آزادگان

ای همه از طینت ما زادگان

ای همه از خاک علیین پاک

ای همه در خاک مهر تابناک

بیعت خود از شما برداشتم

من شما را با شما بگذاشتم

این شب تار است و دشت بیکران

راهها پیدا به اطراف جهان

دشمنان در خواب ظلمت پرده دار

راههای روشن اندر هر کنار

هر یکی از گوشه ای بیرون روید

فارغ از توفان این عمان شوید

با من اینان را سر کار است و بس

چونکه من هستم نجویند هیچکس

بهر من این آسیا در گردش است

بهر من این سیل اندر جنبش است

زود بگریزید از این سیل مهول

تا نه بگرفته ست عالم عرض و طول

زود از این سرگشته صرصر وارهید

رخت از این خونخواریم بیرون کشید

چونکه جانبازان میدان وفا

این شنیدند از شه ملک صفا

جمله یکبار آمدند اندر خروش

لجه ی دریای عشق آمد بجوش

جمله گفتند ای خلیفه کردگار

ای جمال حق ز رویت آشکار

ای تورا رخ مظهر نور جمال

گردش چشم تو آثار جلال

ای پناه خلق یعسوب عرب

ای اسیر کرب کشف هر کرب

ما همه جسمیم و جان ما تویی

ما همه لفظیم و آن معنی تویی

جسم بیجان چیست مرداری عفن

زود زود از خانه اش بیرون فکن

جسم خوش باشد فدای جان شود

از برای جان خود قربان شود

جسم اگر قربان شود در راه جان

عیسی آسا می رود تا آسمان

نور او از نور مه افزون شود

مه چه باشد من ندانم چون شود

ورنه چون گردد جدا از نور جان

ماند اندر خاک ظلمانی نهان

جان اگر گفتم تورا معذور دار

عنکبوتی می کند بازش شکار

عنبکوتی گردد عنقا می تند

وز لعاب خویش دامی افکند

عنکبوتم تار و من این لفظها

ای تو آن سیمرغ قاف اجتبا

جان جانی و تو هم جانان تویی

بلکه جان جان و جان جان تویی

تا قیامت گر بگویم جان جان

راستی هستی تو بالاتر از آن

جسم و جان ما فدای جان تو

هرچه باشد جز یکی قربان تو

گفت آن یک گر جهان بودی مدام

بودمی من زنده تا روز قیام

کشته گشتن در رهت خوشتر بدی

زان حیات جاودان سرمدی

وان دگر گفتا اگر بودی هزار

کشتن و پس زنده گشتن زار زار

می خریدم در رهت ای شاه جان

نیست جز یک کشتن و باغ جنان

گفت آن دیگر ز جان محبوب تر

یا از این پوسیده پیکر خوبتر

گر مرا بودی همی کردم نثار

نزد سم اسب تو ای شهریار

چارمین گفتا که من گردم جدا

از تو و بنشینم اندر راهها

چشم اندر رهگذار کاروان

تا خبر گیرم ز تو از این و آن

بر سر من آن زمان صد خاک باد

گوش من کر سینه ی من چاک باد

زین نمط هریک سخن پرداختند

عرش و کرسی را به رقص انداختند

چون شنید این آن شه لاهوت خو

گفتشان فالان یا قوم انظروا

انظروا ما بین ذین الا صبعین

وابصروا ما لا رأی قلب و عین

من نمی دانم چه دیدند از میان

آنچه هرگز درنیاید در بیان

آنکه ایشان را ز خود بیخود نمود

آنکه باید آمد و خود را ربود

بار جسم و جان ز خود انداختند

رخش همت سوی گردون تاختند

جسم ناسوتی همه انوار شد

ماهی از هامون به دریا یار شد

بال افشاندند و از خود ریختند

قسط هر عنصر به آن آمیختند

دام دونان سوی دونان باز شد

پیش از انجامشان آغاز شد

پای کوبان آن یکی افشاند دست

دست افشان آن یکی از جای جست

تا ثریا این کله انداختی

قد به گردون آن یکی افراختی

چشمهاشان جمله بر راه سحر

تا برآرد کی ز خاور مهر سر

گوشهاشان جمله بر بانگ خروس

تا کی آید از پیش آوای کوس

تیغها بر کف کفنهاشان به دوش

سینه ها در جوش و دلها در خروش

چون دمیدن صبحدم آغاز کرد

روزگار آهنگ ماتم ساز کرد

لیلی شب بند پیراهن گسیخت

عقد زیور سربسر بر خاک ریخت

معجر کحلی فکند از سر بخاک

تا به دامن هم گریبان کرد چاک

***

روز عاشورا و حالات اصحاب آن حضرت

سر سراسیمه برآورد آفتاب

چهره ی افروخته با اضطراب

جست بیرون از نهان دیوانه وار

خویش را می زد همی بر کوهسار

خون فشان از هر کناره زرد روی

سر برهنه بی حجاب آشفته موی

مشتری عمامه از تارک فکند

زهره بر سر گیسوان خویش کند

از غضب بهرام تیغ خود شکست

خامه تیر افکند از حیرت ز دست

رخ نهفت اندر حجاب خاک ماه

هم ز ایوان رفت کیوان سوی چاه

گشت پیدا تیغ خور از خاوران

از لب آن خون به بحر و بر روان

یکه تاز چرخ این نیلی حصار

تاخت بیخود و کله بر کوهسار

از شعاعش نیزه ی خطی بکف

یا مبارزگو دوید از هر طرف

آمد از گلدسته ی عرش این ندا

این ندایی بل صدای آشنا

ارکبوا یا قوم یا جندالاله

ای سپاه پادشاه کم سپاه

ارکبوا یا قوم یا حزب الوفا

انهضوا جولوا بمیدان الولا

رخش همت را به زیر ران کشید

رخت عزت سوی علیین کشید

مؤمن و کافر بهم آمیختند

کفر و دین با یکدیگر آویختند

نور و ظلمت گشت با هم ممتزج

با ملک اهریمن آمد مزدوج

ای زمین کربلا غماز شو

کفر و دین از یکدگر ممتاز شو

هان و هان ای دین برون آ از غلاف

هین بده با کفر در میدان مصاف

حمله آرید ای گروه نوریان

ناریان را فاش سازید و عیان

