وحشی بافقی

شمس الدین محمد وحشی بافقی (930تا 991هجری قمری)

از شعرای برجسته شیعی در دارالعباد یزد است که در سال 930 قمری در بافق درصد کیلومتری شرق یزد متولد شد.مقدمات علوم ادبی را نزد برادر خود آموخت و سپس نزد شرف الدین علی بافقی به مهارت کامل در فنون شعر و ادب دست یافت درشعر پیرو سبک بابا فغانی است اما کلام وحشی دلنشین تر از بابافغانی است شعر او سهل وممتنع است شعروحشی به دلیل ساده و بی پیرایه بودن حتی در زمان حیات شاعرهم شهرتی کسب کرده وبه اطراف و اکناف و خارج از ایران راه یافته است وی در اشعارش حتی المکان از لغات عربی پرهیز کرده است وی در قصائدی پیامبر و خاندان مطهرش را ستایش کرده است .تذکره روز روشن وفات او را – قتل به دست معشوقه خود- د انسته و پژمان بختیاری معتقد است که وحشی از شوق دیدار یار جان داده است. فقر و گوشه گیری و ستیزه جویی با ریاکاران از خصوصیات وحشی بافقی ذکر شده است. دوران حیاتش مصادف با سلطنت شاه طهماسب صفوی –وشاه اسماعیل ثانی و شاه محمد خدابنده بوده است.وی در سال 991 قمری بدرود حیات گفت ودر کوی “سربرج” مدفون گردید.(وحشی مسکین ) تاریخ وفات اوست.