ای فرشته صورتان و سیرتان

پرده بردارید از این اهریمنان

العجل یا جندنا نحو القتال

هین درآویزید شیران با شغال

پنجه ای ای شیر مردان وا کنید

روبها را روبهی پیدا کنید

لاف شیری می زنند این روبهان

روبهی شان را کنید اکنون عیان

چون برآمد خور ز بحر قیر فام

سر برآوردند شیران از کنام

تیغها بر کف بروها پر ز چین

در ره جانانه جان در آستین

طایران گلستان لامکان

بالها بگشوده سوی آشیان

گوشها بر حکم و چشمان بر زمین

تا چه فرماید شه دنیا و دین

ناگهان آمد برون از خیمه شاه

طعنه زن نورش به نور مهر و ماه

گفت یاران وقت جانبازی رسید

وقت اقبال و سرافرازی رسید

تیرها می بارد از شست قضا

سینه ها باید هدفشان سینه ها

تیغها می آید از دست قدر

ای خوشا آنکس که پیش آورد سر

عید قربان است میدان رضا

هرکه را باشد سر ما الصلا

چون شنیدند این وفاداران ز شاه

بر مه افکندند از شادی کلاه

جمله افتادند چون دریا به جوش

جمله چون رعد آمدند اندر خروش

جمله اسپرها به دوش انداختند

هم سر و هم سینه اسپر ساختند

جمله بوسیدند پایی را که ماه

بوسه دادی بر کفش هر شامگاه

کان فدایت هم سر و هم جان ما

هم زن و فرزند و خانمان ما

هرچه فرمایی همه گوشیم گوش

هم نهاده در ره هر گوش هوش

از تو یک فرمان ز ما جان باختن

یک اشاره از تو از ما تاختن

آن امیران در سخن با شاه کل

کامد از میدان کین بانگ دهل

صیحه ی هل من مبارز شد بلند

شور در شیران ملک جان فکند

شور هل من رخصة نحو القتال

فی قتال اهل کفر والضلال

رخصتی ای شاه شهرستان دین

تا برون آریم دست از آستین

روبهان را پوست از سر برکشیم

جمله را در خاک و خاکستر کشیم

جسمشان در چاه بر زین افکنیم

روحشان در قعر سجین افکنیم

پاک سازیم این جهان از لوثشان

نی از ایشان نام ماند نی نشان

خاک را از خونشان رنگین کنیم

این جهان را رشک فروردین کنیم

***

خطاب حضرت سیدالشهداء (ع) به اصحاب خود در صبح عاشورا و آماده شدنشان برای قتال

گفت با ایشان شه ملک بقا

ای سرافرازان میدان بقا

دوست گویا طور دیگر خواسته

بزم دیگر بهرتان آراسته

این جهان خاکست و جای خاکیان

نوریان را هست علیین مکان

دور را اکنون زمان دی بود

فصل فروردینش آیا کی بود

رخصت است اما پی جان باختن

جان فدای حکم جانان ساختن

رخصت است اما به میدان رضا

تا چه باشد حکم سلطان قضا

چون شنیدند این سخن از آن جناب

پا نهادند از نشاط اندر رکاب

رو به میدان شهادت تاختند

غلغل اندر شش جهت انداختند

خود و خفتان از سر و بر ریختند

گرد از میدان کین انگیختند

جان به لب سر بر کف از ملک جهان

رخشها راندند سوی لامکان

بر بروها چین و دندانها به لب

تیغ بر کفها و دلها پر طرب

رخشها در قلب میدان تاختند

تیغها بر حزب شیطان آختند

کفر و دین بر یکدگر آمیختند

رشته های جان هم بگسیختند

جویها کردند از خونها روان

خاکها کردند رنگ ارغوان

غلغل اندر کن فکان انداختند

جانها دادند و سرها باختند

جمله سرها بر کف و جانها به لب

رو نهادی سوی میدان با طرب

می نگنجیدند از شادی به پوست

سر سپردندی به دشمن جان به دوست

آن یکی را مهربان مام از قفا

کای پسر هنگام عهد است و وفا

هین برو مادر حلالت شیر من

همرهت آن ناله ی شبگیر من

هین برو ای جان مادر سر بده

سر براه سبط پیغمبر بده

هین برو میعاد روز محشر است

وعده ی ما خدمت پیغمبر است

وان دگر یک با برادر همعنان

جانب میدان روان گشته دوان

کای برادر سوی میدان العجل

جان دهیم از بهر سلطان ازل

ای برادر جان کنون آید بکار

تا کنیم آن در ره آن شه نثار

قیمت سر را کنون بشناختیم

کش به سم اسب شاه انداختیم

آن یکی در پیش روی شاه دین

می خریدی بر تن خود تیغ کین

هرچه آید تیغ و خنجر از قضا

پیش آورده سر و دست و قفا

از پی یک جرعه آب از بهر شاه

این یکی آمیخت خون با خاک راه

مشک خود پر کرد و برگردن فکند

راند مرکب سوی شاه ارجمند

هاتفی گفتش عیان در گوش جان

هین میفکن مشک و هان مرکب بران

هرکه باشد تشنه ی دیدار دوست

از دم شمشیر و خنجر آب اوست

جام وصل ما پر از ماء معین

از چه سویش می کشی این پارگین

زین نمط آن جند رحمت یک بیک

می زدندی نقد خود را بر محک

هرکجا دیدند تیری در کمان

سینه را کردند در پیشش نشان

شاه دین چون شمع روشن در میان

گرد او یاران همه پروانه سان

آتشی از آب تیغ افروختند

جمله چون پروانه خود را سوختند

اندر آن میدان پرشور و فتن

جمله در جان دادن و سر باختن

در سموات علی افلاکیان

جمله را انگشت حیرت در دهان

غلغل احسنت احسنت از ملک

برگذشتی از سما و از سمک

از صوامع سرکشیده قدسیان

انت تعلم جمله را ورد زبان

در تکاپو جنیان از هر طرف

در ره شه نقد جانهاشان به کف

آن یکی آمد به نزد شاه دین

کای ضیاء چشم خیرالمرسلین