غزلها

***

آه، تاکی ز سفر باز نیایی، بازآ

اشتیاق تو مرا سوخت کجایی، بازآ

شده نزدیک که هجران تو، ما را بکشد

گرهمان بر سرخونریزی مایی، بازآ

کرده‌ای عهد که بازآیی و ما را بکشی

وقت آنست که لطفی بنمایی، بازآ

رفتی و باز نمی‌آیی و من بی تو بجان

جان من اینهمه بی رحم چرایی، بازآ

وحشی از جرم همین کز سر آن کو رفتی

گرچه مستوجب سد گونه جفایی، بازآ

***

کشیده عشق در زنجیر، جان ناشکیبا را

نهاده کار صعبی پیش، صبر بند فرسا را

توام سررشته داری، گر پرم سوی تو معذورم

که در دست اختیاری نیست مرغ بند برپا را

من از کافرنهادیهای عشق، این رشک می‌بینم

که با یعقوب هم خصمی بود جان زلیخا را

بگنجشگان میالا دام خود، خواهم چنان باشی

که استغنا زنی، گر بینی اندر دام، عنقا را

اگر دانی چو مرغان در هوای دامگه داری

ز دام خود بصحرا افکنی، اول دل ما را

نصیحت اینهمه در پرده، با آن طور خودرایی

مگر وحشی نمی‌داند، زبان رمز و ایما را

***

راندی ز نظر، چشم بلا دیده ی ما را

این چشم کجا بود ز تو، دیده ی ما را

سنگی نفتد این طرف از گوشه ی آن بام

این بخت نباشد سر شوریده ی ما را

مردیم بآن چشمه ی حیوان که رساند

شرح عطش سینه ی تفسیده ی ما را

فریاد ز بد بازی دوری که برافشاند

این عرصه ی شطرنج فرو چیده ی ما را

هجران کسی، کرد بیک سیلی غم کور

چشم دل از تیغ نترسیده ی ما را

ما شعله ی شوق تو بسد حیله نشاندیم

دامن مزن این آتش پوشیده ی ما را

ناگاه بباغ تو خزانی بفرستند

خرسند کن از خود دل رنجیده ی ما را

با اشک فروریخت ستمهای تو وحشی

پاشید نمک، جان خراشیده ی ما را

***

چند بدل فرو خورم این تف سینه تاب را

در ته دوزخ افکنم جان پر اضطراب را

تافته عشق دوزخی ز اهل نصیحت اندرو

بر من و دل گماشته سد ملک عذاب را

شوق، بتازیانه گر دست بدین نمط زند

زود سبک عنان کند صبر گران رکاب را

آنکه خدنگ نیمکش می‌خورم از تغافلش

کاش تمام کش کند نیمکش عتاب را

خیل خیال کیست این کز در چشمخانه‌ها

می‌کشد اینچنین برون خلوتیان خواب را

می‌جهد آهم از درون پاس جمال دار، هان

صرصر ما نگون کند مشعل آفتاب را

وحشی و اشک حسرت و تف هوای بادیه

آب ز چشم تر بود ره سپر سراب را

***

تازه شد آوازه ی خوبی، گلستان ترا

نغمه سنج نو، مبارک باد، بستان ترا

خوان زیبایی به نعمتهای ناز آراست، حسن

نعمت این خوان گوارا باد مهمان ترا

مدعی خوش کرد محکم در میان دامان سعی

فرصتش بادا که گیرد سخت دامان ترا

باد، پیمان تو با اغیار یا رب استوار

گرچه امکان درستی نیست پیمان ترا

سد چو وحشی بسته ی زنجیر عشقت شد ز نو

بعد از این گنجایش ما نیست زندان ترا

***

من آن مرغم که افکندم بدام سد بلا خود را

به یک پرواز بی هنگام کردم مبتلا خود را

نه دستی داشتم بر سر، نه پایی داشتم در گل

به دست خویش کردم اینچنین بیدست و پا خود را

چنان از طرح وضع ناپسند خود گریزانم

که گر دستم دهد از خویش هم سازم جدا خود را

گر این وضع است می‌ترسم که با چندین وفاداری

شود لازم که پیشت وانمایم بیوفا خود را

چو از اظهار عشقم خویش را بیگانه می‌داری

نمی‌بایست کرد اول به این حرف آشنا خود را

ببین وحشی که در خوناب حسرت ماند پا در گل

کسی کو بگذراندی تشنه از آب بقا خود را

***

طی زمان کن ای فلک، مژده ی وصل یار را

پاره‌ای از میان ببر این شب انتظار را

شد به گمان دیدنی، عمر تمام و، من همان

چشم به ره نشانده‌ام جان امیدوار را

هم تو مگر پیاله‌ای، بخشی از آن می کهن

ورنه شراب دیگری نشکند این خمار را

شد ز تو زهر خوردنم مایه ی رشک عالمی

بسکه به ذوق می‌کشم این می ناگوار را

نیم شرر ز عشق بس تا ز زمین عافیت

دود بر آسمان رسد خرمن اعتبار را

وحشی اگر تو عاشقی کو نفس ترا اثر

هست نشانه‌ای دگر سینه ی داغدار را

***

خیز و بناز جلوه ده قامت دلنواز را

چون قد خود بلند کن پایه ی قدر ناز را

عشوه پرست من بیا، می زده مست و کف زنان

حسن تو پرده گو بدر پردگیان راز را

عرض فروغ چون دهد مشعله ی جمال تو

قصه به کوتهی کشد شمع زبان دراز را

آن مژه کشت عالمی تا به کرشمه نصب شد

وای اگر عمل دهی چشم کرشمه ساز را

نیمکش تغافلم کار تمام ناشده

نیم نظر اجازه ده نرگس نیم باز را

وعده ی جلوه چون دهی قدوه ی اهل صومعه

در ره انتظار تو فوت کند نماز را

وحشیم و جریده رو کعبه ی عشق مقصدم

بدرقه اشک و آه من قافله ی نیاز را

***

نرخ بالا کن متاع غمزه ی غماز را

شیوه را بشناس قیمت، قدر مشکن ناز را

پیش تو من کم زاغیارم و گرنه فرق هست

مردم بی‌امتیاز و عاشق ممتاز را

صید بندانت مبادا طعن نادانی زنند

بهر صید پشه بند از پای بگشا باز را

انگبین دام مگس کردن ز شیرین پیشه‌ایست

برگذر، نه دام مرغ آسمان پرواز را

حیف از بازو نیاید، دست بر سیمرغ بند

تیر بر گنجشگ مشکن چشم تیرانداز را

بر ده ویران چه تازی، کشوری تسخیر کن

شوکت شاهی مبر حسنی به این اعزاز را

مهر بر لب باش وحشی این چه دل پردازی است

بیش از این رخصت مده طبع سخن پرداز را

***

نبود طلوع از برج ما، آن ماه مهرافروز را

تغییر طالع چون کنم این اختر بد روز را

کی باشد از تو طالعم کاین بخت اختر سوخته

گرداند از تأثیر خود، سد اختر فیروز را

دل رام دستت شد ولی بر وی میفشان آستین

ترسم که ناگه رم دهی این مرغ دست آموز را

بر جیب صبرم پنجه زد عشقی، گریبان پاره کن

افتاده کاری بس عجب دست گریبان دوز را

کم باد این فارغ دلی کو سد تمنا می‌کند

سد بار گردم گرد سر عشق تمناسوز را

با آنکه روز وصل او دانم که شوقم می‌کشد

ندهم به سد عمر ابد یک ساعت آن روز را

وحشی فراغت می‌کند کز دولت انبوه تو

سد خانه پر اسباب شد جان ملال اندوز را

***

بار فراق بستم و، جز پای خویش را

کردم وداع جمله ی اعضای خویش را

گویی هزار بند گران پاره می‌کنم

هر گام پای بادیه پیمای خویش را

در زیر پای رفتنم الماس پاره ساخت

هجر تو سنگریزه ی صحرای خویش را

هر جا روم ز کوی تو سر بر زمین زنم

نفرین کنم اراده ی بیجای خویش را

عمر ابد زعهده نمی‌آیدش برون

نازم عقوبت شب یلدای خویش را

وحشی مجال نطق تو در بزم وصل نیست

طی کن بساط عرض تمنای خویش را

***

عزت مبردر کار دل این لطف بیش از پیش را

این بس که ضایع می‌کنی بر من جفای خویش را

لطفی که بد خو سازدم ناید به کار جان من

اسباب کین آماده کن خوی ملال اندیش را

هر چند سیل فتنه گر چون بخت باشد ور رسی

کشتی بدیوار آوری ویرانه ی درویش را

بر کافر عشق بتان جایز نباشد مرحمت

بی جرم باید سوختن مفتی منم این کیش را

عشقم خراش سینه شد گو لطف تو مرهم منه

گر التفاتی می‌کنی ناسور کن این ریش را

چون نیش زنبورم بدل گو زهر می‌ریز از مژه

افیون حیرت خورده‌ام زحمت ندانم نیش را

با پادشاه من بگو وحشی که چون دور از تو شد

تاریخ برخوان گه گهی خوبان عهد خویش را

***

منع مهر غیر نتوان کرد یار خویش را

هر که باشد، دوست دارد دوستار خویش را

هر نگاهی از پی کاریست بر حال کسی

عشق می‌داند نکو آداب کار خویش را

غیر گو از من قیاس کار کن این عشق چیست

می‌کند بیچاره ضایع روزگار خویش را

صید ناوک خورده خواهد جست، ما خود بسملیم

ای شکار افکن بتاز از پی شکار خویش را

با تو اخلاصم دگر شد بسکه دیدم نقض عهد

من که در آتش نگردانم عیار خویش را

باده ی این شیشه بیش از ساغر اغیار نیست

بشکنیم از جای دیگر ما خمار خویش را

کار رفت از دست، وحشی پای بستی کن زصبر

این بنای طاقت نااستوار خویش را

***

چیست قصد خون من آن ترک کافر کیش را

ای مسلمانان نمی‌دانم گناه خویش را

ای که پرسی موجب این ناله‌های دلخراش

سینه‌ام بشکاف تا بینی درون خویش را

گر به بدنامی کشد کارم در آخر دور نیست

من که نشنیدم در اول پند نیک اندیش را

لطف خوبان گرچه دارد ذوق بیش از بیش، لیک

حالتی دیگر بود بیداد بیش از بیش را

حد وحشی نیست لاف عشق آن سلطان حسن

حرف باید زد بحد خویشتن درویش را

***

هست امید قوتی بخت ضعیف حال را

مژده ی یک خرام ده منتظر وصال را

گوشه ی ناامیدیم داد ز سد بلا امان

هست قفس حصار جان مرغ شکسته بال را

رشحه ی وصل کو کزو گرد امید نم کشد

وز نم آن برآورم رخنه ی انفصال را

نیم شبان نشسته جان، بر در خلوت دلم

منتظر صدای پا مهدکش خیال را

من که به وصل تشنه‌ام خضر چه آبم آورد؟

رفع عطش نمی‌شود تشنه ی این زلال را

دل ز فریب حسن او بزم فسوس و اندرو

انجمنی بهر طرف آرزوی محال را

وحشی محو مانده را قوت شکر وصل کو

حیرت دیده گو بگو عذر زبان لال را

***

بر سر نکشت درتب غم هیچکس مرا

جز دود دل که بست نفس بر نفس مرا

من سر زنم بسنگ و تو ساغر زنی بغیر

این سرزنش میانه ی عشاق بس مرا

روزی که میرم از غم محمل نشین خود

بهر عزا بس است فغان جرس مرا

زین چاکهای سینه که کردند ره بهم

ترسم که مرغ روح پرد از قفس مرا

وحشی نمی‌زدم چو مگس دست غم بسر

بودی اگر به خوان طرب دسترس مرا

***

بر قول مدعی مکش ای فتنه‌گر مرا

گر می‌کشی بکش بگناه دگر مرا

پیشت بقدر غیر مرا اعتبار نیست

بی اعتبار کرده فلک اینقَدر مرا

شوقم چنان فزود که هرگه نهان شوی

باید دوید بر سر سد رهگذر مرا

بر گردنم ز تیغ تو سد بار منت است

زیرا که وارهاند ز سد دردسر مرا

وحشی صفت ز عیب کسان دیده بسته‌ام

ای عیبجو برو که بس است این هنر مرا

***

ننموده استخوان ز تن ناتوان مرا

پیدا شده فتیله ی زخم نهان مرا

تا زد بنام من غم او قرعه ی جنون

شد پاره پاره قرعه صفت استخوان مرا

عمری بسر سبوی حریفان کشیده‌ام

هرگز ندیده است کسی سرگران مرا

از یک نفس برآر ز من دود شمعسان

نبود اگر ببزم تو، بند زبان مرا

وحشی ببین که یار بعشرت سرا نشست

بیرون در گذاشت بحال سگان مرا

***

خانه پر بود از متاع صبر این دیوانه را

سوخت عشق خانه سوز اول متاع خانه را

خواه آتش گوی و خواهی قرب، معنی واحد است

قرب شمع است آنکه خاکستر کند پروانه را

هر چه گویی آخری دارد بغیر از حرف عشق

کاینهمه گفتند و آخر نیست این افسانه را

گرد ننشیند بطرف دامن آزادگان

گر براندازد فلک بنیاد این ویرانه را

می ز رطل عشق خوردن کار هر بی ظرف نیست

وحشیی باید که بر لب گیرد این پیمانه را

***

ساکن گلخن شدم تا صاف کردم سینه را

دادم از خاکستر گلخن صفا آیینه را

پیش رندان حق شناسی در لباسی دیگر است

پر بما منمای زاهد خرقه ی پشمینه را

گنج صبری بیش ازین در دل بقدر خویش بود

لشکر غم کرد غارت نقد این گنجینه را

روز مردن درد دل بر خاک می‌سازم رقم

چون کنم کس نیست تا گویم غم دیرینه را

گر بکشتن کین وحشی می‌رود از سینه‌ات

کرد خون خود بحل، بردار تیغ کینه را

***

کس نزد هرگز در غمخانه ی اهل وفا

گر بدو گویند بر در، کیست گوید آشنا

چیست باز این زود رفتن یا چنین دیر آمدن

بعد عمری کامدی بنشین زمانی پیش ما

چون نمی‌آید بساحل غرقه ی دریای عشق

می‌زند بیهوده از بهر چه چندین دست و پا

گفته‌ای هر جا که می‌بینم فلان را می‌کشم

خوش نویدی داده‌ای اما نمی‌آری بجا

چهره خاک آلود وحشی می‌رسد چون گرد باد

از کجا می‌آید این دیوانه ی سر در هوا

***

سد حیف از محبت بیش از قیاس ما

با بیوفای حق وفا ناشناس ما

بودی براه سیل بسی به که راه او

طرح بنای عشق محبت اساس ما

عیبش کنند ناگه و باشد بجای خویش

گو دور دار اطلس خویش از پلاس ما

ما را بدست رشک مده خود بکش بجور

اینست از مروت تو التماس ما

کفران نعمتش سبب قطع وصل شد

زینش بتر سزاست دل ناسپاس ما

ترسم که نایدش بنظر بند پاره نیز

دارد اگر نگاه تو زینگونه پاس ما

وحشی ازین عزا بدر آییم، تا بکی

باشد کهن پلاس مصیبت لباس ما

***

بسیار گام پیش منه در هلاک ما

اندیشه کن ز حال دل دردناک ما

زهر ندامتی ‌ست که بردیم زیر خاک

این سبزه‌ای که سر زده از روی خاک ما

مغرور حسن خود مشو و قصد ما مکن

کاین حسن تست از اثر عشق پاک ما

بیرون دویده‌ایم ز محنت سرای غم

معلوم می‌شود ز گریبان چاک ما

وحشی ریاض همت ما زان فزونتر است

کاوراق سبز چرخ شود برگ تاک ما

***

از کاه، کهربا بگریزد ببخت ما

خنجر بجای برگ برآرد درخت ما

الماس ریزه شد نمک سوده ی حکیم

در زخم بستن جگر لخت لخت ما

با اینهمه خجالت و ذلت که می‌کشم

از هم فرونریخت زهی روی سخت ما

زورق گران و لجه خطرناک و موج صعب

ای ناخدا نخست بینداز رخت ما

وحشی تو بودی و من و دل، شاه وقت خویش

آتش فکند شعله ی گلخن به تخت ما

***

ای سرخ گشته از تو بخون روی زرد ما

ما را ز درد کشته و غافل ز درد ما

از تیغ بی ملاحظه ی آه ما بترس

اولیست اینکه کس نشود هم نبرد ما

در آه ما نهفته خزان و بهار حسن

تأثیرهاست با نفس گرم و سرد ما

رخش اینچنین متاز که پیش از تو دیگری

کردست اینچنین و ندیدست گرد ما

سد لعب بلعجب شد و سد نقش بد نشست

تا ریختیم با تو، بد افتاد نرد ما

وحشی گرفت خاطر ما از حریم دیر

رفتیم تا کجاست دگر آبخورد ما

***

دلم را بود از آن پیمان گسل امید یاریها

به نومیدی کشید آخر همه امیدواریها

رقیبان را ز وصل خویش تا کی معتبر سازی

مکن جانا که هست این موجب بی اعتباریها

با غیار از تو این گرم اختلاطیها که من دیدم

عجب نبود اگر چون شمع دارم اشکباریها

بسد خواری مرا کشتی وفاداری همین باشد

نکردی هیچ تقصیر، از تو دارم شرمساریها

شب غم کشت ما را یاد باد آن روز خوش وحشی

که می‌ کرد از طریق مهر ما را غمگساریها

***

پاک ساز از غیر دل، وز خود تهی شو چون حباب

گر سبک روحی توانی خیمه زد بر روی آب

خودنمایی کی کند آن کس که واصل شد بدوست

چون نماید مه چو گردد متصل با آفتاب

کی دهد در جلوه گاه دوست عاشق راه غیر

دم مزن از عشق اگر ره می‌دهی بر دیده خواب

نیست بر ذرات یکسان پرتو خورشید فیض

لیک باید جوهر قابل که گردد لعل ناب

وحشی از دریای رحمت گر دهندت رشحه‌ای

گام بر روی هوا آسان زنی همچون سحاب

***

قصه ی می خوردن شبها و گشت ماهتاب

هم حریفان تو می‌گویند پیش از آفتاب

آگهم از طرح صحبت تا شمار نقل بزم

گر نسازم یک بیک خاطر نشانت بی حساب

مجلسی داری و ساغر می‌کشی تا نیمشب

روز پنداری نمی‌بینیم چشم نیمخواب

باده گر بر خاک ریزی به که در جام رقیب

می‌خورد با او کسی حیف از تو و حیف از شراب

وحشی دیوانه‌ام در راستگوییها مثل

خواه راه از من بگردان خواه رو از من بتاب

***

شد یار باغیار دل آزار مصاحب

دیدی که چه شد با چه کسان یار مصاحب

رنگین شدن بزم من از یار محال است

زین گونه که گردیده باغیار مصاحب

من رند گدا پیشه و او پادشه حسن

با همچو منی کی شود از عار مصاحب

یکباره چرا قطع نظر می‌کنی از ما

بودیم نه آخر بتو یک بار مصاحب

وحشی شده دمساز سگان سر کویت

گردیده بیاران وفادار مصاحب

***

گهی از مهر یاد عاشق شیدا کند یا رب

چو شیدایی ببیند هیچ یاد ما کند یا رب

گرفتم کان مسافر نامه سوی من روان سازد

چسان قاصد من گمنام را پیدا کند یا رب

به آه و ناله ی شبها اسیرم کرد و فارغ شد

چرا با تیره روز خود کسی اینها کند یا رب

ببازار جنون افتاد وحشی بی سر زلفش

بد افتادست کارش، ترک این سودا کند یا رب

***

مژده ی وصل توام ساخته بیتاب امشب

نیست از شادی دیدار مرا خواب امشب

گریه بس کرده‌ام ای جغد نشین فارغ بال

که خطر نیست در این خانه ز سیلاب امشب

دورم از خاک در یار و، بمردن نزدیک

چون کنم چاره ی من چیست در این باب امشب

بسکه در مجلس ما رفت سخن زآتش شوق

نفسی گرم نشد دیده ی احباب امشب

شمع سان پرگهر اشک کناری دارم

وحشی از دوری آن گوهر سیراب امشب

***

ز شبهای دگر دارم تب غم بیشتر امشب

وصیت می‌کنم باشید از من باخبر امشب

مباشید ای رفیقان امشب از احوال من غافل

که از بزم شما خواهیم بردن دردسر امشب

مگر در من نشان مرگ ظاهر شد که می‌بینم

رفیقان را نهانی آستین بر چشم ترا امشب

مکن دوری خدا را از سر بالینم ای همدم

که من خود را نمی‌بینم چو شبهای دگر امشب

شرر در جان وحشی زد غم آن یار سیمین تن

ز وی غافل مباشید ای رفیقان تا سحر امشب

***

کسی خود جان نبرد از شیوه ی چشم فسون سازت

دگر قصد که داری ای جهانی کشته ی نازت

نمی‌دانم که باز ای ابر رحمت بر که می‌باری

که بینم در کمینگاه نظر سد ناوک اندازت

همای دولتی تا سایه بر بام که اندازی

خوشا بخت بلندی را که سوی اوست پروازت

چه گفتم، اله، اله آنچنان سرکش نیفتادی

که آساید کسی در سایه ی سرو سرافرازت

من آن روز آستان بوسیدم و بار سفر بستم

که سر در خانه ی جان کرد عشق خانه پردازت

ز وحشی فاش شد رازی که حسنت داشت پنهانی

بکش او را که اشک و آه او کردند غمازت

***

این زمان یارب مه محمل نشین من کجاست

آرزو بخش دل اندوهگین من کجاست

جانم از غم بر لب آمد، آه از این غم، چون کنم

باعث خوشحالی جان غمین من کجاست

ای صبا یاری نما اشک نیاز من ببین

رنجه شو بنگر که یار نازنین من کجاست

دور از آن آشوب جان و دل، دگر صبرم نماند

آفت صبر و دل و آشوب دین من کجاست

محنت و اندوه هجران کشت چون وحشی مرا

مایه ی عیش دل اندوهگین من کجاست

***

یاد او کردم ز جان سد آه درد آلود خاست

خوی گرمش در دلم بگذشت و از دل دود خاست

چون نفس امشب فرو بردم جدا از صبح وصل

کز سر بالین من آن سست پیمان زود خاست

دوش در مجلس ببوی زلف او آهی زدم

آتشی افتاد در مجمر که دود از عود خاست

از سرود درد من در بزم او افتاد شور

نی ز درد من بنالید و فغان از رود خاست

گر چه وحشی خاک شد بنشست همچون گردباد

از زمین دیگر بعزم کعبه ی مقصود خاست

***

لطف پنهانی او در حق من بسیار است

گر بظاهر سخنش نیست، سخن بسیار است

فرصت دیدن گل آه که بسیار کمست

وارزوی دل مرغان چمن بسیار است

دل من در هوس سرو و سمن رخساریست

ورنه بر طرف چمن سرو و سمن بسیار است

یار ساقی شد و سد توبه بیک حیله شکست

حیله انگیزی آن عهدشکن بسیار است

وحشی از من مطلب صبر بسی در غم دوست

اندکی گر بودم صبر ز من بسیار است

***

در ره پر خطر عشق بتان بیم سر است

برحذر باش در اینراه که سر در خطر است

پیش از آنروز که میرم جگرم را بشکاف

تا ببینی که چه خونها ز توام در جگر است

چه کنم با دل خود کام بلا دوست که او

میرود بیشتر آنجا که بلا بی‌سپر است

شمع سرگرم بتاج سرخویش است چرا

با چنین زندگیی کز سر شب تا سحر است

چند گویند به وحشی که نهان کن غم خویش

از که پوشد غم خود چون همه کس را خبر است

***

بازم از نو خم ابروی کسی در نظر است

سلخ ماه دگر و غره ی ماه دگر است

آنکه در باغ دلم ریشه فرو برده ز نو

گرچه نوخیز نهالیست، سراپا ثمر است

توتی ما که بغیر از قفس تنگ ندید

اینزمان بال فشان بر سر تنگ شکر است

بشتابید و بمجروح کهن مژده برید

که طبیب آمد و در چاره ی ریش جگر است

آنکه بیند همه عیبم نرسیدست آنجا

که هنرها همه عیب و همه عیبی هنر است

از وفای پسران عشق مرا طالع نیست

ورنه از من که در این شهر وفادارتر است؟

وحشی عاقبت اندیش از آنسو نروی

که از آن چشم پرآشوب رهی پرخطر است

***

تا مقصد عشاق رهی دور و دراز است

یک منزل از آن بادیه ی عشق مجاز است

در عشق اگر بادیه‌ای چند کنی طی

بینی که در این ره چه نشیب و چه فراز است

سد بوالعجبی هست همه لازمه ی عشق

از جمله یکی قصه ی محمود و ایاز است

عشق است که سر در قدم ناز نهاده

حسن است که می‌گردد و جویای نیاز است

این زاغ عجب چیست که کبک دریش را

رنگینن منقار ز خون دل باز است

این مهره ی مومی که دل ماست چه تابد

با برق جنون کاتش یاقوت گداز است

وحشی تو برون مانده‌ای از سعی کم خویش

ورنه در مقصود بر وی همه باز است

***

خوش است بزم ولی پر ز خائن راز است

سخن برمز بگویم که غیر، غماز است

که بر خزانه ی این رازهای پنهان زد

که قفل تافته افتاده است و در باز است

باعتماد کس ای غنچه راز دل مگشای

که بلبل تو به زاغ و زغن هم آواز است

نه زخم ماست همین از کمان دشمن و بس

که دوست نیز کمان ساز و ناوک انداز است

زمان قهقهه ی کبک، خوش دراز کشید

مجال گریه ی خونین و چنگل باز است

حذر ز وحشت این آستانه کن وحشی

غبار بال برافشان که وقت پرواز است

***

عتاب اگر چه همان در مقام خونریز است

ولیک تیغ تغافل نه آنچنان تیز است

دلیریی که دلم کرد و می‌زند در صلح

باعتماد نگه‌های رغبت آمیز است

مریض طفل مزاجند عاشقان ورنه

علاج رنج تغافل دو روز پرهیز است

شدیم مات به شترنج غایبانه ی تو

بما بخند که خوش بازیت بانگیز است

کنند سلسله در گردنش بزلف تو حشر

دلم که بسته ی آن طره ی دلاویز است

جگر زد آبله وز دیده می‌چکد نمکاب

که بخت شور بریش جگر نمکریز است

رقیب عزت خود گو مبر که بر در عشق

حریف کوهکنی نیست آنکه پرویز است

بذوق جستن فرهاد می‌رود گلگون

تو این مبین که عنان بر عنان شبدیز است

شدست دیده ی وحشی شکوفه دار و هنوز

در انتظار ثمر زان نهال نوخیز است

***

طراز سبزه ی بر گلشن عذار خوش است

معین است که گلشن به نوبهار خوش است

چه خوش بود طرف روی یار از خط سبز

بلی چو سبزه دمد طرف لاله زار خوش است

اگر چه خوش نبود در نظر غبار ولی

گر از خط تو بود در نظر غبار خوش است

ببوی مشک جراحت شود فزون و مرا

جراحت دل از آن خط مشکبار خوش است

بیاد سبزه خطی گشت سبزه کن وحشی

که سبزه سرزده اطراف جویبار خوش است

***

خوار می‌ کن، زار می‌ کش، منتت بر جان ماست

خواری ظاهر گواه عزت پنهان ماست

چشم ظاهربین بر آزار است وای ار بنگرد

این گلستانها که پنهان زیر خارستان ماست

ترک ما کردی و مهر و لطف بیعت با تو کرد

ناز و استغنا ولی هم عهد و هم پیمان ماست

بی رضای ماست سویت آمدن از ما مرنج

این نه جرم ما گناه پای نافرمان ماست

بر وجود ما طلسمی بسته حرمان درت

کانچه غیر از ماست دیوار و در زندان ماست

تلخ داروییست زهر چشم و ترک نوشخند

لیکن آن دردی که ما داریم این درمان ماست

عقل را با عشق و عاشق را به سامان دشمنیست

بی خرد وحشی که در اندیشه ی سامان ماست

***

امروز ناز عذر جفاهای رفته خواست

عذری که او نخواست، تبسم، نهفته خواست

من بنده ی نگه که بسد شرح و بسط گفت

حرف عنایتی که تبسم، نگفته خواست

از نوک غمزه سفته شد و خوب سفته شد

درهای راز هم که نگاهش نسفته خواست

لطف آمد و تلافی سد ساله می‌کند

خشم ارچه کرد هر چه در این یک دو هفته خواست

بارد بوقت خود همه باران التفات

ابر عنایتی که ریاضی شکفته خواست

دل را نوید کاتش خوی تو پاک سوخت

خار و خسی کش از سر آن کوی رفته خواست

شکر خدا را که مرد به بیداری فراق

وحشی کسی که دیده ی بخت تو خفته خواست

***

یار ما بی رحم یاری بوده است

عشق او با صعب کاری بوده است

لطف او نسبت بمن این یک دو سال

گر شماری یک دوباری بوده است

تا بغایت ما هنر پنداشتیم

عاشقی خود عیب و عاری بوده است

لیلی و مجنون بهم می‌بوده‌اند

پیش ازین خوش روزگاری بوده است

می‌شنیدم من که این وحشی کسیست

او عجب بی اعتباری بوده است

***

ابر است و اعتدال هوای خزانی است

ساقی بیا که وقت می ارغوانی است

در زیر ابر ساغر خورشید شد نهان

روز قدح کشیدن و عیش نهانی است

ساقی بیا و جام می مشکبو بیار

این دم که باد صبح به عنبرفشانی است

می هست و اعتدال هوا هست و سبزه هست

چیزی که نیست صحبت یاران جانی است

یاری بدست‌ آر موافق تو وحشیا

کان یار باقی است و خود این جمله فانی است

***

در دل همان محبت پیشینه باقی است

آن دوستی که بود در این سینه باقی است

باز آ و حسن جلوه ده و عرض ناز کن

کان دل که بود صاف چو آیینه باقی است

از ما فروتنی‌ ست بکش تیغ انتقام

بر خاطر شریفت اگر کینه باقی است

نقدینه ی وفاست همان بر عیار خویش

قفلی که بود بر در گنجینه باقی است

وحشی اگر ز کسوت رندی دلت گرفت

زهد و صلاح و خرقه ی پشمینه باقی است

***

ترک من تیغ بکف، بر زده دامن برخاست

جان فدایش که بخون ریختن من برخاست

می‌ کشیدند ملایک همه چون سرمه بچشم

هر غباری که ترا از سم توسن برخاست

خرمن مشک چو بر دور مهت ظاهر شد

دود از جان من سوخته خرمن برخاست

وحشی سوخته را بستر سنجاب نمود

هر سحرگه که ز خاکستر گلشن برخاست

***

بجور، ترک محبت خلاف عادت ماست

وفا مصاحب دیرینه ی محبت ماست

تو و خلاف مروت خدا نگه دارد

بما جفای تو از بخت بی مروت ماست

بسا گدا بشهان نرد عشق باخته‌اند

بما مخند که این رسم بد نه بدعت ماست

بدیگری نگذاریم، مرده‌ایم مگر

نشان تیر تغافل شدن که خدمت ماست

تویی که عزت ما می‌بری به کم محلی

و گرنه خواری عشقت هلاک صحبت ماست

بدعوی آمده بودیم چاشنی کردیم

کمان، تو نه ببازوی صبر و طاقت ماست

هزار بنده چو وحشی خرید و کرد آزاد

کند مضایقه از یک نگه که قیمت ماست

***

گرد آن خانه بگردم که در او خلوت تست

سگ طالع شومش کیست که همصحبت تست

چشم ما را نرسد بیشتر از بام و دری

ای خوشا دولت آن دیده که بر طلعت تست

وه چه بامست که جاروب کشش دیده ی من

جان من بنده ی آن پای که در خدمت تست

همه بر باده ی رشکیست که در جام منست

قهقه ی شیشه که در انجمن عشرت تست

رخصت مجلس و بر وصل تغافل ای شوخ

این زیاد از تو و از حوصله ی طاقت تست

هجر بگزیدنت از وصل دلا وضع تو نیست

اختراعیست که خود کرده و این بدعت تست

وحشی از تست که ما نیز به بیرون دریم

مانعی نیست، اگر هست همین دهشت تست

***

بهر دلم که درد کش و داغدار تست

داروی صبر باید و آن در دیار تست

یک بار نام من بغلط بر زبان نراند

ما را شکایت از قلم مشکبار تست

بر پاره کاغذی دو سه مدی توان کشید

دشنام و هر چه هست غرض یادگار تست

تو بیوفا چه باز فراموش پیشه‌ای

بیچاره آن اسیر که امیدوار تست

هان این پیام وصل که اینک روانه است

جانم بلب رسیده که در انتظار تست

مجنون هزار نامه ز لیلی زیاده داشت

وحشی که همچو یار فراموشکار تست

***

وداع جان و تنم استماع رفتن تست

مرو که گر بروی خون من بگردن تست

زمانه دامنت از دست ما برون مکناد

خدای را نروی دست ما و دامن تست

بکشوری که کس از دوستی نشان ندهد

مرو مرو که نه جای تو، جای دشمن است

نشین و بال برفشان که هر کجا مرغیست

وطن گذاشته، در آرزوی گلشن تست

در آتشی ز فراقش فتاده‌ای وحشی

که هر زبانه ی آن برق سد چو خرمن تست

***

بگذشت دور یوسف و دوران حسن تست

هر مصر دل که هست بفرمان حسن تست

بسیار سر بکنگره عشق بسته‌اند

آنجا که طاق بندی ایوان حسن تست

فرمان ناز ده که در اقصای ملک عشق

پروانه‌ای که هست ز دیوان حسن تست

زنجیر غم بگردن جان می‌نهد هنوز

آن مویها که سلسله جنبان حسن تست

آبش هنوز می‌رسد از رشحه ی جگر

آن سبزه‌ها که زینت بستان حسن تست

دانم که تا بدامن آخر زمان کشد

دست نیاز من که بدامان حسن تست

تقصیر در کرشمه ی وحشی نواز نیست

هر چند دون مرتبه ی شان حسن تست

***

ابروی تو جنبید و خدنگی ز کمان جست

بر سینه چنان خورد که از جوشن جان جست

این چشم چه بود آه که ناگاه گشودی

این فتنه دگر چیست که از خواب گران جست

من بودم و دل بود و کناری و فراغی

این عشق کجا بود که ناگه بمیان جست

در جرگه ی او گردن جان بست به فتراک

هر صید که از قید کمند دگران جست

گردن بنه ای بسته ی زنجیر محبت

کز زحمت این بند بکوشش نتوان جست

گفتم که مگر پاس تف سینه توان داشت

حرفی بزبان آمد و آتش ز دهان جست

وحشی می منصور بجام است مخور هان

ناگاه شدی بیخود و حرفی ز زبان جست

***

بگذران دانسته از ما گر ادایی سرزدست

بوده نادانسته گر از ما خطایی سرزدست

آخر ای صاحب متاع حسن این دشنام چیست

در سر دریوزه، گر از ما دعایی سرزدست

اله اله محرم راز تو سازم حرف صوت

این زبان و تیغ اگر حرفی ز جایی سرزدست

التفات ابر رحمت نیست ورنه بر درت

تخم مهری کشتم و، شاخ وفایی سرزدست

ابر رحمت گر نبارد گو سمومش خود مسوز

بعد سد خون جگر کاینجا گیایی سرزدست

هست وحشی بلبل این باغ و مست از بوی گل

از سر مستیست، گر از وی نوایی سرزدست

***

از نظر افتاده ی یاریم مدتها شدست

زخمهای تیغ استغنا جراحتها شدست

پیش ازین با ما دلی زایینه بودش صافتر

آهی از ما سرزدست و این کدورتها شدست

چشم من گستاخ بین، آن خوی نازک زودرنج

تا نگاهم آن طرف افتاده صحبتها شدست

بر سر این کین همه خواری چرا باید کشید

با دل بیدرد خود ما را خصومتها شدست

زین طرف وحشی یکی سد گشته پیوند امید

گرچه زان جانب بکلی قطع نسبتها شدست

***

هنوز عاشقی ‌و دلرباییی نشدست

هنوز زوری و زورآزماییی نشدست

هنوز نیست مشخص که دل چه پیش کسیست

هنوز مبحث قید و رهاییی نشدست

دل ایستاده بدریوزه ی کرشمه، ولی

هنوز فرصت عرض گداییی نشدست

ز اختلاط تو امروز یافتم سد چیز

عجب که داعیه ی بیوفاییی نشدست

همین تواضع عام است حسن را با عشق

میان ناز و نیاز آشنایی نشدست

نگه ذخیره ی دیدار گو بنه امروز

که هست فرصت و طرح جداییی نشدست

هنوز اول عشق است صبر کن وحشی

مجال رشکی و غیرت فزاییی نشدست

***

بازم زبان شکر بجنبش درآمدست

نیشکر امید ز باغم برآمدست

آن دولتی که می‌طلبیدیم در بدر

پرسیده راه خانه و خود بر در آمدست

ای سینه زنگ بسته دلی داشتی کجاست

آیینه‌ات بیار که روشنگر آمدست

تا بامداد کوس بشارت زدیم دوش

غم را ازین شکست که بر لشکر آمدست

از من دهید مژده بمرغ شکر پرست

کاینک ز راه قافله ی شکر آمدست

وحشی تو هرگز اینهمه شادی نداشتی

گویا دروغهای منت باور آمدست

***

خوش صید غافلی بسر تیر آمدست

زه کن کمان ناز که نخجیر آمدست

روزی بکار تیغ تو آید نگاه دار

این گردنی که در خم زنجیر آمدست

کو عشق تا شوند همه معترف بعجز

اول خرد که از پی تدبیر آمدست

عشقی که ما دو اسبه ازو می‌گریختیم

اینست کامدست و عنانگیر آمدست

ملک دل مرا که سواری بس است عشق

با یکجهان سپاه بتسخیر آمدست

در خاره کنده‌اند حریفان بحکم عشق

جویی که چند فرسخ از آن شیر آمدست

بی لطفیی بحال تو دیدم که سوختم

وحشی بگو که از تو چه تقصیر آمدست

***

ناتوان موری به پابوس سلیمان آمدست

ذره‌ای در سایه ی خورشید تابان آمدست

قطره‌ای ناچیز کو را برد ابر تفرقه

رفته از عمان و دیگر سوی عمان آمدست

سنگ ناقص کرده خود را مستعد تربیت

تا کند کسب کمالی جانب کان آمدست

بی زبان مرغی که در کنج قفس دم بسته بود

سد زبان گردیده و سوی گلستان آمدست

تشنه ی دیدار کز وی تا اجل یک گام بود

اینک اینک بر کنار آب حیوان آمدست

تا بکی این رمز و ایما، این معما تا بچند

چند درد سر دهم کین آمدست، آن آمدست

مختصر کردم سخن وحشیست کز سر کرده پا

بهر پابوس سگان میر میران آمدست

***

از تو همین تواضع عامی مرا بس است

در هفته‌ای جواب سلامی مرا بس است

نی صدر وصل خواهم و نی پیشگاه قرب

همراهی تو یک دو سه گامی مرا بس است

بیهوده گرد عرصه ی جولانگه توام

گاهی کرشمه‌ای و خرامی مرا بس است

خمخانه‌ای نمی‌طلبم از شراب وصل

یک قطره بازمانده ی جامی مرا بس است

وحشی مگو، بگو سگ کو، بلکه خاک راه

یعنی ز تو نوازش مامی مرا بس است

***

آنکه بی ما دید بزم عیش و در عشرت نشست

گو مهیا شو که می‌باید به سد حیرت نشست

آمدم تا روبم و در چشم نومیدی زنم

گرد حرمانی که بر رویم در این مدت نشست

بزم ما را بهر چشم بد سپندی لازمست

غیر را می‌باید اندر آتش غیرت نشست

مسند خواری بیارایید پیش تخت ناز

زانکه خواهیم آمد و دیگر بسد عزت نشست

وحشی آمد بر در رد و قبولت حکم چیست

رفت اگر نبود اجازت ور بود رخصت نشست

***

خود رنجم و خود صلح کنم عادتم اینست

یک روز تحمل نکنم طاقتم اینست

بر خنجر الماس نهادم ز تو پهلو

آسوده دلا بین که ز تو راحتم اینست

جایی که بود خاک به سد عزت سرمه

بیقدر تر از خاک رهم، عزتم اینست

با خاک من آمیخته خونابه ی حسرت

زین آب سرشتند مرا، طینتم اینست

میلم همه جاییست که خواری همه آنجاست

با خصلت ذاتی چه کنم فطرتم اینست

وحشی نرود از در جانان به سد آزار

در اصل چنین آمده‌ام، خصلتم اینست

***

آنکس که مرا از نظر انداخته اینست

اینست که پامال غمم ساخته، اینست

شوخی که برون آمده شب مست و سرانداز

تیغم زده و کشته و نشناخته، اینست

ترکی که ازو خانه ی من رفته بتاراج

اینست که از خانه برون تاخته اینست

ماهی که بود پادشه خیل نکویان

اینست که از ناز قد افراخته، اینست

وحشی که به شترنج غم و نرد محبت

یکباره متاع دل و دین باخته اینست

***

ای مدعی از طعن تو ما را چه ملالست

با رد و قبول تو چه نقص و چه کمالست

گیرم که جهان آتش سوزنده بگیرد

بی آب شود جوهر یاقوت محالست

اینجا سر بازارچه ی لعل فروشیست

مگشا سر صندوق که پر سنگ و سفالست

ما را به هما دعوی پرواز بلند است

باری تو چه مرغی و کدامت پر و بالست

با بلبل خوش لهجه ی این باغ چه لافد

سوسن به زبان آوری خویش که لالست

خوش باشد اگر هست کسی را سر پیکار

ناورد گه ما سر میدان خیالست

خاموش نشین وحشی اگر صاحب حالی

کاینها که تو گفتی و شنیدی همه قالست

***

مشورت با غمزه چشمت را پی تسخیر کیست

باز این تدبیر بهر جان بی تدبیر کیست

دست یاری کاستین مالیده جیب ما گرفت

جیب ما بگذاشت تا دیگر گریبانگیر کیست

ای خدنگ غمزه ضایع کن بما هم ناوکی

تا بداند جان ما آماجگاه تیر کیست

این غرور ناز یاد از بندی نو میدهد

حسن را در دست استغنا سر زنجیر کیست

بنده‌ای چون من که خواهد از تو قیمت یک نگاه

آورد گر دیگری در بیعش از تقصیر کیست

نام کو موقوف کن وحشی که این طومار شوق

هست گویا کز زبان عجز بی تأثیر کیست

***

یارب مه مسافر من همزبان کیست؟

با او که شد حریف و کنون همعنان کیست؟

ماهی که چرخ ساخت بدستان زمن جدا

تا با که، دوست گشته و همداستان کیست؟

تا همچو ماه خیمه به سر منزل که زد

وز مهربا که دم زند و مهربان کیست؟

آن مه کزو رسید فغانم بگوش چرخ

یا رب نهاده گوش بسوی دهان کیست؟

وحشی همین نه جان تو فرسوده شد ز غم

آنک از غم فراق نفرسود جان کیست؟

***

بسته بر فتراک و می‌پرسد که صیاد تو کیست

تیغ خون آلود خود دارد که جلاد تو کیست

ساختی کارم به یک پرسش که در کارت که بود

سخت پرکاری نمی‌دانم که استاد تو کیست

لب کنی شیرین و پرسی کیست چون بینی مرا

بنده‌ام یعنی نمی‌دانی که فرهاد تو کیست

گر عیاذبالله از رازی که می‌پوشم ز تو

برفتد این بوده روزی، مرد بیدار تو کیست

گر خروشان نیستی وحشی ز درد بیکسی

چیست این فریاد و در کنج غم آباد تو کیست

***

ای دیده، دشتبان نگاهت براه کیست

در خاطرت سواری طرز نگاه کیست

خوش پر فرح زمینی و خرم گذرگهیست

آنجا که جلوه می‌کند و جلوه گاه کیست

سر کرد ناز و فتنه و عالم فروگرفت

شاه کدام عرصه گذشت این سپاه کیست

خوش کشوری که او علم داد می‌زند

ای من گدای کشور او پادشاه کیست

وحشی نهفته نیست که آن گرم رو که بود

این آتش نهفته که زد شعله آه کیست

***

تا قسمتم ز میکده ی آرزوی کیست

رطل میی که مست شوم، در سبوی کیست

تیغی که زخم ناز بقدر جگر خورم

تا در میان غمزه ی بیداد جوی کیست

بیخی که بردمد گل عیشم ز شاخ او

از گلشن که رسته و آبش ز جوی کیست

داغی که روغنم بچکاند ز استخوان

با آتش زبانه کش شمع روی کیست

پای طلب که در رهش الماس گرد شود

تقدیر سودنش به تک و پوی کوی کیست

دل را کمند شوق که خواهد گلو فشرد

آن پیچ و تاب تعبیه در تار موی کیست

وحشی علاج این دل و طبع فسرده حال

شغل مزاج گرم که و کار خوی کیست

***

مریض عشق اگر سد بود علاج یکیست

مرض یکی و طبیعت یکی، مزاج یکیست

تمام در طلب وصل و وصل می‌طلبم

اگر یکیم و اگر سد که احتیاج یکیست

اگر چه مانده اسیر است همچنان خوش باش

که منتهای ره کاروان حاج یکیست

فریب تاج مرصع مده بسربازان

که ترک سر بر این جمع و ننگ تاج یکیست

همین منادی عشقست در درون خراب

که آنکه می‌دهد این ملک را رواج یکیست

چه جای زحمت و راحت که پیش پای طلب

حریر نسترن و نشتر زجاج یکیست

بجز فساد مجو وحشی از طبیعت دهر

که وضع عنصر و تألیف امتزاج یکیست

***

ای همنفسان بودن و آسودن ما چیست

یاران همه کردند سفر بودن ما چیست

بشتاب رفیقا که عزیزان همه رفتند

ساکن شدن و راه نپیمودن ما چیست

ای چرخ همان گیر که از جور تو مردیم

هر دم المی بر الم افزودن ما چیست

گر زخم غمی بر جگر ریش نداریم

رخساره به خون جگر آلودن ما چیست

وحشی چو تغافل زده از ما گذرد یار

افتادن و بر خاک جبین سودن ما چیست

***

همرهی با غیر و از من احتراز از بهر چیست

خود چه کردم با تو چندین خشم و ناز از بهر چیست

باز با من هر زمانش خشم و نازی دیگر است

خشم و ناز او نمی‌دانم که باز از بهر چیست

از نیاز عاشقان بی‌نیاز است اینهمه

عاشقان را اینهمه عجز و نیاز از بهر چیست

مجلسی خواهم که پیشت گیرم و سوزم چو شمع

بر زبان آرم که این سوز و گداز از بهر چیست

گوش بر افسانه ی ما چون نخواهد کرد یار

وحشی این افسانه ی دور و دراز از بهر چیست

***

کوچنان یاری که داند قدر اهل درد چیست

چیست عشق و کیست مرد عشق و درد مرد چیست

گلشن حسنی ولی بر آه سرد ما مخند

آه اگر یابی که تأثیر هوای سرد چیست

ای که می‌گویی نداری شاهدی بر درد عشق

جان غم پرورد و آه سرد و روی زرد چیست

آنکه می‌پرسد نشان راحت و لذت ز ما

کاش پرسد اول این معنی که خواب و خورد چیست

گرنه عاشق صبر می‌دارد به تنهایی ز دوست

آنچه می‌گویند از مجنون تنها گرد چیست

وحشی از پی گر نبودی آن سوار تند را

می‌رسی باز از کجا وین چهره ی پر گرد چیست

***

قدر اهل درد صاحب درد می‌داند که چیست

مرد صاحب درد، درد مرد، می‌داند که چیست

هر زمان در مجمعی گردی چه دانی حال ما

حال تنها گرد، تنها گرد، می‌داند که چیست

رنج آنهایی که تخم آرزویی کشته‌اند

آنکه نخل حسرتی پرورد می‌داند که چیست

آتش سردی که بگدازد درون سنگ را

هرکرا بودست آه سرد، می‌داند که چیست

بازی عشقست کاینجا عاقلان در ششدرند

عقل کی منصوبه ی این نرد می‌داند که چیست

قطره‌ای از باده ی عشقست سد دریای زهر

هر که یک پیمانه ی زین می ‌خورد، می‌داند که چیست

وحشی آنکس را که خونی چند رفت از راه چشم

علت آثار روی زرد می‌داند که چیست

***

باز این عتاب و شیوه ی عاشق گداز چیست

بر ابرو اینهمه گره نیم باز چیست

زهرم دهند یا شکر آن چشم و لب بگو

امر کرشمه ی تو و فرمان ناز چیست

ما خود بسوختیم در اول نگاه گرم

این شعله ی تغافل طاقت گداز چیست

از ما اگر کناره کنی حایلی بکن

اما نگاه را ز نگار احتراز چیست

یک زخم دور باش چو کوته نظر نخورد

پس مدعا از این مژه‌های دراز چیست

این لطفها که صرف دگرهاست کو یکی

تا بنگرد که عجز کدام و نیاز چیست

وحشی همیشه راز تو فاش از زبان تست

باز این سخن گزاری و افشای راز چیست

***

زهر در چشم و چین بر ابرو چیست

باز فرمان تندی خو چیست

غیر ازین کآمدیم و خوار شدیم

گنه ما درین سر کو چیست

چون بما زین بتر شوی که شدی

غرض مردم غرض گو چیست

گل تو خارهای خود راییست

بار تو ای نهال خودرو چیست

از دو سو بود این کشش ز نخست

این زمان جرمهای یکسو چیست

حسن و عشقند از دو سو در کار

جرم چشم من و لب او چیست

صبر وحشی بغمزه می‌سنجد

تیر در جان من ترازو چیست

***

خنده‌ات بر ما و بر داغ دل درمانده چیست

گریه‌ات بر حال ما گر نیست باری خنده چیست

از قدح نوشیدن پنهانیش با دیگران

گر نمی‌داند که آگاهم چنین شرمنده چیست

از نکو خواهیست با او پند مهرآمیز چیست

ورنه از این گفت و گو سود و زیان بنده چیست

محتسب در جستن می پرده ی ما می‌درد

مدعایش دیگر از این جستجوی گنده چیست

سال نو آمد غم بیهوده خوردن خوب نیست

می بخور وحشی خدا داند که در آینده چیست

***

مست آمدی که موجب چندین ملال چیست

هشیار چون شوی بتو گویم که حال چیست

من حرف می کشیدن اغیار می‌زنم

آن مست ناز را عرق انفعال چیست

خنجر کشی که ما ز تو قطع نظر کنیم

کی می‌بریم از تو، ترا در خیال چیست

از دشت هجر می‌رسم آگاهیم دهید

وضع نشست و خاست ببزم وصال چیست

وحشی مپرس مسأله عاشقی ز من

مفتی منم به دین محبت سؤال چیست

***

وصلم میسر است ولی بر مراد نیست

بر دل نهم چه تهمت شادی که شاد نیست

غم می‌فروخت لیک باندازه میفرست

یک دل درون سینه ی ما خود زیاد نیست

جایی هنوز نیست بذوق دیار عشق

هر چند ظلم هست و ستم هست و داد نیست

ای بی‌وفا برو که بر این عهدهای سست

نی اندک اعتماد که هیچ اعتماد نیست

رو، رو که وحشی آنچه کشید از تو سست عهد

ما را بخاطر است، ترا گر بیاد نیست

***

سوز تب فراق تو درمان پذیر نیست

تا زنده‌ام چو شمع ازینم گزیر نیست

هر درد را که می‌نگری هست چاره‌ای

درد محبت است که درمان پذیر نیست

هیچ از دل رمیده ما کس نشان نداد

پیدا نشد عجب که بدامی اسیر نیست

بر من کمان مکش، که از آن غمزه‌ام هلاک!