من یکی از چاکران حیدرم

بر گروه جن امیر و سرورم

از پی تسلیم جان برخاستم

اندرین صحرا سپه آراستم

لشکرم بگرفت بحر و بر و کوه

از سپاهم دشت آمد در ستوه

هین بفرما تا برآریمان دمار

زین گروه بیحیای دیوسار

خونشان با خاک ره یکسان کنیم

جسمهاشان را تهی از جان کنیم

گفت آن سلطان اقلیم رضا

قد جزاکم ربکم خیرالجزا

دل از این ویرانه دیرم سیر شد

جان از این محنت سرا دلگیر شد

دیده ام افکنده بر جانان نظر

جان گشده سوی جانان بال و پر

پرده افکنده است از چهرش عیان

جان گرفت از دست من اکنون عنان

جملگی رفتند همراهان من

عندلیبان بر پریدند از چمن

آمد اینک نوبت نسرین و گل

جزوها رفتند و آمد وقت کل

از فروغ تیغ و شمشیر و سنان

فاش بنگر آتش نمرودیان

سوی آتش می روم من چون خلیل

منجنیقم عشق او شوقم دلیل

بهر ابراهیم اگر شد ای مهان

در میان آتش آب و گل عیان

چشمه ها کرده ز خون من روان

زخمهایم گلستان در گلستان

عشق می گفت ای خلیل روزگار

می روی در آتش ابراهیم وار

کو تورا قربانی راه خدا

تا به دست خود کنی آن را فدا

گفت اینک غنچه های گلشنم

روشنیهای دو چشم روشنم

اینک آمد باز باد مهرگان

غنچه ها را برد باد از گلستان

ناشگفته از نسیم صبحگاه

کرد غارت بادشان ای آه آه

***

شهادت حضرت علی اصغر در میدان بر روی دست حضرت

هان بیارید آن یکی فرزند من

وان یکی نوباوه دلبند من

هین بیاریدش به قربانگه برم

بهر مهمانی بسوی شه برم

مادرش را گر به پستان نیست شیر

شیر جوشد از دم پیکان تیر

پس نهاد آن طفل بر قرپوس زین

با نشاط آمد سوی میدان کین

پس بکفت بگرفت آن دردانه را

سوخت هم دل خویش و هم بیگانه را

شربت آبی طلب کرد از عدو

تا مگر تر سازد آن کودک گلو

جانب صد تیر او را راست کرد

عشق خونریز آنچه خود می خواست کرد

شه گرفت آن طفل را بر روی دست

گرد خجلت بر رخ گردون نشست

با زبان حال می گفت ای خدا

در رهت آوردم این را یک فدا

عید قربان منست اینم منی

من خلیل عهد و اینم یک فدا

چون پی قربانیش بر کف نهاد

شست دشمن از کمان تیری گشاد

هین بگیر این جرعه ی آب زلال

دیگر از بی شیری ای کودک منال

آمد آن تیر و نشستش در گلو

ای جهان دون تفو بر تو تفو

برگرفت آن طفل خون آلود را

آن ذبیح کعبه ی مقصود را

طفل خون آلوده در آغوش شاه

شه عنان گرداند سوی خیمه گاه

کی پرستاران بگیریدش زمن

دادم از پستان پیکانش لبن

پس نهادش در میان کشتگان

شد پی قربانی دیگر روان

کآمد از خرگه برون خورشیدوار

نوجوان شهزاده ی والاتبار

قامتی زیبا چه سرو افراخته

عنبرین گیسو به دوش انداخته

چهره و چهر آفتاب از آن خجل

قامتی شمشاد پیشش پا به گل

یوسف او را داده خط بندگی

خضر از او جویای آب زندگی

چهره ی او آیت حسن و جلال

از رخش ظاهر جلال ذوالجلال

از لب او معجز عیسی نهان

از رخ او نور پیغمبر عیان

شد بلند از آسمان و از زمین

غغل احسنت و بانگ آفرین

بوسه زد سلطان دین را در رکاب

با هلالی شد قرین آفتاب

کآمد اکنون نوبت من ای پدر

جان گشوده سوی میدان بال و پر

سوی میدان شهادت رخصتی

از پس رخصت مرا هم همتی

تا در این میدان کمی جولان کنم

جان شیرین در رهت قربان کنم

همچو اسماعیل اینها سر نهم

خنجر اندر ناوک خنجر نهم

عاشقان جام فرح آنگه کشند

تشنه لب در راه جانانشان کشند

تشنه ی او را بجز او آب نیست

جز زجام وصل او سیراب نیست

آب خنجر نهری از آن آبهاست

متصل آن نهر با بحر بلاست

ای بلا بر من تو از جان خوشتری

سلسبیل و کوثری یا خنجری

خنجرا گر خود تو کوثر نیستی

جان چرا بخشی بگو پس چیستی

***

اجازه خواستن حضرت علی اکبر از حضرت برای رفتن به جهاد

ای پدر هنگام رخصت دیر شد

دل از این ویرانه دیرم سیر شد

تا بکی بینم همالان سینه چاک

آن یکی در خون و آن دیگر بخاک

تا بکی بینم تورا تنها و فرد

اندر این صحرا میان صد نبرد

رخصتی ده تا کشم تیغ از نیام

آتش اندازم در این قوم لئام

شاهزاده پیش آن شاه ایستاد

سر برهنه کرد و در پایش فتاد

با پدر می گفت کای سلطان من

چیست سلطان ای تو جان جان من

جان به لب آمد مرا از انتظار

رخصتی آخر مرا در کارزار

لاابالی گشته ام صبرم نماند

مرمرا این صبر در محنت نشاند

ای پدر دیگر نماندم طاقتی

از برای خاطر حق رخصتی

شاهزاده پیش شه در التماس

هفت گردون در ثنا و در سپاس

مدتی بد پیش آن شه زین نسق

دل کباب و جان نهاده بر طبق

چون چنین دیدش شهنشاه جهان

دیده ها را کرد سوی آسمان

کای خدا ای پادشاه جسم و جان

ای تو دانا هم به پیدا هم نهان

گرچه جان من علی اکبر است

جان ولی در راه تو اولیتر است

خویش بود جان در ره تو باختن

سوختن پروانه سان و ساختن

پس به رخصت شاه عالم لب گشاد

گفت چون خواهی روی رو خیر باد

هین برو ای نور ظلمت سوز من

ای تو آن خورشید روزافروز من