بازو مساز رنجه که حاجت به تیر نیست

رفتی و از فراق تو از پا درآمدم

بازآ که جز تو هیچکسم دستگیر نیست

سهلست اگر گهی گذرد در ضمیر تو

وحشی که جز تو هیچکسش در ضمیر نیست

***

کس ببزم دلبران از دور گردان پیش نیست

قرب نزدیکان مجلس حرف و صوتی بیش نیست

در صلات عاشقان دوری و تنهاییست رکن

گو قضا کن طاعت خود هر که اینش کیش نیست

ما نکو دانیم طور حسن دورافتاده دوست

قرب ارزانی بمشتاقی که دوراندیش نیست

بر سر خوانند نزدیکان ولیکن لطف شاه

منتظر جز بر ره در یوزه ی درویش نیست

تو نیاز آور اگر چه حسن مستغنی زید

ناز چون زور آورد هم خود حریف خویش نیست

انگبین زهر هلاک تست با دوری بساز

ای مگس مرگ تو در نوش است اندر نیش نیست

دلبران وحشی حکیمانند ضایع کی کنند

مرهم خود را بر آن دل کز محبت ریش نیست

***

دلتنگم و با هیچکسم میل سخن نیست

کس در همه آفاق به دلتنگی من نیست

گلگشت چمن با دل آسوده توان کرد

آزرده دلان را سر گلگشت چمن نیست

از آتش سودای تو و خار جفایت

آن کیست که با داغ نو و، ریش کهن نیست

بسیار ستمکار و بسی عهدشکن هست

اما به ستمکاری آن عهدشکن نیست

در حشر چو بینند بدانند که وحشیست

آنرا که تنی غرقه بخون هست و کفن نیست

***

وقت برقع ز رخ کشیدن نیست

رخ بپوشان که تاب دیدن نیست

بر من خسته بین و تند مران

که مرا قوت دویدن نیست

با که گویم غمت که در مجلس

زهره ی گفتن و شنیدن نیست

من خود از حیرت تو خاموشم

حاجت منع و لب گزیدن نیست

میرمد وحشی آن غزال از من

هرگزش میل آرمیدن نیست

***

جز غیر کسی همره آن عربده جو نیست

بد میرود این راه و روش هیچ نکو نیست

دوری نگزیند ز رقیبان سر مویی

با ما کشش خاطر او یک سر مو نیست

پیش تو سبب چیست که ما کم ز رقیبیم

آیین وفاداری ما خود کم ازو نیست

گویی سخن از مهر بهر بی ره و رویی

هیچت ز هم‌ آوازی این طایفه رو نیست

زین در برود گر غرضت رفتن وحشیست

حاجت به تغافل زدن و تندی خو نیست

***

یک التفات ز فرماندهان نازم نیست

ز دور رخصت یک سجده ی نیازم نیست

منه بگوشه ی طاق بلند استغنا

کلید وصل، که دستی چنان درازم نیست

خلاف عادت پروانه خواهد از من شمع

و گرنه ز آتش سوزنده احترازم نیست

مرا بکنگره ی وصل او صلا مزنید

که آن پری که شما دیده‌اید بازم نیست

حدیث ترک وفا گو زبان بصرفه بگو

که اعتماد بر این صبر حیله سازم نیست

صلاح کار در انکار عشق بینم لیک

تحملی که بود پرده پوش رازم نیست

***

چه لطفها که در این شیوه ی نهانی نیست

عنایتی که تو داری بمن بیانی نیست

کرشمه گرم سؤال است، لب مکن رنجه

که احتیاج به پرسیدن زبانی نیست

رموز کشف و کرامات سالکان طریق

ورای رمز شناسی و نکته دانی نیست

بهر که خواه نشین کر چه این نه شیوه ی تست

که از تو در دل ما راه بدگمانی نیست

مرا ز کیش محبت همین پسند افتاد

که گرچه هست سد آواز سرگرانی نیست

تو خون مرده ی وحشی چرا نمیریزی

بریز تا برود، آب زندگانی نیست

***

طایر بستان پرستم لیکنم پر باز نیست

گلشنم نزدیک اما رخصت پرواز نیست

در قفس گر ماند بلبل باغ عیشت تازه باد

رونق گلزار از مرغ نوا پرداز نیست

دهشتم در سنگلاخ هجر فرماید درنگ

ورنه شوقم جز براه وصل توسن تاز نیست

صعوه ی کم زهره‌ام من وین دلیری از کجا

رخصت پروازم اندر صیدگاه باز نیست

میر مجلس را چه بگشاید ز من جز دردسر

زانکه چنگ من به قانون حریفان ساز نیست

آنکه من من شیشه دارد بار، سود آنگه کند

کو بساط خود نهد جایی که سنگ انداز نیست

در بیان حال خود وحشی سخن سربسته گفت

نکته دان داند که هر کس محرم این راز نیست

***

تا بآخر نفسم ترک تو در خاطر نیست

عشق خود نیست اگر تا نفس آخر نیست

اثر شیوه ی منظور کند هر چه کند

میل این فتنه نخست از طرف ناظر نیست

عیب مجنون مکن ای منکر لیلی که دور

حالتی هست که آن بر همه کس ظاهر نیست

دیده گستاخ نگاهست بر آن مست غرور

در کمینگاه نظر غمزه مگر حاضر نیست

همه جا جلوه ی حسن تو و مشتاق وصال

همه تن دیده و بر نیم نظر قادر نیست

وحشی آن چشم کزو نیست ترا پای گریز

بست چون پای تو بی سلسله گر ساحر نیست

***

عاشق یکرنگ را یار وفادار هست

بنده شایسته نیست ورنه خریدار هست

می‌رسدت ای پسر بر همه کس ناز کن

حسن و جمال ترا ناز تو در کارهست

گرچه لبت می‌دهد مژده ی حلوای صبح

مانده همان زهر چشم تلخی گفتار هست

لازمه ی عاشقیست رفتی و دیدن ز دور

ورنه ز نزدیک هم رخصت دیدار هست

وحشی اگر رحم نیست در دل او گو مباش

شکر که جان ترا طاقت آزار هست

***

پر گشت دل از راز نهانی که مرا هست

نامحرم راز است زبانی که مرا هست

با کس نتوان گفتن و پنهان نتوان داشت

از درد همین است فغانی که مرا هست

ای دل سپری ساز ز پولاد صبوری

با عربده ی سخت کمانی که مرا هست

مشهور جهان ساخت بر آواز عزیزش

در کوی تو رسوای جهانی که مرا هست

بادیست که با بوی تو یک بار نیامیخت

این محرم پیغام رسانی که مرا هست

محروم کن گردنم از طوق دگرهاست

از داغ وفای تو نشانی که مرا هست

یک خنده ی رسمی ز تو ننهاده ذخیره

این چشم بحسرت نگرانی که مرا هست

زایل نکند چین جبین و نگه چشم

بر لطف نهان تو گمانی که مرا هست

وحشی تو بده جان که نیاید بعیادت

این یار خوش قاعده دانی که مرا هست

***

می‌نماید چند روزی شد که آزاریت هست

غالبا دل در کف چون خود ستمکاریت هست

چونی از شاخ گلت رنگی و بویی می‌رسد

یا باین خوش می‌کنی خاطر که گلزاریت هست

در گلستانی چو شاخ گل نمی‌جنبی ز جا

می‌توان دانست کاندر پای دل خاریت هست

عشقبازان رازداران همند از من مپوش

همچو من بی‌عزتی یا قدر و مقداریت هست

در طلسم دوستی کاندر تواش تأثیر نیست

نسخه‌ها دارم اشارت کن اگر کاریت هست

چاره ی خود کن اگر بیچاره سوزی همچو تست

وای بر جان تو گر مانند تو یاریت هست

بار حرمان برنتابد خاطر نازک دلان

عمر من بر جان وحشی نه اگر باریت هست

***

بردری ز آمد شد بسیار آزاریم هست

گر خدا صبری دهد اندیشه ی کاریم هست

صبر در می‌بندند اما نیستم ایمن ز شوق

خانه ی پر رخنه ی کوتاه دیواریم هست

گر شود ناچار و دندان بر جگر باید نهاد

چاره ی خود کرده‌ام جان جگر خواریم هست

کی گریزم از درت اما ز من غافل مباش

گر توام خواهی که بفروشی خریداریم هست

گرچه ناید بنده‌ای چون من بکار کس ولی

نقش دیوارم ولیکن پای رفتاریم هست

جز در دولتسرای وصل تو هر جا روم

در حسابی هستم و قدری و مقداریم هست

حرمت من گر نداری حرمت عشقم بدار

خود اگر هیچم دل و طبع وفاداریم هست

کوری چشم رقیبان زان گلستان امید

نیست گر دامان پر گل، چشم پرخاریم هست

وحشی اظهار وفا کردست خون او مریز

ور مدد خواهی بخون، دست آشنا یاریم هست

***

قرعه ی دولت زدم، یاری و اقبال هست

خوبی و فرخندگی جمله در این فال هست

حال نکو بگذرد، بخت مددها کند

طالع خود دیده‌ام، شاهد این حال هست

داد منجم نوید، گفت که با اخترت

ذلت پارینه رفت، عزت امسال هست

داد مریض مرا مژده ی صحت طبیب

گرچه هنوز اندکی مضطرب احوال هست

طایر اقبال من شهپر دولت دماند

رخصت پرواز نیست ورنه پر و بال هست

بخت ز دنبال چشم اشک مرا پاک کرد

مژده که این گریه را خنده ز دنبال هست

وحشی و اقصای دیر کز طرف میکده

دردسر قال نیست، سر خوشی حال هست

***

می‌توانم بود بی تو، تاب تنهاییم هست

امتحان صبر خود کردم شکیباییم هست

حفظ ناموس تو منظور است می‌دانی تو هم

ورنه سد تقریب خوب از بهر رسواییم هست

سوی تو گویم نخواهد آمد اما می‌ شنو

ایستاده بر در دل سد تقاضاییم هست

نی همین داد تغافل می‌دهد خود رای من

اندکی هم در مقام رشک فرماییم هست

گر شراب اینست کاندر کاسه ی من می‌رود

پرخماری در پی این باده پیماییم هست

گرچه هیچم، نیستم همچون رقیبان در بدر

امتیازی از هوسناکان هر جاییم هست

وحشیم من کی مرا وحشت گذارد پیش تو

گرچه می‌دانم که در بزم تو گنجاییم هست

***

شکفتگیش چو هر روز نیست حالی هست

اگر غلط نکنم از منش ملالی هست

ز رشک قرب من ای مدعی خلاص شدی

ترا نوید که بر خاطرش خیالی هست

برخصت تو که رفتیم و دردسر بردیم

ترا ملالی و ما را هم انفعالی هست

ببوستان تو گر مرغ ما نمی‌گنجد

گرش زبال درستی شکسته بالی هست

تو بد مزاج چه بی اعتدال و بد خویی

طبیعتی و مزاجی و اعتدالی هست

سفارش دل خود با تو این زمان گفتم

ز گریه روز وداع توام مجالی هست

چو قصد رفتن آن کوی کرد وحشی گفت

که فکر باطل و اندیشه ی محالی است

***

تو جفا کن که از اینسوی وفاداری هست

طاقت و صبر مرا حوصله ی خواری هست

با دلم هر چه توان کرد بکن تا بکشد

کز من و جان منش نیز مددکاری هست

می ‌خرم مایه ی هر شکوه به سد شکر ز تو

من خریدار، گرت جنس دل آزاری هست

گرد زتجیر بمژگان ادب پاک کند

آنکه در قید کسش ذوق گرفتاری هست

ما بدامان تو نازیم که پاکست چو گل

ورنه در شهر بسی لعبت بازاری هست

شکر جورش کن و خشنودی او جو وحشی

که درازست شب حسرت و بیداری هست

***

اسیر جلوه ی هر حسن عشقبازی هست

میان هر دو حقیقت نیاز و نازی هست

زهر دری که نهد حسن پای ناز برون

بر آستانه ی آن در سر نیازی هست

اگر مکلف عشقی سر نیاز بنه

که هر که هست بکیش خودش نمازی هست

چو نیک در نگری عشق ما مجازی نیست

حقیقتی پس هر پرده ی مجازی هست

میان عاشق و معشوق کی دویی گنجد

برو برو که تو پنداری امتیازی هست

وداع خویش کن اول اگر رفیق منی

که این رهیست خطرناک و ترکتازی هست

نه احتراز از آن جانب است همواره

گهی ز جانب وحشی هم احترازی هست

***

از عرض نیازم چه بلا بی‌خبرش داشت

آن ناز نگه دزد که پاس نظرش داشت

فریاد که هر طایر فرخنده که دیدم

صیاد ز مرغان دگر بسته ترش داشت

بلبل گله می‌کرد ز گل دوش به سد رنگ

گل بود که هر دم بزبان دگرش داشت

این عشق بلائیست، شنیدی که چها دید

یعقوب که دل در کف مهر پسرش داشت

بر هر که شنیدم که غضب کرد زمانه

دیدم که بزندان تو بیدادگرش داشت

این طی مکان بین که ز هر جا که برون تاخت

وحشی نگران بود و سر رهگذرش داشت

***

100

از پی بهبود درد ما دوا سودی نداشت

هر که شد بیمار درد عشق بهبودی نداشت

بود روزی آن عنایتها که با ما می‌نمود

خوش نمودی داشت اما آنچنان بودی نداشت

دوش کامد با رقیبان مست و خنجر می‌کشید

غیر قصد کشتن ما هیچ مقصودی نداشت

عشق غالب گشت اگر در بزم او آهی زدم

کی فروزان گشت جایی کاتشی دودی نداشت

جای خود در بزم خوبان شمعسان چون گرم کرد

آنکه اشک گرم و آه آتش آلودی نداشت

داشت سودای رخش وحشی بسر، در هر نفس

لیک از آن سودا چه حاصل یکدمش سودی نداشت

وحشی از درد محبت لذتی چندان نیافت

هر که جسمی ریش و جان درد فرسودی نداشت

***

101

رسید و آن خم ابرو بلند کرد و گذشت

تواضعی که به ابرو کنند، کرد و گذشت

نوازشم به جواب سلام اگر چه نداد

تبسمی ز لب نوشخند کرد و گذشت

بجذبه ی نگهی کز پیش کشان می‌برد

چه صیدها که اسیر کمند کرد و گذشت

کرشمه‌ای که جنون آورد تعقل آن

بلای دانش سد هوشمند کرد و گذشت

یکی قبول نکرد از هزار تحفه ی جان

بهانه غمزه ی مشکل پسند کرد و گذشت

که بود این، که ز چشم بدش گزند مباد

که جان بر آتش شوقم سپند کرد و گذشت

رسید و باز باندک ترحمی وحشی

زبان شکوه بکام تو بند کرد و گذشت

***

102

ز پیش دیده تا جانان من رفت

تو پنداری که از تن جان من رفت

اگر خود همره جانان نرفتم

ولی فرسنگها افغان من رفت

سر و سامان مجو از من چو رفتی

تو چون رفتی سر و سامان من رفت

چه دید از من که چون برهم زدم چشم

چو اشک از دیده ی گریان من رفت

از آن پیچم بخود چون مار، وحشی

که گنج کلبه ی ویران من رفت

***

103

بطوف کعبه منِ خاکسار خواهم رفت

ولی بیاد سر کوی یار خواهم رفت

اگر بباغ روم بهر دیدن گل و سرو

بیاد قامت آن گلعذار خواهم رفت

جدا ز یار چه باشم درین دیار مقیم

چو یار کرد سفر زین دیار خواهم رفت

مرا به میکده، ای محتسب رجوعی نیست

اگر روم پی دفع خمار خواهم رفت

برهگذارش اگر خاک ره شود سر من

کجا چو وحشی از آن رهگذار خواهم رفت

***

104

گرم آمد و بر آتش شوقم نشاند و رفت

آتش بجای آب ز چشمم فشاند و رفت

آمد چو باد و مضطربم کرد همچو برق

وز آتشم زبانه بگردون رساند و رفت

برخاستم که دست دعایی برآورم

دشنام داد و راه دگر کرد و راند و رفت

از پی دویدمش که عنان گیریی کنم

افراشت تازیانه و مرکب جهاند و رفت

وحشی نشد نصیبم ازو تازیانه‌ای

چشمم بحسرت از پی او بازماند و رفت

***

105

ناز برگیرد کمان در وقت ترکش بستنت

فتنه پاکوبان شود هنگام ابرش جستنت

لاله آتشناک رویاند ز آب و خاک دشت

ز آب خوی رخساره از گرد سواری شستنت

پیش دست و قبضه‌ات میرم که خوش مردم کش است

در کمان ناز تیر دلبری پیوستنت

تا چه آتشها کند بر هر سر کویی بلند

شوخی طبع تو و یک جا دمی نشستنت

وحشیم من جای من میدانگه نخجیر تست

نیستم صیدی که باید کشت و باید خستنت

***

106

گرد سر تو گردم و آن رخش راندنت

وان ‌دست و تازیانه و مرکب جهاندنت

شهری به ترکتاز دهد بلکه عالمی

ترکانه برنشستن و هر سو دواندنت

پیش خدنگ پرکش ناز تو جان دهم

وان شست باز کردن و تا پر نشاندنت

میرم بآن عتاب که گویا سرشته‌اند

سد لطف با ادای تعرض رساندنت

طرز نگاه نازم و جنبیدن مژه

وان دامن کرشمه بمردم فشاندنت

وحشی اگر تو فارغی از درد عشق، چیست

این آه و ناله کردن و این شعر خواندنت

***

107

تو منکری ولیک، بمن مهربانیت

می‌بارد از ادای نگاه نهانیت

می‌رم به ملتفت نشدنهای ساخته

وان طرز باز دیدن و تقریب دانیت

یک خم شدن ز گوشه ی ابروی التفات

آید برون ز عهده ی سد سرگرانیت

نازم کرشمه را که سدم نکته حل نمود

بی‌منت موافقت و همزبانیت

شادی التفات تو کارم تمام کرد

بادا بقای عمر تو و زندگانیت

ای شاهباز دوری ما از تو لازمست

گنجشک را چه زهره ی هم آشیانیت

جنبیدت این هوس ز کجا ای نهال لطف

کی اوفتاد رغبت میوه فشانیت

من از کجا و اینهمه نوباوه ی امید

یا رب که برخوری ز درخت جوانیت

شاخ گلی کجاست بدین پاک دامنی

بیهوده سالها نکنم باغبانیت

سد نوبهار را ز تو آبست و رنگ و بو

دارد خدا نگاه ز باد خزانیت

وحشی پیاله گیر که دیگر حریف تست

کز خم به شیشه رفت می شادمانیت

***

108

نوید آشنایی می‌دهد چشم سخنگویت

گرفته انس گویا نرمیی با تندی خویت

بمیرم پیش آن لب، اینچنین گاهی تبسم کن

بحمدالله که دیدم بی گره یک بار ابرویت

برویت مردمان دیده را هست آنچنان میلی

که ناگه می‌دوند از خانه بیرون تا سر کویت

شرابی خورده‌ام از شوق و زور آورده می‌ترسم

که بردارد مرا ناگاه و بیخود آورد سویت

ز آتش آب می‌جویم ببین فکر محال من

وفاداری طمع می‌دارم از طبع جفا جویت

فریب غمزه امروز آنقدر، خوردم که می‌باید

مجرب بود، هر افسون که بر من خواند جادویت

چه بودی گر بقدر آرزو جان داشتی وحشی

که کردی سد هزاران جان فدای یک سر مویت

***

109

هرگزم یا رب از آن دیدار مهجوری مباد

این نگاه دور را از روی او دوری مباد

من کجا و رخصت آن بزم دانم جای خویش

دیگران هم رخصت ار خواهند دستوری مباد

هر مرض کز عشق پیش آمد علاجش بر منست

لیک جانم را ز درد رشک و رنجوری مباد

چشم غارت کرده را صعب است از دیدار دوخت

هیچ عاشق را الهی هرگز این کوری مباد

جوهر حسن تو کنج خانه ی آباد نیست

بر بنای جان وحشی نام معموری مباد

***

110

هجران رفیق بخت زبون کسی مباد

خصمی چنین دلیر بخون کسی مباد

یا رب حریف گرم کنی همچو آرزو

گرم اختلاط داغ درون کسی مباد

این شعله‌های ظاهر و باطن گداز هجر

پیراهن درون و برون کسی مباد

آن گریه‌های شوق که غلتید کوه ازو

سیل بنای صبر و سکون کسی مباد

سد بند شوق پاره کند زور آرزو

یا رب که بخت شور و جنون کسی مباد

نعلم بنام جمله ی اجزا در آتش است

جادوی او بفکر فسون کسی مباد

وحشی هزار بادیه دورم ز کعبه کرد

این بخت بد که راهنمون کسی مباد

***

111

تا ابد دولت نواب ولی سلطان باد

ملکت سرمدیش نامزد فرمان باد

آن عصایی که شکست سر قیصر با اوست

پیش قصرت بسر دست کمین دربان باد

دشمنت را که برو حبس مآبست حیات

چین ابروی اجل قفل در زندان باد

رفعت آن جامه که آرد بقد قدر تور است

طوق جیب فلکش دایره ی دامان باد

عرصه گاهی که شکوه تو کند عرض سپاه

طول و عرضش همه ایران و همه توران باد

گرد هر خشم که از تیغ تو در چشم عدوست

ناوک حادثه صف برزده چون مژگان باد

باد یا رب ز تو بستان امالی خرم

وحشی نکته سرا بلبل این بستان باد

***

112

خوش نیست هر زمان زدن از جور یار داد

ورنه ز دست تست مرا سد هزار داد

شد یار و غیر و داد قرار جفا بما

یاران نمی‌توان بخود اینها قرار داد

رفت و زدست اهل تظلم عنان کشید

داد از عنان کشیدن آن شهسوار داد

آن ترک ظلم پیشه دگر می‌رود که باز

از خلق برخاست بر سر هر رهگذر داد

وحشی تو ظلم دیده و آن ترک تندخوست

ترسم که سر زند ز تو بی‌اختیار داد

***

113

عیاذا باله از روزی که عشقم در جنون آرد

سر زنجیر گیرد وز در عقلم درون آرد

من و رد و قبول بزم سلطانی که دربانش

به سد خواری کند بیرون به سد عزت درون آرد

بجرم عشق در بند یکی سلطان بی رحمم

که هرکس آید از دیوان او فرمان خون آرد

سر خسرو ز گل گردد گران فرهاد را نازم

که گلگون را بگردن گیرد و از بیستون آرد

کمند جذبه ی معشوق اگر در جان نیاویزد

کسی پروانه را در آتش سوزنده چون آرد

برو فارغ نشین وحشی که نخل آرزومندی

نیارد بار اگر هم آورد بار زبون آرد

***

114

باده کو تا خرد این دعوی بیجا ببرد

بیخودی آید و ننگ خودی از ما ببرد

خوش بهشتیست خرابات کسی کان بگذاشت

دوزخ حسرت جاوید ز دنیا ببرد

ما و میخانه که تمکین گدایی ‌در او

شوکت شاهی اسکندر و دارا ببرد

جام می کشتی نوح است چه پروا داریم

گرچه سیلاب فنا گنبد والا ببرد

جرعه ی پیر خرابات بر آن رند حرام

که به پیش دگری دست تمنا ببرد

عرصه ی ما بمروت که ز عالم کم شد

هدهدی کو که به سر منزل عنقا ببرد

شاخ خشکیم بما سردی عالم چه کند

پیش ما برگ و بری نیست که سرما ببرد

خانه آتش زدگانیم ستم گو میتاز

آنچه اندوخته باشیم به یغما ببرد

وحشی از رهزن ایام چه اندیشه کنیم

ما چه داریم که از ما نبرد یا ببرد

***

115

غمزه ی او حشر فتنه بهر جا ببرد

عافیت را همه اسباب به یغما ببرد

صبر ما پنجه ی مومیست چو عشق آرد زور

پنجه گر ساخته باشند ز خارا ببرد

گو تو خواهی، که گرانی ببرد بندی عشق

کوه بر سر نهد و سلسله در پا ببرد

دل من کیست که لطف از تو کند گستاخی

بر دهانش زن اگر نام تمنا ببرد

پیش ما نیست ازین جنس بفرمای که ناز

صبر و آرام ز دلهای شکیبا ببرد

از تو ایمایی و از صیقل ابرو میلی

زنگ سد ساله تغافل ز دل ما ببرد

ندهی عشق به خود ره که چو فرصت یابد

قفل گنجینه ی جان پیچد و کالا ببرد

هر زبان کو سر بی‌جرم نخواهد بردار

دعوی عشق کند کوته و غوغا ببرد

دشت پیمایی بسیار کند چون وحشی

هر کرا دل نگه آهوی صحرا ببرد

***

116

شام هجران تو تشریف بهر جا ببرد

در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد

دود آتشکده از کلبه ی عاشق خیزد

گر بکاشانه ی خود آتش موسا ببرد

یجهد برق جمالی که دهد اجر فراق

کیست تا مژده به یعقوب و زلیخا ببرد

عشق چون بر سر کس حمله ی بیداد آرد

اولش قوت بگریختن از پا ببرد

هر کرا بر در نازک بدنان خواند عشق

دل و جانی که بود ز آهن و خارا ببرد

آنکه سود سر بازار محبت خواهد

باید آنجا همه سرمایه ی سودا ببرد

در برو باز زنم بی رخ او رضوان را

گر بگلزار بهشتم به تماشا ببرد

ندهد طوف صنمخانه به سد حج قبول

شیخ صنعان که دلش را بت ترسا ببرد

با چنین درد که وحشی بدعا می‌طلبد

بایدش کشت اگر نام مداوا نبرد

***

117

خواهم آن عشق که هستی ز سرما ببرد

بیخودی آید و ننگ خودی از ما ببرد

خانه آتش زدگانیم ستم گو میتاز

آنچه اندوخته باشیم بیغما ببرد

شاخ خشکیم بما سردی عالم چه کند

پیش ما برگ و بری نیست که سرما ببرد

دوزخ جور برافروز که من تا قویم

نشنیدم که مرا اخگری از جا ببرد

جرعه ی پیر خرابات بران رند حرام

که به پیش دگری دست تمنا ببرد

وحشی از رهزن ایام چه اندیشه کنی

ما چه داریم که از ما ببرد یا نبرد

***

118

دلم امروز از آن لب هر زمان شکری دگر دارد

زبان کز شکوه‌ام پر زهر بود اکنون شکر دارد

دگر راه کدامین کاروان صبر خواهد زد

که چشمش سد نگهبان در کمینگاه نظر دارد

به یک صحبت که با او داشت دل کز من بحل بادا

دگر نامد ز من یادش بلی صحبت اثر دارد

دعاهای سحر گویند می‌ دارد اثر آری

اثر می ‌دارد اما کی شب عاشق سحر دارد

ز هر کس بیشتر مهر تو دارم وین دلیلم بس

که هر کس را فزونتر مهر، حسرت بیشتر دارد

عجب نبود ز وحشی گریه‌های تلخ ناکامی

که زهرآلوده پیکانهای حسرت بر جگر دارد

***

119

بزیر لب حدیث تلخ، کان بیدادگر دارد

بود زهری که بهر کشتن ما در شکر دارد

بلای هجر و درد اشتیاق پیر کنعانی

کسی داند که چون یوسف عزیزی در سفر دارد

ندارد اشتیاق وصل شیرین، کوهکن، ورنه

بضرب تیشه سد چون بیستون از پیش بردارد

عتاب آلوده آمد، باده در سر، دست بر خنجر

کدامین بی‌گله را میکشد دیگر چه سر دارد

کسی دارد خبر از اشک و آه گرم من وحشی

که آتش در دل و داغ ندامت بر جگر دارد

***

120

به تنگ آمد دلم، یک خنجر کاری طمع دارد

از آن مژگان قتال اینقدر یاری طمع دارد

نهادست از نکویانش بسی غمهای ناخورده

ازین خونخوار مردم هر که غمخواری طمع دارد

سحر گل خنده می‌زد بر شکایت گویی بلبل

که این نادان مگر کز ما وفاداری طمع دارد

گناه گل فروشان چیست گو بلبل بنال از خود

که یکجا بودن از یاران بازاری طمع دارد

هوای باده، ساقی ساده، صاف عشرت آماده

کسی مست است وحشی کز تو هشیاری طمع دارد

***

121

چشم او قصد عقل و دین دارد

لشکر فتنه در کمین دارد

عالمی را کند مسخر خویش

هر که او لشکری چنین دارد

مست و خنجر بدست می‌آید

آه با عاشقان چه کین دارد

هیچکس را بجان مضایقه نیست

اگر آن شوخ قصد این دارد

ساعد او مباد رنجه شود

داغ بر دست نازنین دارد

هر کرا هست تحفه‌ای در دست

پیش جانان در آستین دارد

نیم جانی‌ست تحفه ی وحشی

چه کند بینوا همین دارد

***

122

جانان نظری کو ز وفا داشت ندارد

لطفی که از این پیش بما داشت ندارد

رحمی که باین غمزده‌اش بود نماندست

لطفی که باین بی سرو پا داشت ندارد

آن پادشه حسن ندانم چه خطا دید

کان لطف که نسبت بگدا داشت ندارد

گر یار خبردار شود از غم عاشق

جوری که باین قوم روا داشت ندارد

وحشی اگر از دیده رود خون عجبی نیست

کان گوشه ی چشمی که بما داشت ندارد

***

123

کار خوبی نه بگفت دگران باید کرد

هر چه فرمان بدهد حسن چنان باید کرد

تیغ تیز و دل بی‌رحم چرا داده خدا

جوی خون بر در بیداد روان باید کرد

گاه باشد که مروت ندهد رخصت جور

چون بود مصلحت ناز همان باید کرد

سنت ملت خوبیست که با صاحب عشق

دوستی از دل و خصمی بزبان باید کرد

گو زبان درد سر عاشق و معشوق مده

چیست پوشیده از ایشان که چنان باید کرد

وحشی آزار حریفان کند از کم ظرفی

دفع بدمستیش از رطل گران باید کرد

***

124

خوش آن نیاز که رفع حیا تواند کرد

نگاه را به نگاه آشنا تواند کرد

خوش آن نگاه که در آشنایی اول

شروع در سخن مدعا تواند کرد

خوش آن غرور که وام دو سد جواب سلام

بیک کرشمه ی ابرو ادا تواند کرد

خوش آن ادا که هزاران هزار وعده ی ناز

به نیم جنبش مژگان روا تواند کرد

خوش آن فریب که در عین تیغ راندنها

علاج دعوی سد خونبها تواند کرد

خوش است طرز اداهای خاص با وحشی

خوش آن که پیروی طرز ما تواند کرد

***

125

کی دیدمش که قصد دل زار من نکرد

ننشست با رقیبی و آزار من نکرد

یک شمه کار در فن ناز و کرشمه نیست

کز یک نگاه چشم تو در کار من نکرد

گفتم مرنج و گوش کن از من حکایتی

رنجش نمود و گوش بگفتار من نکرد

خندان نشست و شمع شبستان غیر شد

رحمی به گریه‌های شب تار من نکرد

وحشی نماند هیچ سیاست که هجر یار

با جان خسته و دل افکار من نکرد

***

126

چه گویمت که چه با جانم اشتیاق نکرد

چه کارها که به فرموده ی فراق نکرد

زمانه وصل ترا سد سبب مهیا ساخت

ولی چه سود که اقبالم اتفاق نکرد

هزار نقش وفاقم نمود ظاهر بخت

ولیک باطن خود ساده از نفاق نکرد

کلید دار عنایت وسیله‌ها انگیخت

ولیک بخت بدم با تو هم وثاق نکرد

چه ذوق از اینهمه تنگ شکر، که بخت گشود

چو دفع تلخی هجر تو از مذاق نکرد

شد از فراق به یک ذره صبر راضی و نیست

کسی که طاقت او را غم تو طاق نکرد

مذاق وحشی و این درد و غم که ساقی وقت

نصیب ساغر ما باده ی رواق نکرد

***

127

دگر آن شبست امشب که ز پی سحر ندارد

من و باز آن دعاها که یکی اثر ندارد

من و زخم تیز دستی که زد آنچنان به تیغم

که سرم فتاده بر خاک و تنم خبر ندارد

همه زهر خورده پیکان خورم و رطب شمارم

چه کنم که نخل حرمان به از این ثمر ندارد

ز لبی چنان که بارد شکرش ز شکرستان

همه زهر دارد اما چه کند شکر ندارد

بهوای باغ مرغان همه بالها گشاده

به شکنج دام مرغی چه کند که پر ندارد

بکش و بسوز و بگذر منگر باین که عاشق

بجز این که مهر ورزد گنهی دگر ندارد

می وصل نیست وحشی بخمار هجر خو کن

که شراب ناامیدی غم درد سر ندارد

***

128

تاب رخ او مهر جهانتاب ندارد

جز زلف کسی پیش رخش تاب ندارد

خواب آورد افسانه و افسانه ی عاشق

هر کس که کند گوش دگر خواب ندارد

پهلوی من و تکیه ی خاکستر گلخن

دیوانه سر بستر سنجاب ندارد

سیل مژه ترسم که تن از پای درآرد

کاین سست بنا طاقت سیلاب ندارد

گر سجده کند پیش تو چندان عجبی نیست

وحشی که جز ابروی تو محراب ندارد

***

129

هر چند ناز کردی، نیازم زیاده شد

دردم فزود و سوز و گدازم زیاده شد

هر چند بیش کشت به ناز و کرشمه‌ام

رغبت بآن کرشمه و نازم زیاده شد

باز آمدی و شعله ی شوقم بجان زدی

کم گشته بود سوز تو بازم زیاده شد

درد تو کم نشد ز سفر بلکه سد الم

از رنج راه دور و درازم زیاده شد

وحشی بفکر چشم غزالی بهر غزل

انگیز طبع سحر طرازم زیاده شد

***

130

هلاکم ساز گر بر خاطرت باری ز من باشد

که باشم من که بار خاطر یاری ز من باشد

گذاریدم همانجایی که میرم بر مداریدم

نمی‌خواهم که بر دوش کسی باری ز من باشد

حلالی خواستم از جمله یاران قاتل من کو

که خواهم عذر او گرگاهش آزاری ز من باشد

ز اشک ناامیدی برد مژگان آب و می‌ترسم

که ناگه بر سر راه کسی خاری ز من باشد

بکویش گر ندارم صوت عشرت غم مخور وحشی

مرا این بس که آنجا ناله ی زاری ز من باشد

***

131

مهرم زحرمان شد فزون شوقی ز حسرت کم نشد

هر چند حسرت بیش شد شوق و محبت کم نشد

تخم امید ما ازو نارسته ماند از بی‌نمی

اما بکشت دیگران باران رحمت کم نشد

خوش بخت تو، ای مدعی کاینجا که من خوارم چنین

با یک جهان بی‌حرمتی هیچت ز حرمت کم نشد

عمری زدم لاف سگی اما چه حاصل چون مرا

با اینهمه حق وفا خواری و ذلت کم نشد

وحشی ازو بر خاطرم پیوسته بود این گرد غم

ز آیینه ی من هیچگه گرد کدورت کم نشد

***

132

ملول از زهد خویشم ساکن میخانه خواهم شد

حریف ساغر و هم مشرب پیمانه خواهم شد

اگر بیند مرا طفلی باین آشفتگی داند

که از عشق پری رخساره‌ای دیوانه خواهم شد

شدم چون رشته‌ای از ضعف و دارم شادمانیها

که روزی یار، با آنگوهر یکدانه خواهم شد

بهر جا می‌رسم افسانه ی عشق تو می‌گویم

باین افسانه گفتن عاقبت افسانه خواهم شد

مگو وحشی کجا می‌باشد و منزل کجا دارد

کجا باشم مقیم گوشه ی ویرانه خواهم شد

***

133

اینست کزو رخنه بکاشانه ی من شد

تاراجگر خانه ی ویرانه ی من شد

اینست که می‌ریخت به پیمانه ی اغیار

خون ریخت چو دور من و پیمانه ی من شد

اینست که چشم تر من ابر بلا ساخت

سیل آمد و بنیاد کن خانه ی من شد

اینست که چون دید پریشانی من، گفت:

وحشی مگر اینست که دیوانه ی من شد

***

134

خوش آن کو غنچه سان با گلعذاری همنشین باشد

صراحی در بغل جام میش در آستین باشد

ز دستت هر چه میآمد به ارباب وفا کردی

نکردی هیچ تقصیری وفاداری همین باشد

رقیبا می‌دهی بیمم که دارد قصد خون ریزیت

ازین بهتر چه خواهد بود یا رب اینچنین باشد

کجا گفتن توان شرح غم محمل نشین خود

اگر همچون جرس ما را زبان آهنین باشد

بهر ویرانه کانجا وحشی دیوانه جا گیرد

ز هر سو دامنی پرسنگ طفلی در کمین دارد

***

135

گل چیست اگر دل ز غم آزاد نباشد

از گل چه گشاید چو دلی شاد نباشد

خواهم که ز بیداد تو فریاد برآرم

چندان که دگر طاقت فریاد نباشد

شهری که در او همچو تو بیدادگری هست

بیدادکشان را طمع داد نباشد

پروانه که و، محرمی خلوت فانوس

چون در حرم شمع ره باد نباشد

سنگی بره توسن شیرین نتوان یافت

کاتش بدلش از غم فرهاد نباشد

وحشی چه کنی ناله که معمور نشد دل

بگذار که این غمکده آباد نباشد

***

136

به راز عشق زبان در میان نمی‌باشد

زبان ببند که آنجا بیان نمی‌باشد

میان عاشق و معشوق یک کرشمه بس است

بیان حال به کام و زبان نمی‌باشد

دل رمیده ی من زخم دار صید گهیست

که زخم صید به تیر و کمان نمی‌باشد

از آن روایی بازار کم عیارانست

که در میان محک امتحان نمی‌باشد

اگر به من نشوی مهربان درین غرضیست

کسی بخلق تو نامهربان نمی‌باشد

بعالمی که منم منتهای غصه مپرس

که قطع مدت و طی زمان نمی‌باشد

زبان بکام مکش وحشی از فسانه ی عشق

بگو که خوشتر ازین داستان نمی‌باشد

***

137

دوشم از آغاز شب جا، بر در جانانه بود

تا بروزم چشم بر بام و در آن خانه بود

دی که میآمد ز جولانگاه شوخی مست ناز

نرگسش بر گوشه ی دستار خوش ترکانه بود

بهر آن ناآشنا می‌رم که فرد از همرهان

آنچنان می‌شد که گویا از همه بیگانه بود

آن نصیحتها که می‌کردیم اهل عشق را

این زمان معلوم ما شد کان همه افسانه بود

قرب تا حاصل نشد دودم ز خرمن برنخاست

اتحاد شمع برق خرمن پروانه بود

سوختن با آتش است و عشق با دیوانگی

عشق بر هر دل که زد آتش چو من دیوانه شد

وحشی از خون خوردن شب دوش نتوانست خاست

کاین می مرد افکن امشب تا لب پیمانه بود

***

138

امروز ناز را به نیازم نظر نبود

زان شیوه‌های خاص یکی جلوه‌گر نبود

چشم از غرور اگر چه نمی‌گشت ملتفت

عجز نگاه حسرت من بی اثر نبود

بس شیوه‌های ناز که در پرده داشت حسن

اما تبسمی که شود پرده در نبود

آن خنده‌ها که غنچه ی سیراب می‌نهفت

بیرون ز زیر پرده ی گلبرگ تر نبود

من کشته ی کرشمه مژگان که بر جگر

خنجر زد آنچنان که نگه را خبر نبود

دل را که نو مقید زندان حسرت است

جز عرض عشق هیچ گناه دگر نبود

وحشی نگفتمت که غرور آورد نیاز

این سرکشی و ناز چرا بیشتر نبود

***

139

چو شمع شب همه شب سوز و گریه زانم بود

که سرگذشت فراق تو بر زبانم بود

شد آتش جگرم پیش مردمان روشن

ز خون گرم که در چشم خونفشانم بود

بالتفات تو دارم امیدواریها

ولی ز خوی تو ایمن نمی‌توانم بود

صنم گذشته ز اندازه ورنه کی با تو

کدام روز دگر اینقدر فغانم بود

زبان خامه ی من سوخت زین غزل وحشی

مگر زبانه‌ای از آتش نهانم بود

***

140

ماه من گفتم که با من مهربان باشد، نبود

مرهم جان من آزرده جان باشد، نبود

از میان بی موجبی خنجر بخون من کشید

اینکه اندک گفتگویی در میان باشد، نبود

بر دلم سد کوه غم از سرگرانیهای او

بود اما اینکه بر خاطر گران باشد، نبود

خاطر هر کس ازو می‌شد، بنوعی شادمان

شادمان گشتم که با من همچنان باشد، نبود

وحشی از بی لطفی او سد شکایت داشتیم

پیش او گفتم که یارای زبان باشد، نبود

***

141

مرغ ما دوش سراینده ی بستانی بود

داشت گلبانگی و معشوف گلستانی بود

دیده کز نعمت دیدار نبودش سپری

مگسی بود که مهمان سرخوانی بود

دست امید که یک بار نقابی نکشید

بود دور از سر و نزدیک بدامانی بود

آنکه از تشنگیش بود گذر بر ظلمات

تف نشان جگرش چشمه ی حیوانی بود

ریشه تفسیده ی گیاهی ز لب کوثر رست

که ز ابرش هوس قطره ی بارانی بود

خویش را ساخته آماده ی سد شعله ی خسی

گرم همصحبتی آتش سوزانی بود

بود وحشی که ز رخسار تو شد قافیه سنج

یا نواساز گلی مرغ خوش الحانی بود

***

142

آنچه کردی، آنچه گفتی غایت مطلوب بود

هر چه گفتی خوب گفتی هر چه کردی خوب بود

من چرا در عشق اندیشم ز سنگ طعن غیر

آنکه مجنون بود اینش در جهان سرکوب بود

چند گویی قصه ی ایوب و صبر او بس است

بیش از این ما صبر نتوانیم آن ایوب بود

بود از مجنون به لیلی لاف یکرنگی دروغ

در میان گر احتیاج قاصد و مکتوب بود

من نمی‌دانم که این عشق و محبت از کجاست

اینقدر دانم که میل از جانب مطلوب بود

این عجایب بین که یوسف داشت در زندان مصر

پای در زنجیر و جایش در دل یعقوب بود

وحشی این مژگان خون پالا که گرد غم گرفت

یاد آن روزی که در راه کسی جاروب بود

***

143

بود آن وقتی که دشنام تو خاطرخواه بود

بنده بودیم و زبان ماجرا کوتاه بود

حق یاریهای سابق گر نبستی راه نطق

در جواب این که گفتی نکته‌ای در راه بود

پیش ازینم جان فزودی لذت دشنام او

اله اله از چه امروز اینچنین جانکاه بود

گو مده فرمان که دیگر نیست دل فرمان پذیر

حکم او می‌رفت چندانی که اینجا شاه بود

سالها هم بگذرد وحشی که سویش نگذرم

تا نپنداری که خشم ما همین یک ماه بود

***

144

آن مستی تو دوش ز پیمانه ی که بود

چندین شراب در خم و خمخانه ی که بود

ای مرغ زود رام که آورد نقل و می

دام فریب آب که و دانه ی که بود

روشن بسان آتش حسنت می که شد

شمعت زبانه کش پی پروانه ی که بود

آوازه‌ات بمستی و رندی بلند شد

افشای آن ز نعره ی مستانه ی که بود

وحشی چه پرسش است که شد با که آشنا

خود گو که او بغیر تو بیگانه که بود

***

145

دوش در کویی عجب بی لطفیی در کار بود

تیغ در دست تغافل سخت بی زنهار بود

رفتن و ناآمدن سهل است با خود خوش کنیم

دیده را نادیده کرد و رفت این آزار بود

رسم این می‌باشد ای دیر آشنای زود سر

آنهمه لاف وفا آخر همین مقدار بود

یاری ظاهر چه کار آید خوش آن یاری که او

هم بظاهر یار بود و هم بباطن یار بود

برنیاوردن مروت بود خود انصاف بود

آرزوی خاطری گر دور یک دم دار بود

کرد وحشی شکوه ی بی التفاتی برطرف

درد سر می‌شد و گرنه درد دل بسیار بود

***

146

با غیر دوش اینهمه گر دیدنش چه بود

وز زهر چشم جانب ما دیدنش چه بود

آن ناز چشم کرده سر صلح اگر نداشت

از دور ایستادن و خندیدنش چه بود

اظهار قرب اگر نه غرض بود غیر را

از من ره حریم تو پرسیدنش چه بود

گر وعده ی وصال نبودش بدیگران

بی وجه تند گشتن و رنجیدنش چه بود

وحشی اگر نبود زما یار ما به تنگ

بی موجبی بجنگ رسانیدش چه بود

***

147

چون تو مستغنی ز دل بودی دل آرایی چه بود

بر دل و جان ناز را چندین تقاضایی چه بود

در تصرف چون نمی‌آورد حسنت ملک دل

این حشر بردن باقلیم شکیبایی چه بود

مشکلی دارم بپرسم از تو، یا از یار تو

جلوه ی خوبی چه و منع تماشایی چه بود

بود چون در کیش خوبی عیب عاشق داشتن

جرم چشم ما چه باشد عرض زیبایی چه بود

گشته بودم مستعد عشق، تقصیر از تو شد

آنچه باشد کم مرا زاسباب رسوایی چه بود

از پی رم کرده آهویی که پنداری‌ پرید

کس نمی‌پرسد مرا کاین دشت پیمایی چه بود

گر مرا می‌کرد بدخو همنشینیهای خاص

وحشی اکنون حال من در کنج تنهایی چه بود

***

148

چندین عنایت از پی چندین جفا چه بود

تغییر طور خویش چرا مدعا چه بود

ما کشته ی جفا نه برای وفا شدیم

سد جان فدای خنجر تو خونبها چه بود

بی شکوه و شکایت ما ترک جور چیست

دیدی چه ناصواب، بفرما خطاب چه بود

طبع تو هیچ خاطر ما در میان ندید

منع جفا و جور ز بهر خدا چه بود

چینندت این هوس ز کجا ای نهال لطف

بر ما ثمر فشانی شاخ وفا چه بود

با این غرور حسن که سد نخل سربلند

از پا فکند، نرمی او با گیا چه بود

وحشی نیاز و عجز تواش داشت بر وفا

خود کرده‌ای چنین بخودش جرم ما چه بود

***

149

دوش از عربده یک مرتبه باز آمده بود

چشم پر عربده‌اش بر سر ناز آمده بود

چشمش از ظاهر حالم خبری می‌پرسید

غمزه‌اش نیز بجاسوسی راز آمده بود

بود هنگامه ی من گرم چنان ز آتش شوق

که نگاهش به تماشای نیاز آمده بود

غیر داند که نگاهش چه بلا گرمی داشت

زانکه در بوته ی غیرت به گداز آمده بود

چه اداها که ندیدم چه نظرها که نکرد

بنده‌اش من که عجب بنده نواز آمده بود

آرزو بود که هر لحظه بسویت می‌تاخت

داشت می‌دانی و خوش در تک و تاز آمده بود

وحشی از بزم که این مایه ی خوشحالی یافت

که سوی کلبه ی ما با می و ساز آمده بود

***

150

زان عهد یاد باد که از ما بکین نبود

بودش گمان مهر و هنوزش یقین نبود

اقرار مهر کردم و گفتم وفا کنی

کشتی مرا قرار تو با من چنین نبود

انکار مهر سد ره سد تغافل است

اما چه سود چون دل ما پیش بین نبود

من خود گره بکار خود انداختم که تو

زین پیش با منت گرهی بر جبین نبود

افسانه‌ایست بودن شیرین به کوهکن

آن روز چشم فتنه مگر در کمین نبود

وحشی کسی که چشم وفا داشتم ازو

زود از نظر فکند مرا چشم این نبود

***

151

هر دلی کز عشق جان شعله اندوزش نبود

گر سراپا آتش سوزنده شد سوزش نبود

عشق را آماده بود اسباب و جان مستعد

کار چون افتاد با دل بخت فیروزش نبود

خرمن من بود و خرمن سوز شوخی بود نیز

گرمی خاصی که باشد شعله افروزش نبود

در کمان ناز آن تیری که من می‌خواستم

بود پر، کش لیک پیکان جگر دوزش نبود

طاقت آوردیم چندین سال ازو بیگانگی

آشنایی شد ضرورت تاب یک روزش نبود

آنکه سد مرغ است در دامش اگر وحشی رمد

گو تصور کن که یک مرغ نو آموزش نبود

***

152

یک ره سؤال کن گنه بیگناه خود

زین چشم پر تغافل اندک گناه خود

زان نیمه شب بترس که در تازد از جگر

تا کی عنان کشیده توان داشت آه خود

دادیم جان براه تو ظالم چه می‌کنی

سر داده‌ای چه فتنه ی چشم سیاه خود

بردی دل مرا و بحرمان بسوختی

او خود چه کرده بود بداند گناه خود

درد سرت مباد ز فریاد دادخواه

گو داد می‌زنید تو میران براه خود

زان عهد یاد باد کز آسیب زهر چشم

می‌داشت نوشخند توام در پناه خود

من صید دیگری نشوم وحشی توام

اما تو هم برون مرو از صیدگاه خود

***

153

مرا وصلی نمی‌باید من و هجر و ملال خود

صلا زن هر که را خواهی تو دانی و وصال خود

نخواهد بود حال هیچ عاشق همچو حال من

تو گر خود را گذاری با تقاضای جمال خود

ز من شرمنده‌ای از بسکه کردی جور می‌دانم

ز پرکاری زمن پنهان نمایی انفعال خود

زبان خوبست اما بی‌زبانی چون زبان من

که گردد لال هر گه شرح باید کرد حال خود

کدام از من به هند این پاک دامان عاشقان تو

قراری داده خواهی بود ما را در خیال خود

چه یاری خوب پیدا کرد نزدیکست کز غصه

بدست خود کنم این چشم و سازم پایمال خود

نمی‌گفتم مشو پروانه ی شمع رخش وحشی

چو نشنیدی نصیحت این زمان می‌سوز بال خود

***

154

نیازی کز هوس خیزد کدامش آبرو باشد

نیاز بلهوس همچون نماز بی‌وضو باشد

ز مستی آنکه می‌گوید انا الحق کی خبر دارد

که کرسی زیر پا، یا ریسمانش در گلو باشد

نهم در پای جان بندی که تا جاوید نگریزد

از آن کاکل که من دانم گرم یک تار مو باشد

بخون غلتیدم از عشق تو، سد چون من نگرداند

بیک پیمانه آن ساقی کش این می‌ در سبو باشد

نه صلحت باعثی‌ دارد نه خشمت موجبی، یا رب

چه خواند این طبیعت را کسی وین خو چه خو باشد

بدین بی مهری ظاهر مشو نومید ازو وحشی

چه می‌دانی تو شاید در ته خاطر نکو باشد

***

155

ترسم در این دلهای شب از سینه آهی سرزند

برقی ز دل بیرون جهد آتش بجایی درزند

از عهده چون آید برون گر بر زمین آمد سری

آن نیمه‌های شب که او با مدعی ساغر زند

کوس نبرد ما مزن اندیشه کن کز خیل ما

گر یک دعا تازد برون بر یک جهان لشکر زند

آتشفشان است این هوا، پیرامن ما نگذری

خصمی ببال خود کند مرغی که اینجا پرزند

می بی صفا، نی بی نوا، وقتست اگر در بزم ما

ساقی می دیگر دهد مطرب رهی دیگر زند

ما را درین زندان غم من بعد نتوان داشتن

بندی مگر برپا نهد، قفلی مگر بر در زند

وحشی ز بس آزردگی زهر از زبانم می‌چکد

خواهم دلیری کاین زمان خود را بر این خنجر زند

***

156

بتان که اهل تعلق بقیدشان بندند

غریب سخت دلی چند سست پیوندند

تهیه ی سبب گریه‌های چون زهر است

شکرفشانی اینان که در شکر خندند

در این جریده ی افسوس رنگ معنی نیست

چنین نگاشته مطبوع صورتی چندند

برود نیل فکندند دیده ی پدران

جماعتی که از ایشان بهینه فرزندند

فغان که نغمه سرایان گل نیند آگه

که هست رنگی و بویی بدانچه خرسندند

حقوق خدمت سد ساله لعب اطفال است

بکشوری که در آن کودکان خداوندند

ز شور این نمکینان جز این نیاید کار

که بر جراحت وحشی نمک پراکندند

***

157

لب بجنبان که سر تنگ شکر بگشاید

شکرستان ترا قفل ز در بگشاید

غمزه را بخش اجازت که به خنجر بکند

دیده‌ای کو بتو گستاخ نظر بگشاید

ره نظارگیان بسته بمژگان فرما

که به یک چشم زدن راه گذر بگشاید

در گلویم ز تو این گریه که شد عقده ی درد

گرهی نیست که از جای دگر بگشاید

شب ما را بدر صبح نه آن قفل زدند

که بمفتاح دعاهای سحر بگشاید

همه را کشت، بگویید که با خاطر جمع

این زمان باز کند تیغ و کمر بگشاید

راه تقریب حکایت ندهی وحشی را

که مبادا گله را پیش تو سر بگشاید

***

158

خرم دل آنکس که ز بستان تو آید

گل در بغل از گشت گلستان تو آید

ما با لب تفسیده ره بادیه رفتیم

خوش آنکه ز سرچشمه ی حیوان تو آید

خوش می‌گذری غنچه گشای چمن کیست

این باد که از جنبش دامان تو آید

بر مائده ی خلد خورانم همه خونم

رشک مگسی کان ز سر خوان تو آید

گو ماتم خود دار و به نظاره قدم نه

آنکس که براه سر میدان تو آید

سر لشکر هر فتنه که آید پی جانی

تازان ز ره عرصه ی جولان تو آید

وحشی مرض عشق کشد چاره گران را

بیچاره طبیبی که بدرمان تو آید

***

159

نزدیک ما سگان درت جا نمی‌کنند

مردم چه احتراز که از ما نمی‌کنند

رسم کجاست این، تو بگو در کدام ملک

دل می‌برند و چشم ببالا نمی‌کنند

رحمی نمی‌کنی، مگر این محرمان تو

اظهار حال ما بتو اصلا نمی‌کنند

لیلی تمام گوش و ندیمان بزم خاص

ذکر اسیر بادیه قطعا نمی‌کنند

این قرب و بعد چیست نه ما جمله عاشقیم

آنها چه کرده‌اند که اینها نمی‌کنند

عشق آن دقیقه نیست که از کس توان نهفت

مردم مگر نگاه به سیما نمی‌کنند

پند عبث بلاست بلی زیرکانه عشق

بیهوده جا بگوشه ی صحرا نمی‌کنند

این طرفه بین که تشنه لبان را بقطره‌ای

سد احتیاج هست و تمنا نمی‌کنند

وحشی چه کرده‌ای تو که خاصان بزم او

هرگز عنایتی بتو پیدا نمی‌کنند

***

160

گر دیده به در یوزه ی دیدار نیاید

دل در نظر یار چنین خوار نیاید

ور دعوی جانبازی عشقی نکند دل

بر جان کسی اینهمه آزار نیاید

فرماندهی کشور جان کار بزرگیست

نو دولت حسنی، ز تو این کار نیاید

ندهد دل ما گوشه ی هجر تو به سد وصل

عادت به قفس کرده به گلزار نیاید

با بوی بسازم که گل باغچه ی وصل

بیش از بغل و دامن اغیار نباید

ناپخته ثمر اینهمه غوغای خریدار

نو باوه ی این باغ به بازار نیاید

بس ذوق که حاصل کند از زمزمه ی عشق

از وحشی اگر یار مرا عار نیاید

***

161

گرچه می‌دانم که می‌رنجی و مشکل می‌شود

گر نکوبی حلقه سدّ ی بر در دل می‌شود

همچو فانوسش کسی باید که دارد پاس حسن

زانکه لازم گشت و جایش شمع محفل می‌شود

یک رهش خاص از برای جان ما بیرون فرست

آن نگه کش تا بما سد جای منزل می‌شود

رخنه بند دیده ی امید خواهد شد مکن

خاک کویت کز سرشک اشک ما گل می‌شود

آنچه کردی انفعالش عذر خواهد باک نیست

چشمها روزی اگر با هم مقابل می‌شود

دیده را خونبار خواهد کرد از دیدار زود

گر تغافل در میان زینگونه حایل می‌شود

دست برهم سود نی دارد کزو خون می‌چکد

در کمین صید صیادی که غافل می‌شود

عشوه‌های چشم را کان غمزه می‌خوانند و ناز

من گرفتم سحر شد آخر نه باطل می‌شود

گل طراوت دارد اما گو به بلبل خوش ترا

کاب و رنگ صبحگاهش چاشت زایل می‌شود

دل اگر دیوانه شد دارالشفای صبر هست

می‌کنم یک هفته‌اش زنجیر و عاقل می‌شود

عشق و سودا چیست وحشی مایه ی بی‌حاصلی

غیر ناکامی ز خودکامان چه حاصل می‌شود

***

162

شهر، بیم است کزین حسن پرآشوب شود

اینقدر نیز نباید که کسی خوب شود

در زمینی که باین کوکبه شاهی گذرد

سر بسیار گدایان که لگدکوب شود

نشود هیچ کم از کوکبه ی شاهی حسن

یوسف ار ملتفت سجده ی یعقوب شود

خاک بادا بسر آن مژه ی گرد آلود

کش در آن کو نپسندند که جاروب شود

طلبش گر بکشند نیز مبارک طلبی ‌ست

طالبی را که کسی مثل تو مطلوب شود

من خود این مطلب عالی ز خدا می‌طلبم

زین چه خوشتر که محب کشته ی محبوب شود

برو ای وحشی و بگذار صف آرایی صبر

شوق لشکرشکنی نیست که مغلوب شود

***

163

شکل مستانه و انکار شرابش نگرید

تا ندانند که مست است، شتابش نگرید

آنکه گوید نزدم جام و زد آتش بدلم

چهره افروختن و میل کبابش نگرید

سد گل تازه شکفته‌ست ز گلزار رخش

گل گل افتاده برو از می نابش نگرید

تا نپرسیم از آن مست که کی می ‌زده‌ای

چین بر ابرو زدن و ناز و عتابش نگرید

***

164

این دل که دوستی بتو خون خواره می‌کند

خصمی بخود نه، با من بیچاره می‌کند

بد خوییت به آخر دیدن گذاشته ست

حالا نظر به خوبی رخساره می‌کند

این صید بی ملاحظه غافل از کمند

گردن دراز کرده چه نظاره می‌کند

این شیشه ی ظریف که صد جا شکسته بیش

این اختلاط چیست که با خاره می‌کند

فردا نمایمش که سوی جیب جان رود

وحشی که جیب عاریتی پاره می‌کند

***

165

گر ریخت پر عقابی، فر هما بماند

جاوید سایه ی او بر فرق ما بماند

رفت آنکه لشکری را در حمله‌ای شکستی

لشکرشکن اگر رفت کشورگشا بماند

ماه سپهر مسند، شد از صف کواکب

مهر ستاره ی خیل، گردون لوا بماند

عباس بیک اعظم کز بار احتشامش

تا انقراض عالم گردون دو تا بماند

خان ضعیف پرور کز بهر حفظ جانش

بر چرخ عالمی را دست دعا بماند

خورشید خادم او، گردون ملازم او

تا حشر این بزرگی، وین کبریا بماند

گردون ذخیره سازد گرد سم سمندش

کز بهر چشم گردون این توتیا بماند

گر دست تیغ فتنه گردون بلند سازد

خشک از نهیب عدلش اندر هوا بماند

گر جان گذاشت خالی نخل رسیده ی او

او هر دو تازه نخلش او را بجا بماند

این را بباغ دولت و آنرا بگلشن بخت

یارب که تا قیامت نشو و نما بماند

تو جاودان بمانی گر او نماند باقی

اقبال تو جهان را تا انتها بماند

وحشی همیشه ماند این زبده ی زمانه

تا هیچکس نماند تنها خدا بماند

***

166

المنة لله که شب هجر سر آمد

خورشید وصال از افق بخت برآمد

سد شکر که زنجیری زندان جدایی

از حبس فراق تو سلامت بدر آمد

شد نوبت دیدار و زدم کوس بشارت

یعنی که دعای سحری کارگر آمد

جان بود ز هجر تو مهیای هزیمت

این بود که ناگاه ز وصلت خبر آمد

بیخود شده بود از شعف وصل تو وحشی

زو درگذر ار او بدرت دیرتر آمد

***

167

یار دور افتاده مان حل مراد ما نکرد

مدتی رفتیم و او یک بار یاد ما نکرد

مجلس ما هر دم از یادش بهشتی دیگر است

گر چه هرگز یاد ما حوری نژاد ما نکرد

بر سر سد راه داد ما بگوش او رسید

یک ره آن بیدادگر گوشی بداد ما نکرد

دل بخاک رهگذارش عمرها پهلو نهاد

او گذاری بر دل خاکی نهاد ما نکرد

اعتماد ما یکی سد شد به وحشی زین غزل

کیست کو سد آفرین بر اعتقاد ما نکرد

***

168

آنکس که دامن از پی کین تو بر زند

بر پای نخل زندگی خود تبر زند

گر کوه خصمی تو کند انتقام تو

آن تیغ را بدست خودش بر کمر زند

از لشکر توجه تو کمترین سوار

تازد برون و یکتنه بر سد حشر زند

قهر تو چون بلند کند گوشه ی کمان

هر تیر را که قصد کند بر جگر زند

شکر خدا که خصم ترا بر جگر نشست

آن تیرها که خواست ترا بر سپر زند

مرغی کز آشیانه ی خصم تو بر پرید

الا بخون خود نتواند که پر زند

آنجا که باطن تو کشد تیغ انتقام

از دور ایستد اجل و الحذر زند

تو در گلو فشاری خصمی و جان او

در بند فرجه‌ایست که از تن بدر زند

مطرب به بزم خواند عدویت چه غافلست

گو کس روانه کن که در نوحه گر زند

در راه سیر کوکب اقبال تو سپهر

در دیده ی ستاره ی بد نیشتر زند

فتحی نموده‌ای دگر از نو که بر فلک

اقبال طبل نصرت و کوس ظفر زند

وحشی کجاست منکر او تا چو دیگران

خود را به تیغ قهر قضا و قدر زند

***

169

بازم غم بیهوده به همخانگی آمد

عشق آمد و با نشأه ی دیوانگی آمد

ای عقل همانا که نداری خبر از عشق

بگریز که او دشمن فرزانگی آمد

خوش باشد اگر کنج غمت هست که این دل

با رخنه ی دیرینه به ویرانگی آمد

دارد خبری آن نگه خاص که سویم

مخصوص بسد شیوه ی بیگانگی آمد

ای شمع بهر شعله که خواهیش بسوزان

مرغ دل وحشی که به پروانگی آمد

***

170

ملک دل را سپه ناز بیغما آمد

دیده را مژده که هنگام تماشا آمد

تا چه کردیم که چون سبزه ز کویی ندمیم

گل بگلزار شد و لاله بصحرا آمد

پرتو طلعت یوسف مگرش خواهد عذر

آنچه بر دیده ی یعقوب و زلیخا آمد

غمزه‌اش کرد طمع در دل و چونش ندهم

خاصه اکنون که تبسم بتقاضا آمد

مژده ی عمر ابد می‌رسد اکنون ز لبش

صبرکن یک نفس ای دل که مسیحا آمد

منع دل زین ره پر تفرقه کردم نشنید

رفت با یک حشر طاقت و تنها آمد

باش آماده ی فتراک ملامت وحشی

که تو در خوابی و صیاد ز سد جا آمد

***

171

اغیار را آسان کشد عاشق چو ترک جان کند

هر کس که از جان بگذرد بسیار خون آسان کند

ای دل براه سیل غم جانرا چه غمخواری کنی

این خانه ی اندوه را بگذار تا ویران کند

جان صرف پرکاری که او چون رو ببازار آورد

بازار خوبان بشکند نرخ بلا ارزان کند

از بی سر و سامانیم یاران نصیحت تا بکی

او می‌گذارد تا کسی فکر سر و سامان کند

شد کعبه ی دل از بتان بتخانه وحشی چون کنم

داغ رقیبانش اگر آتشگه گبران کند

***

172

خوش آن روزی که زنجیر جنون برپای من باشد

بهر جا پا نهم از بیخودی غوغای من باشد

خوش آن عشقی که در کوی جنونم خسروی بخشد

جهان پر لشکر از اشک جهان پیمای من باشد

هوس دارم دگر در عشق آن شب زنده‌داری ها

که در هر گوشه‌ای افسانه ی سودای من باشد

خوش آن کز خار خار داغ عشق لاله رخساری

جهانی لاله زار چشم خون پالای من باشد

مرا دیوانه سازد این هوس وحشی که از یاری

مهی را گوش بر افسانه ی شبهای من باشد

***

173

در اول عشق و جنون آهم ز گردون بگذرد

آغاز کردم اینچنین، انجام آن چون بگذرد

لیلی که شد مجنون ازو دور از خرد سد مرحله

کو تا ز عشق روی تو سد ره ز مجنون بگذرد

ای آنکه پرسی حال من وه چون بود حال کسی

کزدیده هر دم بر رخش سد جدول خون بگذرد

از دل برآید شعله‌ای کاتش بعالم در زند

هرگه که در خاطر مرا آن جامه گلگون بگذرد

وحشی که شد گوهرفشان در وصف عقد گوهرش

نبود عجب کز نظم او از در مکنون بگذرد

***

174

نشانم پیش تیرش کاش تیرش بر نشان آید

که پیشم از پی تیر خود آن ابرو کمان آید

مگوییدش حدیث کوه درد من که می‌ترسم

چو گویید این سخن ناگه بر آن خاطر گران آید

از آنم کس نمی‌پرسد که چون پرسد کسی حالم

باو گویم غم دل آنقدر کز من بجان آید

بیا ای باد خاکم بر سر هر رهگذر افکن

که دامانش بگیرم هر کجا دامن کشان آید

ز شوق او نرفتم سوی بستان، بهر آن رفتم

که شاید نخل من روزی بسوی بوستان آید

تو دمساز رقیبانی چنین معلوم می‌گردد

که چون خوانی مرا نام رقیبت بر زبان آید

صبوحی کرده میآمد، بسی خون کرده رفتارش

بلی خونها شود جایی که مستی آنچنان آید

مگو وحشی چرا از بزم او غمناک می‌آیی

کسی کز بزم او بیرون رود چون شادمان آید

***

175

هم مگر فیض توام نطق و بیانی بدهد

در خور شکر عطای تو زبانی بدهد

آن جواهر که توان کرد نثار تو کم است

هم مگر همت تو بحری و کانی بدهد

چشمه ی فیض گشا خاطر فیاض شماست

وه چه باشد که بما طبع روانی بدهد

وحشی از عهده ی شکر تو نیاید بیرون

عذر این خواهد اگر عمر امانی بدهد

***

176

غم هجوم آورده می‌دانم که زارم می‌کشد

وین غم دیگر که دور از روی یارم می‌کشد

می‌کشد سد بار هر ساعت من بد روز را

من نمی‌دانم که روزی چند بارم می‌کشد

گریه کن بر حسرت و درد من ای ابر بهار

کاینچنین فصلی غم آن گلعذارم می‌کشد

شب هلاکم می‌کند اندیشه ی غمهای روز

روز فکر محنت شبهای تارم می‌کشد

گفته خواهم کشت وحشی را به سد بیداد زود

دیر می‌آید مگر از انتظارم می‌کشد

***

177

کجا در بزم او جای چو من دیوانه‌ای باشد

مقام همچو من دیوانه ای، ویرانه‌ای باشد

چو مجنون تازه سازم داستان عشق و رسوایی

که اینهم در میان مردمان افسانه‌ای باشد

من و شمعی که باشد قدر عاشق آنقدر پیشش

که چون خود را بسوزد کمتر از پروانه‌ای باشد

میان آشنایان هر چه می‌خواهی بکن با من

ولی خوارم مکن چندین اگر بیگانه‌ای باشد

مگو وحشی کجا می‌باشد ای سلطان مهرویان

کجا باشد مقامش گوشه ی میخانه‌ای باشد

***

178

باغ ترا نظارگیانی که دیده‌اند

گفتند سبزه های خوشش بردمیده‌اند

در بوستان حسن تو گل بر سر گلست

در بسته بوده‌ای و گلش را نچیده‌اند

ای باد سرگذشت جدایی بگل بگوی

زین بلبلان که سر به پر اندر کشیده‌اند

آیا چگونه می‌گذرد تلخی قفس

بر توتیان که بر شکرستان پریده‌اند

شکرت بخون رقم شود ار سر بری بجور

عشاق را زبان شکایت بریده‌اند

از بی‌حقیقتیست شکایت ز مردمی

کز بهر ما هزار حکایت شنیده‌اند

وحشی بیا که آمده آن بلهوس گداز

زرهای کم عیار به آتش رسیده‌اند

***

179

عشق گو بی عزتم کن، عشق و خواری گفته‌اند

عاشقی را مایه ی بی اعتباری گفته‌اند

کوه محنت بر دلم نه منتت بر جان من

عاشقی را رکن اعظم بردباری گفته‌اند

پای تا سر بیم و امیدم که طور عشق را

غایت نومیدی و امیدواری گفته‌اند

پیش من هست احتراز از چشم و دل از غیر دوست

آنچه اهل تقویش پرهیزکاری گفته‌اند

راست شد دل با رضای یارو، رست از هجر و وصل

آری آری راستی و رستگاری گفته‌اند

من مرید عشق گر ارشاد آن شد حاصلم

آن صفت کش نام موت اختیاری گفته‌اند

زیستن فرعست وحشی، اصل پاس دوستیست

جان و سر سهلست اول حفظ یاری گفته‌اند

***

180

پی وصلش نخواهم زود یاری در میان افتد

که شوق افزون شود چون روزگاری در میان افتد

بخود دادم قرار صبر بی او یک دو روز اما

از آن ترسم که ناگه روزگاری در میان افتد

فغان کز دست شد کارم ز هجر و کار سازان را

ز ضعف طالعم هر روز کاری در میان افتد

خوش آن روزی که چون گویند پیشت حرف مشتاقان

حدیث درد من هم از کناری در میان افتد

***

181

کسی کز رشک من محروم از آن پیمان شکن گرید

اگر در بزم او بیند مرا، بر حال من گرید

ببزم عیش بی دردان بجانم، کو غم آبادی

که سوزد یک طرف مجنون و یک سو کوهکن گرید

چه می‌پرسی حدیث درد پروردی که احوالش

کسی هرگز نفهمد بسکه هنگام سخن گرید

نشینم من هم از اندوه و، دور از کوی او گریم

غریب و دردمندی هر کجا دور از وطن گرید

برو ای پند گو بگذار وحشی را که این مسکین

دمی بنشیند و بر روزگار خویشتن گرید

***

182

کاری نشد از پیش و زکف نقد بقا شد

این نقد بقا چیست که بیهوده فنا شد

اظهار محبت بسگ کوی تو کردیم

گفتیم مگر دوست شود دشمن ما شد

دل خون شد و از دیده ی خونابه فشان رفت

تا رفته‌ای از دیده چه گویم که چها شد

با جلوه ی حسنت چه کند این تن چون کاه

انوار تجلیست کزان کوه ز پا شد

رفتیم بخواب غم از افسانه ی وحشی

او را که به عشرتگه ما راهنما شد

***

183

پی خدنگ جگرگون بخون مردم کرد

بهانه ساخت که شنجرف بوده پی گم کرد

تبسمی ز لب دلفریب او دیدم

که هر چه با دل من کرد آن تبسم کرد

چنان شدم ز غم و غصه ی جدایی دوست

که دید دشمن اگر حال من، ترحم کرد

ز سنگ تفرقه ایمن نشست صاف دلی

که رفت و تکیه بدیوار دیر چون خم کرد

نگفت یار که داد از که می‌زند وحشی

اگر چه بر در او عمرها تظلم کرد

***

184

غلام عشق حاشا کز جفای یار بگریزد

نه عاشق بلهوس باشد که از آزار بگریزد

ببر، گر بلبلی درد سر بیهوده از گلشن

که گوید عاشق روی گلم و زخار بگریزد

نباشد بی وفا گل بلکه مرغی بی وفا باشد

که چون گل را نماند خوبی رخسار بگریزد

بس است این طعنه از پروانه تا جاوید بلبل را

که رنگ و بوی گل چون رفت از گلزار بگریزد

چرا از نسبت خود عشق را تهمت نهد وحشی

کسی کز جور یار و طعنه ی اغیار بگریزد

***

185

در آن دیار که هجران بود حیات نباشد

اساس زندگی خضر را ثبات نباشد

منادی است ز هجران که هر که بندی شد

ز بند خانه ی ما دیگرش نجات نباشد

مبین بظاهر بی‌لطفیش که هست بتان را

تغافلی که کم از هیچ التفات نباشد

متاعهای وفا هست در دکانچه ی عشقم

که در سراسر بازار کاینات نباشد

بمذهب که عمل می‌کنی و کیش که داری

که گفته است که حسن ترا، زکات نباشد

بساط دوری و شطرنج غایبانه بخوبان

بخود فرو شده وحشی عجب که مات نباشد

***

186

هیچکس چشم بسوی من بیمار نکرد

که به جان ‌دادن من گریه ی بسیار نکرد

که مرا در نظر آورد که از غایت ناز

چین بر ابرو نزد و روی بدیوار نکرد

هیچ سنگین دل بی‌رحم بغیر از تو نبود

که سرود غم من در دل او کار نکرد

روح آن کشته ی غم شاد که تا بود دمی

یار غم بود و شکایت ز غم یار نکرد

روز مردن ز تو وحشی گله‌ها داشت ولی

رفت از کار زبان وی و اظهار نکرد

***

187

آیینه ی جمال ترا آن صفا نماند

آهی زدیم و آینه‌ات را جلا نماند

روزی که ما ز بند تو آزاد می‌شدیم

بودند سد اسیر و یکی مبتلا نماند

دیگر من و شکایت آن بی وفا کز او

هیچم امیدواری مهر و وفا نماند

سوی مصاحبان تو هرگز کسی ندید

کز انفعال چشم تو بر پشت پا نماند

وحشی ز آستانه ی او بار بست و رفت

از ضعف چون تحمل بار جفا نماند

***

188

هرکه یار ماست میل کشتن ما می‌کند

جرم یاران چیست دوران این تقاضا می‌کند

می‌کند افشای درد عشق داغ تازه‌ام

این سیه‌رو دردمندان را چه رسوا می‌کند

اشک هر دم پیش مردم آبرویم می‌برد

چون توان گفتن که طفلی با من اینها می‌کند

از جنون ما تماشای خوشی خواهد شدن

هر که می‌آید بکوی ما تماشا می‌کند

دم به دم از درد وحشی سنگ بر دل می‌زند

هر زمان درد دلی از سنگ پیدا می‌کند

***

189

ما را بسوی خود خم موی تو می‌کشد

زنجیر کرده بر سر کوی تو می‌کشد

ای باغ خوش بخند که خلقی ز هر طرف

چون سبزه رخت بر لب جوی تو می‌کشد

ای سبزه، بخت سبز تو داری که لاله سان

هر سو کسی پیاله بروی تو می‌کشد

ای بوستان شکفته شو اکنون که خلق را

دل همچو غنچه باز بسوی تو می‌کشد

***

190

دوش اندک شکوه‌ای از یار می‌بایست کرد

وز پی آن گریه‌ای بسیار می‌بایست کرد

حال خود گر عرض می‌کردم باین سوز و گداز

چاره ی کار منش ناچار می‌بایست کرد

بعد عمری کامدی یک لحظه می‌بایست‌ بود

پرسش حال من بیمار می‌بایست کرد

امتحان ناکرده خواندی غیر را در بزم خاص

چند روزی چون منش آزار می‌بایست کرد

رفتن از مجلس بدین صورت چه معنی داشت دوش

رنجشی گر داشتی اظهار می‌بایست کرد

تا شود ظاهر که نام ما نرفت از یاد دوست

یاد ما در نامه‌ای یک بار می‌بایست

کار خود بد کردم از عرض محبت پیش یار

خود غلط کردم چرا این کار می‌بایست کرد

شب که می‌بردند مست از بزم آن بدخو مرا

هر چه دل می‌خواست با اغیار می‌بایست کرد

اینکه وحشی را زدی بردار کم لطفی نبود

اولش بسیار منت دار می‌بایست کرد

***

191

سرخیی کان ز نی تیر تو پیدا باشد

رنگ خونابه ی خم جگر ما باشد

رازها دارم و زان بیم که بدنام شود

می‌کنم دوری از آن شوخ چو تنها باشد

چون دهم جان کفنم پینه ی مرهم گردد

بسکه از تیغ توام زخم بر اعضا باشد

ای خوش آن ناز که چون بر سر غوغا باشی

اثر خنده ز لب های تو پیدا باشد

چون تو در دیده نشینی نرود اشک بلی

کی رود طفل زجایی که تماشا باشد

میرم از دغدغه چون غیر نباشد پیدا

که مبادا حرم وصل تواش جا باشد

گل گل از سنگ جنون کشت تن ما وحشی

آری آری گل دیوانگی اینها باشد

***

192

میکشم زان تندخو گر صد تغافل می‌کند

دیگری باشد کجا چندین تحمل می‌کند

می‌کند فریاد بلبل از کمال شوق باد

غنچه گویا خنده‌ای در کار بلبل می‌کند

بر رخ چون زر سرشک همچو سیمم دید و گفت

این گدا را بین که اظهار تجمل می‌کند

زلف او دل برد و کاکل در پی جانست وای

کانچه با جانم نکرد آن زلف، کاکل می‌کند

می‌کند بی نوگلی خونابه ی دل در کنار

در چمن وحشی چنین دامن پر از گل می‌کند

***

193

هرگز بغرض عشق من آلوده نگردد

چشمم بکف پای کسی سوده نگردد

آلوده نیم چون دگران این هنرم هست

کز صحبت من هیچکس آلوده نگردد

پروانه‌ام و عادت من سوختن خویش

تا پاک نسوزم دلم آسوده نگردد

با بلهوس از پاکی دامان تو گفتم

تا باز بدنبال تو بیهوده نگردد

وحشی ز غمش جان تو فرسود عجب نیست

جان است نه سنگ است که فرسوده نگردد

***

194

آنکه هرگز یاد مشتاقان به مکتوبی نکرد

گرچه گستاخیست می‌گوییم پرخوبی نکرد

با وجود کاروان مصر کز هم نگسلد

یوسفی دارم که هرگز یاد یعقوبی نکرد

کشت ما را هجر و یاری بر در سلطان وصل

جامه ی خون بسته ی ما بر سر چوبی نکرد

دورم از مطلب همان با آنکه هرگز هیچکس

اینقدرها جهد در تحصیل مطلوبی نکرد

با بلایی چون بلای هجر عمری کرد صبر

آنچه وحشی کرد هرگز هیچ ایوبی نکرد

***

195

دلی کز عشق گردد گرم، افسردن نمی‌داند

چراغی را که این آتش بود مردن نمی‌داند

دلی دارم که هر چندش بیازاری نیازارد

نه دل سنگست پنداری که آزردن نمی‌داند

خسک در زیر پا دارد مقیم کوی مشتاقی

عجب نبود که پای صبر افشردن نمی‌داند

عنان کمتر کش اینجا چون رسی کز ما وفاکیشان

کسی دست تظلم بر عنان بردن نمی‌داند

میی در کاسه دارم مایه ی سد گونه بد مستی

هنوز او مستی خون جگر خوردن نمی‌داند

بخند، ای گل کز آب چشم وحشی پرورش داری

که هر گل کو ببار آورد پژمردن نمی‌داند

***

196

کسی از دور تا کی چین ابروی کسی بیند

سراپا چشم حسرت گردد و سوی کسی بیند

ز روی خویشتن هم شرم می‌آید مرا تا کی

کسی بنشیند و از دور در روی کسی بیند

نه مغروری چنانم کشت کز دل چون کشد خنجر

سری پیش افکند در چاک پهلوی کسی بیند

فلک گو استخوان پیش سگ افکن ناتوانی را

که فرساید ز حسرت چون سگ کوی کسی بیند

کسی داند که وحشی را چه برق افتاد در خرمن

که داغی بر جگر از تندی خوی کسی بیند

***

197

که جان برد اگر آن مست سرگردان بدر آید

کلاه کج نهد از ناز و بر سر گذر آید

رسید بار دگر بار حسن حکم چه باشد

دگر که از نظر افتد که باز در نظر آید

ز سوی مصر به کنعان عجب رهیست که باشد

هنوز قافله در مصر و قاصد و خبر آید

کمینه خاصیت عشق جذبه‌ایست که کس را

ز هر دری که پرانند بیش، بیشتر آید

سبو بدوش و صراحی بدست و محتسب از پی

نعوذ بالله اگر پای من بسنگ برآید

مگو که وحشیم آید ز پی اگر بروم من

چه مانع است نیاید چرا به چشم و سر آید

***

198

شوقم گرفت و از در عقلم برون کشید

یکروزه مهر بین که به عشق و جنون کشید

آن آرزو که دوش نبودش اثر هنوز

بسیار زود بود باین عشق چون کشید

فرهاد وضع مجلس شیرین نظاره کرد

برجست و رخت خود بسوی بیستون کشید

خود را نهفته بود بر این آستانه عشق

بیرون دوید ناگه و ما را درون کشید

آن نم که بود قطره شد و قطره جوی آب

وز آب جو گذشت به توفان جنون کشید

زین می بجرعه ی دگر از خود برون رویم

زین بادهای درد که از ما فزون کشید

وحشی بخود نکرد چنین خوار خویش را

گر خواریی کشید ز بخت زبون کشید

***

199

ز کار بسته ی ما عقده ی حرمان که بگشاید

که سازد این کلید و قفل این زندان که بگشاید

بگلخن گر روم از رشک گلخن تاب در بندند

بروی ناکسی چون من در بستان که بگشاید

چنین کز دیدن هر ناپسندم خون بجوش آمد

اگر نه سیل خون زور آورد مژگان که بگشاید

جگر تا لب گره از غصه و سد عقده در خاطر

کجا ظاهر کنم وین عقده ی پنهان که بگشاید

سراید هر کسی افسانه ای زین بخت نافرمان

مرا از خواب چشم بخت نافرمان که بگشاید

طلسم دوستی پرخوف و گنج وصل پردشمن

عجب گنجیست اما تا طلسم آن که بگشاید

مگو وحشی که بگشاید در امید ما آخر

خدا بگشاید این در آخر ای نادان که بگشاید

***

200

شد حشر جان ز پی یکه سواری رسید

خنجر پرخون به دست شیر شکاری رسید

بیهده ابرش نتاخت اینطرف آن ترک مست