هین برو ای راحت من جان من

ای گل من سرو من ریحان من

ای تو قربانی و من قربان تو

من به قربان لب خندان تو

من فدای این گل رخسار تو

کشته گیسوی عنبربار تو

هین بیا تا بوسم آن رخسار را

تا ببویم زلف عنبربار را

گرد آیید ای مقیمان حرم

پرده داران خیام محترم

توشه بردارید ازین روی چو ماه

دیده ها را سیر سازید از نگاه

بعد از این او را امید دیدنی ست

بازگشتن زین سفر امید نیست

پس وداع جمله کرد آن شهریار

بر عقاب باد پیما شد سوار

گفت از من بر شما بدرود باد

وعده ی دیدار بر محشر فتاد

از شما هرکس رسد سوی وطن

اهل یثرب را چنین گوید زمن

کای شماها شاد و خرم در وطن

یاد آرید از من و ایام من

ای جوانان چون نشینید از نشاط

روز و شب با یکدیگر در یک بساط

از من و دوران من یاد آورید

وز لب عطشان من یاد آورید

یاد آرید ای رفیقان وطن

گاه گاهی در گلستانها زمن

نوجوانی چون ببینید ای مهان

یاد آرید از وفا زین نوجوان

از من ای مادر فراموشت مباد

خالی از آواز من گوشت مباد

صبحدم مادر بجای زلف من

زلف سنبل را به حسرت شانه زن

گر نبینی چشم من را شاد و خوش

چشم نرگس را به یادم سرمه کش

گر نظر خواهی به شمشاد قدم

لحظه ای نه سوی سروستان قدم

ای پدر از من هزارانت سلام

بازگو داری به جدم گر پیام

پس عنان را سوی میدان کرد باز

از قفایش صد هزاران دیده باز

آن یکی گفتا که خورشید سماست

وان دگر گفتا نه این نور خداست

این جهان پر شد ز بانگ آه آه

بر فلک شد ناله ی واحسرتا

او روان شد سوی میدان جدال

آفتاب ایستاد محو آن جمال

حوریان سر بر کشیدند از قصور

جمله را بر کف قدح های بلور

او همی رفت و دویدش در رکاب

گفتی اسماعیل قربان با شتاب

گوییا می گفت و می رفتش ز پی

لیتنی کنت فداک یا بنی

من فدای چهر مه سیمای تو

بودمی من کاشکی بر جای تو

او روان و صد هزارش دل ز پی

او بسوز و یک جهان در سوک وی

تیغ نصرت بر کف و اسپر به دوش

بر لبش صد خنده صد چین بر بروش

ناگهان از طرف میدان شد عیان

همچو خورشید از کنار آسمان

نور وی آن پهنه را روشن نمود

آن فضا را رشک صد گلشن نمود

ساحت میدان سراسر نور شد

نور حق تابیده کوه طور شد

طور سینا یا رب این یا کربلاست

این بود شهزاده یا نور خداست

پهنه و پهنا همه انوار شد

کربلا یکسر تجلی بار شد

صبح صادق بر سپاه شام تافت

آفتابی بر همه اجرام تافت

دیده بگشودند ناگه آن سپاه

عالمی دیدند پر نور اله

دیده هاشان خیره شد از آن جمال

سینه هاشان چاک چاک از آن جلال

بانگ تکبیر و تبارک زان گروه

غلغله افکند در صحرا و کوه

آن یکی گفتا که پیغمبر رسید

گفت آن یک شیر حق حیدر رسید

ای امیران بنگرید این شاه کیست

شاه چه بود آیت الله کیست

***

*****

 منتخب غزلیات و قطعات

*****

(1)

بهار آمد کنون جانا قفس را خیز و در بگشا

چو بگشادی ترحم کن مرا هم بال و پر بگشا

خبر دارد ز حال می کشان چون محتسب ساقی

در میخانه را بر روی ایشان بی خبر بگشا

کمر در خدمتت بستند یاران روز و شب عمری

تو هم یک شب برای خاطر یاران کمر بگشا

جمال یار هر سو جلوه گر بی پرده ای همدم

دمی از خواب غفلت خیز و از هر سو نظر بگشا

ز یاران مجاز آمد صفایی دل به تنگ اکنون

در دل را بیا بر روی یاران دگر بگشا

***

(2)

تاراج کنی تا چند ای مغبچه ایمانها

کافر تو چه می خواهی از جان مسلمانها

تیری به من افکندی ای طرفه کز آن یک تیر

در هربن موی من پنهان شده پیکانها

ای خضر مبارک پی بنمای مرا یاری

سرگشته چنین تا کی گردم به بیابانها

دامن مکش از دستم ای جان که به امیدت

یکباره کشیدم من دست از همه دامانها

زخمی به سر زخم است با زخم تو مرهمها

دردی به سر درد است با درد تو درمانها

آیا چه نمایان شد از چاک گریبانش

کاو چون گرهی بگشود، شد چاک گریبانها

پروانه صفت گردم گرد سر هر شمعی

از روی تو چون روشن شد شمع شبستانها

مقصود من محزون از باغ تماشا نیست

چون بوی تو دارد گل گردم به گلستانها

باشی تو اگر ساقی پیمانه تو پیمایی

از توبه یاران داد، ای وای ز پیمانها

از عشق تو هرکس را آسان شده هر مشکل

بیچاره صفایی را مشکل شده آسانها

***

(3)

ای باد صبا کاش رسانی خبر ما

گاهی به سوی ماه نهان از نظر ما

فریاد که مردیم به جایی که از آنجا

هرگز نرسد جانب یاران خبر ما

ما را بکش از غمزه خونریز و میندیش

در حشر نپرسند ز خون هدر ما

یارا همه بینند جمال تو و خون شد

در حسرت یک نیم نگاهت جگر ما

تا بال و پری بود ز دامت نپریدیم

در کنج قفس ریخت کنون بال و پر ما

آن یار که عمری ست که از ما شده پنهان

روزی بود آیا که درآید ز در ما

در کنج قفس جان بسپردیم به حسرت

فریاد که صیاد نیامد به سر ما

ما سر نکشیم از قدم یار صفایی

تیغ آید اگر از قدم او به سر ما

***

(4)