تیغ به دست اینچنین از پی کاری رسید

رخش دوانی ز پیش، اشک فشانی ز پی

تند سواری گذشت، غاشیه داری رسید

داغ جنون تازه گشت این دل پژمرده را

سخت خزانی گذشت، خوب بهاری رسید

وحشی ازین موج خیز رست ولی بعد مرگ

غوطه بسی زد بخون تا به کناری رسید

***

201

مگر من بلبلم کز گفتگوی گل زبان بندند

چو گلبن رخت رنگ و بوی خویش از بوستان بندند

گلشن درهم شکفت آن بی مروت بین که می‌خواهد

چنین فصلی در بستان بروی دوستان بندند

زبانم میسراید قصه ی اندوه و می‌ترسم

که بر هر حرف من بدگو هزاران داستان بندد

خدنگی خورده‌ام کاری ز شست ناز پرکاری

که از ابرو گشاید تیر و تهمت بر کمان بندد

رهی در پیشم افتادست و بیم رهزنی در پی

که چون بر کاروانی تاخت اول دست جان بندد

قبا می‌پوشد و خون می‌کند افشاندن دستش

معاذلله از آن ساعت که خنجر بر میان بندد

علاج زخمهای ظاهری آید ز وحشی هم

طبیبی آنچنان خواهم که او زخمی نهان بندند

***

202

چرا خود را کسی در دام سد بی نسبت اندازد

رود با یک جهان نااهل طرح صحبت اندازد

حذر از صحبت او باش اگر خود یک نفس باشد

که گر خود پادشاهی کثرت اندر حرمت اندازد

نگه دار آب و رنگ خویش ای یاقوت پر قیمت

که بی آبی و بی رنگی خلل در قیمت اندازد

چو باشد باده در خم تلخی و حالی دگر دارد

تصرف کردن بادیش از کیفیت اندازد

خلاف عقل باشد می نخورده جامه آلود

برد خود را کسی در شاهراه تهمت اندازد

تو و ما را وداع حسن و عشق اولاست کاین صحبت

نه تنها حسن را، سد عشق را از حالت اندازد

مجال گفت و گو تنگ است، گو وحشی زبان در کش

همان به کاین نصیحتها بوقت فرصت اندازد

***

203

در راسته ی ناز فروشان که بتانند

ماییم و نگاهی که به هیچش نستانند

ای عشق شدی خوار بکش ناز دو روزی

کاین حسن فروشان همه قدر تو ندانند

خوبان که گهی خوانمشان عمر و گهی جان

بازی مخور از من که نه عمرند و نه جانند

جانند بدین وجه کشان نیست وفایی

عمرند از این رو که بسرعت گذرانند

جز رنگی و بویی نه و سد مایه ی آزار

در پرده ی گل خار بنی چند نهانند

بی‌جوشن فولاد صبوری نروی پیش

کاین لشکر بیداد عجب سخت کمانند

وحشی سخن نقص بتان بیهده گوییست

خوبند الهی که بسی سال بمانند

***

204

ما را دو روزه دوری دیدار می‌کشد

زهریست این که اندک و بسیار می‌کشد

عمرت دراز باد که ما را فراق تو

خوش می‌برد بزاری و خوش زار می‌کشد

مجروح را جراحت و بیمار را مرض

عشاق را مفارقت یار می‌کشید

آنجا که حسن دست به تیغ کرشمه برد

اول جفاکشان وفادار می‌کشد

وحشی چنین کشنده بلایی که هجر اوست

ما را هزار بار نه یک بار می‌کشد

***

205

خونخواره راهی می‌روم تا خود بپایان کی رسد

پایی که این ره سر کند دیگر بدامان کی رسد

سهل است کار پای من گو در طلب فرسوده شو

این سر که من می‌بینمش لیکن بسامان کی رسد

گرچه توانی چاره‌ام سهل است گو دردم بکش

نتوان نهادن بدعتی عاشق بدرمان کی رسد

جانی که پرسیدی ازو کرده وداع کالبد

بر لب ستاده منتظر تا از تو فرمان کی رسد

داور دلم در تربیت شاخی برش نادیده کس

تا چون گلی زو بشکفد یا میوه ی آن کی رسد

نازم مشام شوق را ورنه صبا گر بگذرد

در مصر بر پیراهنی بویش به کنعان کی رسد

موری بجد بندد میان بزم سلیمان جا کند

تو سعی کن وحشی مگو کاین جان بجانان کی رسد

***

206

عشق کو تا شحنه ی حسرت بزندانم کشد

انتقال عهد فارغ بالی از جانم کشد

بر در میخانه من خواهم که آید غمزه مست

گه میانم گیرد و گاهی گریبانم کشد

پر نگاهی کو که چون بر دل گشاید تیر ناز

از پی هم سد نگه تازد که پیکانم کشد

سرمه‌ای خواهم که جز یک رو نبینم، عشق کو

تا بمیل آتشین در چشم گریانم کشد

گلشن شوقی هوس دارم که رضوان از بهشت

بر در باغ آید و سوی گلستانم کشد

وعده گاهی کو که چون نومید برخیزم ز وصل

دست امید وفای وعده دامانم کشد

در کدامین چشم جویم آن نگاه بردگی

کاشکارا گویدیم برخیز و پنهانم کشد

آن غزالی را که وحشی خواهد ار واقع شود

دهر بس نیت که از طبع غزلخوانم کشد

***

207

درون دل بغیر از یار و فکر یارکی گنجد

خیال روی او اینجا در او اغیار کی گنجد

ز حرف و صوت بیرونست راز عشق من با او

رموز عشق وجدانیست در گفتار کی گنجد

من و آزردگی از عشق او حاشا معاذلله

دلی کز مهر پر باشد در او آزارکی گنجد

بر طایی بخت یک خمخانه می ساقی که بر لب نه

بظرف تنگ من این باده ی بسیارکی گنجد

چه جای مرهم راحت دل بیمار وحشی را

بجز حسرت در آن دل کز تو شد افکارکی گنجد

***

208

دلم خود را به نیش غمزه‌ای افکار می‌خواهد

شکایت دارد از آسودگی، آزار می‌خواهد

بلا اینست کاین دل بهر ناز و عشوه می‌میرد

ز نیکویان نه تنها خوبی رخسار می‌خواهد

دل از دستی بدر بردن نباشد کار هر چشمی

نگاه پر تصرف غمزه ی پر کار می‌خواهد

بود آهو که صیادش به یک تیر افکند در خون

دلی را صید کردن کوشش بسیار می‌خواهد

غلامی هست وحشی نام و می‌خواهد خریداری

ببازار نکورویان که خدمتکار می‌خواهد

***

209

جنونی داشتم زین پیش بازم آن جنون آمد

مرا تا چون برون آرد که پر غوغا درون آمد

که دارد باطل السحری که بر بازوی جان بندم

که جادوی قدیمی بر سر سحر و فسون آمد

ندانم چون شود انجام مجلس کان حریف افکن

میی افکند در ساغر کزان می بوی خون آمد

سپر انداختیم اینست اگر چین خم ابرو

که زور این کمان از بازوی طاقت فزون آمد

مرا خوانی و من دوری کنم با یک جهان رغبت

چنین باشد بلی ‌آنکس که بختش واژگون آمد

مگو وحشی چگونه آمدت این مهر در سینه

همی‌ دانم که خوب آمد نمی‌دانم که چون آمد

***

210

آه شراره بارم کان از درون برآمد

ابریست آتش افشان کز بحر خون برآمد

می‌کرد دل تفأل از مصحف جمالش

از زلف او بفالش جیم جنون برآمد

فانون وار ما را از شمع دل فروزی

آتش ز سینه سرزد دود از درون برآمد

از لاله ی جگر خون احوال کوهکن پرس

کان داغدار با او در بیستون برآمد

از چشم پر فن او در یک فریب دادن

از عقل و هوشمندی سد ذوفنون برآمد

بر رسم دادخواهان زد دست بر عنانش

آیا ز دست وحشی این کار چون برآمد

***

211

کی اهل دل بکام خود از دوستان برند

تا کارشان بجان نرسد کی ز جان برند

از ما برید یار باندک حکایتی

چندان نبود این که زهم دوستان برند

شد گرم تا شنید ز ما سوز دل چو شمع

آه این چه حرف بود که ما را زبان برند

آنکس که گشت باعث سوز فراق ما

یا رب سرش بمجلس او شمعستان برند

وحشی مبر به تیغ ز جانان که اهل دل

از هم نمی‌برند اگر از جهان برند

***

212

ز عشق من بتو اغیار بدگمان شده‌اند

کرشمه‌های نهان را نگاهبان شده‌اند

حمایتی که حریفان بزم در بد من

تمام متفق و جمله همزبان شده‌اند

عجب که باده ی رشکی نمی‌رود در جام

که سخت مجلسیان تو سرگران شده‌اند

رقابت است که چون در دلی بکینه نشست

کسی ندید که من بعد مهربان شده‌اند

همه برای تو دارند نکته‌ها وحشی

جماعتی زحریفان که نکته دان شده‌اند

***

213

یاران خدای را بسوی او گذر کنید

باشد کش این خیال ز خاطر بدر کنید

در ما زده ست آتش و بر عزم رفتن است

چون آه ما زبان خود آتش اثر کنید

آتش زبان شوید و بگویید حال ما

هنگام حال گفتن ما دیده تر کنید

از حال ما چنانکه درو کارگر شود

آن بی‌محل سفر کن ما را خبر کنید

منعش کنید از سفر و در میان منع

اغراق در صعوبت رنج سفر کنید

گر خود شنید جان ز من و مژده از شما

ور نشنود مباد که اینجا گذر کنید

وحشی گر این خبر شنود وای بر شما

از آتش زبانه کش او حذر کنید

***

214

سرت از غرور خوبی بکسی فرو نیاید

سر این غرور کردم که کمی درو نیاید

بحلی ز من اگر چه همه باد برد نامم

که کسی بکوی خوبان پی آبرو نیاید

دل رشک پرور من همه سوخت چون نسوزد

که بغیر داغ کاری ز تو تندخو نیاید

ز بلای چشم شوخت نگریختم ز خود هم

به نگاه کن سفارش که بجستجو نیاید

تو بگوی مردی است این بکجا رود اسیری

سر راه تو نگیرد بطواف کو نیاید

تو بمن گذار وحشی که غم تو من بگویم

که تو در حجاب عشقی ز تو گفتگو نیاید

***

215

روزها شد تا کسم پیرامن این در ندید

تا تو گفتی دور شو زین در کسم دیگر ندید

سوخت ما را آنچنان حرمان عاشق سوز ما

کز تنم ‌آنکو نشان می‌جست خاکستر ندید

الوداع ای سر که ما را می‌برد سودای عشق

بر سر راهی که هر کس رفت آنجا سر ندید

مرد عشق است آنکه گر عالم سپاه غم گرفت

تاخت در میدان و بر بسیاری لشکر ندید

گرچه وحشی ناخوشیها دید و سختیها ولی

سخت تر از روزگار هجر و ناخوشتر ندید

***

216

تو خون بکاسه ی من کن که غیرتاب ندارد

تنک شراب ستم ظرف این شراب ندارد

چه دیده‌ای و درین چیست مصلحت که نگاهت

تمام خشم شد و رخصت عتاب ندارد

تو زود رنج تغافل پرست، وه چه بلندی

چه گفته‌ام که سلامم دگر جواب ندارد

بخشکسال وفا رستی ای گیاه محبت

بریز برگ که ابر امید آب ندارد

دل بلاکش وحشی که خو بداغ تو کرده

اگر بآتش دوزخ رود عذاب ندارد

***

217

بلب بگوی که آن خنده ی نهان نکند

مرا بلطف نهان تو بدگمان نکند

تو خود مرا چه کنی لیک چشم را فرمای

که آن نگه که تو کردی زمان زمان نکند

تو رنجه‌ای زمن و میل من ولی چکنم

بگو که ناز توام دست در میان نکند

گرم مجال نگاهی بود زمان چکنم

حکایتی که نگه می‌کند زبان نکند

هزار سود در این بیع هست خواهی دید

مرا بخر که خریدار من زیان نکند

جفا و هر چه کند گو بمن خداوند است

ولیک نسبت ما را باین و آن نکند

بس است جور ز صبر آزمود وحشی را

هزار بار کسی را کس امتحان نکند

***

218

چرا ستمگر من با کسی جفا نکند

جفای او همه کس می‌کشد چرا نکند

فغان ز سنگدل من که خون سد مظلوم

بظلم ریزد و اندیشه از خدا نکند

چه غصه‌ها که نخوردم ز آشنایی تو

خدا ترا بکسی یا رب آشنا نکند

کدام سنگدل از درد من خبر دارد

که با وجود دل سخت گریه‌ها نکند

کشیده جام و سر بی‌گنه کشی دارد

عجب که برنکشد تیغ و قصد ما نکند

بجای خویش نیامد مرا چون وحشی دل

اگر ز تیر تو پیکان بسینه جا نکند

***

219

پرسیدن حال دل ریشم بگذارید

یک دم بغم و محنت خویشم بگذارید

یاران بمیان من و آن مست میآیید

گر می‌کشد آن عربده کیشم بگذارید

گویند که بیش آر صبوری بغم عشق

کی می رود این کار زپیشم بگذارید

روزی که برید از ره این کشته عشقش

آنچه از دو سه روز از همه پیشم بگذارید

وحشی صفتم جامه ی سد پاره بدوزند

چسبیده بزخم دل ریشم بگذارید

***

220

آیین دستگیری ز اهل جهان نیاید

بانگ درای همت زین کاروان نیاید

ای عندلیب خو کن با خار غم که هرگز

بوی گل مروت زین بوستان نیاید

بر حرف اهل حاجت گوش قبول بگشا

کاین حرف را نگوید کس تا بجان نیاید

ناچار گشته غربت دل را و گرنه هرگز

مرغی بود که یادش از آشیان نیاید

کم آیدم بخاطر همصحبتان جانی

کاتش بجان نگیرد دل در فغان نیاید

تیر دعا چه خوبست گر بر نشان توان زد

اما چه چاره سازم گر بر نشان نیاید

وحشی دگر نیاید سویم عروس دولت

روزی بیاید آخر گر این زمان نیاید

***

221

که جان برد اگر آن مست سرگران بدر آید

کلاه کج نهد و بر سر گذر بدر آید

رسید بار دگر بار حسن حکم چه باشد

دگر که از نظر افتد که باز در نظر آید

ز سوی مصر بکنعان عجب رهیست که باشد

هنوز قافله در مصر و نامه و خبر آید

کمینه خاصیت عشق جذبه‌ایست که کس را

ز هر دری که برانند بیش، بیشتر آید

سبو بدوش و صراحی بدست و محتسب از پی

نعوذ بالله اگر پای من بسنگ برآید

مگو که وحشیم آمد ز پی اگر بروم من

چه مانع است نیاید چرا بچشم و سر آید

***

222

روم بجای دگر، دل دهم بیار دگر

هوای یار دگر دارم و دیار دگر

بدیگری دهم این دل که خوار کرده ی تست

چرا که عاشق تو دارد اعتبار دگر

میان ما و تو ناز و نیاز برطرف است

بخود تو نیز بده بعد از این قرار دگر

خبر دهید بصیاد ما که ما رفتیم

بفکر صید دگر باشد و شکار دگر

خموش وحشی از انکار عشق او کاین حرف

حکایتیست که گفتی هزار بار دگر

***

223

دل و طبع خویش را گو که شوند نرم خوتر

که دلم بهانه جو شد من ازو بهانه جوتر

گله گر کنم ز خویت بجز اینقدر نباشد

که شوند اگر تو خواهی قدری ازین نکوتر

همه رنگ حیله بینم پس پرده ی فریبت

برو ای دورو که هستی ز گل دورو دوروتر

تو نه مرغ این شکاری پی صید دیگری رو

که عقاب دیگر آمد به شکار این کبوتر

نه خوش آمده ست وحشی تو غریب خوش ادایی

همه طرز تازه گویی، ز تو کیست تازه گوتر

***

224

آخر ای مغرور گاهی زیر پای خود نگر

زیر پای خود سر عجز گدای خود نگر

این چه استغنا و ناز است، این چه کبر و سرکشیست

حسبه‌ لله بسوی مبتلای خود نگر

چون خرامی غمزه را بنشان بر آن دنبال چشم

نیمکشت ناز خلقی بر قفای خود نگر

این مبین جانا که آسان پنجه ی صبرم شکست

زور بازوی غم مرد آزمای خود نگر

باورت گر نیست از وحشی که می‌سوزد ز تو

چاک در جانش فکن داغ وفای خود نگر

***

225

گو حرمت خود، ناصح فرزانه نگه دار

خود را ز زبان من دیوانه نگه دار

جا در خور او جز صدف دیده ی من نیست

گو جای خود آن گوهر یکدانه نگه دار

زاهد چه کشی اینهمه بر دوش مصلا

بردار سبوی من و رندانه نگه دار

هر چیز که جز باده بود گو برو از دست

در دست همین شیشه و پیمانه نگه دار

پروانه بر آتش زند از بهر تو خود را

ای شمع تو هم حرمت پروانه نگه دار

آن زلف مکن شانه که زنجیر دل ماست

برهم مزن آن سلسله را شانه نگه دار

وحشی ز حرم در قدم دوست قدم نه

حاجی تو برو خشت و گل خانه نگه دار

***

226

جستم از دام، بدام آر گرفتار دگر

من نه آنم که فریب تو خورم بار دگر

شد طبیب من بیمار مسیحا نفسی

تو برو بهر علاج دل بیمار دگر

گو مکن غمزه ی او سعی بدلداری ما

زانکه دادیم دل خویش به دلدار دگر

بسکه آزرده مرا خوشترم از راحت اوست

گر سد آزار ببینم ز دل آزار دگر

وحشی از دست جفارست دلت واقف باش

که نیفتد سر و کارت به جفا کار دگر

***

227

عزلت ما شده سرتاسر دنیا مشهور

قاف تا قاف بود عزلت عنقا مشهور

پایه آن یافت که گر دید مجرد ز همه

هست آری به فلک رفتن عیسا مشهور

نه همین قصه مجنون شده مشهور جهان

در جهان هست ز ما نیز سخنها مشهور

شهرت حسن کند زمزمه عشق بلند

شد ز یوسف سخن عشق زلیخا مشهور

همچو وحشی سخن ما همه جا مشهور است

نیست جایی که نباشد سخن ما مشهور

***

228

شده‌ام سگ غزالی که نگشته رام هرگز

مگسی ز انگبینش نگرفته کام هرگز

ز فروغ آفتابی شب خویش روز خواهم

که شبی ز خانه بیرون ننهاده گام هرگز

هوس پیاله خوردن بودم به خردسالی

که کسی نگفته پیشش ز شراب و جام هرگز

چو حدیث من برآید کند آنچنان تغافل

که مگر بعمر خویشم نشنیده نام هرگز

برهت مقام کردم، نگذاشتی مقیمم

باسیر خود نبودی تو در این مقام هرگز

به شکنج طره ی او دل وحشی است مایل

که خلاصیش مبادا ز بلای دام هرگز

***

229

مست آن ترک بکاشانه ی من بود امروز

وه چه غوغا که نه در خانه ی من بود امروز

وای بر غیر اگر یک دو سه روزی ماند

با من این نوع که جانانه ی من بود امروز

بی لبت خون دلی بود که دورم می‌داد

می که در ساغر و پیمانه ی من بود امروز

بسکه شب قصه ی دیوانگی از من سر زد

بر زبان همه افسانه ی من بود امروز

شرح ویرانگی جغد غم از وحشی پرس

زانکه یک لحظه به ویرانه ی من بود امروز

***

230

دوش پر عربده‌ای بود و نه آنست امروز

نگهش قاصد سد لطف نهانست امروز

حسنش آنست ولی خود نه همانست بلی

بودی آفت دل، راحت جانست امروز

روی در روی و نگه بر نگه و چشم به چشم

حرف ما و تو چه محتاج زبانست امروز

شرح رازی که میان من و او خواهد بود

بیش از حوصله ی نطق و بیانست امروز

تا چه ها بر سر و دستار حریفان گذرد

زان می ‌تند که در رطل گرانست امروز

بر کمان می‌کشد آن غمزه خدنگی که مپرس

ای خوشا سینه ی وحشی که نشانست امروز

***

231

ای دل بی جرم زندانی، تو در بندی هنوز

آرزو کردت باین حال آرزومندی هنوز

کوه اگر بودی ز جا رفتی بنازم حوصله

اینهمه آزردگی داری و خرسندی هنوز

وقت نامد کز جنون این بند از هم بگسلی

الله الله، بسته ی آن سست پیوندی هنوز

با همه خدمت چه بودی گر پذیرفتی ترا

شرم بادت زین غلامی، بی خداوندی هنوز

خنده‌ات بر خود نیامد پاره‌ای بر خود بخند

از لب او چشم در راه شکرخندی هنوز

تا بکی این تیشه خواهی زد بپای خود بس است

این کهن نخل تمنا را نیفکندی هنوز

ساده دل وحشی که می‌داند ترا احوال چیست

وین گمان دارد که گویا قابل پندی هنوز

***

232

وه که دامن می‌کشد آن سرو ناز از من هنوز

ریخت خونم را و دارد احتراز از من هنوز

ناز بر من کن که نازت می‌کشم تا زنده‌ام

نیم جانی هست و می‌آید نیاز از من هنوز

آنچنان جانبازیی کردم براه او که خلق

سالها بگذشت و می‌گویند باز از من هنوز

سوختم سد بار پیش او سراپا همچو شمع

پرسد اکنون باعث سوز و گداز از من هنوز

همچو وحشی گه به تیغم می‌نوازد گه به تیر

مرحمت نگرفته باز آن دلنواز از من هنوز

***

233

گرچه دوری می‌کنم بی‌صبر و آرامم هنوز

می‌نمایم اینچنین وحشی ولی رامم هنوز

باورش می‌آید از من دعوی وارستگی

خود نمی‌داند که چون آورده در دامم هنوز

اول عشق و مرا سد نقش حیرت در ضمیر

این خود آغاز است تا خود چیست انجامم هنوز

من به سد لطف از تو ناخرسند و محروم این زمان

از لبت آورده سد پیغام دشنامم هنوز

صبح و شام از پی دوانم روز تا شب منتظر

همرهی با او میسر نیست یک گامم هنوز

من سراپا گوش کاینک می‌گشاید لب بعذر

او خود اکنون رنجه می‌دارد به پیغامم هنوز

وحشی این پیمانه نستانی که زهر است این نه می

باورت گر نیست دردی هست در جامم هنوز

***

234

هست از رویت مرا سد گونه حیرانی هنوز

وز سر زلف تو انواع پریشانی هنوز

سوخت دل از داغ و داغم بار جانسوز آنچنان

جان برآمد از غم و غم همدم جانی هنوز

ای که گویی پیش او اظهار درد خویش کن

خوب می‌گویی ولی او را نمی‌دانی هنوز

گرچه عمری شد که کشت از درد استغنا مرا

در رخش پیداست آثار پشیمانی هنوز

وحشی از طرز سخن بگذر که اینجا عام نیست

طرز خاص نکته پردازان کاشانی هنوز

***

235

شرح ضعفم از سگان آستان خود بپرس

از کسان یک بار حال ناتوان خود بپرس

شب بکویت مردمان را نیست خواب از دیده‌ام

گر زمن باور نداری از سگان خود بپرس

شرح دردم از زبان غیر پرسیدن چرا

می‌کنی چون لطف باری از زبان خود بپرس

دور از آن کو تا بکی باشی دلا بی خان و مان

این چه اوقاتست راه خان و مان خود بپرس

حال بیماران خود هرگز نمی‌پرسد چرا

وحشی این حال از مه نامهربان خود بپرس

***

236

مغرور کسی به که درت جا نکند کس

وصلی که محالست تمنا نکند کس

نی یوسف مصری تو که در بیع کس آیی

بیعانه ی جان چیست که سودا نکند کس

روشن نکند چشم کس این طرفه عزیزیست

همچشمی یعقوب و زلیخا نکند کس

مرغ دل ما کیست اگر دامگه اینست

سیمرغ بدام افتد و پروا نکند کس

آه این چه غرور است که سد کشته گر افتد

دزدیده هم از دور تماشا نکند کس

چندین سر بی جرم به دار است در آن کو

یک بار سر از ناز ببالا نکند کس

وحشی سبب ناز و تغافل همه حسن است

حسن ار نبود این همه اینها نکند کس

***

237

ای دل به بند دوری او جاودانه باش

ای صبر پاسبان در بند خانه باش

ای سر بخاک تنگ فرورو، ترا که گفت

در بند کسر حرمت این آستانه باش

هرگز میان عاشق و معشوق بعد نیست

سد ساله راه فاصله گو در میانه باش

سد دوزخم زبانه کشد عشق خود یکیست

گو یک زبان بر سر آمد سد زبانه باش

وحشی نگفتمت که کمانش نمی‌کشی

حالا بیا خدنگ بلا را نشانه باش

***

238

عشق می‌فرمایدم مستغنی از دیدار باش

چند گه با یار بودی، چند گه بی یار باش

شوق می‌گوید که آسان نیست بی او زیستن

صبر می‌گوید که باکی نیست گو دشوار باش

وصل خواری بردهد ای طایر بستان پرست

گلستان خواهی قفس، مستغنی از گلزار باش

وصل اگر اینست و ذوقش این که من دریافتم

گر ز حرمانت بسوزد هجر منت دار باش

صبر خواهم کرد وحشی از غم نادیدنش

من چو خواهم مرد گو از حسرت دیدار باش

***

239

تن اگر نبود ز نزدکان چو شد گو دور باش

دیده در وصل است پا از بزم گو مهجور باش

در نگاهی کان بهر ماهی کنی آنهم ز دور

سهل باشد گو عنایت گونه ی منظور باش

یک نگاه لطف از چشم تو ما را می‌رسد

گو کسی کاین نیز نتواند که بیند کور باش

بزم بدمستان عشق است این بحکمت باده نوش

ساقی مجلس شود هم مست و هم مخمور باش

لطف با اغیار و کین با ما تفاوت از کجاست

با همه هر نوع می‌باشی به یک دستور باش

سیل بی لطفی همین سر در بنای ما مده

خانه ی ما یا همه ویرانه یا معمور باش

کار ما و کار وحشی پیش تیغت چون یکیست

گو دلت بی رحم و بازوی ستم پر زور باش

***

240

ترک ما کردی برو همصحبت اغیار باش

یار ما چون نیستی با هر که خواهی یار باش

مست حسنی با رقیبان میل می خوردن مکن

بد حریفانند آنها گفتمت هشیار باش

آنکه ما را هیچ برخورداری از وصلش نبود

از نهال وصل او گو غیر برخوردار باش

گرچه می‌دانم که دشوار است صبر از روی دوست

چند روزی صبر خواهم کرد گو دشوار باش

صبر خواهم کرد وحشی در غم نادیدنش

من که خواهم مرد گو از حسرت دیدار باش

***

241

روزی این بیگانگی بیرون کند از خوی خویش

آشنای ما شود ما را بخواند سوی خویش

هم رسد روزی که در کار بدآموز افکند

این گره کامروز افکنده‌ست برابر وی خویش

لازم ناکامی عشق است استغنای حسن

نیست جای شکوه گر میراندم از کوی خویش

چون پسندم باز فتراک تو، زیر پا فکن

این سری کز بار او فرسوده‌ام زانوی خویش

سود وحشی چهره بر خاک درش چندان که شد

هم خجل از راه او هم منفعل از روی خویش

***

242

کردیم نامزد بتو نابود و بود خویش

گشتیم هیچکاره ی ملک وجود خویش

غماز در کمین گهرهای راز بود

قفلی زدیم بر در گفت و شنود خویش

من بودم و نمودی و باقی خیال تو

رفتم که پرده‌ای بکشم بر نمود خویش

یک وعده خواهم از تو که گردم در انتظار

حاکم تویی در آمدن دیر و زود خویش

از چشم من بخود نگر و منع کن مرا

بی اختیار اگر نشوی در سجود خویش

گو جان و سر برو، غرض ما رضای تست

حاشا که ما زیان تو خواهیم و سود خویش

بزم نشاط یار کجا وین فغان زار

وحشی نوای مجلس غم کن سرود خویش

***

243

درمانده‌ام به درد دل بی علاج خویش

وز بد مزاجی دل کودک مزاج خویش

مهر خزانه یافت دل و جان و هر چه بود

جوید هنوز ازین ده ویران خراج خویش

جان را مگر بمشعله ی دل برون برم

زین روزهای تیره و شبهای داج خویش

فرهاد را که بگذرد از سر چه نسبت است

با آنکه مشکل است بر او ترک تاج خویش

عذب فرات گو دگری خور که ما خوشیم

با آب شور دیده و تلخ اجاج خویش

ای صاحب متاع صباحت تلطفی

کاورده عاجزی بدرت احتیاج خویش

وحشی رواج نیست سخن را، زبان به بند

تا چند دعوی از سخن بی رواج خویش

***

244

بند دیگر دارم از عشقت بهر پیوند خویش

جذبه‌ای خواهم که از هم بگسلانم بند خویش

عشق خونخوار است با بیگانه و خویشش چه کار

خورد کم خونی مگر یعقوب از فرزند خویش

ایستادن نیست بر یک مطلبم در هیچ حال

برنمی‌آیم بمیل طبع ناخرسند خویش

اینچنین مستغنی از حال تهی دستان مباش

آخر ای منعم نگاهی کن به حاجتمند خویش

وحشی آمد از خمار زهد خشکم جان به لب

کو صلای جرعه‌ای تا بشکنم سوگند خویش

***

245

ما در مقام صبر فشردیم گام خویش

یک گام آنطرف ننهیم از مقام خویش

این مرغ تنگ حوصله را دانه‌ای بس است

صیاد ما به دانه چه آراست دام خویش

فارغ نشین که حسن بهر جا که جلوه کرد

مخصوص هیچکس نکند لطف عام خویش

دل شد کبوتر لب بامی که سد رهش

سازند دور و باز نشیند به بام خویش

وحشی رمیده‌ایست که رامش کسی نساخت

آهوی دشت را نتوان ساخت رام خویش

***

246

تو و هر روز و بزم عشرت خویش

من و شبها و کنج محنت خویش

منم با محنت روی زمین خوش

نگه دار آسمان گو راحت خویش

ز هجران مردم و بر سر ندیدم

کسی را غیر سنگ تربت خویش

مکش زحمت برای راندن ما

که ما خواهیم بردن زحمت خویش

بزیر تیغ او نالید وحشی

فتادش سر به پیش ار خجلت خویش

***

247

ریخت خونم را و برد از پیش آن بیداد کیش

خون چون من بیکسی آسان توان بردن ز پیش

هست بیش از طاقت من بار اندوه فراق

بیش ازین طاقت ندارم گفته‌ام سد بار بیش

ناوکت گفتم زدل بگذشت رنجیدی بجان

جان من گفتم خطایی مگذران از لطف خویش

از کدامین درد خود نالم که از دست غمت

سینه‌ام چون دل فکار است و درون چون سینه ریش

نوش عشرت نیست وحشی در جهان بی نیش غم

آرزوی نوش اگر داری منال از زخم نیش

***

248

الاهی از میان ناپسندان بر کران دارش

ز دام حیله ی مردم فریبان در امان دارش

صدای شهپر شاهینی از هر گوشه می‌آید

تذرو غافلی دارم مقیم آشیان دارش

خدایا با منش خوش سرگران داری و خرسندم

نه تنها با من و بس، با همه کس سرگران دارش

پدید آرد هوس از عشق با مردم جفاکاری

نمی‌خواهم براین باشد، خداوندا برآن دارش

تغافل کیش و کین اندیش و دوری جوی و وحشی خوی

عجب وضعیست خوش یا رب همیشه آنچنان دارش

زمان اول حسن است و هستش فتنه‌ها در پی

الاهی در امان از فتنه ی آخر زمان دارش

خدایا فرصت یک حرف پند آمیز می‌خواهم

نمی‌گویم که با وحشی همیشه همزبان دارش

***

249

مستحق کشتنم خود قائلم زارم بکش

بی گنه می‌کشتیم، اکنون گنهکارم بکش

تیغ بیرحمی بکش اول زبانم را ببر

پس بیازار و پس از حرمان بسیارم بکش

جرم می‌آید زمن تا عفو می‌آید ز تو

رحم را حدیست، از حد رفت، این بارم بکش

وحشیم من کشتن من اینکه رویت بنگرم

روی خود بنما و از شادی دیدارم بکش

***

250

کوهکن بر یاد شیرین و لب و جان پرورش

جان شیرین داد و غیر از تیشه نامد بر سرش

آنکه مشت استخوانی بود بگذر سوی او

تا ببینی ز آتش هجران کفن خاکسترش

جمله از خاک درش خیزند روز رستخیز

بسکه بیماران غم مردند بر خاک درش

دست برخنجر خرامان می‌رود آن ترک مست

مانده چشم حسرت خلقی بدست و خنجرش

فکر زلفت از سر وحشی سر مویی نرفت

گرچه مویی گشت از زلف تو جسم لاغرش

***

251

با جوانی چند در عین وفا می‌بینمش

باز با جمع غریبی آشنا می‌بینمش

باز تا امروز دارد با که میل اختلاط

زانکه از یاران دیروزی جدا می‌بینمش

ماه رخسارش که چون آیینه بودی در صفا

بی‌صفا گردید با من بی‌صفت می‌بینمش

آنکه هر دم در ره او می‌ فکندم خویش را

راه می‌گردانم اکنون هر کجا می‌بینمش

مرغ دل وحشی که از دامی بچندین حیله جست

از سرنو باز جایی مبتلا می‌بینمش

***

252

بست زبان شکوه ام لب به سخن گشادنش

عذر عتاب گفتن و وعده ی وصل دادنش

بود جهان جهان فریب از پی جان مضطرب

آمدن و گذشتن و رفتن و ایستادنش

ناز دماند از زمین، فتنه فشاند از هوا

طرز خرام کردن و پا بزمین نهادنش

جذب محبتش کشد، هست بهانه‌ای و بس

اینهمه تند گشتن و در پی من فتادنش

وحشی اگر چنین بود وضع زمانه بعد ازین

وای بر آن که باید از مادر دهر زادنش

***

253

بر میان دامن زدن بینند و چابک رفتنش

تا چو من افتاده‌ای ناگه بگیرد دامنش

مرغ فارغ بال بودم در هوای عافیت

از کمین برخاست ناگه غمزه ی صیدا فکنش

عشق لیلی سخت زنجیریست مجنون آزما

این کسی داند که زنجیری بود در گردنش

سر بقدر آرزو خواهم که چون راند بناز

گرد آن سر گردم و ریزم بپای توسنش

این سر پرآرزو در انتظار عشوه ایست

گوشه ی چشمی بجنبان و بینداز از تنش

سود پیراهن بر آن اندام و ما را کشت رشک

تا قیامت دست ما و دامن پیراهنش

وحشیم حیران او از دور و جان نزدیک لب

کار من موقوف یک دیدن ز چشم پر فنش

***

254

نیستم یک دم ز درد و محنت هجران خلاص

کو اجل تا سازدم زین درد بی درمان خلاص

کار دشوار است بر من، وقت کار است ای اجل

سعی کن باشد که گردانی مرا آسان خلاص

کشتی تابوت می‌خواهم که آب از سر گذشت

تا بآن کشتی کنم خود را ازین توفان خلاص

چند نالم بر درش ای همنشین زارم بکش

کو رهد از درد سر، من گردم از افغان خلاص

بست وحشی با دل خرم ازین غمخانه رخت

چون گرفتاری که خود را یابد از زندان خلاص

***

255

تکیه کردم بر وفای او غلط کردم، غلط

با ختم جان در هوای او غلط کردم، غلط

عمر کردم صرف او فعلی عبث کردم، عبث

ساختم جان را فدای او غلط کردم، غلط

دل بداغش مبتلا کردم خطا کردم، خطا

سوختم خود را برای او غلط کردم، غلط

اینکه دل بستم بمهر عارضش بد بود بد

جان که دادم در هوای او غلط کردم، غلط

همچو وحشی رفت جانم درهوایش حیف، حیف

خو گرفتم با جفای او غلط کردم، غلط

***

256

بی رخ جان پرور جانان مرا از جان چه حظ

از چنان جانی که باشد بی رخ جانان چه حظ

دیگر از شهرم چه خوشحالی چو آن مه پاره رفت

چون ز کنعان رفت یوسف دیگر از کنعان چه حظ

ناامید از خدمت او جان چه کار آید مرا

جان که صرف خدمت جانان نگردد زان چه حظ

جانب بستان چه می‌خوانی مرا ای باغبان

با من آن گلپیرهن چون نیست در بستان چه حظ

دل به تنگ آمد مرا وحشی نمی‌خواهم جهان

از جهان بی او مرا در گوشه ی حرمان چه حظ

***

257

قیمت اهل وفا یار ندانست دریغ

قدر یاران وفادار ندانست دریغ

درد محرومی دیدار مرا کشت افسوس

یار حال من بیمار ندانست دریغ

یار هر خار و خسی گشت درین گلشن حیف

قیمت آن گل رخسار ندانست دریغ

زارم انداخت ز پا خواری هجران هیهات

مردم و حال مرا یار ندانست دریغ

وحشی آن عربده جو کشت بخواری ما را

قدر عشاق جگرخوار ندانست دریغ

***

258

بسودای تو مشغولم ز غوغای جهان فارغ

ز هجر دائمی ایمن ز وصل جاودان فارغ

بلند و پست و هجر و وصل یکسان ساخته بر خود

ورای نور و ظلمت از زمین و آسمان فارغ

سخن را شسته دفتر بر سر آب فراموشی

چو گل از پای تا سر گوش اما از زبان فارغ

کمان را زه بریده، تیر را پیکان و پر کنده

سپر افکنده خود را کرده از تیر و کمان فارغ

عجب مرغی نه جایی در قفس نی از قفس بیرون

ز دام و دانه و پروازگاه و آشیان فارغ

برون از مردن و از زیستن بس بلعجب جایی

که آنجا می‌توان بودن ز ننگ جسم و جان فارغ

بشکلی بند و خرسندی به نامی تا بکی وحشی

بیا تا درنوردم گردم از نام و نشان فارغ

***

259

شمع بزم غیر شد با روی آتشناک، حیف

ریخت آخر آبروی خویش را بر خاک، حیف

روبرو بنشست با هر بی ره و رویی، دریغ

کرد بی باکانه جا در جمع هر بی باک، حیف

ظلم باشد اختلاط او بهر نااهل، ظلم

حیف باشد بر چنان رو دیده ی ناپاک، حیف

گر برآید جانم از غم، نیستی آن، کز غلط

بر زبانت بگذرد روزی کز آن غمناک حیف

در خم فتراک وحشی را نمیبندی چو صید

گوییا می‌آیدت زان حلقه ی فتراک حیف

***

260

مستغنی است از همه عالم گدای عشق

ما و گدایی در دولتسرای عشق

عشق و اساس عشق نهادند بر دوام

یعنی خلل پذیر نگردد بنای عشق

آنها که نام آب بقا وضع کرده‌اند

گفتند نکته‌ای ز دوام و بقای عشق

گو خاک تیره زر کن و سنگ سیاه سیم

آنکس که یافت آگهی از کیمیای عشق

پروانه محو کرد در آتش وجود خویش

یعنی که اتحاد بود انتهای عشق

اینرا کشد به وادی و آنرا برد بکوه

زینها بسی ‌ست تا چه بود اقتضای عشق

وحشی هزار ساله ره از یار سوی یار

یک گام بیش نیست ولیکن بپای عشق

***

261

مده از خنده فریب و مزن از غمزه خدنگ

رو که ما را بتو من بعد نه صلح است و نه جنگ

غمزه گو ناوک خود بیهده زن پس مفکن

که دل و جان دگر ساختم از آهن و سنگ

عذرم این بس اگر از کوی تو رفتم که نماند

نام نیکی که توانم بدنش ساخت به ننگ

بلبل آن به که فریب گل رعنا نخورد

که دو روزیست وفاداری یاران دو رنگ

آه حسرت نه به آیینه ی وحشی آن کرد

که توان بردنش از صیقل ابروی تو زنگ

***

262

تو زمن پرس قدر روز وصال

تشنه داند که چیست آب زلال

ذوق آن جستن از قفس ناگاه

من شناسم نه مرغ فارغ بال

می‌توان مرد بهر آن هجران

کش وصال تو باشد از دنبال

این منم، این منم بخدمت تو

ای خوشم حال و ای خوشم احوال

این تویی، این تویی برابر من

ای خوشم بخت و ای خوشم اقبال

وحشی اسباب خوشدلی همه هست

ای دریغا دو جام مالامال

***

263

کی تبسم دور از آن شیرین تکلم می‌کنم

زهر خند است این که پنداری تبسم می‌کنم

در میان اشک شادی گم شدم روز وصال

اینچنین روزی که دیدم خویش را گم می‌کنم

با من آواره مردم تا به کشتن همرهند

من نمی‌دانم چه بی‌راهی بمردم می‌کنم

چهره پرخاکستر از گلخن برون خواهم دوید

هر چه خواهد کوهکن تا من تظلم می‌کنم

تکیه بر محراب دارد عابد و زاهد بزهد

وحشی دردی کشم من تکیه بر خم می‌کنم

***

264

دل باز رست از تو، ز بند زمانه هم

درهم شکست بند و در بند خانه هم

برخاست باد شرطه و زورق درست ماند

از موج خیز رستم و دیدم کرانه هم

آن مرغ جغد شیوه که سوی تو می‌پرید

بال و پرش بسوختم و آشیانه هم

گر دیگر از پی تو دوم داد من بده

مهمیز کن سمند و بزن تازیانه هم

وحشی چرا به ننگ نمیری که پیش او

از غیر کمتری، ز سگ آستانه هم

***

265

تا چند به غمخانه ی حسرت بنشینم

وقتست که با یار بعشرت بنشینم

بی طاقتیم در ره او می‌رود از حد

کو صبر که در گوشه ی طاقت بنشینم

تا چند روم از پی او بند کنیدم

باشد که زمانی بفراغت بنشینم

داغ تو مرا شمع صفت سوخت کجایی

مگذار که با اشک ندامت بنشینم

پامال شدم چند چو وحشی بره غم

از دست تو بر خاک مذلت بنشینم

***

266

برزن ای دل دامن کوشش که کاری کرده‌ام

باز خود را هرزه گرد رهگذاری کرده‌ام

گشته پایم راز دار طول و عرض کوچه‌ای

چشم را جاسوس راه انتظاری کرده ام

می‌کنم پنهان ز خود اما گلم خواهد شکفت

کز دل خود فهم اندک خار خاری کرده‌ام

آب در پیمانه گردانیده‌ام زین درد بیش

در سبوی خود شراب خوشگواری کرده‌ام

ساقیا پیشینه آن دردی که اندر شیشه بود

دیگران را ده که من دفع خماری کرده‌ام

تا چه فرماید غلوی شوق در افشای راز

برخلاف آن بخود حالا قراری کرده‌ام

وحشی از من زین سرود غم بسی خواهد شنید

زانکه خود را بلبل خرم بهاری کرده‌ام

***

267

هر خون که تو دادی چو می ناب کشیدیم

زهر تو به سد رغبت جلاب کشیدیم

این باب محبت همه اشکال دقیقست

ما زحمت بسیار در این باب کشیدیم

دوش از طرف بام کسی پرتو مه تافت

از ظلمت شب رخت بمهتاب کشیدیم

گر آهن بگداخته در بوته ی ما ریخت

گشتیم سراپا لب و چون آب کشیدیم

هر چند خسک بود از او در ته پهلو

در بستر از او محنت سنجاب کشیدیم

ای دیده بخوابی تو که با اینهمه تشویش

از غفلت این بخت گران خواب کشیدیم

وحشی نپسندند به پیمانه ی دشمن

آن زهر که ما از کف احباب کشیدیم

***

268

سحر کجاست که فراش جلوه‌گاه توام

نشسته بر سر ره دیده‌بان راه توام

هنوز خفته چو بخت منند خلق که من

برون دویده ز شوق رخ چو ماه توام

من آنگدای حریصم که صبح نیست هنوز

که ایستاده بدریوزه ی نگاه توام

مرا تو اول شب رانده‌ای بخواری و من

سحر خود آمده‌ام باز و عذرخواه توام

تو بی‌گناه کشی کن که ایستاده بعذر

بروز عرض جزا حایل گناه توام

اگر بکشتن وحشی گواه می‌طلبی

مرا طلب بگواهی که من گواه توام

***

269

ما چون ز دری پای کشیدیم کشیدیم

امید ز هر کس که بریدیم، بریدیم

دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند

از گوشه ی بامی که پریدیم، پریدیم

رم دادن صید خود از آغاز غلط بود

حالا که رماندی و رمیدیم، رمیدیم

کوی تو که باغ ارم روضه ی خلد است

انگار که دیدیم ندیدیم، ندیدیم

سد باغ بهار است و صلای گل و گلشن

گر میوه ی یک باغ نچیدیم، نچیدیم

سرتا بقدم تیغ دعاییم و تو غافل

هان واقف دم باش رسیدیم، رسیدیم

وحشی سبب دوری و این قسم سخنها

آن نیست که ما هم نشنیدیم، شنیدیم

***

270

عشق ما پرتو ندارد ما چراغ مرده‌ایم

گرم کن هنگامه ی دیگر که ما افسرده‌ایم

گر همه مرهم شوی ما را نباشی سودمند

کز تو پر آزردگی داریم و بس آزرده‌ایم

لخت لخت است اینجگر چون خود نباشد لخت لخت

که مگر دندان حسرت بر جگر افشرده‌ایم

در نمی‌گیرد باو نیرنگ سازیهای ما

گرچه ز افسون آب از آتش برون آورده‌ایم

وحشی آن چشمت اگر خواند بخود نادیده کن

کان فریب است اینکه ما سد بار دیگر خورده‌ایم

***

271

من این کوشش که در تسخیر آن خودکام می‌کردم

اگر وحشی غزالی بود او را رام می‌کردم

درین مدت اگر اوقات من صرف ملک می‌شد

باو در بزمگاه عیش می در جام می‌کردم

رهم را منتهایی نیست زان رو دورم از مقصد

اگر می‌داشت پایانی منش یک گام می‌کردم

بکنج این قفس افتاده عاجز من همان مرغم

که تعلیم خلاص بستگان دام می‌کردم

باندک صبر دیگر رفته بود این ناز بی‌موقع

غلط کردم چرا این صلح بی هنگام می‌کردم

پیامی کرد کز شرمندگی مردم که گفت اورا

شکایت گونه‌ای کز بخت نافرجام می‌کردم

چه ننگ آمیز نامی بوده پیش یار این وحشی

بسی به بود ازین خود را اگر سگ نام می‌کردم

***

272

نیستیم از دوریت با داغ حرمان نیستیم

دل پشیمان است لیکن ما پشیمان نیستیم

گرچه از دل می‌رود عشق بجان آمیخته

با وجود این وداع صعب گریان نیستیم

گو جراحت کهنه شو ما از علاج آسوده‌ایم

درد گو ما را بکش در فکر درمان نیستیم

آنچه ما را خوار می‌کرد آن محبت بود و رفت

گو بچشم آن مبین ما را که ما آن نیستیم

ما سپر انداختیم اینک حریف عشق نیست

طبل برگشتن بزن ما مرد میدان نیستیم

یوسف دیگر بدست آریم وحشی قحط نیست

ما مگر در مصر یعنی شهر کاشان نیستیم

***

273

بآنکه بر سر لطفی مکش ز منت خویشم

سگ وفای خود و بنده ی محبت خویشم

سزای خدمت شایسته است لطف چه منت

ز خدمتم خجل و حقگزار خدمت خویشم

عنایت تو بپاداش صبر دارم و طاقت

بشکر صبر خود و ذکر خیر طاقت خویشم

پلنگ خوی غزالی که می‌رمد ز فرشته

چگونه ساختمش رام صید قدرت خویشم

بکام شیر درون رفتن و بکام رسیدن

کراست زهره و یار اغلام جرأت خویشم

چه خوش گزیده ‌امت از بساط حسن فروشان

نه عاشق تو که من عاشق بصیرت خویشم

مرا رسد که چو وحشی چنین دلیر درآیم

که خوانده لطف تو در سایه ی حمایت خویشم

***

274

شد وقت آن دیگر که من ترک شکیبایی کنم

ناموس را یک سو نهم بنیاد رسوایی کنم

چندی بکوشم در وفا کز من نپوشد راز خود

هم محرم مجلس شوم هم باده پیمایی کنم

گر خواهیم در بند غم پای وفا در سلسله

کردم میان خاک و خون زنجیر فرسایی کنم

تو خفته و من هر شبی در خلوت جان آرمت

دل را نگهبانی دهم خود را تماشایی کنم

گفتم که خودرایی مکن گفت اینچنین باشد ولی

وحشی کجا شیدا شود گر ترک خودرایی کنم

***

275

این بس که تماشایی بستان تو باشم

مرغ سر دیوار گلستان تو باشم

کافیست همین بهره‌ام از مائده ی وصل

کز دور مگس ران سر خوان تو باشم

این منصب من بس که چو رخش تو شود زین

جاروب کش عرصه ی جولان تو باشم

خواهم که شود دست سراپای وجودم

در شغل عنان گیری یکران تو باشم

در بزمگه یوسف اگر ره دهدم بخت

در آرزوی گوشه ی زندان تو باشم

در تشنگیم طالع بد جان به لب آرد

گر خود بسر چشمه ی حیوان تو باشم

من وحشیم و نغمه سرای چمن حسن

معذورم اگر مرغ غزلخوان تو باشم

***

276

بخت آن کو که کشم رخش و سوارش سازم

دل جنیبت کش و جان غاشیه ‌دارش سازم

خواهم این سینه پر از جوهر جانهای نفیس

که بدامان وفا کرده نثارش سازم

نفس گرم نگر فیض اثر بین که اگر

بگمارم بخزان رشک بهارش سازم

کیست بدخواه تو ای همت پاکان با تو

که به یک آه سحر بهر تو کارش سازم

باغبان چمن حسن توام گو دگران

گل نچینند که من با خس و خارش سازم

وحشی این دل که عزیزست بهر جا که رود

چندش آرم بسر کویی و خوارش سازم

***

277

دو هفته رفت که ننواختی به نیم نگاهم

هنوز وقت نیامد که بگذری ز گناهم

کرشمه‌ای که نکاهد ز حسن اگر بنوازی

بلطف گاه بگاه و نگاه ماه بما هم

میان ما و تو سد گونه خشم شد همه بیجا

چنین مکن که مرا عیب می‌کند و ترا هم

کدام ملک به توفان دهم کدام بسوزم

که فرق تا بقدم سیل اشک و شعله ی آهم

فتاده‌ام برهت چشم و گوش گشته سراپا

بیا که گوش به آواز پا و چشم به راهم

مکن که عیب کنندت ز چون منی چو گریزی

که نیکنامی جاوید از برای تو خواهم

چو وحشی از چمن وصل رستم اول و آخر

سموم بادیه ی هجر، زرد کرد گیاهم

***

278

مبادا یا رب آن روزی که من از چشم یار افتم

که گر از چشم یار افتم ز چشم اعتبار افتم

شراب لطف پر در جام می‌ریزی و می‌ترسم

که زود آخر شود این باده و من در خمار افتم

بمجلس می‌روم اندیشناک ای عشق آتش دم

بدم بر من فسونی تا قبول طبع یار افتم

ز یمن عشق بر وضع جهان خوش خنده‌ها کردم

معاذالله اگر روزی بدست روزکار افتم

تظلم آنقدر دارم میان راهت افتاده

که چندانی نگه داری که من بر یک کنار افتم

عجب کیفیتی دارم بلند از عشق و می‌ترسم

که چون منصور حرفی گویم و در پای دار افتم

دگر روز سواری آمد و شد وقت آن وحشی

که او تازد بصحرا من براه انتظار افتم

***

279

آمدم از سر نو بر سر پیوند قدیم

نو شد آن سلسله ی کهنه و آن بند قدیم

آمدم من بسر گریه ی خود به که تو نیز

بر سر ناز خود آیی و شکرخند قدیم

بوفای تو که تا روز قیامت باقیست

عهد دیرین بقرار خود و سوگند قدیم

نخل تو یک دو ثمر داشت بخامی افتاد

من و پروردن آن نخل برومند قدیم

بهر آن حلقه بگوشیم که بودیم ای باد

برسان بندگی ما به خداوند قدیم

خلوتی خواهم و در بسته و یک محرم راز

که گشایم سر راز و گله‌ای چند قدیم

وحشی آن سلسله نو کرد که آیند ز نو

پندگویان قدیمی بسر پند قدیم

***

280

می‌توانم که لب از آب خضر تر نکنم

می‌رم از تشنگی و چشم بکوثر نکنم

شوق یوسف اگرم ثانی یعقوب کند

دارم آن تاب کز او دیده منور نکنم

آن قوی حوصله بازم که اگر حسرت صید

چنگ در جان زندم میل کبوتر نکنم

دارم آن صبر که با چاشنی ذوق مگس

بر لب تنگ شکر دست بشکر نکنم

در جنت بگشا بر رخم ای خازن خلد

که دماغ از گل باغ تو معطر نکنم

حله ی نور اگرم حور باکراه دهد

پیشش اندازم و نستانم و در برنکنم

وحشی آزردگیی داری و از من داری

من چه کردم که غلط بود که دیگر نکنم

***

281

ما گل بپاسبان گلستان گذاشتیم

بستان به پرورنده ی بستان گذاشتیم

می‌آید از گشودن آن بوی منتی

در بسته باغ خلد به رضوان گذاشتیم

در کار ما مضایقه‌ای داشت ناخدا

کشتی بموج و رخت بتوفان گذاشتیم

در خود نیافتیم مدارا باهرمن

بوسیدن بساط سلیمان گذاشتیم

کردیم پا ز دیده بعزم ره حرم

ره بسته بود خار مغیلان گذاشتیم

ظلمت به پیش چشمه ی حیوان تتق کشید

رفتیم و ذوق چشمه ی حیوان گذاشتیم

وحشی نداشت پای گریز از کمند عشق

او را به بند خانه ی حرمان گذاشتیم

***

282

ما چو پیمان با کسی بستیم دیگر نشکنیم

گر همه زهرست چون خوردیم ساغر نشکنیم

پیش ما یاقوت یاقوتست و گوهر گوهر است

دأب ما اینست یعنی قدر گوهر نشکنیم

هر متاعی را در این بازار نرخی بسته‌اند

قند اگر بسیار شد ما نرخ شکر نشکنیم

عیب پوشان هنر بینیم ما طاووس را

پای پوشانیم اما هرگزش پر نشکنیم

ما درخت افکن نه‌ایم آنها گروهی دیگرند

با وجود سد تبر، یک شاخ بی بر نشکنیم

به که وحشی را در این سودا نیازاریم دل

بیش از اینش در جراحت نوک نشتر نشکنیم

***

283

مصلحت دیده چنین صبر که سویش نروم

ننشینم برهش بر سر کویش نروم

هست خوش مصلحتی لیک دریغا کو تاب

که یک امروز به نظاره ی رویش نروم

آرزو نام یکی سلسله جنبانم هست

خود بخود من به شکن گیری مویش نروم

سد صلا می‌زند آن چشم و باین جرأت شوق

بر در وصل ز اندیشه ی خویش نروم

گر توان خواند فسونی که در آیند بدل

هرگز از پیش دل عربده جویش نروم

ساقی ما ز می خاص ببزم آورده است

نیست معلوم که از دست سبویش نروم

وحشی این عشق بد افتاد عجب گر آخر

در سر حسرت رخسار نکویش نروم

***

284

نفروخته خود را زغمت باز خریدیم

آن خط غلامی که ندادیم دریدیم

در دست نداریم بجز خار ملامت

زان دامن گل کز چمن وصل نچیدیم

این راه نه راهیست عنان بازکش ای دل

دیدی که درین یک دو سه منزل چه کشیدیم

مانند سگ هرزه رو صید ندیده

بیهوده دویدیم و چه بیهوده دویدیم

وحشی بفریب همه کس می‌روی از راه

بگذار که ما ساده دلی چون تو ندیدیم

***

285

چو خواهم کز ره شوقش دمی برگرد سر گردم

بنزدیکش روم سد بار و باز از شرم برگردم

من بد روز را آن بخت بیدار از کجا باشد

که در کویش شبی چون پاسبانان تا سحر گردم

دلم سد پاره گشت از خنجرش وز شوق هر زخمی

بخویش آیم دمی سد بار و از خود بیخبر گردم

اگر جز کعبه ی کوی تو باشد قبله گاه من

الاهی ناامید از سجده ی آن خاک در گردم

نه از سوز محبت بی نصیبم همچو پروانه

که در هر انجمن گرد سر شمع دگر گردم

ببزم عیش شبها تا سحر او را چه غم باشد

که بر گرد درش زاری کنان شب تا سحر گردم

بزخم خنجر بیداد او خو کرده‌ام وحشی

نمی‌خواهم که یک دم دور از آن بیدادگر گردم

***

286

در آغاز محبت گر وفا کردی چه می‌کردم

دل من برده بنیاد جفا کردی چه می‌کردم

هنوزم مبتلا ناکرده کشت از تیغ استغنا

دلم را گر بلطفی مبتلا کردی چه می‌کردم

نگار آشنا کش دلبر بیگانه سوز من

مرا با خویشتن گر آشنا کردی چه می‌کردم

بجز جور و جفا کاری نکرد آن مه بحمداله

اگر بعد از وفا این کارها کردی چه می‌کردم

شدم آگاه زود از خوی آن بیداد جو وحشی

دلم گر خو به آن شوخ بلا کردی چه می‌کردم

***

287

دارد که چون تو پادشهی بنده‌ات شوم

قربان اختلاط فریبنده‌ات شوم

بیعانه ی هزار غلام است خنده‌ات

سد بار بنده ی لب پر خنده‌ات شوم

سد کس بیک نگه فکنی در کمان لطف

شیدایی نگاه پراکنده‌ات شوم

پروانه سوزد از پی سد گام پرتوت

سرگرم شمع عارض تابنده‌ات شوم

خوش اختریست اینکه برآمد بطالعت

وحشی غلام اختر تابنده‌ات شوم

***

288

ز کوی آن پری دیوانه رفتم

نکو کردم خردمندانه رفتم

بیا بشنو ز من افسانه ی عشق

که دیگر بر سر افسانه رفتم

ز من باور کند زاهد زهی عقل

که کردم توبه وز میخانه رفتم

سفر کردم ز کوی آشنایی

ز صبر و دین و دل بیگانه رفتم

چه می بود اینکه ساقی داد وحشی

که من از خود بیک پیمانه رفتم

***

289

خوشست آن مه باغیار آزمودم

بمن خوش نیست بسیار آزمودم

همان خوردم فریب وعده ی تو

ترا با آنکه سد بار آزمودم

ز تو گفتم ستمکاری نیاید

ترا نیز ای ستمکار آزمودم

بمهجوری صبوری کار من نیست

بسی خود را در این کار آزمودم

بمن یار است دشمن‌تر ز اغیار

که هم اغیار و هم یار آزمودم

کسی کز عمر بهتر بود پیشم

نبود او هم وفادار آزمودم

اجل نسبت بدرد هجر وحشی

نه چندان بود دشوار، آزمودم

***

290

از آن تر شد به خون دیده دامانی که دارم

که با تردامنان یار است جانانی که من دارم

اگر با من چنین ماند پریشان اختلاط من

ازین بدتر شود حال پریشانی که من دارم

ز مردم گرچه می‌پوشم خراش سینه ی خود را

ولی پیداست از چاک گریبانی که من دارم

کشم تا کی غم هجران اجل گو قصد جانم کن

نمی‌ارزد بچندین درد سر جانی که من دارم

مپرس از من که ویران از چه شد غمخانه‌ات وحشی

جهان ویران کند این چشم گریانی که من دارم

***

291

انجام حسن او شد پایان عشق من هم

رفت آن نوای بلبل بی برگ شد چمن هم

کرد آنچنان جمالی در کنج خانه ضایع

بر عشق من ستم کرد بر حسن خویشتن هم

بدمستی غرورش هنگامه گرم نگذاشت

افسرده کرد صحبت برهم زد انجمن هم

گو مست جام خوبی غافل مشو که دارد

این دست شیشه پر کن سنگ قدح شکن هم

آن بت که بود افتاد از طاق کعبه ی دل

وز کفر شد پشیمان آن کافر کهن هم

جان کندن عبث را بر خود کنیم شیرین

یکچند کوه می‌کند بیهوده کوهکن هم

وحشی حدیث تلخست بار درخت حرمان

گویند تلخ کامان زین تلختر سخن هم

***

292

دور از چمن وصل یکی مرغ اسیرم

ترسم که شوی غافل و در دام بمیرم

خواهم که شوم از نظر لطف تو غایب

هر چند که پر دردم و بسیار حقیرم

گر آب فراموشی ازین بیشتر آید

ترسم که فرو شوید از آن لوح ضمیرم

جان کرد وداع تن و برخاست که وحشی

بنشین تو که من در قدم موکب میرم

***

293

از تندی خوی تو گهی یاد نکردم

کز درد ننالیدم و فریاد نکردم

پیش که رسیدم، که ز اندوه جدائی

نگریستم و حرف تو بنیاد نکردم

با اینهمه بیداد که دیدم ز تو هرگز

دادی نزدم ناله ز بیداد نکردم

گفتی چه کس است این، چه کسم، آن که ز جورت

جان دادم و آه از دل ناشاد نکردم

وحشی منم آن صید که از پا ننشستم

تا جان هدف ناوک صیاد نکردم

***

294

ز کمال ناتوانی بلب آمدست جانم

بطبیب من که گوید که چه زار و ناتوانم

به گمان این فکندم تن ناتوان بکویت

که سگ تو بر سر آید بامید استخوانم

اگر آنکه زهر باشد چو تو نوشخند بخشی

بخدا که خوشتر آید ز حیات جاودانم

ز غم تو می‌گریزم من ازین جهان و ترسم

که همان بلای خاطر شود اندر آن جهانم

نه قرار مانده وحشی ز غمش مرا نه طاقت

اثری نماند از من اگر اینچنین بمانم

***

295

همخواب رقیبانی و من تاب ندارم

بی‌تابم و از غصه ی این خواب ندارم

زین در نتوان رفت و در آن کو نتوان بود

درمانده‌ام و چاره ی این باب ندارم

آزرده ز بخت بد خویشم نه ز احباب

دارم گله از خویش و ز احباب ندارم

ساقی می صافی بحریفان دگر ده

من درد کشم ذوق می ناب ندارم

وحشی صفتم اینهمه اسباب الم هست

غیر از چه زند طعنه که اسباب ندارم

***

296

منفعل گشت بسی دوش چو مستش دیدم

بوده در مجلس اغیار چنین فهمیدم

صبر رنجیدنم از یار بروزی نکشید

طاقت من چو همین بود چه می رنجیدم

غیر دانست که از مجلس خاصم راندی

شب که با چشم تر از کوی تو برگردیدم

یاد آن روز که دامان توام بود بدست

می‌زدی خنجر و من پای تو می‌بوسیدم

وحشی از عشق خبر داشت که با سد غم یار

مرد و حرفی گله آمیز ازو نشنیدم

***

297

چون طفل اشک پرده در راز نیستم

از من مپوش راز که غماز نیستم

در انتظار اینکه مگر خواندم شبی

یک شب نشد که گوش بر آواز نیستم

بیخود مرا حکایت او چیست بر زبان

گر در خیال آن بت طناز نیستم

در بزم عشق نرد مرادی نمی‌زدم

زانرو که چون رقیب دغا باز نیستم

گر ترک خانمان نکنم از برای تو

وحشی رند خانه برانداز نیستم

***

298

در آن مجلس که او را همدم اغیار می‌دیدم

اگر خود را نمی‌کشتم بسی آزار می‌دیدم

چه بودی گر من بیمار چندان زنده می‌بودم

که او را بر سر بالین خود یکبار می‌دیدم

بمن لطفی نداری ورنه می‌کردی سد آزارم

که می‌ماندم بسی تا من ترا بسیار می‌دیدم

بمجلس کاش از من غیر می‌شد آنقدر غافل

که یک ره بر مراد خویش روی یار می‌دیدم

عجب گر زنده ماند شمع سان تا صبحدم وحشی

که امشب ز آتش دل کار او دشوار می‌دیدم

***

299

دلی و طاقت سد آه آتشین دارم

همین منم که دل و طاقت چنین دارم

نعوذباله اگر بگذری بجانب غیر

تو می‌خرامی و من رشک بر زمین دارم

براندن از تو شکایت کنم خدا مکناد

شکایت ار کنم آزار بیش ازین دارم

محیط جانب من بین و عذر رفته بخواه

که سخت رخش گریزی بزیر زین دارم

مکن تغافل و مگذارم از کمند برون

که صید بیشه ی بسیار در کمین دارم

بیا بیا که تو از عافیت گریزانی

که من گمان یکی عشق آفرین دارم

کدام صبر و چه طاقت چه دین و دل وحشی

ازو نه صبر و نه طاقت نه دل نه دین دارم

***

300

در راه عشق با دل شیدا فتاده‌ایم

چندان دویده‌ایم که از پا فتاده‌ایم

عاشق بسی بکوی تو افتاده است لیک

ما در میانه ی همه رسوا فتاده‌ایم

پشت رقیب را همه قربست و منزلت

مردود درگه تو همین ما فتاده‌ایم

ما بیکسیم و ساکن ویرانه ی غمت

دیوانه‌های طرفه به یک جا فتاده ایم

وحشی نکرده‌ایم قد از بار فتنه راست

تا در هوای آن قد رعنا فتاده‌ایم

***

301

از بهر چه در مجلس جانانه نباشم

گرد سر آن شمع چو پروانه نباشم

بیموجب از او رنجم و بیوجه کنم صلح

اینها نکنم عاشق دیوانه نباشم

سد فصل بهار آید و بیرون ننهم گام

ترسم که بیایی تو و در خانه نباشم

بیگانه شوم از تو که بیگانه پرستی

آزار کشم گر ز تو بیگانه نباشم

وحشی صفت از نرگس مخمور تو مستم

زان است که بی نعره ی مستانه نباشم

***

302

جان رفت و ما بآرزوی دل نمی رسیم

هر چند می‌رویم بمنزل نمی‌رسیم

بر قیم و بلکه تندتر از برق و رعد نیز

وین طرفه تر که هیچ به محمل نمی‌رسیم

لطف خدا مدد کند از ناخدا چه سود

تا باد شرطه نیست بساحل نمی‌رسیم

در اصل حل مسأله ی عشق کس نکرد

یا ما بدین دقیقه ی مشکل نمی‌رسیم

وحشی نمی‌رسد ز رهی آن سوار تند

کش از ره دگر ز مقابل نمی رسیم

***

303

برو که با دل پر درد و روی زرد بیایم

اگر چو باد روی تند همچو گرد بیایم

هزار مرحله دورم فکند چرخ ز کویت

بجستجوی تو چون گرد باد فرد بیایم

مکن مکن که پشیمان شوی چو بر سر راهت

بعزم داد دل پر ز داغ و درد بیایم

بسوی ملک عدم گرچه از جفای تو رفتم

اگر بلطف بگویی که بازگرد بیایم

مگو نیامده‌ای سوی ما بگو که چگونه

بصحبتی که مرا کس طلب نکرد بیایم

***

304

مدتی شد کز گلستانی جدا افتاده‌ام

عندلیبم سخت بی برگ و نوا افتاده‌ام

نوبهاری می‌دماند از خاک من گل وان گذشت

گشته‌ام پژمرده وز نشو و نما افتاده‌ام

در هوای گلشنی سد ره چو مرغ بسته ‌بال

کرده‌ام آهنگ پرواز و بجا افتاده‌ام

گر نمی‌پویم ره دیدار عذرم ظاهر است

بسکه در زنجیر غم ماندم ز پا افتاده‌ام

نه گمان رستگی دارم نه امید خلاص

سخت در تشویش و محکم در بلا افتاده‌ام

مایه ی هستی تمامی سوختم بر یاد وصل

مفلسم وحشی بفکر کیمیا افتاده‌ام

***

305

صبرم نماند و نیست دگر تاب فرقتم

خوش بر سر بهانه نشسته‌ست طاقتم

من مرد حمله ی سپه هجر نیستم

گیرم که استوار بود پای جرأتم

زندان بی در است کدورتسرای هجر

من چون در این طلسم فتادم بحیرتم

جایز نداشته‌ست کسی هجر دائمی

من مفتی مسائل کیش محبتم

وحشی منم مورخ زندانیان هجر

زیرا که دیر ساله ی زندان حسرتم

***

306

کی بود کز تو جان فکاری نداشتم

درد دلی و ناله ی زاری نداشتم

تا بود نقد جان، بکف من نیامدی

آنروز آمدی که نثاری نداشتم

گفتم ز کار برد مرا خنده کردنت

خندید و گفت من بتو کاری نداشتم

شد مانع نشستنم از خاک راه خویش

خاکم بسر که قدر غباری نداشتم

پیوسته دست بر سرم از عشق بود کار

هرگز بدست دست نگاری نداشتم

در مجلسی میانه ی جمعی نبود یار

کانجا پی نظاره کناری نداشتم

وحشی مرا بهیچ گلستان گذر نبود

کز نوگلی فغان هزاری نداشتم

***

307

آتش بجگر زان رخ افروخته دارم

وین گریه ی تلخ از جگر سوخته دارم

گفتی تو چه اندوخته‌ای ز آتش دوری

این داغ که بر جان غم اندوخته دارم

انداخته‌ام صید مراد از نظر خویش

یعنی صفت باز نظر دوخته دارم

در دام غمت تازه فتادم نگهم دار

من عادت مرغان نو آموخته دارم

وحشی بدل این آتش سوزنده‌ چو فانوس

از پرتو آن شمع برافروخته دارم

***

308

چها با جان خود دور از رخ جانان خود کردم

مگر دشمن کند اینها که من با جان خود کردم

طبیبم گفت درمانی ندارد درد مهجوری

غلط می‌گفت خود را کشتم و درمان خود کردم

مگو وقتی دل سد پاره‌ای بودت کجا بردی

کجا بردم ز راه دیده در دامان خود کردم

ز سر بگذشت آب دیده‌اش از سرگذشت من

بهر کس شرح آب دیده ی گریان خود کردم

ز حرف گرم وحشی آتشی در سینه افکندم

باو اظهار سوز سینه ی سوزان خود کردم

***

309

دیریست که رندانه شرابی نکشیدیم

در گوشه ی باغی می نابی نکشیدیم

چون سبزه قدم بر لب جویی ننهادیم

چون لاله قدح بر لب آبی نکشیدیم

بر چهره کشیدیم نقاب کفن افسوس

کز چهره ی مقصود نقابی نکشیدیم

بسیار عذابی که کشیدیم ولیکن

دشوارتر از هجر عذابی نکشیدیم

وحشی برخ ما در فیضی نگشودند

تا پای طلب از همه بابی نکشیدیم

***

310

جانا چه واقعست بگو تا چه کرده‌ایم

با ما چه شد که بد شده‌ای ما چه کرده ایم

آیا چه شد که پهلوی ما جا نمی‌کنی

از ما چه کار سرزده بیجا چه کرده‌ایم

بندد کمر بکشتن ما هر که بنگریم

چون است ما بمردم دنیا چه کرده‌ایم

وحشی بپای دار چو ما را برند خلق

از بهر چیست اینهمه غوغا چه کرده‌ایم

***

311

من که چون شمع از تف دل جانگدازی می‌کنم

گر سرم برداری از تن سرفرازی می‌کنم

با چنین تندی و بی باکی که آن عاشق کشست

آه اگر داند که با او عشقبازی می‌کنم

می‌کشد آنم که خنجر می‌زند وانگه بناز

باز می پرسد که چون عاشق نوازی می‌کنم

ای عزیزان بار خواهم بست یار من کجاست

حاضرش سازید تا من کار سازی می‌کنم

همچو وحشی نیم بسمل در میان خاک و خون

می‌تپم و آن شوخ پندارد که بازی می‌کنم

***

312

گو جان ستان از من که من تن در بلای او دهم

پیکر بخون اندر کشم جان خونبهای او دهم

بزم فراغ آراست دل کو بی محابا غمزه‌ای

کش من ز راه چشم خود سر در سرای او دهم

جانی بحسرت می‌کنم بهرعیادت گو میا

کی بهر حفظ جان خود تشویش پای او دهم

ماخولیا گر نیست این جویم چرا خونخواره‌ای

کو قصد جان من کند من جان برای او دهم

چون عشق خواهم دشمنی این جان ایمن خفته را

تا باز سد ره هر شبی تغییر جای او دهم

وحشی شکایت تا بکی از روزگار عافیت

ایام رشک عشق کو تا من سزای او دهم

***

313

سد دشنه بر دل می‌خورم وز خویش پنهان می‌کنم

جان گریه بر من می‌کند من خنده بر جان می‌کنم

خون قطره قطره می‌چکد تا اشک نومیدی شود

وز آه سرد اندر جگر آن قطره پیکان می‌کنم

دست غم اندر جیب جان پای نشاط اندر چمن

پیراهنم سد چاک و من گل در گریبان می‌کنم

گلخن فروز حسرتم گرد آورد خاشاک غم

بی درد پندارد که من گشت گلستان می‌کنم

غم هم به تنگ آمد ولی قفلست دایم بر درش

این خانه ی تنگی که من او را بزندان می‌کنم

امروز یا فردا اجل دشواری غم می‌برد

وحشی دو روزی صبر کن کار تو آسان می‌کنم

***

314

آورده اقبالم دگر تا سجده ی این در کنم

شکرانه ی هر سجده‌ای سد سجده ی دیگر کنم

کردم سراپا خویش را چشم از پی طی رهت

کز بهر سجده بر درت خود را تمامی سرکنم

گوگرد احمر کی کند کار غبار راه تو

این کیمیاگر باشدم خاک سیه را زر کنم

تو خوش بدولت خواب کن گر پاسبانی بایدت

من از دعای نیم شب گردون پر از لشکر کنم

خصمت که هست اندر قفس بگذار با آه منش

کو را اگریاقوت شد زین شعله خاکستر کنم

گر توتیایی افکنی در دیده ام از راه خود

از رشک چشم خود نمک در دیده ی اختر کنم

بر اوج تختت کاندر او سیمرغ شهپر گم کند

من پشه و از پشه کم کی عرض بال و پر کنم

وحشی چه پیش آرد که آن ایثار راهت را سزد

از مخزن فیضت مگر دامن پر از گوهر کنم

***

315

کاری مکن که رخصت آه سحر دهم

وین تندباد را بچراغ تو سر دهم

آبم ز جوی تیغ تغافل مده، مباد

نخلی شوم که خنجر الماس بر دهم

سیلی ز دیده خواهدم آمد دل شبی

اولیتر آنکه من همه کس را خبر دهم

کشتی نوح چیست چو توفان گریه شد

هرتخته زان سفینه بموجی دگر دهم

لرزد دلم که خانه ی حسنت کند سیاه

گر اندک اختیار بدود جگر دهم

افسردگی بس است که باد خزان شود

آه ار ببوستان جمال تو سر دهم

بیداد کیش من متنبه نمی‌شود

وحشی من این ندای عبث چند در دهم

***

316

ما اجنبی ز قاعده ی کار عالمیم

بیهوده گرد کوچه و بازار عالمیم

دیوانه طینتیم زرو سنگ ما یکیست

اینیم اگر عزیز و گر خوار عالمیم

با مرکز و محیط نداریم هیچ کار

هست اینقدر که در خم پرگار عالمیم

ما مردمان خانه بدوشیم و خوش نشین

نی زان گروه خانه نگهدار عالمیم

حک کردنی چو نقطه ی سهویم بر ورق

ما خال عیب صفحه ی رخسار عالمیم

با سینه ی برهنه به شیران نهیم رو

انصاف نیست ورنه جگردار عالمیم

وحشی رسوم راحت و آزار با هم است

زین عادت بد است که آزار عالمیم

***

317

به من از تو مهر خواهم نه تو بگذری ز کین هم

نه تر است این مروت نه مراست چشم این هم

چه بهانه ساخت دیگر بهلاک بیگناهان

که تعرض است بر لب گرهیست بر جبین هم

بمیان جنگ و صلحت من و دست و آن دعاها

که ز آستین برآید نه رود به آستین هم

نه همین فلک خجل شد ز کف نیاز عشقم

که ز سجده‌های شوقم شده منفعل زمین هم

برسان ز خرمن خود مددی به بی نصیبان

که نه خرمن تو ماند نه هجوم خوشه چین هم

چه متاع رستگاری بودم ز سجده ی بت

که ذخیره‌ای نبردم ز نگاه واپسین هم

ز تو خوش نماست وحشی ره و رسم زهد و رندی

که دلیست حق شناس و نظری خدای بین هم

***

318

دل پر حسرت از کوی تو برگردیدم و رفتم

نشد پابوس روزی آستان بوسیدم و رفتم

ز گرد راه خود را بر سر کوی تو افکندم

رخ پر گرد بر خاک درت مالیدم و رفتم

اگر منزل بمنزل چون جرس نالم عجب نبود

که آواز درایی از درت نشنیدم و رفتم

نیامد سرو من بیرون که بر گرد سرش گردم

بسان گردباد از غم بخود پیچیدم و رفتم

میسر چون نشد وحشی که بینم خلوت وصلش

به حسرت بر در و دیورا کویش دیدم و رفتم

***

319

یک همدم و همنفس ندارم

می‌میرم و هیچ کس ندارم

گویند بگیر دامن وصل

می‌خواهم و دسترس ندارم

دارم هوس و نمی‌دهد دست

آن نیست که این هوس ندارم

گفتی گله‌ای ز ما نداری

دارم گله از تو پس ندارم

وحشی نروم بخواب راحت

تا تکیه به خار و خس ندارم

***

320

چو دیدم خوار خود را از در آن بیوفا رفتم

رسد روزی که قدر من بداند حالیا رفتم

بر آن بودم که در راه وفایش عمرها باشم

چو می‌دیدم که از حد می‌برد جور و جفا رفتم

دلم گر آید از کویش برون آگه کنید او را

که گر خواهد مرا من جانب شهر وفا رفتم

شدم سویش بتکلیف کسان اما پشیمانم

نمی‌بایست رفتن سوی او دیگر چرا رفتم

ز من عشقی بگو دیوانگان عشق را وحشی

که من زنجیر کردم پاره در دارالشفا رفتم

***

321

در بزم وصل اگر چه همین در میان منم

چون نیک بنگری ز همه بر کران منم

رنگی ز گل ندارم و بویی ز یاسمن

آری کلیددار در بوستان منم

خار و خس زیاده بر آتش نهاد نیست

گر بوستان حسن ترا باغبان منم

معلوم مهربانی اهل هوس که چیست

بشنو سخن که عاشقم و مهربان منم

ای گل اگر بگفته ی وحشی عمل کنی

سد ساله نوبهار خزان را ضمان منم

***

322

به دل دیرین بنایی بود کندم

به جای او ز نو طرحی فکندم

خریدارانه چشمی دید سویم

نگفت اما هنوز از چون و چندم

قبولی زان نگه می‌یابم ای بخت

بسوزان بهر چشم بد سپندم

نگهبانت بسوی فتنه و ناز

فریبم می‌دهند و می‌برندم

ره پر تیغ و تیر غمزه پیش است

خداوندا نگه دار از گزندم

برو وحشی تو صید زلف او باش

که من جای دگر سر در کمندم

***

323

باستغنات میرم سرو استغنا بلند من

که خوش راضیست از تو جان استغنا پسند من

سرت گردم برقص آور دلم را گرم سویم بین

که نیک است از برای چشم بد دود سپند من

من این تار نگه را حلقه حلقه می‌کنم اما

شکاری را که من دیدم زیاد است از کمند من

حلاوت بخشیی گاهی به شکر خنده میفرما

بزهر چشم خود مگذار کار زهر خند من

شکاری نیستم کارایش فتراک را شایم

بصید من چه سعی است اینکه دارد صید بند من

مرا بایست کشتن تا نه من رسوا شوم نی او

نصیحت نشنو من گوش اگر می‌کرد پند من

ز وحشی بر در او بدترم بلک از سگ کویم

ازین بدتر شوم اینست اگر بخت نژند من

***

324

آمد آمد حسن در رخش غرور انگیختن

اینک اینک عشق می‌آید به شور انگیختن

هر کرا کحل محبت چشم جان روشن نساخت

روز حشرش همچنان خواهند کور انگیختن

پا بحرمت نه در این وادی که موسی حد نداشت

گرد نعلین از تجلیگاه طور انگیختن

رسم بزم ماست دود از دل برآوردن نخست

سوختن چون عود و از مجمر بخور انگیختن

دست کردن در کمر با عشق کاری سهل نیست

فتنه‌ای نتوان ز بهر خود بزور انگیختن

عرصه ی عشق و حریف ما چنین منصوبه باز

سخت بازی چیست بازیهای دور انگیختن

خیز و دامن برفشان وحشی که کار دهر نیست

جز غبار فتنه و گرد فتور انگیختن

***

325

هست هنوز ماه من چشم و چراغ دیگران

سبزه ی او هنوز به از گل باغ دیگران

خلق روان بهر طرف بهر سراغ یار من

بیهده من چرا روم بهر سراغ دیگران

رسته گلم ز بام و در جای دگر چرا روم

با گل خود چه می‌کنم سبزه ی باغ دیگران

من که میسرم شود صافی جام او چرا

در دل خود کنم گره درد ایاغ دیگران

وحشی از او علاج کن سوز درون خویش را

فایده چیست سوختن از تف داغ دیگران

***

326

من اگر این بار رفتم، رفتم آزارم مکن

این تغافلهای بیش از پیش در کارم مکن

پای برگشتن نخواهم داشت خواهم رفت و ماند

در تماشاگاه دیگر نقش دیوارم مکن

بنده می‌خواهی ز خدمتکار خود غافل مباش

می‌شود ناگه کسی دیگر خریدارم مکن

من که مستم مجلست گر هست و میر مجلسی

بزم خود افسرده خواهی کرد هشیارم مکن

عزت سگ هست در کوی تو وحشی خود چه کرد

گرچه عاشق خوار می‌باید، چنین خوارم مکن

***

327

ای قامت تو جلوه ده شیوه‌های حسن

در هر کرشمه ی تو نهان سد ادای حسن

خواهی بدار و خواه بکش، ناپسند نیست

مستحسن است‌ هر چه بود اقتضای حسن

سلطان حسن هر چه کند حکم حکم اوست

بگذار کار حسن بتدبیر و رای حسن

این حسن پنجروز به یوسف وفا نکرد

زنهار اعتماد مکن بر وفای حسن

دانی که گل ز باغ چرا زود می‌رود

یعنی که اندکیست زمان بقای حسن

گویی بزن که حال جهان برقرار نیست

حالا که در رکاب مراد است پای حسن

وحشی من و گدایی خوبان که این گروه

سلطان عالمند ز فر همای حسن

***

328

مکن مکن لب ما را به شکوه باز مکن

زبان کوته ما را بخود دراز مکن

مکن مباد که عادت کند طبیعت تو

بد است این همه عادت به خشم و ناز مکن

پر است شهر زناز بتان نیاز کم است

مکن چنانکه شوم از تو بی نیاز، مکن

من آن نیم که بدی سر زند ز یاری من

درآ خوش از در یاری و احتراز مکن

بحال وحشی خود چشم رحمتی بگشای

در امید برویش چنین فراز مکن

***

329

رشک می‌بردند شهری بر من و احوال من

کرد ضایع کار من این بخت بی اقبال من

طایری بودم من و غوغای بال افشانیی

چشم زخمی آمد و بشکست بر هم بال من

بخت بد این رسم بد بنهاد و رنجاند از منت

ورنه کس هرگز نمی‌رنجیده از افعال من

گشته‌ام آواره سد منزل ز ملک عافیت

می‌دواند همچنان بخت بد از دنبال من

ساده رو وحشی که می‌خواهد بعرض او رسید

آنچه هرگز شرح نتوان کرد یعنی حال من

***

330

مرا با خار غم بگذار و گشت باغ و گلشن کن

پی آرایش بزم حریفان گل بدامن کن

تو شمع مجلس افروزی، من سرگشته پروانه

مرا آتش بجان زن دیگران را خانه روشن کن

مکن نادیده وز من تند چون بیگانگان مگذر

مرا شاید که جایی دیده باشی چشم بر من کن

چو کار من نخواهد شد بکام دوستان از تو

هلاکم ساز باری فارغم از طعن دشمن کن

ببین وحشی که چون سویت بزهر چشم می‌بیند

ترا زان پیش کز مجلس براند عزم رفتن کن

***

331

اینچنین گر جانب اغیار خواهی داشتن

بعد ازین خوش عاشق بسیار خواهی داشتن

یک خریدار دگر ماندست و گر اینست وضع

بیش ازین هم گرمی بازار خواهی داشتن

بنده ی بسیار خواهی داشت در فرمان خویش

گر چنین پروای خدمتکار خواهی داشتن

باغبانا خار در راه تماشاچی منه

دایم این گلها مگر بر بار خواهی داشتن

ضبط خود کن وحشی این گستاخ گویی تا به کی

باز می‌دانم که با او کار خواهی داشتن

***

332

شد صرف عمرم در وفا بیداد جانان همچنان

جان باختم در دوستی او دشمن جان همچنان

هر کس که آمد غیر ما در بزم وصلش یافت جا

ما بر سر راه فنا با خاک یکسان همچنان

عمریست کز پیش نظر بگذشت آن بیدادگر

ما بر سر آن رهگذر افتاده حیران همچنان

حالم مپرس ای همنشین بی طره ی آن نازنین

آشفته بودم پیش ازین هستم پریشان همچنان

وحشی بسی شب تا سحر بودم پریشان، دیده تر

باقی‌ست آن سوز جگر وان چشم گریان همچنان

***

333

تغافلها زد اما شد نگاهی عذرخواه من

که سد ره گشت بر گرد سر چشمش نگاه من

مرا چشم تو افکند از نظر اما نمی‌پرسی

که جاسوس نگاه او چه می‌خواهد ز راه من

برای حرمت خاک درت این چشم می‌دارم

که گرد آلوده هر پایی نگردد سجده گاه من

بکشت دیگران چون باری ای ابر حیا خواهم

که گاهی قطره‌ای ضایع شود هم بر گیاه من

رقیبا پر دلیری بر سر آن کوی و می‌ترسم

که تیغی در غلافست این طرف یعنی که آه من

کمان شوق پر زور است و تیرانداز دیوانه

خدنگی گر نشیند بر کسی نبود گناه من

خطر بسیار دارد مدعی خود نیز می‌داند

اگر وحشی نیندیشد ز خشم پادشاه من

***

334

چه کم می‌گردد از حشمت بلاگردان نازم کن

نگاهی چند ناز آلوده در کار نیازم کن

درخت میوه‌ای داری صلای میوه‌ای میزن

ولی اندیشه از گستاخی دست درازم کن

بدیوانش مرا کاری فتاد ای لطف پنهانی

یکی زان شیوه‌های پیش خدمت کار سازم کن

برون آور ز جیبت آن عنایتها که می‌دانی

کلیدی وز در زندان غم این قفل بازم کن

بهیچم می‌توان کردن تسلی گر دلت خواهد

نمی‌گویم که خاص از شیوه‌های دلنوازم کن

حجابست اینکه خالی می‌کند پهلوی ما از تو

به یک جانب فکن این شرم و رفع احترازم کن

ز من برخاست تکلیف از جنون عشق بت وحشی

ببر دیوانگی از طبع و تکلیف نمازم کن

***

335

پیش تو بسی از همه کس خوارترم من

زان روی که از جمله گرفتارترم من

روزی که نماند دگری بر سر کویت

دانی که ز اغیار وفادارترم من

بر بی کسی من نگر و چاره ی من کن

زان کز همه کس بی کس و بی‌یارترم من

بیداد کنی پیشه و چون از تو کنم داد

زارم بکشی کز که ستمکارترم من

وحشی بطبیب من بیچاره که گوید

کامروز ز دیروز بسی زارترم من

***

336

آمدم سر تا قدم در بند سودا همچنان

طوق در گردن همان زنجیر در پا همچنان

رفته بودم ز آتش امید در دل شعله‌ها

آمدم دل گرم از سوز تمنا همچنان

یار خسرو گشت شیرین و برید از کوهکن

کوهکن ره می‌برد در کوه خارا همچنان

پیش لیلی کیست تا گوید ز استیلای عشق

بازگشت از کعبه مجنون رند و رسوا همچنان

رو بشهر و ملک خویش آورد هر آواره‌ای

وحشی بی خان و مان در کوه و صحرا همچنان

***

337

ای اجل از قید زندان غمم آزاد کن

سعی دارد محنت هجران تو هم امداد کن

عیش خسرو چیست با شیرین به طرف جوی شیر

رحم گو بر جان محنت دیده ی فرهاد کن

ناقه ی لیلی بسرعت رفت و از آشفتگی

راه گم کردست مجنون ای جرس فریاد کن

ای که یک دم فارغ از یاد رقیبان نیستی

هیچ عیبی نیست ما را نیز گاهی یاد کن

غافلی وحشی ز ترک چشم تیرانداز او

تیر جست ای صید غافل چشم بر صیاد کن

***

338

نوبهار آمد ولی بی‌دوستان در بوستان

آتشین میلیست در چشمم نهال ارغوان

تا گل سوری بخندد ساقی بزم بهار

ریخت در جام زمرد فام خیری زعفران

غنچه کی خندد بروی بلبل شب زنده‌دار

گر نیندازد نسیم صبح خود را در میان

بر سر هر شاخ گل مرغی خوش الحان و مرا

مهر خاموشیست چون برگ شقایق بر زبان

غنچه با مرغ سحر خوان سرگران گردیده بود

از کناری باد صبح انداخت خود را در میان

***

339

فراغت بایدت جا در سر کوی قناعت کن

سر کوی قناعت گیر تا باشی فراغت کن

به چندین گنج رنج و محنت عالم نمی‌ارزد

چرا باید کشیدن رنج عالم ترک راحت کن

اگر خواهی که هر دشوار آسان بگذرد بر تو

خدنگ جور گردون را لقب سهم سعادت کن

ازین بی همتان خواریست حاصل اهل حاجت را

اگر خواهی که خود را خوارسازی عرض حاجت کن

اگر کوتاه خواهی از گریبان دست غم وحشی

چو من با کسوت عریان تنی خوگیر و عادت کن

***

340

ما را میازار اینهمه چندین جفا بر ما مکن

آغاز عشق است ای پسر اینها مکن اینها مکن

ول یاری بدان رسمی‌ست خوبان را کهن

ای از همه بی رحم تر رسم نوی پیدا مکن

گاهی نگاهی می‌کنی آن هم بچندین خشم و ناز

گو کارها یکباره شو این چشم هم بالا مکن

مشهور شهری گشته‌ای وحشی چه رسوایی‌ست این

چندین به کوی او مرو خود را دگر رسوا مکن

***

341

زینسان که تند می‌گذرد خوشخرام من

کی ملتفت شود به جواب سلام من

گفتم بگو از آن لب شیرین حکایتی

سد تلخ گفت دلبر شیرین کلام من

آن شمع گر ز سوز دل من خبر نداشت

بهر چه برفروخت چو بشنید نام من

کامی نیافتم ز لب او به بوسه ای

هرگز نبود آن لب شیرین بکام من

وحشی غزال من که بمن آرمیده بود

وحشی چنان نشد که شود باز رام من

***

342

بدست آور بتی جان بخش و عیش جاودانی کن

حیات خضر خواهی فکر آب زندگانی کن

ز اهل نشأه حرفی یاد دارم جان من بشنو

نشین با شیشه همزانو و می را یار جانی کن

دل مینای می‌باید که باشد صاف با رندان

دگر هرکس که باشد گو چو ساغر سرگرانی کن

بآواز دف و نی خاکبوس دیر می‌گوید

بیا خاک در میخانه باش و کامرانی کن

ز رنگ آمیزی دوران مشو غافل ز من بشنو

می رنگین بجام انداز و عارض ارغوانی کن

نصیحت گوش کن وحشی که از غم پیر گردیدی

صراحی گیر و ساغر خواه و حظی از جوانی کن

***

343

گهی از بزم بر می‌خیز و طرف بام جا می‌کن

زکات بزم عشرت عشوه‌ای در کار ما می‌کن

قصوری نیست در بیگانگی اما نه هر وقتی

نگه را با نگه در وقت فرصت آشنا می‌کن

نگه خوبست مستغنی زد اما آن نه در هر جا

بود جایی که باید گفت چشمی بر قفا می‌کن

چو داری غمزه را بگذار تا عالم زند برهم

نگه گو باش شرم آلود و اظهار حیا می‌کن

تو زخم ناز بر جان میزن و می‌آزما بازو

دهان پر تبسم گو علاج خونبها می‌کن