خواب نوشین سحر لقمه ی چرب سرشب

دعوی عشق خدا اینت عجب اینت عجب

عشق و دیبا و کتان این نبود عاشق را

موی ژولیده کلاه است و تن خسته سلب

سخن از شاه و وزیر و ده و اصطبل و بدل

معنی عشق کسی اشهد بالله کذب

عاشق و دوستی شهر و وطن کفر است این

وطنش کوی حبیب است چه شام و چه حلب

جام اگر از کف یار است چه آدینه چه سبت

می گر از دست نگار است چه شعبان چه رجب

شیوه ی عاشقی ار میطلبی رو بشنو

نقل فرهاد عجم قصه ی مجنون عرب

هر کجا قامت رعنا رخ زیبا بینی

دل در او بند و مپرسش زحسب یا زنسب

***

(5)

دوش می رفت به صد ناز جوانی به رهی

زلف پرتاب به رخ ، خنده مستانه به لب

من عصا بر کف و قد خم شده و موی سفید

می دویدم به دو صد لابه و عجزش ز عقب

چون مرا دید چنین گفت صفایی چه تو راست

که به دنبال من آیی به چنین رنج و تعب

تو بدین هیئت اگر عشق نبازی چه شود

با چنین حال دگر وصل جوانان مطلب

***

(6)

شیخ ما دیشب هوای خانه ی خمّار داشت

هیچ دانید ای حریفان با که آنجا کار داشت

مست و بی خود شد برون از خانه  دیشب آن صنم

از حریفان تا که یارب بخت برخوردار داشت

آنکه دیدی سرگران از بزم ما بگذشت دوش

نامسلمانم اگر بر سر بجز دستار داشت

***

(7)

یا رب ز بخت ماست که شد ناله بی اثر

یا هرگز آه و ناله و زاری اثر نداشت

زان بی نشان ز هر که نشان جستم ای عجب

دیدم چو من ز هیچ نشانی خبر نداشت

گفتم علاج غم به دعای سحر کنم

غافل از اینکه تیره شب ما سحر نداشت

دردا که دوش طاعت سی سال خویش را

دادم به می فروش به یک جرعه برنداشت

دنیا و آخرت همه دادم به عشق و بس

شادم که این معامله یک جو ضرر نداشت

گر ترک عشق کرد صفایی عجب مدار

بیچاره تاب محنت از این بیشتر نداشت

***

(8)

تا میکده باز و می به جام است

کار من خسته دل به کام است

تا مغبچگان مقیم دیرند

در دیر مغان مرا مقام است

دل از کف من ربوده ماهی

کش مهر فلک کمین غلام است

در دام کسی فتاده ام من

کش مرغ حرم اسیر دام است

آن آیه که منع عشق دارد

ای واعظ هرزه گو کدام است

وان می که به دوست ره نماید

آیا به کدام نص حرام است

دامی که به راه عشق باشد

دیدیم که دام ننگ و نام است

از خانه ما که باد آباد

تا منزل دوست یک دوگام است

گفتند بسی فسانه ی عشق

این قصه هنوز ناتمام است

گفتم که دگر دلم مسوزان

گفتا که بسوزمش که خام است

در میکده زان شده صفایی

کاین مدرسه منزل عوام است

***

(9)

عاشق ار بر رخ معشوق نگاهی بکند

نه چنان است گمانم که گناهی بکند

ما به عاشق نه همین رخصت دیدار دهیم

بوسه را نیز دهیم اذن که گاهی بکند

آنکه آرایش این باغ ازو بود اکنون

نگذارند که از دور نگاهی بکند

دیدن چهره ی معشوق ثواب است خصوص

که دمی در دل بیرحم تو راهی بکند

آنچه با این دل ویرانه غم عشق تو کرد

کافرم گر به دهی هیچ سپاهی بکند

دوش دیدم که درآمد ز درم یار به خواب

اثر این خواب به بیداری الهی بکند

باکم از قتل صفایی به ستم نیست ولیک

ترسم از دست تو یک نیم شب آهی بکند

***

(10)

ای دل اگر این یار دمی یار تو باشد

شاهنشهی هردو جهان عار تو باشد

یکدل نشنیدیم که مفتون تو نبود

یک سینه ندیدیم که بی خار تو باشد

روزی بشمارد گرت از خیل غلامان

صد یوسف آزاد خریدار تو باشد

من خاک ره آنکه ره کوی تو پوید

من کشته آن دل که گرفتار تو باشد

هرگز به کسی رشک نبردم بجز آنکس

کو را نظری گاه به رخسار تو باشد

عزم سفر کوی بتان کرده ای ای دل

رو رو که خدا یار و نگهدار تو باشد

گم شد ز بر من دل و آن است گمانم

کاندر شکن طرّه طرار تو باشد

درمان چه کنی درد صفایی بگذارش

تا زنده بود خسته و بیمار تو باشد

***

(11)

دانی که یار حاجت ما کی روا کند

چون تیغ را به گردن ما آشنا کند

دی داد پیر میکده فتوی که لازم است

بی عشق هرکه کرده نمازی قضا کند

ای پیک کوی یار به صیاد ما بگوی

بهر خدا مرا بکشد یا رها کند

ما را چو قبله ابروی یارست در نماز

باید امام شهر به ما اقتدا کند

ما لطف و قهر را همه آماده ایم، لیک

تا طبع یار زین دو کدام اقتضا کند

رند خراب طی کند این راه پرخطر

تا شیخ فکر کفش و عصا و ردا کند

مفتی بخورد خون یتیمان شهر و باز

بیچاره ناله از کمی اشتها کند

مطلب بر است چونکه صفایی رضای دوست

خواهد جفا نماید و خواهد وفا کند

***

(12)

عشاق تو جز دیده ی خونبار نخواهند

غیر از دل آزرده افکار نخواهند

فریاد که این درد مرا کشت که آن دوست

با من نکند مهر که اغیار نخواهند

ای بوالهوسان دور شوید از من مسکین

مردان دهش رونق بازار نخواهند

گو قیمت ما بشکند آنجا که کسی را

باشند خریدار و خریدار نخواهند

ما را هوس انجمنی نیست که عشاق

جز خلوت و در دل گله با یار نخواهند

گویی بر زاهد چه حدیث از می و معشوق؟!