سر و جانست در راهت نه آخر سنگ خاکست این

باستغنات میرم گه نگاهی زیر پا می‌کن

تغافل رطل پر کرده‌ست وحشی ظرف می‌باید

نگاهی جانب این کاسه ی مردآزما می‌کن

***

344

می‌یابم از خود حسرتی باز از فراق کیست این

آماده ی سد گریه‌ام از اشتیاق کیست این

سد جوق حسرت برگذشت اکنون هزاران گرد شد

گر نیست هجران کسی پس طمطراق کیست این

رطل گرانی و اندر او دریای زهری موج زن

یارب نصیب کس مکن بهر مذاق کیست این

اسباب سد زندان سرا چندست بر بالای هم

جایی است‌ خوش آراسته آیا وثاق کیست این

ای شحنه ی بیجرم کش این سر که در خون می‌کشی

گفتی که می‌آویزمش از پیش طاق کیست این

وصلی نمودی ای فلک پوشیده سد هجران در او

تو خود موافق گشته ای کار نفاق کیست این

هجر اینچنین نزدیک و تو در صحبت فارغ دلی

وحشی دلیرت یافتم از اتفاق کیست این

***

345

ز کویت رخت بربستم نگاهی زاد راهم کن

به تقصیر عنایت یک تبسم عذر خواهم کن

ره آوارگی در پیش و از پی دیده ی حسرت

وداعی نام نه این را و چشمی بر نگاهم کن

ز کوی او که کار پاسبان کعبه می‌کردم

خدایا بی ضرورت گر روم سنگ سیاهم کن

بخوان ای عشق افسونی و آن افسون بدم بر من

مرا بال و پری ده مرغ آن پرواز گاهم کن

به کنعانم مبر ای بخت من یوسف نمی‌خواهم

ببر آنجا که کوی اوست در زندان و چاهم کن

ز سد فرسنگ از پشت حریفان جسته پیکانم

مرو نزدیک او وحشی حذر از تیر آهم کن

***

346

ای که دل بردی ز دلدار من آزارش مکن

آنچه او در کار من کردست در کارش مکن

هندوی چشم تو شد می‌بین خریدارانه‌اش

اعتمادی لیک برتر کان خونخوارش مکن

گرچه تو سلطان حسنی دارد او هم کشوری

شوکت حسنش مبر بی‌قدر و مقدارش مکن

انتقام از من کشد مپسند بر من این ‌ستم

رخصت نظاره‌اش ده منع دیدارش مکن

جای دیگر دارد او شهباز اوج جان ماست

هم قفس با خیل مرغان گرفتارش مکن

این چه گستاخی‌ست وحشی تا چه باشد حکم ناز

التماس لطف با او کردن از یارش مکن

***

347

تو پاک دامن نوگلی من بلبل نالان تو

پاک از همه آلایشی عشق من و دامان تو

زینسان متاز ای سنگدل ترسم بلغزد توسنت

کز خون ناحق کشتگان گل شد سر میدان تو

از جا بجنبد لشکری کز فتنه عالم پرشود

گر غمزه را فرمان دهد جنبیدن مژگان تو

تو خوش بیا جولان کنان گو جان ما بر باد رو

ای خاک جان عالمی در عرصه ی جولان تو

سهلست قتل عالمی بنشین تو و نظاره کن

کز عهد می‌آید برون یک دیدن پنهان تو

بر دل اگر خنجر خورد بر دیده گر نشتر خلد

آگه نگردم بسکه شد چشم و دلم حیران تو

وحشی چه پرهیزی برو خود را بزن بر تیغ او

آخر تو را چون می‌کشد این درد بی درمان تو

***

348

دلا عزم سفر دارم از آن در گفتم آگه شو

اگر با من رفیقی می‌روم آماده ی ره شو

سبک باش ای صباح روز عشرت بس گران خیزی

تو هم از حد درازی ای شب اندوه کوته شو

هنوز از شب همان پاس نخست است ای فلک ما را

چه شد چون دیگران گو یک شب ما هم سحرگه شو

ز سیمای قصب در ماهتاب افتاده جانها را

برآی ابر مشکین سایه پوش طلعت مه شو

بهشتی هست نام آن مقام عشق و حیرانی

ولی تا عقل هست آنجا نشاید رفت آگه شو

قبول ورد مردم از تک و پوی عبث خیزد

نه مردود در کس باش و نه مقبول در گه شو

هوای طبع تشویشات دارد خوش بیا وحشی

باطمینان خاطر گوشه‌ای بنشین مرفه شو

***

349

آمده نو به شحنگی در دلم آرزوی تو

منصب پاسبانیم داده بگرد کوی تو

چیست اشاره چون زیم حکم چه می‌کند بگو

در بد و نیک عشق من رد و قبول خوی تو

پای فرشته چون مگس برده فرو در انگبین

خنده که شهد ریخته در ره گفت و گوی تو

زان خم زلف می‌کشد منت بند جادوان

گردن جان من که شد طوق پرست موی تو

می‌ گذری و داشته دست نیاز پیش رو

چشم گدا نگاه من فاتحه خوان روی تو

صاف سر خم ترا نیست قرابه کش بسی

راضیم ار بمن رسد درد ته سبوی تو

وحشی اگر نه رشک زد دست نگار خویشتن

گریه که می‌کند گره در گذر گلوی تو

***

350

یک بار نباشد که نیازرده‌ام از تو

در حیرتم از خود که چه خوش کرده‌ام از تو

خواهم که حریفی چو تو خوبت بچشاند

ته مانده ی این رطل که من خورده‌ام از تو

این میوه که آلوده بزهرم لب و دندان

نوباوه ی شاخی‌ست که پرورده‌ام از تو

سد پرده ی خون گشت بر عقده ی غم خشک

دل مرده‌تر از غنچه ی پژمرده‌ام از تو

چون وحشی اگر عمر بود بر تو فشاندم

جانی که بنزدیک لب آورده‌ام از تو

***

351

ترسم جنون غالب شود طغیان کند سودای تو

طوقم بگردن برنهد عشق جنون فرمای تو

می‌آیی و می‌افکند چاکم بجیب عافیت

شاخ گلی دامن کشان یعنی قد رعنای تو

وقتی نگاهی رسم بود از چشم سنگین دل بتان

آن رسم هم منسوخ شد در عهد استغنای تو

فرسوده سرها در رهت در هر سری سد آرزو

وان آرزوها خاک شد یک یک بزیر پای تو

وحشی ببین اندوه دل وز سخت جانی دم مزن

کز هم بپاشد کوه را اندوه جان فرسای تو

***

352

گرچه کردم ذوقها از آشناییهای او

انتقام از من کشید آخر جداییهای او

اله اله این دل است آن دل که وقتی داشتم

یاد آن اظهار قرب و خودنماییهای او

حسرت آنمرغ کز خرم بهاری دور ماند

می‌توان کردن قیاس از بینواییهای او

ما و تو هم درد و هم داغیم ای مرغ چمن

تو ز گل می‌نال و من از بیوفاییهای او

وحشی و امید وصل و امتحان خود به صبر

عاقبت کاری کند صبر آزماییهای او

***

353

میان مردمانم خوار کردی عزت من کو

سگ کوی تو بودم روزگاری حرمت من کو

به سد جان می‌خرم گردی که خیزد از سر راهت

ندارم قدر خاک راه پیشت، قیمت من کو

بداغم هر زمان دردی فزاید محرم بزمت

کسی کو با تو گوید درد و داغ حسرت من کو

چو خواهد بیگناهی را کشد احوال من پرسد

که آن بیخانمان پیدا نشد در صحبت من کو

مگو در بزم او دایم به عیش و عشرتی وحشی

کداین عیش و عشرت، مردم از غم، عشرت من کو

***

354

دل از عشق کهن بگرفت از نو دلستانی کو

قفس برهم شکست این مرغ، خرم بوستانی کو

نگاه گرم آتش در حریف انداز می‌خواهم

بر این دل کز محبت سرد شد آتش فشانی کو

می‌دوشینه از سر رفت و یک عالم خمار آمد

حریف تازه و بزم نو و رطل گرانی کو

کمند پاره در گردن گریزانست نخجیری

بخواهد جست ازین آماجگه چابک عنانی کو

مذاق تلخ دارم وحشی از زهری که می‌دانی

حدیث تلخ تا کی بشنوم شیرین زبانی کو

***

355

شد بی‌حساب کشور جانها خراب از او

ترک است و تندخو چه عجب بی حساب از او

پروانه یک زمان دگر زنده بیش نیست

ای شمع سرکشی مکن و رخ متاب از او

سر در نقاب خواب کش ای بلهوس که تو

بی‌یار زنده‌ای و نداری حجاب از او

تا پرده برگرفت ز ماه تمام خویش

رو زردی تمام کشید آفتاب از او

وحشی که نیم کشته بخون می‌تپد ز تو

با جان مگر برون رود این اضطراب از او

***

356

سد خانه ی دین سوخت بهر رهگذر از تو

کافر نکند آنچه تو کردی، حذر از تو

بی رحم کسی شرح جگر خوردن من پرس

پیکان جفا چند خورم بر جگر از تو

آنکس که برآورد مرا از چو تو نخلی

یا رب نخورد در چمن عمر بر از تو

ای قاصد از آن همسفر غیر خبر چیست

مشتاب که معلوم کنم یک خبر از تو

وحشی چه دهی شرح بما حرف غم خویش

ما نیز اسیریم به سد غم بتر از تو

***

357

می‌روم نزدیک و حال خویش می‌گویم به او

آنچه پنهان داشتم زین پیش می‌گویم به او

گشته‌ایم خاموش و پندارد که دارم راحتی

چند حرفی از درون ریش می‌گویم به او

غافل است او از من و دردم شود هر روز بیش

اندکی زین درد بیش از پیش می‌گویم به او

غمزه‌ات خونریز دل در بند لعل نوشخند

دل نمی‌داند جفای خویش می‌گویم به او

گرچه وحشی دل ازو برکند می‌رنجد بجان

گر بد آن دلبر بدکیش می‌گویم به او

***

358

منفعل دل خودم چند کشد جفای تو

عذر جفای تو مگر خواهمش از خدای تو

گشت ز تاب و طاقتم تاب رقیب منفعل

هیچ خجل نمی‌شود طبع ستیزه رای تو

شب همه شب دعا کنم تا که بروز من شوی

دل به ستمگری دهی کو بدهد سزای تو

رخنه چو میفتد به دل بسته نمی‌شود به گل

گو مژه تر مکن بخون خاک در سرای تو

ای رقم فریب عقل از تو بسوخت هستیم

خانه سیاه می‌کند نسخه ی کیمیای تو

افسر لطف داشته این همه عزتش مبر

تارک عجز ما که شد پست به زیر پای تو

ای که طبیب وحشیی خوب علاج می‌کنی

وعده به حشر می‌دهد درد مرا دوای تو

***

359

آتشی خواهم دل افسرده را بریان در او

در کمین خرمن جان شعله‌ها پنهان در او

شعله‌ای می‌بایدم سوزان که ننشیند ز تاب

گر بجوش آید ز خون گرم سد توفان در او

خانه ی دل را بدست شحنه‌ای خواهم کلید

چند بر بالای هم اسباب سد زندان در او

آرزو دارم طلسمی رخنه ی او بسته عشق

عقل سرگردان در آن بیرون و من حیران در او

سود دریای محبت بس همین کز موجه‌اش

بشکند کشتی و سرگردان بماند جان در او

شهسواری بر سرم تاز ای عنان جنبان حسن

وانگهم چشمی بده سد عرصه ی جولان در او

چشم وحشی عرصه‌ای باید که در جولان ناز

شوخی ار خواهد تواند ساخت سد میدان در او

***

360

با مدعی به صلح بدل گشت جنگ تو

ما را نوید باد ز زخم خدنگ تو

نقش فریب غیر پذیرفت همچو موم

چون نرم گشت آه دل همچو سنگ تو

با ما سبک عنان و به غیری گران رکاب

رشک آور است سخت شتاب و درنگ تو

قانون خود به چنگ مخالف کنم به ساز

چون نیست احتمال رهایی ز چنگ تو

ای تازه گل نه گرم جهان دیده‌ای نه سرد

نوعی نما که کم نشود آب و رنگ تو

بد نام عالمیم ز ما احتراز کن

بر ماست حفظ جانب ناموس و ننگ تو

وحشی نشین بخلوت خفاش کافتات

ناید بکنج کلبه ی تاریک و تنگ تو

***

361

تند سویم بغضب دید که برخیز و برو

خسکم در ته پا ریخت که بگریز و برو

چیست گفتم گنهم دست بخنجر زد و گفت

پیش از آن دم که شوی کشته بپرهیز و برو

پیش رفتم که بکش دست من و دامن تو

گرم شد کاتش من باز مکن تیز و برو

می‌نشستم که مگر خار غم از پا بکشم

داد دشنام که تقریب مینگیز و برو

وحشی این دیده که گردید همه اشک امید

آب حسرت کن و از دیده فروریز و برو

***

362

خوشا در پای او مردن خدایا بخت آنم ده

نشان اینچنین بختی کجا یابم نشانم ده

نثاری خواهم ای جان آفرین شایسته ی پایش

پر از نقد وفا و مهر یک گنجینه جانم ده

سخن بسیار و فرصت کم خدایا وصل چون دادی

نمی‌بخشی اگر طول زمان طی لسانم ده

سگ خواری کش عشقم بگردن طوق خرسندی

اگر خوان امیدی گستری یک استخوانم ده

من و آزردگی از عشق و عشق چون تویی حاشا

گرت باور نمی‌داری بدست امتحانم ده

من آن خمخانه پردازم که بدمستی نمی‌دانم

الا ای ساقی دوران می از رطل گرانم ده

یکی طومار در دست و در او احوال من وحشی

اگر فرصت شود گاهی به یار نکته دانم ده

***

363

گرفته رنگ زخون دلم چو لاله پیاله

زبسکه بی تو خورم خون دل پیاله پیاله

خوش است بزمگه یار و ناله ی نی مطرب

ز دست یار کشیدن میان لاله پیاله

صفای خاطر رندان ز چله خانه نیابی

بدیر رو که پر است از می دو ساله پیاله

بود علامت باران اشک خرمی ما

شبی که باده ی روشن مه است و هاله پیاله

اگر بچشم تو دعوی نکرد از سر مستی

چه شد که بر سر نرگس شکست ژاله پیاله

منه ز دست چو نرگس پیاله خاصه در این دم

که لاله می‌دهد و می‌خورد غزاله پیاله

چگونه توبه کند وحشی از پیاله کشیدن

که کرده‌اند باو در ازل حواله پیاله

***

364

هجر خدایا بس است زود وصالی بده

شوق مده اینهمه یا پر و بالی بده

خوبی خود را بگیر از دلم اندازه‌ای

آینه آورده‌ام عرض جمالی بده

ای دل وحشت گریز اینهمه دهشت چرا

فرصت حرفی بجو شرح ملالی بده

از پی یک نیم جان چند تقاضای ناز

می‌دهم اینک بتو لیک مجالی بده

ساده فریب کسی وصل نبخشی مبخش

نیم فسونی بدم وعده وصالی بده

یاد غزلهای تو وحشی و این ذوق عشق

بیهده گردی بس است دل بغزالی بده

***

365

صاف طرب آماده کن ترتیب عشرتخانه ده

بنشین و بنشان غیر را، پیمانه خور، پیمانه ده

نقل وفا در بزم نه تا رام گردد مدعی

مرغی که نبود در قفس او را فریب دانه ده

تا گرم گردد هر زمان هنگامه‌ای در کوی تو

طفلان بازی دوست را زنجیر این دیوانه ده

با لاابالی مشربان خوش‌ بر سر میدان درآ

دستار را آشفته کن تابی بر آن رندانه ده

گر پیش او گشتی خجل سهل است این خفت بکش

وحشی شکایت تا بکی تخفیف این افسانه ده

***

366

لاله‌اش از سیلی ات نیلوفری شد آه آه

ای معلم شرم از آن رویت نشد رویت سیاه

ای معلم، ای خدا ناترس، ای بیدادگر

من گرفتم دارد او همسنگ حسن خود گناه

کرد رویت سد نگاه جان فزا از بهر عذر

خونبهای سد هزاران چون تو ناکس هر نگاه

باد دستت خشک همچون خامه ی آن ماهرو

باد رخسارت سیه چون مشق آن تابنده ماه

جان من معذور فرما، من نبودم با خبر

زندگی را ورنه من می‌ساختم بر وی تباه

این زمان هم غم مخور دارم برای کشتنش

همچو وحشی تیر آه جان گداز عمر کاه

***

367

گذشتم از درت بر خاک سد جا چشم تر مانده

ببین کز اشک سرخم سد نشان بر خاک در مانده

بیا بنگر که غمنا کیست چشم آرزو بر در

بامید نگاهی بر سر این رهگذر مانده

بجز من هر کرا دیدی ز بیماران غم گشتی

هنوز از کف منه خنجر که بیمار دگر مانده

برآمد عمرها کز دور دیدم نخل بالایش

هنوزم آن قد و رفتار در پیش نظر مانده

بهر کس گفته بی‌تقریب وحشی عرض حال خود

که در بزمت باین تقریب یک دم بیشتر مانده

***

368

ناوکت بر سینه ی این ناتوان آمد همه

آفرین بادا که تیرت بر نشان آمد همه

شد نشان تیر بیداد تو جسم لاغرم

سد خدنگ انداختی، بر استخوان آمد همه

جان و دل کردم نشان پیش خدنگ غمزه‌ات

جست تیرت از دل زار و به جان آمد همه

جان من گویا نشان تیر بیداد تو بود

زانکه بر جان من بی‌خانمان آمد همه

بر تن خم گشته وحشی زخمها خوردم از او

تیر پرکش کرده زان ابرو کمان آمد همه

***

369

بر آن سرم که نیاسایم از مشقت راه

روم بشهر دگر چون هلال اول ماه

به سبزی سر خوان کسی نیارم دست

کنم قناعت و راضی شوم به برگ گیاه

کشیده باد مرا میل آهنین در چشم

اگر کنم به زر آفتاب چشم سیاه

دل چو آینه ام تیره شد در این پستی

بس است چند نشینم چو آب در تک چاه

بقعر چاه فنا اهل جاه از آن رفتند

که پیش یار ستمگر نمی‌کنند نگاه

***

370

در این فکرم که خواهی ماند با من مهربان یا نه

بمن کم می‌کنی لطفی که داری این زمان یا نه

گمان دارند خلقی کز تو خواریها کشم آخر

عزیز من یقین خواهد شد آخر این گمان یا نه

سخن باشد بسی کز غیر باید داشت پوشیده

نمی‌دانم که شد حرف منت خاطرنشان یا نه

بود هر آستانی را سگی ای من سگ کویت

تو می‌خواهی که من باشم سگ این آستان یا نه

نهانی چند حرفی با تو از احوال خود دارم

در این اندیشه‌ام کز غیر می‌ماند نهان یا نه

اگر زینسان تماشای جمال او کنی وحشی

تماشا کن که خواهی گشت رسوای جهان یا نه

***

371

قلب سپه ماست به یک حمله شکسته

با غمزه بگو تا نزند تیغ دو دسته

پیکان ز جگر جسته و زخمی شده جان هم

وین طرفه که تیرت ز کمانخانه نجسته

امید من از طایر وصل تو بریده‌ست

نتوان پر او بست به این تار گسسته

از دور من و دست و دعایی اگرم تو

بر خوان ثنائی در دریوزه نبسته

نگذاشت کسادی که غباری بنشانیم

زین جنس محبت که بر او گرد نشسته

هرگز نرهد آنکه تواش بند نهادی

میرد به قفس مرغ پر و بال شکسته

وحشی نتوان خرمن امید نهادن

زین تخم تمنا که تو کشتی و نرسته

***

372

آخر ای بیگانه خو ناآشنایی اینهمه

تا به این غایت مروت بیوفایی اینهمه

جسم و جانم را زهم پیوند بگسستی بس است

با ضعیفی همچو من زورآزمایی اینهمه

استخوانم سوده شد از روی خویشم شرم باد

بر زمین از آرزو رخساره سایی اینهمه

هر که بود از وصل شد دلگیر و هجر ما همان

نیست ما را طاقت و تاب جدایی اینهمه

وحشی این دریوزه ی دیدار دولت تا بکی

عرض خود بردی چه وضعست این گدایی اینهمه

***

373

سوی بزمت نگذرم از بس که خوارم کرده‌ای

تا نداند کس که چون بی اعتبارم کرده‌ای

چون بسوی کس توانم دید باز از انفعال

اینچنین کز روی مردم شرمسارم کرده‌ای

ناامیدم بیش از این مگذار خون من بریز

چون به لطف خویشتن امیدوارم کرده‌ای

تو همان یاری که با من داشتی صد التفات

کاین زمان با سد غم و اندوه یارم کرده‌ای

ای که می‌پرسی بدینسان کیستی زار و نزار

وحشیم من کاینچنین زار و نزارم کرده‌ای

***

374

شوقیست غالب بر دلم از نو، به دل جا کرده‌ای

جانم گرفته در میان عشق هجوم آورده ای

ای صید کش صیاد من تاب کمندت بازده

تا چند دست و پا زند صید گلو افشرده‌ای

ای عقل برچین این دکان از چار سوی عافیت

کامد به بد مستی برون رطل پیایی خورده‌ای

چون معدن الماس شد از عمزه ی تو سینه‌ام

رحمی که پهلو می‌نهد آنجا دل آزرده‌ای

ای غیر، دل داری تو هم اما دلت را نور کو

در هر مزار افتاده است اینسان چراغ مرده‌ای

گو مرغ آبی ره بتاب از ما سمندر مشربان

یعنی به آتش در شدن ناید ز هر افسرده‌ای

وحشی چه معنیها که تو کردی به این صورت عیان

تا ره به این معنی برد کو پی به معنی برده‌ای

***

375

خواهد دگر به دامگهی بال بسته ای

مرغ قفس شکسته‌ای از دام جسته ای

صیاد کیست تا نگذارد ز هستیش

غیر از سر بریده و بال شکسته‌ای

صیدی ستاده باز که بندد گلوی جان

در گردنش هنوز کمند گسسته‌ای

کو جرگه‌ای که باز نماند نشان از او

جز جان زخم خورده ی خونابه بسته ای

قیدیست قید عشق که ذوقش کسی که یافت

هرگز طلب نکرد دل باز رسته‌ای

عشرت در آن سر است که آید برون از او

هر بامداد چهره به خونابه شسته‌ای

وحشی خموش باش که آتش زبان نشد

الا دلی چو شعله بر آتش نشسته‌ای

***

376

مردمی فرموده جا در چشم گریان کرده‌ای

شوره زار شوربختان را گلستان کرده‌ای

تو کجا وین دل که در هر گوشه‌ای جغد غمی‌ست

گنج رامانی که جا در کنج ویران کرده ای

کارها موقوف توفیق است، مشکل این شدست

ورنه تو ای کعبه بر ما کار آسان کرده‌ای

منت کحل الجواهر می‌کشد چشمم زیاد

گر نمک آرد از آن راهی که جولان کرده‌ای

بوی جان می‌آید از تو خیر مقدم ای صبا

غالبا طوقی بگرد کوی جانان کرده ای

ای صبا پیراهن یوسف مگر همراه تست

از کدامین باغ این گل در گریبان کرده‌ای

مرحبا ای ترک صید انداز وحشی در کمند

جذب شوقم خوش کمند گردن جان کرده‌ای

***

377

سبوی باده‌ای گویا بهر پیمانه‌ای خوردی

ندارد یک خم این مستی مگر خمخانه‌ای خوردی

نه دأب آشنایانست با هم رطل پیمودن

تو این می گوییا در صحبت بیگانه‌ای خوردی

نهادی سر ببد مستی و با دستار آشفته

ببازار آمدی خوش باده ی رندانه‌ای خوردی

بحکمت باده خور جانان بدان ماند که این باده

به بی باکی چو خود خوردی نه با فرزانه‌ای خوردی

شراب خون دل گرمی ندارد ورنه ای وحشی

تو می‌دانی چه می‌ها دوش از پیمانه‌ای خوردی

***

378

من اندوهگین را قصد جان کردی، نکو کردی

رقیبان را به قتلم شادمان کردی، نکو کردی

به کنج کلبه ی ویران غم نومیدم افکندی

مرا با جغد محنت همزبان کردی، نکو کردی

ز کوی خویشتن راندی مرا از سنگ محرومی

ز دستت آنچه می‌آمد چنان کردی، نکو کردی

شدی از مهربانی دوست با اغیار و بد با من

مرا آخر به کام دشمنان کردی، نکو کردی

چو وحشی رانده‌ای از کوی خویشم آفرین بر تو

من سرگشته را بی‌خان و مان کردی، نکو کردی

***

379

چه فروشدی بکلفت چه شدت چه حال داری

برو و بکش دو جامی که بسی ملال داری

دل تست فارغ از غم که شراب عیش خوردی

تو به عیش کوش و مستی که فراغ بال داری

تو نشسته در مقابل من و سد خیال باطل

که بعالم تخیل بکه اتصال داری

بکدام علم یا رب به دل تو اندر آیم

که ببینم و بدانم که چه در خیال داری

بترشح عنایت غم باز مانده‌ای خور

تو که کاروان جانها به لب زلال داری

چه خوش است از تو وحشی ز شراب عشق مستی

که نه خسته ی فراقی نه غم وصال داری

***

380

جایی روم که جنس وفا را خرد کسی

نام متاع من بزبان آورد کسی

یاری که دستگیری یاری کند کجاست

گر سینه‌ای خراشد و جیبی درد کسی

یاریست هر چه هست و ز یاری غرض وفاست

یاری که بیوفاست کجا می‌برد کسی

دهقان چه خوب گفت چو می‌کند خاربن

شاخی کش این بر است چرا پرورد کسی

وحشی برای صحبت یاران بیوفا

خاطر چرا حزین کند و غم خورد کسی

***

381

چه شود گرم نوازی بعنایت خطابی

نه اگر برای لطفی ببهانه ی عتابی

ته پای جان شکاری دل من بخون زند پر

چو کبوتری که افتد بتصرف عقابی

چو منش رکاب بوسم چه سبک عنان سواری

چو بغیر همعنان شد چو بلا گران رکابی

همه خرقه ی صلاحم شده خارخار و گل گل

ز میی که داغ آن می نرود بهیچ بابی

بگذار درس دانش که نهایتی ندارد

ز کتاب عشق وحشی بنویس یک دو بابی

***

382

چون کوه غم تاب آورد جسمی بدین فرسودگی

غم برنتابد بیش ازین باید تن فرمودگی

نی ناله‌ای نزدیک لب نی گریه‌ای در دل گره

یا رب نصیب من مکن اینست اگر آسودگی

گفتی بعشق دیگری آلوده‌ای تهمت مکن

حاشا معاذالله کجا عشق من و آلودگی

رفت آن سوار تندرو ماند این سگ دنباله ‌دو

بشتاب ای پای طلب یا رب مبادت سودگی

***

383

گر طی کنم طریق ادب را چه می‌کنی

رانم دلیر رخش طلب را چه می‌کنی

گر من بدل فرونخورم دشنه‌های ناز

آن غمزه ی حریص غضب را چه می‌کنی

گیرم ز ناز منع توان کرد حسن را

چشم نیازمند طلب را چه می‌کنی

با چشم شوخ نیز گرفتم برآمدی

آن خنده ی نهانی لب را چه می‌کنی

ای بی سبب اسیر کش بیگناه سوز

پرسند اگر بحشر سبب را چه می‌کنی

عجز و نیاز روزم اگر بی اثر بود

تأثیر گریه ی دل شب را چه می‌کنی

وحشی گرفتم آنکه تو از ننگ مدعی

بستی زبان ز شعر لقب را چه می‌کنی

***

384

چه خوش بودی دلا گر روی او هرگز نمی‌دیدی

جفاهای چنین از خوی او هرگز نمی‌دیدی

سخن‌هایی که در حق تو سر زد از رقیب من

گرت می‌بود دردی سوی او هرگز نمی‌دیدی

بدین بدحالی افکندی مرا ای چشم تر آخر

چه بودی گر رخ نیکوی او هرگز نمی‌دیدی

ز اشک ناامیدی کاش ای دل کور می‌گشتی

که زینسان غیر را پهلوی او هرگز نمی‌دیدی

ترا سد کوه محنت کاشکی پیش آمدی وحشی

که می‌مردی و راه کوی او هرگز نمی‌دیدی

***

385

چه دیدی ای که هرگز بد نبینی

که سوی مبتلای خود نبینی

عفا ک اله مرا کشتی و رفتی

نکو رفتی الاهی بد نبینی

مجو پایان دریای محبت

که گردی غرق و آنرا حد نبینی

ز مقصودم برآوردی رقیبا

الاهی ره سوی مقصد نبینی

چه طور بد زمن دیدی که سویم

به آن طوری که می‌باید نبینی

منم وحشی همین مردود بزمش

به پیشش دیگران را بد نبینی

***

386

آتشی در جان ما افروختی

رفتی و ما را زحسرت سوختی

بی‌وداع دوستان کردی سفر

از که این راه و روش آموختی

گرنه از یاران بدی دیدی چرا

دیده از دیدار یاران دوختی

بی‌رخ او طرح صبر انداختی

ای دل این صبر از کجا آموختی

وحشی از جانت علم زد آتشی

خانمان عالمی را سوختی

***

387

من و از دور تماشای گلستان کسی

به نسیمی شده خرسند ز بستان کسی

در نظر نعمت دیدار و بحسرت نگران

دستها بسته و مهمان شده برخوان کسی

زیربار سرم این دست بفرساید به

ز آنکه دستی‌ست که دور است زدامان کسی

پادشاهان و نکویان دو گروه عجبند

که نبودند و نباشند بفرمان کسی

وحشی از هجر تو جان داد، تو باشی زنده

زندگی بخش کسی عمر کسی جان کسی

***

388

ای از گل عذارت هر مرغ را نوایی

در هر دلی خیالی بر هر سری هوایی

آیین بیوفایی هم خود بگو که خوب است

از چون تو خوبرویی وز چون تو دلربایی

هر جا سگ تو دیدم رو داد گریه بیخود

چون بیکسی که بیند از دور آشنایی

آمد ببرم رندان مست از می شبانه

مینا شکست جایی ساغر فکند جایی

وحشی وداع جان کن کامد به دیدن تو

سنگین دلی، غریبی، عاشق کشی، بلایی

***

389

مرا زد راه عشق خردسالی

از این نورس گلی نازک نهالی

فروزان عارضی مانند لاله

ز مشکین هر طرف بر لاله خالی

شکرخا طوطیی دلکش حکایت

زبان دان دلبری شیرین مقالی

بقدش سرو را نسبت توان کرد

اگر در سرو باشد اعتدالی

توان خورشید خواندن عارضش را

اگر خورشید را نبود زوالی

غزال ما نگردد رام وحشی

ندیدم این چنین وحشی غزالی

***

390

خوش است چشم بچشم تو و نگاه نهانی

رسالت دل و جان سوی هم ز راه نهانی

کرشمه ی تو زبس باشدش برای اجابت

دعای زیر لب اندر میان آه نهانی

تو خوش نشسته به تمکین و حسن از تو نهفته

به جلوه بهر فریبم به جلوه‌گاه نهانی

چه روزگار خوش است آن برای رفع مظنه

عتاب ظاهر و سد لطف و عذرخواه نهانی

بغارت دل ما تاخت غمزه وای اسیری

کش از کمین بدر آیند آن سپاه نهانی

بجرم دیدن پنهان بکش به فتوی نازم

که کشتنی نشود کس سگ گناه نهانی

زخون وحشی اگر منکری نگاه بمن کن

که بگذرانم از آن چشم سد گواه نهانی

***

391

کردم از سجده ی راه تو جبین آرایی

سر اقبال من و پیشه ی گردن سایی

باز چون آمده از سجده سرش سوده بچرخ

هر که بر خاک درت کرده جبین فرسایی

آن قدر آرزوی سجده ی رویت که مراست

در همه روی زمینش نبود گنجایی

دیرتر دولت پابوس تو دریافته‌ام

زآنکه می‌کرده‌ام از دیده زمین پیمایی

شکرلله که رسیدم به تماشاگه وصل

کردم از خاک درت تقویت بینایی

بر در خویش بگو حرمت چشمم دارند

که بجاروب کشی آمده و سقایی

خواهم از لطف تو باشد نگهی خاصه ی من

نگهی نی چو نگاه دگران هر جایی

طول منشور بقای ابدی را چکنم

خم ابروی تواش گر نکند طغرایی

وحشیم طوطیم اندر پس آیینه ی بخت

دایم از شکر عطای تو به شکرخایی

***

392

چو پیش نقش شیرین کوهکن عرض بلا کردی

اگر سنگین نبودی گوش او فریادها کردی

کند بیگانگی هر چند گویم شرح غم با او

چه غم بودی اگر خود را باین حرف آشنا کردی

باغیار آنقدرها می‌توانست از وفا دیدن

چه می‌شد گر زیادی یک نظر هم سوی ما کردی

به تنگیم از جدایی کاشکی می‌شد یکی پیدا

که ما را رهنمایی سوی اقلیم فنا کردی

اجل گر رحم بر وحشی نکردی شام مهجوری

تو می‌دانی که غم با روزگار او چها کردی

***

393

ای جوان ترک وش میر کدامین لشکری

ای خوشا آن کشوری کانجا تو صاحب کشوری

ای سوار فرد از لشکر جدا افتاده‌ای

یا از آن ترکان یغما پیشه ی غارتگری

آتشت در آب پنهانست و زهرت در شکر

آشکارا گرچه با من همچو شیر و شکری

خواه شکر ریز و خواهی زهر در جامم که تو

گرچه زهرم میچشانی از شکر شیرین تری

وحشی آن صید افکنت گر افکند در خون منال

نیستی لایق بفتراکش که صید لاغری

***

394

از برای خاطر اغیار خوارم می‌کنی

من چه کردم کاینچنین بی‌اعتبارم می‌کنی

روزگاری آنچه با من کرد استغنای تو

گر بگویم گریه‌ها بر روزگارم می‌کنی

گر نمی‌آیم بسوی بزمت از شرمندگیست

زانکه هر دم پیش جمعی شرمسارم می‌کنی

گر بدانی حال من گریان شوی بی‌اختیار

ای که منع گریه ی بی‌اختیارم می‌کنی

گفته‌ای تدبیر کارت می‌کنم وحشی منال

رفت کار از دست کی تدبیر کارم می‌کنی

***

395

بکش زارم چه دایم حرف از آزار می‌گویی

تو خود آزار من کن از چه با اغیار می‌گویی

رقیبان سد سخن گویند و یک یک را کنی تحسین

چو من یک حرف گویم، گوییم بسیار می‌گویی

تغافل می‌زنی گر یک سخن سد بار می‌گویم

و گر گویی جوابی روی بر دیوار می‌گویی

حدیث غیر گویی تا زغیرت زودتر میرم

پس از عمری که حرفی با من بیمار می‌گویی

نگفتی حال خود تا بود یارای سخن وحشی

مگر وقتی که نبود قوت گفتار می‌گویی

***

396

ای آنکه عرض حال من زار کرده‌ای

با او کدام درد من اظهار کرده ای

آزاد کن ز راه کرم گر نمی‌کشی

ما را چه بی‌گناه گرفتار کرده‌ای

تا من خجل شوم که بد غیر گفته‌ام

دایم سخن ز نیکی اغیار کرده‌ای

تا جان دهم ز شوق چو این مژده بشنوم

آهنگ پرسش من بیمار کرده‌ای

وحشی بکار غیر اگر شهره‌ای چه شد

نقد حیات صرف در این کار کرده ای

***

397

ای مرغ سحر حسرت بستان که داری

این ناله باندازه ی حرمان که داری

ای خشک لب بادیه این سوز جگر تاب

در آرزوی چشمه ی حیوان که داری

ای پای طلب اینهمه خون بسته جراحت

از زخم مغیلان بیابان که داری

پژمرده شد ای زرد گیا برگ امیدت

امید نم از چشمه ی حیوان که داری

ای شعله ی افروخته این جان پر آتش

تیز از اثر جنبش دامان که داری

ما خود همه دانند که از تیر که نالیم

این ناله تو از تیزی مژگان که داری

وحشی سخنان تو عجب سینه گداز است

این گرمی طبع از تف پنهان که داری

***

قصیده ها

در ستایش غیاث الدین محمد میرمیران

به میدان تاز و سر در آتشم ده باد جولان را

پر از دود سپند جان من کن دور میدان را

بزن بر جانم آن تیر نگاه صید غافل کش

که در شست تغافل بود و رنگین داشت پیکان را

کمان ناز اگر اینست و زور بازوی غمزه

چه جای دل که روزن می‌کند در سینه سندان را

چه سرها کز بدن بیگانه سازد خنجر شوخی

چه افتد آشنایی با میانت طرف دامان را

درستی در کدامین کوی دل ماند نمی‌دانم

که آن مژگان کج می‌آزماید زخم چوگان را

سر سد جان خون‌آلود بر نوک سنان گردد

کند چشم تو چون تعلیم لعب نیزه مژگان را

ز باران بهار حسن آبی بر گلستان زن

که اندر مهر جان پر گل کند دیوار بستان را

ز روی خویش اگر نقشی گذاری بر در مشرق

ز خجلت کس نبیند بعد ازین خورشید تابان را

شراب لعلی رنگ رخت در ساغر اول

کباب خام‌سوز روی آتش می‌کند جان را

مگر نار خلیل است آن رخ رخشان تعالی‌الله

که دربار است اندر هر شرارش سد گلستان را

چه استیلای حسن است این بمیرم پیش بیدادش

که از لب بازگرداند به دل فریاد و افغان را

تبسم خونبها می‌آورد گو غمزه خنجر زن

که همره کرده می‌آرد نگاه درد درمان را

چه خوبی اله له در خور آنی که تا باشی

روی اندر عنان بخت فرمان بخش دوران را

شه والا گهر بحر کرم شهزاده ی اعظم

که مثلش گوهری پیدا نشد دریای امکان را

بلند اقبال فرخ فر خلیل الله دریا دل

که در تاج اقبال است ذاتش میرمیران را

پدر گو کج بنه تاج مرصع کاین در شاهی

چو بر تاجی نشیند برفروزد چار ارکان را

ز صلب بحر این در کوچو زد یک جنبش موجه

توان دادن به هر یک قطره‌اش سد غوطه عمان را

غیاث الدین محمد آنکه جود باد دست او

به ذلت خانه ی موری نهد تخت سلیمان را

نمک سالم برون آید ز آب و موم از آتش

چو کار افتد به حفظ کامل او کسر و نقصان را

به دست عالم افتاده است از او سررشته ی کاری

که شبها پاس دارد گرگ دوک و پشم چوپان را

نکردی بی‌اجازت سیل سر در خانه ی موری

خواص عدل او همراه اگر می‌بود باران را

بجز نرگس که باد صبح ازو شبنم فرو ریزد

ندیده کس به عهد خرم او چشم گریان را

به عهد ضبط حفظش حاملان طبع انسانی

به مخزون ضمایر پاسبان سازند نسیان را

اگر شبه دررباری نبودی درگه بارش

سر اندر دیده ی خورشید بودی چوب دربان را

اگر می‌بود حفظ او حصار عصمت آدم

نبودی رخنه ی آمد شدن وسواس شیطان را

مگر کش آز را سر پر کند از پنبه ی مرهم

چو گوهر بار سازد بحر طبعش ابر احسان را

عجب بحری که چون در جنبش آرد باد اجلالش

کند خلخال ساق عرش موج شوکت و شان را

چنین بحری بباید تا صدف رخشان دری زاید

که آب او سیاهی شوید از رخسار کیوان را

نه رخشان در، سهیلی در سپهر جان فروزنده

که رنگ و روی آن آتش زند لعل بدخشان را

سوار عرصه ی دولت که در جولان اقبالش

نباشد راه جز در چشم اختر پای یکران را

جناب عالی جودش بلند افتاده تا حدی

که آنجا کس به سقایی ندارد ابر نیسان را

بجای دانه در هر رشته سد گوهر کشد خوشه

ز آب جود اگر یک رشحه بخشد کشت دهقان را

اگر اینست جذب همت امید بخش او

بزور دست جود از کوه بیرون می‌کشد کان را

برآوردی ز توفان دود با یک شعله ی قهرش

تنوری کو بعهد نوح شد فواره توفان را

عدو دارد ز خوف آن حسام مرگ خاصیت

همان تبلرزه کاندر برف باشد شخص عریان را

زهی جایی رسیده پایه ی قدر تو کز عزت

بود کحل الجواهر خاک پایت عین اعیان را

به یک تک درنوردد توسن عزم تو صحرایی

که در گام نخستش ره شود کم حد و پایان را

اگر عزمت ز پای مور بند عجز بردارد

به گامی طی کند گر قطع خواهد سد بیابان را

چو از حبس رحم بیرون نهد پا طفل بدخواهت

نبیند هیچ جا بیش از زمین و سقف زندان را

پی زخم آزمایی سینه ی خصم تو را جوید

نهد چون مرگ بر نوک سنان فتنه سوهان را

برای دار عبرت نخل عمر دشمنت جوید

اجل چون آزماید اره‌های تیز دندان را

کند کاه سبک در وزن با کوه گران دعوی

اگر از عدل و انصاف تو باشد کفه میزان را

ز بیم آنکه جودت قفلش از گنجینه نگشاید

کلید گنج اندر زیر دندانست ثعبان را

چنان پیشش کشی کش بشکند سد جای پیشانی

کنی چون بر میان کوه محکم دست فرمان را

سخندان داورا وحشی که خضر طبع جانبخشش

زرشک خامه دارد در سیاهی آب حیوان را

فکنده کشتیش در قلزم فیض ثنای تو

که سازد موجه ی او کان گوهر جیب و دامان را

چه گوهرها که گردون را اگر درجی ازین بودی

مرصع ساختی تاج زر خورشید تابان را

سزد در موقف ایثار او درهای پرقیمت

اگر لطف تو در زر گیرد این طبع درافشان را

الا تا عاشق و معشوق در هر گفتن و دیدن

کند خاطرنشان خویش سد لطف نمایان را

سپهرت عاشقی بادا که گر چشمت بر او افتد

نویسد در حساب خویشتن سد لطف پنهان را

***

در ستایش پروردگار

راحت اگر بایدت خلوت عنقا طلب

عزت از آنجا بجوی حرمت از آنجا طلب

تنگ مکن ای همای خانه بر این خاکیان

شهپر لا برگشای کنگر الا طلب

دیر خراب جهان بتکده‌ای بیش نیست

دیر به ترسا گذار معبد عیسا طلب

تیره مغا کیست تنگ خانه ی دلگیر خاک

مرغ مسیحا نه ‌ای بزم مسیحا طلب

وادی ایمن مجوی از پی ناز کلیم

آن همه جا روشن است دیده ی موسا طلب

نکته وحدت مجوی از دل بی معرفت

گوهر یکدانه را در دل دریا طلب

گرچه هزار است اسم هست مسما یکی

دیده ز اسما بدوز عین مسما طلب

ابجد ارکان تست چار کتاب عظیم

جزو بجزوش ببین اعظم اسما طلب

آینه‌ای پیش نه از دل صافی گهر

صورت خود را ببین معنی اشیا طلب

نیست به غیب و شهود غیر یکی در وجود

خواه نهانش بخواه خواه هویدا طلب

وقت جهاد است خیز تیغ تجرد بکش

نفس ستمکاره را در صف هیجا طلب

کعبه ی گل در مزن بر در دل حلقه کوب

زین نگشاید دری مقصد اقصا طلب

ذلت ده روزه فقر مایه ی سد عزت است

عزت دنیا مخواه پایه ی عقبا طلب

زر طلبد طبع تو روی ترش کن بر او

علت صفراست این داروی صفرا طلب

خون جگر نوش کن تا شوی از اهل حال

نشأه هوس کرده‌ای باده ی حمرا طلب

لذت زهر بلا پرس ز مستان عشق

از دل میخوارگان لذت صهبا طلب

بخت جوان کسی کو بطلب پیر شد

کم ز زنی نیستی درد زلیخا طلب

سالک ره را ببوس پای پر از آبله

گنج گهر بایدت در ته آن پا طلب

درد اگر راحت است پیش مریضان عشق

در مرض از نیشتر راحت اعضا طلب

سوخته را راحت است از پی هر آه سرد

راحت گلخن فروز در دم سرما طلب

همچو سکندر مجوی آب خضر در سواد

عارف دل زنده را آن ز سویدا طلب

رتبه ی عرفان شود شام فنا روشنت

قیمت انوار شمع در شب یلدا طلب

شانه بدرد آورد تارک شاهد وشان

طاقت زخم اره از زکریا طلب

زمره ی عشاق را پایه ی والاست دار

بر سر کرسی برآ پایه ی والا طلب

عاشق مرتاض کی طالب جنت شود

ای که براحت خوشی جنت اعلا طلب

سالک ره را کجا فرصت آسایش است

گر تو از آن فارغی سایه ی طوبا طلب

مرد خدا کی کند میل به لذت خلد

در دل کودک‌ وشان حسرت حلوا طلب

دشمن اگر تیغ و تشت پیش نهد سر مکش

دوست اگر بایدت حالت یحیا طلب

سگ ز پی جیفه رفت در بدر و کو بکو

گر بسگی قائلی جیفه ی دنیا طلب

خیز و چو سبزی مکن جا بسر خوان کس

طعمه اگر بایدت سبزی صحرا طلب

در دل سختست و بس آرزوی سیم و زر

گر طلبی سیم و زر در دل خارا طلب

باطن صافی چو نیست راه حقیقت مپوی

چاه بسی در ره است دیده بینا طلب

شمع هدایت کجا در دل هر کس نهند

همچو کلیمی بجو دیده ی ز بیضا طلب

پا به سر خود منه در ره این بادیه

رهروی راه از شبرو اسرا طلب

احمد مرسل که چرخ از شرف پای او

با همه رفعت کند پایه ی بطحا طلب

از لب او گوش کن زمزمه ی لاینام

وز دل بیدار او راز فاوحا طلب

جلد اگر می‌کنی مصحف و جدش بر او

دفتر انجیل را بهر مقوا طلب

گو علم سبز او خضر ره خویش ساز

آنکه بمحشر کند سایه ی طوبا طلب

پای بلندی که زد پای طلب در رهش

از پی ایثار او عقد ثریا طلب

درگذر از نه فلک در ره او خاک باش

اهل خرد کی کند پایه ی ادنا طلب

وحشی اگر طالبی بر در احمد نشین

کام از آنجا بجوی نام از آنجا طلب

عرض تمنا مکن از در دونان دهر

آب رخ هر دو کون از در مولا طلب

در حق من بخششی یا نبی‌اله که نیست

رسم تو الا عطا کار من الا طلب

***

در ستایش حضرت علی «ع»