این طایفه جز جبه و دستار نخواهند

منصور از آن بر سر دار است که خوبان

ارباب وفا جز به سر دار نخواهند

تا باشدشان عذر جفا خیل نکویان

جز عاشق بدنام گنهکار نخواهند

آنها که ز خوبان دلشان است به دامان

صد خرمن گل گلشن و گلزار نخواهند

جان بر کف خود گیر صفایی به ره عشق

در کوی بتان درهم و دینار نخواهند

***

(13)

از راه وفا گاه ز ما یاد توان کرد

گاهی به نگاهی دل ما شاد توان کرد

صید دل من لایق تیغ تو اگر نیست

از بهر خدا آخرش آزاد توان کرد

عالم مگر از ناله به رحم آورم ای دل

ای وای (!) چه با خوی خداداد توان کرد

زین بعد کسی ناله من نشنود آری

تا چند مگر ناله و فریاد توان کرد

مستم زمی عشق چنان کز پی مرگم

صید میکده از خاک من آزاد توان کرد

انصاف کجا رفت ببین مدرسه کردند

جایی که در آن میکده بنیاد توان کرد

منمای به زاهد تو ره کوی خرابات

این ره نه به هر بوالهوس ارشاد توان کرد

با غیر صفایی مه من عهد وفا بست

دل را به چه امید دگر شاد توان کرد

***

(14)

به این امید دادم جان، که روزی بلکه یار آید

که جان بهر نثار راهش آن روزم به کار آید

مکن از گریه ی شام و سحر منع من ای همدم

که اشک از چشم من در هجر او بی اختیار آید

شراب ارغوانی نوش وانگه هرچه خواهی کن

که کار مست لایعقل کجا از هوشیار آید

خزان عمر را نبود بهاری در قفا افسوس

وگرنه هر خزانی را ز پی فصل بهار آید

شوم فارغ ز سودای بهشت، اندیشه ی دوزخ

پس از مردن گرم آن شمع یک شب بر مزار آید

کنار خود ز خون دل گلستان آنچنان کردم

که شاید روزی آن سرو روانم در کنار آید

منم آن بلبل بی خود ز یاد گل که از گلشن

ندانم کی رود فصل خزان و کی بهار آید

سر کویی که باشد در گدایی پادشاه آنجا

کجا بیچاره ای مثل صفایی در شمار آید

***

(15)

ای کاش شب تیره ی ما را سحری بود

تا در سحر این ناله ی ما را اثری بود

آزادی ام از دام هوس نیست، ولیکن

صیاد مرا کاش به صیدش گذری بود

یک دیده گشودیم به روی تو و بستیم

چشم از دو جهان و چه مبارک نظری بود

از بیم ملامت رهم از میکده بسته ست

از خانه ی ما کاش به میخانه دری بود

اجزای وجودم همه کاویدم و دیدم

در هر رگ و هر پی ز غمت نیشتری بود

کردم طلب مرغ دل از عشق و نشان داد

دیدم که به کنج قفسی مشت پری بود

از خون شدن دل زغم او چه غمم بود

گر دلبر ما را ز دل ما خبری بود

باز است به فتراک تو این دیده ی حسرت

ای کاش مرا لایق تیرت سپری بود

ناصح که مرا پند همی داد «صفایی»

امید اثر داشت، عجب بی بصری بود!

***

(16)

ترسم نشده غوره، انگور خزان آید

یا می نشده انگور ماه رمضان آید

زاهد که کند منعم از رفتن میخانه

با ساده رخی هر شب آنجا به نهان آید

گر اشک روانم نیست زآن است که می ترسم

از دل غم او بیرون با اشک روان آید

گردون که دل ما را کرده هدف تیرش

هر تیر که اندازد یکسر به نشان آید

هر شب بت عیاری گوید به برت آیم

آید به برم اما هنگام اذان آید

آن شیخ سیه نامه با جبه و عمامه

از میکده صد بارش راندند و همان آید

کردم طلب از عابد وردی پی دفع غم

گفتا بر ساقی رو کاین کار از آن آید

گاهی بنواز ای جان چون غیر صفایی را

ترسم که ز بیدادت روزی به فغان آید

***

(17)

شد جوان دوران و سر زد سبزه و آمد بهار

وقت غم بگذشت ساقی خیز و ساغر را بیار

شیوه ی دین داری و عقل است یاران را قرین

می کشی و عشق بازی و جنون ما را شعار

عاشقان و کوی یار و میکده نعم المقر

زاهدان و خانقاه و مدرسه بئس القرار

دست ما و دامن ساقی الی یوم النشور

پای ما و گوشه ی میخانه تا روز شمار

وصل لیلایت هوس باشد، جنون را پیشه کن

عاقلان را بر سر کوی محبت نیست بار

شد به محمل آن شه محمل نشین، داد از فراق

وعده ی ایام وصلم داد، آه از انتظار

جانم از تن می رود، ای کاروان آهسته ران

دل ز دستم شد، خدا را ساربان محمل بدار

من ز بخت خویش دانم آنچه آید بر سرم

شکوه ای ما را نه از یاراست نی از روزگار

مژده ی وصلم چو منصور آید ار روزی، روم

پای کوبان، سر به کف، کف بر دهن تا پای دار

در تن عشاق جانا جان گرانی می کند

پنجه ی عاشق کشی از آستین بیرون بیار

گر به بالینم شبی آیی به پرسش جان من

نیم جانی دارم ار لایق بود سازم نثار

چون در این کشور متاع عشق را نبود رواج

رخت خود باید برون بردن «صفایی» زین دیار

***

(18)

این خانه ی دل خراب بهتر

وین سینه ز غم کباب بهتر

دستار و ردا  و جبّه ی من

اندر گرو شراب بهتر

اوراق کتاب دانش من

شستن همه را به آب بهتر

گفتی که ز غم به خواب بینی

پس کار همیشه خواب بهتر

تا چند حدیث عقل ای دل؟

بر هم نهی این کتاب بهتر

رو رو دو سه درس عشق بشنو

آواز نی و رباب بهتر

زاهد در دین زند «صفایی»

کردن ز وی اجتناب بهتر

***

(19)

در سر افتاده ست شوق باده ام

چون کنم در دام زهد افتاده ام

ساده لوحم همگنان دانند و من

در پی مه طلعتان ساده ام

هوش خواهد از من و من عقل و هوش

در خراباتی گرو بنهاده ام

از محبت می کنندم منع و من

خود ز مادر با محبت زاده ام

فاش کردی ای صفایی سرّ من

شرم کن از مصحف و سجّاده ام

***

(20)

همچو بلبل گر من بی دل زبانی داشتم

روز وصل از شام هجران داستانی داشتم

در به روی من چنین محکم مبند ای باغبان

پیش از این من هم به اینجا آشیانی داشتم

از پس عمری مرا خواندی و آن هم با رقیب

بلکه جانا با تو من راز نهانی داشتم

چیست این رسوایی آخر ای جوان من هم چو تو

در جوانی مدتی عشق جوانی داشتم

گاهی ای بلبل شنیدی یار اگر فریاد من

چون تو من هم روز و شب آه و فغانی داشتم

سوخت ای پروانه یارت، بال و پر داری چه غم

کاش من هم چون تو یار مهربانی داشتم

ای مؤذّن این شتابت از چه بود آخر نه وصل

نیست بیش از یک شب و من داستانی داشتم

در به روی من چنین می بندی ای جان کاشکی

غیر درگاه تو من هم آستانی داشتم

ای «صفایی» من تورا زاهد گمان کردم مرا

کن بحل چون در حق تو بدگمانی داشتم

***

(21)

عمری ست که اندر طلب دوست دویدیم

هم مدرسه هم میکده هم صومعه دیدیم

با هیچکس از دوست ندیدیم نشانی

وز هیچکسی هم خبر او نشنیدیم

در کنج خرابی پس از آن جای گرفتیم

تنها و دل افسرده و نومید خزیدیم

سر بر سر زانو بنهادیم و نشستیم

هم بر سر خود خرقه ی صد پاره کشیدیم

هر تیر که آمد همه بر سینه شکستیم

هر تیغ که آمد همه بر فرق خریدیم

جام ارچه همه زهر بلا بود گرفتیم

می گرچه همه خون جگر بود چشیدیم

چشم از رخ هرکس همه جز دوست ببستیم

پا از در هرکس همه جز خویش کشیدیم

از آنچه جز افسانه ی او، گوش گرفتیم

از هرچه بجز قصه او لب بگزیدیم

هر لوح که در مکتب ما، جمله بشستیم

هر صفحه که در مدرس ما جمله دریدیم

هر نقش بجز نقش وی از سینه ستردیم

هر مهر بجز مهر وی از دل ببریدیم

جز عکس رخش، زآینه ی دل بزدودیم

جز یاد وی از مزرع خاطر درویدیم

گر تشنه شدیم، آب ز جوی مژه خوردیم

ور گرسنه، لخت جگر خویش مکیدیم

یک چند چنین چون ره مقصود سپردیم

المنة لله که به مطلوب رسیدیم

خرّم سحری بود که با یاد خوش او

بنشسته، که از شش جهت این نغمه شنیدیم

کایام وصال است و شب هجر سرآید

برخیز «صفایی» چه نشستن که رسیدیم

جستیم ز جا جان بکف از بهر نثارش

پس دیده گشودیم و بهر سو نگریدیم

دیدیم نه پیدا اثر از کون و مکان بود

جز پرتو یک مهر، دگر هیچ ندیدیم

دیدیم جهان وادی ایمن شده هر چیز

نخلی و ز هر نخل انا الله بشنیدیم

***

(22)

در مدرسه دی با دو سه فرزانه نشستم

پیمان پی بشکستن پیمانه ببستم

امروز چو نیکو به حقیقت نگرستم

دیدم که به دیروز چه دیوانه شده ستم

سرگشته و حیران سوی میخانه دویدم

در پای خم افتادم و در زود ببستم

دیدند چنینم دوسه دیوانه و گفتند

دیوانه ای آیا تو؟ بگفتم بله هستم

گفتند به هم چاره ی این چیست، یکی شان

پر کرد ز می ساغری و داد به دستم

گفتم چکنم؟ گفت بپیما و میندیش

گفتم که کند عهده ی آن عهد که بستم؟

گفتا پی کفاره ی آن، جام دگر نوش

من نیز دو صد عهد به این حیله شکستم

بگرفتم از او جامی و جام دگر از پی

نوشیدم و برخاستم و راست نشستم

سر سوی فلک کردم و گفتم که «صفایی»

صد شکر خدا را که ازین طایفه رستم

***

(23)

جز شیشه ی دل که من شکستم

از عشق بگو چه طرف بستم

دی با دو سه رند لاابالی

در میکده پای خم نشستم

جامی دو ز باده در کشیدم

از دام ریا و زهد رستم

تا شیخ به جستجوی پل بود

من آمدم و ز جوی جستم

در خانه ی خویشتن نشسته

در بر رخ غیر دوست بستم

مهر از همه دلبران بریدم

عهد همه را بهم شکستم

از دشمن و دوست پا کشیدم

زین قوم نفاق پیشه رستم

بردند میان کارم اما

صد شکر که از میانه رستم

***

(24)

ای بر کفت تیغ جفا از قتل ما پروا مکن

بگذشته ایم از خون خویش اندیشه از فردا مکن

آسوده در مهد لحد خوابیده اند این مردگان

بگذارشان در خواب خوش آن لعل را گویا مکن

نه جان نه سر، نه دین، نه دل ماند از برای عاشقان

رحمی کن و یک بوسه را دیگر بها بالا مکن

افسرده دلهای فغان جز از دل من برمخیز

فرسوده ی غم سینه ها جز سینه ی من جا مکن

ریزند اگر در دامنت نقد دو کون و در عوض

خواهند کالای غمش زینهار کاین سودا مکن

ای چشم تر مردم مرا خوانند امام کشوری

از عشق من کس را خبر نبود مرا رسوا مکن

مال یتیم و رشوه را بخشیدم ای قاضی به تو

من ماندم و یک جرعه می با من در آن غوغا مکن

دریای عشق است و جفا در آن «صفایی» ناخدا

کشتی بران، اندیشه ای از موج این دریا مکن

***

(25)

گفتم ز دعای من شبخیز حذر کن

گفتا برو اظهار ورع جای دگر کن

گفتم که قدم در ره عشق تو نهم گفت

بگذار ولیکن قدم خویش ز سر کن

گفتم نظری بر رخ زیبای تو خواهم

گفتا برو از هر دو جهان قطع نظر کن

گفتم که دلم، گفت سراغ ره ما گیر

گفتم که سرم، گفت به فتراک نظر کن

گفتم چکنم ره به سر کوی تو یابم

گفتا که برو خانه خود زیر و زبر کن

گفتم که ز غم ناله کنم گفت بپرهیز

گفتم ز ستم شکوه کنم گفت حذر کن

گفتم که «صفایی» هوس وصل تو دارد

گفتا ز سر خود هوس خام به در کن

***

(26)

مژده ای دل خیمه بیرون از جهان خواهم زدن

خیمه بر بالای هفتم آسمان خواهم زدن

بارگه بالاتر از کون و مکان خواهم کشید

پنج نوبت بر فراز لامکان خواهم زدن

آشیان در شاخسار قدس او خواهم کشید

قدسیان را هم صفیر از آشیان خواهم زدن

دست همّت بر رخ کون و مکان خواهم فشاند

پای غیرت بر سر جان و جهان خواهم زدن

مهر از این نامهربانان سربه سر خواهم برید

دست بر دامان یار مهربان خواهم زدن

پیچ و تاب طره طرّار را خواهم گشود

دست بر آن گیسوی عنبرفشان خواهم زدن

آسمان را پشت سر خواهم فکند و بوسه ها

آستانش را به رغم آسمان خواهم زدن

در گلستان وصالش همچو گل خواهم شکفت

دسته های گل به سر زان گلستان خواهم زدن

بر سر یاران «صفایی» شورها خواهم فکند

مهر خاموشی پس آنگه بر زبان خواهم زدن

***

(27)

دم در کش ای ناصح که من، دارم دل دیوانه ای

بگشا لب ای همدم بگو بهر خدا افسانه ای

از شهر جانم سیر شد، کو دشت بی اندازه ای

از خانه تنگ آمد دلم کو گوشه ی ویرانه ای

حرفی نه اندر مدرسه جز لا تسلم یا که لم

نشنیدم آنجا از کسی یک ناله ی مستانه ای

عمری شد از من مدرسه آباد و می خواهم کنون

کفاره ی آن در حرم طرح افکنم میخانه ای

این آشنایان سر به سر گرم نفاقند ای پسر

تنها نشین، باری اگر خواهی بجو بیگانه ای

بگذار تا من رخت خود زینجا به جایی افکنم

کانجا نه گل را بلبلی، نه شمع را پروانه ای

دورت گرفته دوستان، چون دور شیعی ترکمان

خیز ای «صفایی» سویشان یک حمله ی مردانه ای

***

(28)

ساقی به یاد یار بده ساغری ز می

از آن گنه چه باک که باشد به یاد وی

من ژنده پوش یارم و دارم به جان او

ننگ از قبای قیصر و عار از کلاه وی

شرمم ز فقر باد، مقابل کنم اگر

با گنج فقر شهر صفاهان و ملک ری

تا کی دلا به مدرسه طامات و ترهات

بشنو حدیث یار دو روزی ز نای و نی

واعظ مگو حدیث بهشت و قصور و حور

ما توسن هوی و هوس کرده ایم پی

ما عندلیب گلشن قدسیم و باغ ما

ایمن بود ز باد خزان و هوای دی

زاهد برو چه طعنه ی مستی زنی که هست

مست از خیال دوست «صفایی» نه مست می

***

(29)

ساقیا امشب مرا زان آب رمّانی بده

جامها پی در پی از آبی که می دانی بده

چون شدم من مست و بی خود زان دو لعلم بوسه ها

آشکارا گر نمی خواهی به پنهانی بده

شد تهی دلها ز عشق و بسته شد میخانه ها

رونقی یا رب به آیین مسلمانی بده

دوره ی روحانیان است امشب اندر بزم ما

هان و هان ساقی بیا صهبای روحانی بده

تا رهایی زین خمار کهنه بخشایی مرا

زآن شراب کهنه آنقدری که بتوانی بده

***

(30)

ای خدا خواهم برون از هر دو عالم عالمی

تا ز رنج جسم و جان آنجا بیاسایم دمی

این خمار کهنه ی ما را کجا باشد علاج

از سبو تا خم دریغا گر ز می بودی یمی

زخم دل را مرهمی جستم طبیبی دید و گفت

زخم شست قاتلی هست این ندارد مرهمی

آدمی زادی که می گویند اگر این مردمند

ای خوشا جایی که در آنجا نباشد آدمی

***

(31)

راست گویم من اگر خود مرد دهقان بودمی

هر درختی غیر تاک از باغها بدرودمی

پس به جای هر درختی تا ککی بنشاندمی

نیز صد تاک دگر بالله بر آن افزودمی

بهر هر تاکی پس از میخانه چون ببریدمی

وانگهی از خم بهر جو چشمه ای بگشودمی

تا نگه دارم من از چشم بدان پاکان تاک

نی به روز و نی به شب یک لحظه ای نغنودمی

چونکه آنها را به کام دل به بار آوردمی

دانه ی انگور آنها را به کس ننمودمی

چیدمی انگور آن بر دوش خود بگرفتمی

پس ره میخانه با بار گران پیمودمی

پس به دست خود همه انگورها افشردمی

کردمی در خم سر آن را به گل اندودمی

وانگهی هم روز و هم شب پای خم بنشستمی

از شعف گاهی به پای خم سر خود سودمی

چون رسیدی باده اول سجده ی حق کردمی

نی همین سجده، نمازی هم بر آن افزودمی

از نشاط و شوق آنگه دوره ای رقصیدمی

بوسه بر خم دادمی آنگه سرش بگشودمی

پس از آن می یک دو کف بر خویشتن افشاندمی

خرقه و سجاده خود را به می آلودمی

پس لب خود بر لب خم با ادب بنهادمی

آنچه بودی من در آن پیمانه سان پیمودمی

در ته آن ای «صفایی» چیزی ار ماندی به جای

حسبة لله تورا هم جرعه ای بخشودمی

***

(32)

ای کوکب امید شبی کاش برآیی

ای شام الم کاش که روزی به سرآیی

گفتی که شب مرگ بیایم به بر تو

امشب شب مرگ است گر امروز بیایی

چون گوش به فریاد من آن ماه ندارد

ای آه چرا بیهده از سینه برآیی

آتش فکنی یکسره در خرمن هستی

روزی ز پس پرده اگر رخ بنمایی

پر عنبرسارا کنی این حقه ی گردون

گر یک گره از طره ی مشکین بگشایی

بگرفته دل ما بر ما خوی بد ما

ای کاش به یک عشوه دل ما بربایی

جستم دل خود را و نشان پیش تو دادند

اما چه ثمر چونکه ندانم تو کجایی

عکس رخ او را به نظر گیر «صفایی»

تا زنگ غم از آینه ی دل بزدایی.