ز بحر بسکه برد آب سوی دشت سحاب

سراب بحر شود عنقریب و بحر سراب

گرفته روی زمین آب بحر تا حدی

که‌ گر کسی متردد شود پیاده در آب

چنان بود که ز فرقش کلاه بارانی

گهی نماید و گاهی نهان شود چو حباب

غریب نیست که گردد ز شست و شوی غمام

برنگ بال حواصل سفید پرغراب

عجب که بند شود تا بپشت گاو زمین

نعوذ باله اگر پا فرو رود به خلاب

چنان ز بادیه سیلاب موج رفته به اوج

که نسر چرخ چو مرغایی است بر سر آب

شد انطفای حرارت بدان مثابه که موم

رود در آتش و نقصان نیابد از تف و تاب

هوا فسرده بحدی که وام کرده مگر

برودت از دم بدخواه شاه عرش جناب

علی سپهر معالی که در معارج شأن

کنند کسب مراتب ز نام او القاب

مگر خبر شد ازین اهل کفر و طغیان را

که فارغند ز بیم عقاب و خوف عذاب

که تا معاند او باشد و مخالف او

بدیگری نرسد نوبت عذاب و عقاب

چو بر سپهر زند بانگ ثابتات شوند

ز اضطراب چو بر سطح مستوی سیماب

روای منجم و از ارتفاع مهر مگو

که مهر پایه ی قدرش ندیده است به خواب

بذروه‌ای که بود آفتاب رفعت او

فتاده پهلوی تقویم کهنه اصطرلاب

بنعل دلدل او چون رسد مه نو تو

رو، ای سپهر و مپیمای بیش از این مهتاب

سواره بود و ز دنبال او فلک می‌گفت

خوشا کسی که ترا بوسه می‌زند به رکاب

زهی احاطه ی علم تو آنچنان که تو را

ز نکته‌ای شده مکشوف سر چار کتاب

تو با نبی متکلم شدی در آن خلوت

که بی فرشته رود با خدا سؤال و جواب

ضمیر جمله بخصم تو می‌شود راجع

خدا بود ابدا هر کجا کنند خطاب

بماند از نظر رحمت خدا مأیوس

بسوی هر که تو یک بار بنگری به عتاب

ز استقامت عدل تو در صلاح امور

رود شرارت فطرت برون ز طبع شراب

کند ز تربیتت ذره کار آن خورشید

که خاک تیره شود از فروغ آن زرناب

تبارک اله از آن دلدل سپهر سیر

که با براق یکی بود در درنگ و شتاب

سبکروی که ز سطح محیط کرده عبور

چنانکه دایره ظاهر گشته بر سر آب

چو می‌رود حرکاتش ملایم است چنان

که وقت نازکی نغمه جنبش مضراب

سپهر کوکبه شاها بدیگری چه رجوع

مرا که خاک در تست مرجع از هر باب

سری که بهر سجود در تو داده خدای

بر آستانه ی دیگر چرا نهم چو کلاب

دری که شد ز توکل گشوده بر رخ من

بهیچ باب نبندد مفتح‌الابواب

چرا خورم غم روزی چو کرده روز اول

تهیه ی سبب آن مسبب الاسباب

چو بی‌طلب رسد از مطبح تو روزی من

چرا نخوانده به خوان کسی روم چو ذباب

بفکر مدح تو وحشی ز شر حادثه رست

توان ز حادثه رستن بلی بفکر صواب

بگاه مدح تو از کثرت ورود سخن

سزد اگر ز عطارد نمایم استکتاب

رسیده‌ام ز تو جایی که می‌کند آنجا

مخدرات سخن جمله بی‌نقاب حجاب

کسی چگونه کند عیب بکر فکرت من

که دست لطف تو از روی او کشیده نقاب

بزمره‌ای سر و کار است اهل معنی را

نه از رسوم سخن با خبر نه از آداب

کنند زیر و زبر عالمی اگر بمثل

کسی بگاه تکلم غلط کند اعراب

همیشه تا که بجلاب منقلب نشود

ز انقلاب زمان در دهان مار لعاب

مخالف تو چنان تلخکام باد بدهر

که طعم زهر دهد در دهان او جلاب

***

در ستایش میرمیران

تفت رشک ریاض رضوان است

که در او جای میرمیران است

غیرت باغ جنت است آری

هر کجا فیض عام ایشان است

حبذا این رخ بهشت آرا

که بهار حدیقه ی جان است

مرحبا این بهار جان پرور

که ازو عالمی گلستان است

با کف او که معدن کرم است

با دل او که بحر احسان است

کیسه و کاسه‌ای که مانده تهی

کاسه ی بحر و کیسه ی کان است

مسند عز ذات کامل او

زانسوی شهر بند امکان است

حضرتش را ز اختلاف زمان

چه کمال است یا که نقصان است

بحث سود و زیان و کون و فساد

بر سر چار سوی ارکان است

از ره بول چون رود به رحم

بدسگالش که خصم یزدان است

بر زمین زنده آمدن او را

به یکی از دو راه فرمان است

زان دوره می‌رود یکی سوی دار

وان یکی راست تا به زندان است

دل خصمش کز آرزوی خطا

پر متاع خلاف رحمان است

حقه ی سر به مهر اهرمن است

خانه ی در به قفل شیطان است

پیش خصمش که می‌رود به مغاک

وز پر آبی چو بحر عمان است

آن تنور جهان به سیل ده است

که محل خروج توفان است

به چرا گله را دگر چه رجوع

به هیاهوی پاس چوپان است

زانکه از سنگ راعی عدلش

ظلم گرگ شکسته دندان است

شعله ماند چو عکس خویش در آب

هر کجا حفظ او نگهبان است

رخش مرگ آورند در میدان

قهرش آنجا که مرد میدان است

زیر نخل بلند همت او

که ثمربخش رفعت و شان است

به تمنای میوه‌ای کافتد

آسمان پهن کرده دامان است

بحر از رشک دست او گه جود

غیرت ابر گوهرافشان است

بسکه بر سر زند شکسته سرش

پینه ی کف علامت آن است

ور دلیلی دگر بر این باید

پنجه ی پر ز خون مرجان است

گرد خوانی‌ست روز جشن تو چرخ

اسدش گربه ی سر خوان است

با تو خصمی‌ست جامه‌ای کان را

طوق لعنت ره گریبان است

دیده‌ای را که در تو کج نگرد

زخم عقرب ز نیش مژگان است

دهن خصم زادگان ترا

سر افعی به چاه پستان است

آنچه از حسرتش سکندر مرد

دریم خانه ی تو پنهان است

هست ایما به آن ترشح و بس

اینکه در ظلمت آب حیوان است

خانه‌ زادان بحر جود تواند

وین عیان نزد عین اعیان است

مادر در که نام او صدف است

پدرش نیز کابر نیسان است

پاسبانان بام آن منظر

کش زمین سقف آن نه ایوان است

سایه افکنده‌اند بر سر چرخ

چرخ اندر پناه ایشان است

کیست آنکسکه گفت یک کیوان

بر سر هفت کاخ گردان است

تا به بیند که بر سپهر نهم

چند هندوی همچو کیوان است

ای به سوی در تو روی همه

با همه لطف تو فراوان است

کرده‌اند از برای عزت و قدر

این سفر کش در تو پایان است

چه گنه کرده‌اند کایشان را

سر عزت به خاک یکسان است

لطف کن هر دو را بوحشی بخش

بر تو این قسم بخشش آسان است

گر باو سد هزار از این بخشی

بخششت سد هزار چندان است

تا به زعم بلاکشان فراق

بدترین درد، درد هجران است

دشمنت مبتلای دردی باد

کش اجل بهترین درمان است

***

در ستایش میرمیران

آن را که خدا نگاهبان است

از فتنه ی دهر در امان است

هر کس شد از او بلند پایه

بیرون ز تصرف زمان است

صیاد تهی قفس نشنید

زان مرغ که سد ره آشیان است

نخلی که ز باغ لایزال است

با نشو و نمای جاودان است

از نشو و نما چگونه افتد

طوبا که درخت بی‌خزان است

تا زنده ی عرصه ی الاهی

هر سو که دواند کامران است

گردون به تصرف مرادش

چون گوی بحکم صولجان است

مهرش همه ساله در رکابست

ماهش همه روزه در عنان است

در عرصه ی کام رخش عزمش

چون حکم خدایگان روان است

آن شاه که امر لطف و قهرش

ملکت ده و سلطنت ستان است

آن ماه که شمسه ی جلالش

آرایش طاق آسمان است

یعنی که حباب بخش آفاق

کافاق چو جسم و او چو جان است

دارای دو کون میر میران

کش عرصه ی قدر لامکان است

یارب که همیشه در جهان باد

زانرو که ضروری جهان است

انگشت اشاره‌اش گه جود

مفتاح دفین بحر و کان است

پاشیدن نقد سد خزینه

با جنبش آن سر بنان است

از بسکه بدامن گدایان

دست کرمش گهرفشان است

تا خانه ی هر یک از در او

راهی بطریق کهکشان است

تخت جم و افسر فریدون

گرچه دو متاع بس گران است

ز آنجا که بساط همت اوست

بالله که هر دو رایگان است

با عون عنایتش رعیت

ایمن ز تعرض عوان است

محفوظ بود ز حمله ی گرگ

آن گله که موسی‌اش شبان است

شریان عظیمه‌ای که تن را

سررشته ی زندگی از آن است

خاص از پی برکشیدن دار

بر گردن خصم ریسمان است

می‌خواست مخالفت که بیند

کش بال همای سایبان است

گردید میسرش زهی بخت

امروز ولی که استخوان است

چون زهره ی خصم را کند آب

خوف تو که در دلش نهان است

هر سبزه که روید از گل او

آن سبزه برنگ زعفران است

در دایره ی وجود ذاتت

بیرون ز قیاس این و آن است

ایما به ثبات دولت تست

آن نقطه که ساکن میان است

از حال احاطه ی تو رمزیست

آن خط که مجاور کران است

شاها ز میامن قدومت

این بلده چو روضه ی جنان است

از فیض تو خاک پاک او را

اوصاف بهشت جاودان است

هر آرزویی که در دل آید

تا گفته‌ای این چنین چنان است

در ساحت امن او جهانی

از کاهش عمر در امان است

دی هر که بدیدمش در او پیر

امروز چو بنگرم جوان است

القصه میان این دو مأمن

گر هست تفاوتی از آن است

کان نسیه و این بهشت نقد است

آن روضه نهان و این عیان است

شهریست به از بهشت اما

اکنون که ترا در او مکان است

فریاد از آن زمان که گویند

زو مرکب عزم تو روان است

این رفتن زود اگر چه باریست

کان بر همه خاطری گران است

خاطر بهمین خوش است کاقبال

زود آمدن ترا ضمان است

دارم دو سه حرف واجب العرض

هر چند نه جای این بیان است

بر خوان وظیفه ی تو شاها

وحشی که همیشه میهمان است

زانگاه که رفته‌ای بدولت

حالش نه بوضع پیش از آن است

ماند بکسی که دست بسته

حاضر شده بر کنار خوان است

تا هست چنین که طبع اطفال

درهر شب عید شادمان است

یادت همه روز خوشتر از عید

کاین منشأ شادی جهان است

***

در ستایش میرمیران

بلبلی را که همین با گل بستان کار است

بی گلش دیدن گلزار عجب دشوار است

غرض از بودن باغ است همین دیدن گل

ورنه هر شوره زمینی که بود پر خار است

چمن و غیر چمن هر دو بر آن مرغ بلاست

که غم هجر گلی دارد و در آزار است

خود چه فرق است از آن خار که بر چوب گل است

تا از آن خار که پرچین سر دیوار است

زحمت خار بود راحت بلبل اما

نه بهر فصل در آن فصل که گل دربار است

هر چه جز گل همه خار است چو بلبل نگرد

اندکی غیرت اگر خود بودش مسمار است

گو خسک ریشه در آن دیده فروبر که چو یار

پا از آنجا بکشد سیرگه اغیار است

دارم از شش جهت آوازه ی حرمان در گوش

همچنان در ره امید دو چشمم چار است

لن‌ ترانی همه را دیده ی امید بدوخت

ارنی گوی همان منتظر دیدار است

پرده‌ای نیست ولی تا که شود محرم راز

کار موقوف به فرمان دل دلدار است

شرط عشق است که گر یار بگوید که مبین

چشم خود را نهی انگشت که امر از یار است

هر کرا جان برضای دل یاریست گرو

صبر بر ترک تمنای خودش ناچار است

آرزوها بزدا تا نگری جلوه ی حسن

که دل بیغرض آیینه ی بی‌زنگار است

هست موقوف غرض رد و قبول و بد و نیک

ورنه خوبست گر اقبال وگر ادبار است

جنس بازارچه ی عشق نباشد مطلب

دو بضاعت که یکی فخر و دیگر یک عار است

مشرک عشق بود بلهوس کام پرست

کمر دعوی عشقش بمیان زنار است

هست در مذهب ما کافر از آن مرتد به

که گهی قول وی اقرار و گهی انکار است

من یکی گویم و جاوید بدین اقرارم

مرتدی معنی انکار پس از اقرار است

اله اله چو یکی مظهر آثار دو کون

کش متاع دو جهان ریزش یک ایثار است

میرمیران که کمین رایتش از آیت شان

بهترین رکن فلک را پی استظهار است

در بنایی که کند جنبش از آن رای مصیب

راستی لازمه ی ذات خط پرگار است

پیش دستش که همه افسر عزت بخشد

زر چه کرده‌ست ندانم که بدینسان خوار است

نقل حکمش نه همین مرکز کل دارد و بس

بامانت قدری نیز بر کهسار است

لامکان نیست بجز عرصه گه مضماری

گر همه جیش علو تو بدان مضمار است

کهکشان نیست بجز منتسخ توماری

که همه وصف ضمیر تو بر آن تومار است

خیمه ی جاه ترا در خور اجزای طناب

امتدادیست که آن لازمه ی مقدار است

قطره‌ای ریخت ز ابر اثر تربیتت

اصل آن نشو و نما گشت که در اشجار است

سینه ی صاف تو و آن دل پوشنده ی راز

طرفه جاییست که آیینه درو ستار است

قهرمانیست غضب پیشه جهان را سخطت

گره ابروی او های هوالقهار است

از نهیب تو نه تنها سر ظالم شده نرم

نرمی آنست که در گردن هر جبار است

چشمه قهر تو را این یکی از بلعجبی است

که همه ماهی او افعی آتشخوار است

در تن آن که فلک زهر عناد تو نهاد

استخوان ریزه در او عقرب و شریان مار است

در کمانی که کشد تیر خلاف تو عدو

رخنه ی جستن پیکان دهن سوفار است

باز را خون خورد از صولت انصاف تو کبک

رنگ خونش به همین واسطه در منقار است

بیخ آزار بدینگونه که انصاف تو کند

عنقریب است که هر گل که دمد بی‌خار است

شاخ گل لرزد از این بیم که عدلت گوید

غنچه از بهر چه مانند دل افکار است

چرخ گوید چه کشم پیش تو درهای نجوم

در زوایای ضمیر تو از این بسیار است

دهر گوید منم و بحر وجودی کان بحر

ابر احسان ترا مایه ی یک ادرار است

لامکان را پس ازین پر کند از منظر کاخ

دهر را همت عالی تو گر معمار است

یا مرنجان برکاب زر خود کابلق چرخ

خوش بلند است ولیکن نه چنان رهوار است

خانه زادیست کهین قلزم احسان ترا

در یکتا که بهین زاده ی دریا بار است

آرزوی دل کس را به زبان نیست رجوع

پیش رأی تو که مستغنی از استفسار است

در نظر حزم ترا آمده چون آتش طور

نور آن آتش موهوم که در احجار است

نسخه ی خواهش دلهاست برات کرمت

نقش انگشتر تو مهر لب اظهار است

داورا بلبل دستان زن معنی وحشی

که خوش آهنگ ترین طایر این گلزار است

در ازل جز بدعای تو صفیری نکشید

وین نوا تا ابدش تعبیه در منقار است

بود دایم بدعای تو و تا خواهد بود

کارش اینست و جز این هر چه کند بیکار است

تا چنین است که بی‌پاس نماند محفوظ

جنس آن خانه که همسایه او طرار است

باد حزم تو نگهبان جهان کز پی ملک

پاسبانی ست که تا صبح ابد بیدار است

***

در ستایش میرمیران

شغلی که مطمح نظر کیمیاگر است

تحصیل اتحاد صفات مس و زر است

این فعل پر شکوه نیاید ز هر گروه

زان صنف خاص کاین عمل آید یکی خور است

فرعی ‌ست این عمل ز اصول کمال خور

وین اصل در جریده ی حکمت مقرر است

در چشم ظاهر است بزرگ این عمل ولی

گر بنگری به دیده ی باطن محقر است

عرض زر از جبلت مس سهل صنعتی ‌ست

قلاب شهر نیز باین معرض اندر است

از کیمیا مراد نه اینست نزد عقل

کآن صنعت از قبیل عملهای دیگر است

تحقیق اگر زمن شنوی اصل کیمیا

فیضی بود که در نظر شاه مضمر است

فیضی که جان پاک کند جسم خاک را

کی با سرشت زیبق و گوگرد احمر است

این فیض کامل از نظری می‌کند ظهور

کش چشم لطف و مرحمت شاه مظهر است

شاهی که با مشاهده ی اعتبار او

هستی و نیستی دو گیتی برابر است

ماهی که در معامله ی مهرش آفتاب

در ذروه ی کمال خود از ذره کمتر است

یعنی غیاث دین محمد که درگهش

جای تفاخر سر خاقان و قیصر است

اکسیر دولت ابدی در جناب اوست

دولت در آن سر است که بر خاک این در است

طعنش رسد به ناصیه ی نور پاش مهر

آن جبهه کش سجود در او میسر است

از شخص آفرینش و از پیکر وجود

در رتبه دیگران همه پایند و او سر است

آنجا که بحث منزلت پا و سر کند

داند خرد کزین دو که لایق بافسر است

در خدمت ستاره ی بخت بلند اوست

گر سعد اصغر است و گر سعد اکبر است

با آب کرد آتش سوزان به عدل او

صلحی چنان که بط همه جا با سمندر است

گر شیر در زمان بهار عدالتش

بیند رخ غزاله که از لاله احمر است

از خوف تب کند که مبادا گمان برند

کآن سرخی از تپانچه ی ظلم غضنفر است

آنجا که نفس نامیه را تربیت کند

لطفش که ظل او همه جا فیض گستر است

رویاند از زمین فنا سبزه ی بقا

آبی که چشمه‌اش دم شمشیر و خنجر است

گر عرصه ی عبور فتد خیل مور را

آیینه‌ای که روشن از آن رای انور است

اعمی زهم جدا کند اندر اشعه‌اش

هر نقش پای مور که بر روی جوهر است

ای کز درر فشانی ابر عطای تست

هر گوهری که در صدف بحر اخضر است

درویشخانه‌ای که جهان داشت پیش از این

از بخشش تو رشک سرای توانگر است

هر بیوه‌ای که چرخی و دوکی نهاده پیش

در شغل رشته تافتن عقد گوهر است

در حجله‌ای که حفظ تو مشاطگی کند

ای کز تو نوعروس جهان غرق زیور است

چون شبنمی که بر رخ غنچه‌ست حلیه بند

سیماب قطره زیور رخسار اخگر است

از شرم خاطر تو که نازیست بی‌دخان

هرجا که شعله ایست رخش از عرق تر است

عدل تو قاضیی است که پیوسته بهر عقد

در مجلس عروسی باز و کبوتر است

گوی سپهر مجمره ی تست و اندر او

خورشید و ماه عنبر سوزان اخگر است

دور بقاست مجمره گردان مجلست

روزش فروغ اخگر و شب دود مجمر است

جان عدو چون حمله ی قهرت ز دور دید

با جسم گفت وعده به صحرای محشر است

کی در مداد سر نهدش وصف ذات غیر

کلکی که در زلال مدیحت شناور است

از لای منجلاب کجا می‌خورد فریب

آن ماهیی که جلوه گهش آب کوثر است

احکام امر و نهی تو در انتفاع خلق

نایب مناب قول خدا و پیمبر است

شکر حقوق وعد و وعید کلام تو

بر ذمه ی لسان مسلمان و کافر است

ای آنکه بهر خدمت درگاه قدر تست

گر جنبش سپهر و گر سیر اختر است

شاهی و چهار حد جهان پایتخت تست

اقطاع هفت چرخ ترا هفت کشور است

«الفقر فخری» است ترا در خطاب قدر

آن خطبه‌ای که زینت نه پایه منبر است

رو زردی از کلاه گدای تو می‌کشد

تاج زری که بر سر خورشید خاور است

کج نه کلاه گوشه ی اقبال سرمدی

مستغنیانه باش که این از تو درخور است

وحشی بلند شد سخنت بی‌ادب مباش

کوتاه کن که این نه حد هر سخنور است

باشد همین دعا و ثنا از تو خوشنما

زین هر دو چون گذشت سکوت از تو خوشتر است

گرچه ثنا خوش است ولی در دعا فزای

کاین زینت اجابت و آن زیب دفتر است

تا هر چه جز خداست بود جوهر و عرض

وز حکم عقل نسبت ایشان مقرر است

بادا امور کل جهان را به ذات تو

آن نوع نسبتی که عرض را به جوهر است

***

در ستایش امام دوازدهم «ع»

سپهر قصد من زار ناتوان دارد

که بر میان کمر کین ز کهکشان دارد

جفای چرخ نه امروز می‌رود بر من

بما عداوت دیرینه در میان دارد

اگر نه تیر جفا بر کیمنه می‌فکند

چرا سپهر ز قوس قزح کمان دارد

بکنج بی‌کسی و غربتم من آن مرغی

که سنگ تفرقه دورش ز آشیان دارد

منم خرابه نشینی که گلخن تابان

به پیش کلبه ی من حکم بوستان دارد

منم که سنگ حوادث مدام در دل سخت

بقصد سوختنم آتشی نهان دارد

کسی که کرد نظر بر رخ خزانی من

سرشک دمبدم از دیده‌ها روان دارد

چه سازم آه که از بخت واژگونه ی من

بعکس گشت خواصی که زعفران دارد

دلا اگر طلبی سایه ی همای شرف

مشو ملول گرت چرخ ناتوان دارد

ز ضعف خویش برآ خوش از آن جهت که همای

ز هر چه هست توجه به استخوان دارد

گرت دهد بمثل زال چرخ گرده ی مهر

چو سگ بر آن ندوی کان ترا زیان دارد

بدوز دیده ز مکرش که ریزه ی سوزن

پی هلاک تو اندر میان نان دارد

کسی ز معرکه‌ها سرخ رو برون آید

که سینه صاف چو تیغ است و یک زبان دارد

چو کلک تیره نهادی که می‌شود دو زبان

همیشه روسیهی پیش مردمان دارد

ز دستبرد اراذل مدام در بند است

چو زر کسی که دل خلق شادمان دارد

کسی که مار صفت در طریق آزار است

مدام بر سر گنج طرب مکان دارد

خود آن که پشت بر اهل زمانه کرد چو ما

رخ طلب بره صاحب الزمان دارد

شه سریر ولایت محمد بن حسن

که حکم بر سر ابنای انس و جان دارد

کفش که طعنه بلطف و سخای بحر زند

دلش که خنده بجود و عطای کان دارد

به یک گدای فرومایه صرف می‌سازد

به یک فقیر تهی کیسه در میان دارد

زری که صیرفی کان بدرج کوه نهاد

دری که گوهری بحر در دکان دارد

دهان کان زر اندود بازمانده چرا

اگر نه حیرت از آن دست زرفشان دارد

اگر نه دامن چترش پناه مهر شود

ز باد فتنه چراغش که در امان دارد

براه او شکفد غنچه ی تمنایش

هوای باغ جنان آن که در جهان دارد

لباس عمر عدو را ز مهجه ی علمش

نتیجه‌ایست که از نور مه کتان دارد

تویی که رخش ترا از برای پای انداز

زمانه اطلس نه توی آسمان دارد

برون خرام که بهر سواری تو مسیح

سمند گرم رو مهر را عنان دارد

نهال جاه ترا آب تا دهد کیوان

ز چرخ و کاهکشان دلو و ریسمان دارد

بدهر راست روی سرفراز گشته که او

سری بخون عدوی تو چون سنان دارد

بود گشایش کار جهان به پهلویش

ترا کسی که چو در سر بر آستان دارد

کلید حب تو بهر گشاد کارش بس

کسی که آرزوی روضه ی جنان دارد

ز نور رأی تو و آفتاب مادر هر

بمهد دهر دو فرزند توأمان دارد

رسید عدل تو جائی که زیر گنبد چرخ

کبوتر از پر شهباز سایبان دارد

اگر اشاره نمایی به گرگ نیست غریب

که پاس گله به سد خوبی شبان دارد

شها ز گردش دوران شکایتیست مرا

که گر ز جا بردم اشک جای آن دارد

ز واژگونی این بخت خویش حیرانم

که هر کرا دل من دوستر ز جان دارد

همیشه در پی آزار جان زار من است

بقصد من کمر کینه بر میان دارد

حدیث خود بهمین مختصر کنم وحشی

کسی کجا سر تفسیر این بیان دارد

همیشه تا که بود کشتی سپهر که او

ز خاک لنگر و از سدره سایبان دارد

بدهر کشتی عمر مطیع جاهش را

ز موج خیز فنا دور و در امان دارد

***

در ستایش شاه تهماسب

آنکه جان بخش و جان ستان باشد

لطف و قهر خدایگان باشد

آفتابی که سایه ی چترش

بر سر شاه خاوران باشد

پادشاهی که ساحت بارش

عرصه ی ملک جاودان باشد

شاه تهماسب آنکه دست و دلش

ضامن رزق انس و جان باشد

کبک را در پناه مرحمتش

شهپر باز سایبان باشد

صعوه را در زمان معدلتش

حلقه ی مار آشیان باشد

از پی دفع و رفع هر منهی

قاضی نهیش آنچنان باشد

که ز بیمش عروس نغمه ی نی

در پس پرده‌ها نهان ‌باشد

گر شود آمر، آمر نهیش

ناهی خنده زعفران باشد

پنبه ایمن بود ز آتش اگر

حفظش او را نگاهبان باشد

بود از گرگ میش باج ستان

هر کجا عدل او شبان باشد

پیش نعل سمند او خارا

همچو در پیش مه کتان باشد

ذات او جوهری که عالم ازو

مخزن گنج شایگان باشد

وه چه گنجی که بر سرش مه و سال

اژدر چرخ پاسبان باشد

نیست فرق از وجود تا به عدم

قهرش آنجا که قهرمان باشد

همه ضرب عصای دربانش

بر سر پادشاه و خان باشد

گرد قصرش کتابه ی سیمین

ثانی اثنین کهکشان باشد

ای که بر شقه‌های رایت تو

رقم فتح جاودان باشد

غیر میزان بار انعامت

کیست آن کز تو سرگران باشد

نبود لعل آتشین پیکر

آنکه در جوف کان نهان باشد

بلکه از رشک معدن کف تو

آتش اندر نهاد کان باشد

معطی رزق خلق گردد آز

گر ترا زله بند خوان باشد

جوع گردد ز امتلا رنجور

گر به خوان تو میهمان باشد

اهل مهمانسرای عالم را

لطف عام تو میزبان باشد

خصم جاهت اگر زفر همای

طالب رفعت مکان باشد

بفلک خواهدش رساند همای

لیک وقتی که استخوان باشد

در فضایی که بهر گوی زدن

باد پای تو تک زنان باشد

چون غلامان بدوش ترک سپهر

از مه عید صولجان باشد

بمثل آب خضر اگر طلبند

در دیار تو رایگان باشد

در مقامی که شیر رایت را

حمله بر گاو آسمان باشد

بر هوا گرد سرکشان سپاه

قیروان تا به قیروان باشد

بسکه گرد از زمین رود بالا

زیر پا آسمان عیان باشد

از سر تیغ گردن افرازان

رخنه در فرق فرقدان باشد

در مقام وداع گردون را

روبرو همچو توأمان باشد

آنکه از تیر در کمینگه رزم

رود از جا زه کمان باشد

وانکه از خصم در گذرگه حرب

بجهد ناوک یلان باشد

تن گردان ز غایت پیکان

راست چون شاخ ارغوان باشد

خون سرگشته‌ای که در نگری

همه در گردن سنان باشد

مرگ را پیش تیغ بی‌زنهار

بانگ زنهار بر زبان باشد

هر خدنگی که از کمان بجهد

نایب مرگ ناگهان باشد

آن کز آن رزم جان برد بیرون

افعی رمح سرکشان باشد

بر سر کشته با لباس سیاه

زاغ را شیون و فغان باشد

ای خوش آن ابلق فلک سرعت

که چو مهرت بزیر ران باشد

شعله ی خرمن جهان گردد

آتشی کز سمش جهان باشد

از صدای صهیل خود گذرد

هر کجا مطلق العنان باشد

بر سر آب، همچو باد رود

بر سر نار چون دخان باشد

که نه از نم بر او اثر یابند

که نه از خوی بر او نشان باشد

بر تو از بهر دفع کید حسود

آسمان ان یکاد خوان باشد

بر زمین فتنه‌ای که بود از آن

باز گویند تا زمان باشد

نبود جز خط محیط افق

که از آن فتنه بر کران باشد

بدن و جان بهم نپردازند

بسکه آشوب در جهان باشد

از تو آواز القتال رسد

وز عدو بانگ الامان باشد

ای که شکر تو بر زبان آرد

هر کرا قوت بیان باشد

رایت مدحت تو افرازد

هر کرا خامه در بنان باشد

تیره ابریست کلک من که مدام

در ثنای تو درفشان باشد

برق معنی کز این سحاب جهد

میل چشم مخالفان باشد

از مداد زبان خامه ی من

خصم را مهر بر دهان باشد

با چنان نظم مدعی خواهد

که سخن ساز و نکته دان باشد

شعر استاد نظم خویش آرد

کان چو اینست و این چو آن باشد

بوریا باف بین که می‌خواهد

بوریا همچو پرنیان باشد

پیش بیننده لعل رمانی

گرچه مانند ناردان باشد

لیک در حد ذات چون نگری

فرق بسیار در میان باشد

کی بجای شکار شهبازان

حد پرواز ماکیان باشد

خویش را جوهری شمارد لیک

خزفش مایه ی دکان باشد

بیت معمور من که در بامش

کلک در پاش ناودان باشد

کی رسد و هم در نشیبش اگر

طوبی و سدره نردبان باشد

جلوه ی شاهد معانی از او

جلوه ی حور از جنان باشد

ساحت معنی وسیعش را

که نه امکان امتحان باشد

تا مساحت کند ز کاهکشان

در کف چرخ ریسمان باشد

قصر نظمی چنین بلند و مرا

پستی خاک آستان باشد

رفتم از دست تا بچند کسی

پایمال ره هوان باشد

نفع من سر بسر ضرر گردد

سود من یک بیک زیان باشد

خصم در پیش من چو تیغ شود

دوست پیش آید و فسان باشد

سد قران رفت نجم بخت مرا

همچنان با ذنب قران باشد

مرئی از بخت من نشد خط عیش

دیده ی بخت ناتوان باشد

با چنین غصه‌های جان فرسا

من فرسوده را چه جان باشد

آهم از دل ز سرد مهری چرخ

سرد چون باد مهر جان باشد

شاد باش از خزان غم وحشی

که بهار از پی خزان باشد

شادی و غم بکش نمی‌ماند

عاقل آنکس که شادمان باشد

همچو گل با دو روزه فرصت عمر

به تماشای بوستان باشد

نقد هستی چو می‌رود باری

صرف گلگشت گلستان باشد

در دعای گل حدیقه ی ملک

همه تن غنچه سان لسان باشد

تا الف جا کند بضمن زمان

علمت را ظفر ضمان باشد

تا نشانی بود ز پادشهی

چاکرت پادشه نشان باشد

توسن کام زیر ران دائم

شخص بخت تو کامران باشد

باد حکمت روان بخانه ی چرخ

تا بدن خانه ی روان باشد

شمع رای جهانفروز ترا

جرم خورشید شمعدان باشد

اثر عون شحنه ی عضبت

خنجر و حنجر عوان باشد

تا ز مرآت دیده عینک را

صورت این اثر عیان باشد

که دهد چشم پیر را پرتو

پرده ی دیده ی جوان باشد

بنظر بازن تو پیر سپهر

عینکش عین فرقدان باشد

***

در ستایش میرمیران

الاهی تا زمین باد و زمان باد

به حکمت هم زمین هم آسمان باد

کمین جولانگه خورشید رایت

فضای باختر تا خاوران باد

زمین مسندگه کمتر غلامت

بساط قیروان تا قیروان باد

پناه ملک و ملت میرمیران

که امرت حکم فرمای جهان باد

جناب و سده ی فرهنگ و بختت

ملاذ و ملجأ پیر و جوان باد

حریم ساحت انصاف و عدلت

مقر و مأمن امن و امان باد

به کاخ همتت اطباق افلاک

بجای پایه‌های نردبان باد

ابد پیوند عمر دیر پایت

بقای جاودانی را ضمان باد

بشکر نوبهار فیض عامت

چو سوسن برگها یکسر زبان باد

به ذکر خیر فروردین لطفت

تمام غنچه‌های گل دهان باد

گل فصل ربیع دولت تو

سپردار ریاحین از خزان باد

تف کین تو با دمسردی مهر

چو آتش در هوای مهر جان باد

ریاضی کآن شد از بخت تو سرسبز

درخت آن درفش کاویان باد

زلال چشمه ی بخت بلندت

نهال انگیز جوی کهکشان باد

در آن ایوان که بنشینی چو شاهان

گدایی منصب سلطان و خان باد

به مسندگاه بی‌همتا نشینی

گدای کشورت خسرو نشان باد

ز عالم گیر شاهان جهان بخش

غلام کمترت کشور ستان باد

دیاری را که خواهد فتنه ویران

در او آثار قهرت قهرمان باد

چو مرزی خواهد آبادانی از من

در او تأثیر لطفت مرزبان باد

از آن سوی مکان وز لامکان هم

ز قدرت کاروان در کاروان باد

به اردوی جلالت کآسمانست

ز رفعت سایبان در سایبان باد

ز راه رفعتت گردی که خیزد

غبار دیده ی وهم و گمان باد

مسیر اختران در سیر امرت

بسان گوهر اندر ریسمان باد

خطوط نورخورشید جلالت

صف مژگان و چشم فرقدان باد

سمندت هم به پیکر هم به پویه

به رخش آسمانی توأمان باد

سپهرت باد یکران وز مه نو

کهن داغ تواش بر روی ران باد

برای جامعه ی جاوید مهتاب

ز حفظت تاب در تاب کتان باد

پی اسباب خصم اشک پاشت

در آتشخانه نم را پاسبان باد

به کیف و کم گزندی نارسیده

ز حفظت آب و آتش را قران باد

ز فیضت بر سر دریای آتش

بجای دود نیلوفر عیان باد

جهان را بخششت بی بحر و کانست

دل و دستت بجای بحر و کان باد

شکسته وقت تعجیل عطایت

در سد خانه گنج شایگان باد

به سودای سر بازار جودت

متاع هر دو عالم رایگان باد

ز عدلت در زوایای زمانه

عقاب و صعوه در یک آشیان باد

به تیهو باز را در دور دادت

نه تنها وصل، وصلت در میان باد

عزالان را به دورت دست بازی

همه با سبلت شیر ژیان باد

بعهد انتقامت پای پشه

لگدکوب سر پیل دمان باد

شب از آسایش ایام عدلت

ز دوش گرگ بالین شبان باد

ز بیمت خنجر و شمشیر مریخ

گروگان عصا و طیلسان باد

در آب افتد اگر برخی زخمت

روان چون آتش اندر پرنیان باد

پی قربانگه عید جلالت

اسد گاو فلک را پاسبان باد

چو کلب گرسنه از خوان جودت

اسد در حسرت یک استخوان باد

رسیده جان به لب از جوع کلبی

بداندیش تو بر هر در دوان باد

بسان سگ دو چشمش چار و هر چار

سفید اندر ره یک پاره نان باد

در زندان قهر ایزدی را

سر خصمت بجای آستان باد

بهر در کز اجل بانگی برآید

در او طفل عدویت در فغان باد

بچاهی در رود هر جا نهد پای

ز بس بند بداندیشت گران باد

سمند تند عمر دشمنت را

عنان در دست مرگ ناگهان باد

رگ و پی ریشه ریشه خون بر او خشک

ز خوفت خصم را چون زعفران باد

چو راز اندر نهاد رازداران

به سر نیستی خصمت نهان باد

اجل چون دست بندد بر حسودت

بلا تیر و قضای بد کمان باد

اجل چون غرق خون آید ز رزمی

سر بد خواهت او را بر سنان باد

چو تیر روی ترکش آزماید

جگرگاه بداندیشت نشان باد

هزاران سر محرومی کشیده

عدویت را میان جسم و جان باد

بگاه صور هم جان و تنش را

همان سدی که بود اندر میان باد

سخندان داورا، معنی شناسا

ثنایت زیور نطق و بیان باد

چو وحشی گرچه چوی وحشی یکی نیست

هزارت مدح گوی و مدح خوان باد

اگر یک نکته سنجد کلک نطقش

ورای مدح تو سهو اللسان باد

بعکس این دو سال رفته با او

ترا احسان و لطف بی کران باد

ز دست بخششت در آستینش

کلید قفل گنج شایگان باد

ز تفصیل عطاهای تو او را

بهر هنگامه‌ای سد داستان باد

ز بس لطف تو طبع بذله سنجش

پشیمان از ثنای دیگران باد

الا تا بعد باشد لازم جسم

الا تا جسم محتاج مکان باد

به گیتی هر کجا صاحب مکانیست

به حکمت زنده چون جسم از روان باد

***

در ستایش غیاث الدین محمد میرمیران

دل و طبعی که من دارم اگر دریا و کان باشد

یکی جوهر نثار آید یکی گوهرفشان باشد

ز بس گوهر کزان دریا نثار آسمان گردد

سراسر آسمان مانند راه کهکشان باشد

ز بس جوهر که آن کان در زیرزمین بر روی هم ریزد

همه روی زمین در زیر گنج شایگان باشد

از آن دریا و کان کآمد محیط مرکز دوران

زمین و آسمان در جوهر و گوهر نهان باشد

کمین گوهر از آن دریا وز آن کان کمترین جوهر

زمین را زیب تخت و زیور تاج زمان باشد

کشد در باختر بر رشته گوهر تیره شب اعما

اگر زان جوهر رخشان یکی در خاوران باشد

نیاید جوهری را در نظر گنجینه ی قارون

یکی زان گوهر پر قیمتش گر درد کان باشد

مگر زان جوهر و گوهر مرصع افسری سازم

که آن افسر سزاوار سرافراز جهان باشد

امیر باذل و عادل که رشک بذل و عدل او

جحیم افروز روح حاتم و نوشیروان باشد

غیاث الدین محمد سرفراز دولت سرمد

که خاک پای قدرش تاج فرق فرقدان باشد

ره اقبال او جوید اگر اجلال پا یابد

ثنای دست او گوید کرم را گر زبان باشد

چو ابر دست او بارد کند با قطره مستغرق

جهان را در محیطی کش نه قعر و نه کران باشد

کند چون میزبان همتش ترتیب مهمانی

فلک مهمانسرا گردد کواکب میهمان باشد

عجب نبود که در ایام عدلش گوسفندان را

بجانب‌ داری گرگان خصومت با شبان باشد

به اقلیمی که آید شحنه در وی حزم بیدارش

قضای خواب رفته عهد شغل پاسبان باشد

ز استیلای امر نافذش چون آب فواره

نباشد دور کآب چاه بر گردون روان باشد

فلک پر کاروانست از دعای خیر او هر شب

به راه کهکشان تا روز گرد کاروان باشد

به بازار سیاست قهر او چون محتسب گردد

بلا ارزان شود نرخ سر و جان رایگان باشد

سر از گردن گریزد گردن از پیکر کران خواهد

میان گردنان چون حرف تیغت در میان باشد

سراپا نافه گردد گر چرد در ساحتش آهو

شمیم خلق او گر عطرسای بوستان باشد

نمی‌خواهد که صبح بخت او لب بندد از خنده

فلک را طبله ی خورشید از او پر زعفران باشد

جهان گر در خور بحر نوالش کشتیی سازد

زمینش لنگر آید آسمانش بادبان باشد

زمان گر خانه ی طرح افکند شایسته ی قدرش

سپهرش طاق گردد آسمانش کهکشان باشد

زهی قدر ترا بنیاد دولت آنچنان عالی

که در رفعت نشیب او فراز آسمان باشد

به چاهی شد فرو خصمت که نتوان برکشید او را

زمان زآغاز تا انجام اگر یک ریسمان باشد

توان کرد از کتان آیینه ی آن مه که جاویدان

نفرساید اگر حفظ تو نساج کتان باشد

تعالی ‌اله چه ترکیب است آن رخش جهان پیما

که گه برق جهان گردد گهی باد وزان باشد

چو زین بر پشت او بندند برقی زیر ران آید

نشیند گر کسش بر پشت بادش زیر ران باشد

محیط نور و ظلمت پر ز موج روز و شب سازد

گرش رخش زمان یک دم عنان اندر عنان باشد

بدان ساحل بود دستش هنوزش تا بدین ساحل

اگر پهنای بحری قیروان تا قیروان باشد

گرش پیری دواند در ره ایام طی گشته

به خیزی کهل گردد وز دگر خیزش جوان باشد

شود پشت و شکم یک سطح با هم گاو ماهی را

چو لنگر افکند یعنی رکاب او گران باشد

چنان زان بگذرد کش کج نگرد موی بر پیکر

به سقف سوزنش ره گرچه تار پرنیان باشد

بدو آسان توان رفتن به سقف آسمان زیرا

که دست و پای او بام فلک را نردبان باشد

به یک اندازه از چوگان، از ابدان نیمش اندازد

خم پایش اگر گوی فلک را صولجان باشد

دمد تیر و جهد زین نه سپر بی‌دست ناوک زن

بر آن خاکی که پای آن سبک پی را نشان باشد

به میدان سعادت بی قرین رخشی چنین باید

که پای دولتت را با رکاب او قران باشد

زبان خامه چون شد خشک از عجز ثنا وحشی

همان بهتر که در عرض دعا رطب اللسان باشد

الا تا هست در دست فنا سررشته ی تاری

کز آن سررشته پیوند بقای انس و جان باشد

تن و جان ترا تار تعلق نگسلد از هم

میان هر دو پیوند دعای جاودان باشد

***

در ستایش غیاث الدین محمد میرمیران

یک جهان جان خواهم و چندان امان از روزگار

کآن جهان جان، بر آن جان جهان سازم نثار

گر دهد دستم ثبات کوه بستانم بوام

بسکه پای بندگی خواهم براهت استوار

خاک چون گرداندم جذب سکون درگهت

تندباد رستخیز از من نینگیزد غبار

حاش لله گر بشوید صدمه ی توفان نوح

از جبین من غبار سجده ی آن رهگذار

آمدم تا افکنم یک یک براه توسنت

اینکه یک سر در بدن دارم بود گر سد هزار

آمدم تا سازم از بس خاک فرسایی بعجز

خاک این درگاه را از جبهه ی خود شرمسار

آمدم با کاروانهای دعای مستجاب

تا گشایم در حریم کعبة الاسلام بار

حبذا این خطه یزد است یا دارالامان

یا گلستان ارم یا روضه ی دارالقرار

خفته در وی فارغ از آسیب و ایمن از گزند

شیر و آهو باز و تیهو بچه ی گنجشک و مار

ضبط و ربط ملک تا حدی که بر وی نگذرد

جز باذن باغبان در بوستان باد بهار

مردمش پرورده ی ناز و نعیم عافیت

در پناه کامران کام بخش کامکار

تاج فرق سروری سرمایه ی فر و شکوه

خاتم دست بزرگی مایه ی عز و وقار

ماه ملک آرا غیاث الدین محمد آنکه هست

بر مراد خاطر او چرخ و انجم را مدار

در طلسم باطن او گنج درویشی نهان

وز جبین ظاهرش سیمای شاهی آشکار

ظاهرش بخشنده ی آمال هر صاحب امل

باطنش داننده ی امید هر امیدوار

در بساطی کاندرو دیوان احسانش بود

آرزو بسیار گو باشد تقاضا هرزه کار

ره ندارد چند چیز اندر جهان جود او

عیب منت نقص قلت احتمال انتظار

دشمنش گو خویش را میکش نخواهد یافتن

آنقدر رفعت که آویزند دزدی را ز دار

خویش را انداخت گردون در رکاب او ولی

زود می‌ماند که بس تند است رخش این سوار

بلعجب رخشی که گر تازاندش رو بر ابد

در نخستین گام بر فارس کند امسال پار

در سر میدان چو خود را گرد کرده همچو گوی

پای او از گوشه ی سم کرده گوشش را فکار

چشم تا برهم زند بر جا نبیند نقش او

گر مصور صورت او را نگارد بر جدار

تیزهوش و تیزبین و نرم موی و نرم رو

خوش نشان و خوش عنان و راه دان و راهوار

با وجود آنکه چون کوه گرانش پیکریست

از سیک خیزی نماند نقش پایش بر غبار

ای ز پای توسنت یک نعل زرین آفتاب

کآسمانش می‌نهد بر سر ز روی افتخار

اقتباس نور اگر از پرتو رایت کند

تا ابد منفک نگردد روشنایی از شرار

تقویت چون یابد از حفظ تو تار عنکبوت

نگسلد گر بختی ایام را باشد مهار

بسکه دور از اعتدال انداخت وقت امتزاج

مایه ی ترکیب بدخواه ترا پروردگار

گر مزاج فاسدش گردد مؤثر در عدد

مرتفع سازد فسادش صحت نصف از چهار

ز آتش قهرت شراری گرددش قائم مقام

فی‌المثل گر عنصر آتش کشد پا برکنار

روز و شب روی تو بزم آرای عالم مثل مه

چون قمر در چارده چون شمس در نصف النهار

روزگار از بهر چشم بخت بد خواهت نهاد

خواب را در حقه‌های سر بمهر کو کنار

سعی نیسان و صدف شرط است با دیگر امور

تا گهر گردد چو بارد مایه ی بحر از بخار

کو خواص دست تو تا ابر بی آن حل و عقد

سازد از تأثیر آن هر قطره در شاهوار

زین تشبه چشم خصمت را نشاید ابر خواند

کاین سفید و اشکریز است آن سیاه و اشکبار

اشتراکی هست اما این کجا ماند بدان

چشم او گر ابر بودی نم که دیدی در بحار

داورا وحشی گر از لطف تو یابد تربیت

ای بسا نقد سخن کز وی بماند یادگار

از من استعداد و از تو تربیت وز بخت سعی

اهتمام از طبع و توفیق سخن از کردگار

گر مرتب گردد این اسباب در کم فرصتی

بشنوی کز من چها در دهر یابد انتشار

طالع ناساز و بخت نامساعد چون مرا

داد سر در وادی اندوه ازین خرم دیار

داشتم ناقص مسی وز کیمیای لطف تو

آن مس ناقص همه زر شد زر کامل عیار

آمدم تا سازدش رایج در اطراف جهان

سکه ی نام تو و شه زاده‌های نامدار

تا به استعداد یابد هر که یابد پایه‌ای

تا بقدر پایه یابد هر که یابد اعتبار

در میان اعتبار و پایه ی خصم تو باد

آنچنان بعدی که می‌باشد میان فخر و عار

***

در ستایش میرمیران

باد فرخنده عید و فصل بهار

بر تو و شاهزاده‌های کبار

میر میران که روی خرم تست

عید احرار و قبله ی ابرار

بر یمین و یسار تو چو روند

آن دو شهزاده ی فلک مقدار

اله اله چه رشکها که برند

برهم و قدر هم یمین و یسار

ای ترا آسمان جنیبت کش

وی ترا آفتاب غاشیه دار

کوه را همچو برق سرعت داد

هر کجا عزم تو نمود گذار

برق را همچو کوه ساکن ساخت

هر کجا حلم تو گرفت قرار

مور با حفظ تو برون آید

از ته پای پیل بی آزار

خصم بیهوده گردگو می‌کرد

گرد بازار نکبت و ادبار

نه متاعی‌ست دولت و اقبال

که فروشند بر سر بازار

باز بر نسر طایر اندازند

بازداران تو، به روز شکار

بر فلک نسر طایر ایمن نیست

کبک خود چیست و بر سر کهسار

گر بدیوار برکشد به مثل

نقش خصم تو کلک نقش نگار

تن رود سرنگون که کوته چاه

سر رود مضطرب که کو سردار

بد سگالت که مرد و خاکش خورد

بلکه از خاک او نماند غبار

لحدش دیدمی به خواب که بود

همچو سوراخ مار تیره و تار

پیکری اندر او ز دود جحیم

پای تا سر سیاه گشته چو قار

دل پر زنگ کینه گر سوده

مانده یک کف سیاهی زنگار

چشم در چشمخانه خاک شده

مانده یک مشت نشتر و مسمار

قدرتت چون زبون نواز شده

صولتت چون رود بدفع مضار

عجز بگریزد از جبلت مور

زهر بگریزد از طبیعت مار

در کف استقامت رایت

جز خط راست ناید از پرگار

آب حزمت گرش به روی زنند

جهد از خواب صورت دیوار

داورا دادگسترا شاها

ای جهان را به ذاتت استظهار

واجب العرض خود بخدمت تو

گر اجازت بود کنم اظهار

به خدایی که لطف او بخشد

سد گنه را به نیم استغفار

از خطایی چو کفر و سجده بت

بگذرد عفو او به یک اقرار

رقمی پیش طاق وحدت او

لیس فی الدار غیره دیار

آنکه نسبت به بی نیازی او

هست یکسان چه یار و چه اغیار

وانکه محتاج اوست هر کس هست

خواه بدکار و خواه نیکوکار

آن کس اول ز چشم تو فکند

هر کرا پیش خلق خواهد خوار

وانکه آخر کند غلام تواش

هر کرا آفرید دولتیار

که به دارالعباده ی تکلیف

مدتی قبل از آن که یابم بار

دم ازین خاندان زدم چون کرد

اقتضای طبیعتم مختار

این کشش ذاتی است و هر ذاتی

هست تا هست ذات را آثار

در میان عقیده ی من و غیر

هست شاها تفاوت بسیار

من نمی‌خواهم از تو غیر از تو

او نمی‌خواهد از تو جز دینار

همت هر کس از تو چیزی خواست

غیر دینار جست و ما دیدار

من سگ این درم اگر دگران

خادم این درند و خدمتکار

به خدا کز پی گدایی نیست

اینکه مدح تو می‌کنم تکرار

از در مدح و زیور نامت

می‌دهم زیب و زینت اشعار

چون بگویم گدا نیم، هستم

شاعران را گدایی است شعار

هنر من گدایی است و مرا

از گدایی چگونه باشد عار

خاصه زینسان گداییی که گدا

زان شود صاحب ضیاع و عقار

از چه کس از کسی که گوید چرخ

که مرا هم گدای خویش شمار

آنقدر گویم ای که دست و دلت

مایه بخش معادن است و بحار

که گدای توام نه از همه کس

همه کس داند از صغار و کبار

چون دگر شاعران نیم که مرا

بر گدایی بود همیشه مدار

فرقه ی خودپسند کس مپسند

همگی عجب و جملگی پندار

از پی جر و اخذ سر تا پای

همه دست و زبان چو بید و چنار

آنچنان فرقه ی زیاده طلب

که طلب می‌کنند پنج از چار

چه عجب گر ز بیم طامعه شان

کور بنهد عصا و کل دستار

گر ز ابرامشان سخن راند

قابض روح بر سر بیمار

خوش بمیرند خستگان آسان

ندهد هیچ خسته جان دشوار

شکرلله کزین گروه نیم

من و شکر و زبان شکرگزار

شکر کز نقد کنز لایفنی

همتم پر نمود جیب و کنار

وحشی این شکر و این شکایت چیست

تا کی و چند طی کن این تومار

در دعای دوام دولت شاه

دست عجز و کف نیاز برآر

تا جهان را بهار و عیدی هست

در جهان باشی ای جهان وقار

که جهان از رخ خجسته ی تست

خرم و خوش چو عید و فصل بهار

***

در ستایش شاه غیاث الدین محمد میرمیران

عقل و دولت ساعت سعدی نمودند اختیار

ساعت سعدی هزارش سعد اکبر پیشکار

ساعتی کان ساعت از خوبی گلستان ارم

در نخستین گام گردد باغ فردوست دچار

ساعتی کان ساعت ار آبی رود همراه ابر

بازگردد قطره‌هایش گشته در شاهوار

ساعتی کان ساعت ار گشتی سکندر کامجوی

یافتی سرچشمه ی خضر از بن دندان مار

ساعتی کان ساعت ار طالع شود مهر از افق

تا بشام روز محشر تابد از نصف النهار

ساعتی کان ساعت ار آید برون از بیضه بوم

بردمد پر همایش از یمین و از یسار

ساعتی کان ساعت ار سر برزند تاج خروس

گیرد از سیمرغ بروی شاهی مرغان قرار

ساعتی الحق چه ساعت، ساعتی کآثار آن

زر برون ریز ز خارا گل برون آید زخار

ساعتی الحق چه ساعت ساعت سعدی کزو

سعد گردون دارد آثار سعادت مستعار

در چنین وقت همایونی و فرخ ساعتی

زد بدولت خیمه بیرون داور جم اقتدار

خیمه‌ای زان عرصه ی گیتی پر از میخ و طناب

منتهای طول و عرضش طول و عرض روزگار

خیمه‌ای کاندر میانش وهم را گر سر دهند

پر بگردد لیک آخر ره نیابد برکنار

خیمه‌ای کایمن شوند اهل قیامت زآفتاب

گر کسش در عرصه ی محشر زند روز شعار

خیمه‌ای باید که باشد اینچنینش طول و عرض

تا سپهر حشمت و شوکت در او گیرد قرار

زینت اقبال و دولت زیور فر و شکوه

حلیه ی ملک و ملک پیرایه ی عز و وقار

شاه دریا دل غیاث الدین محمد کز کفش

کان برآرد الامان و بحر گوید زینهار

در پناه پاس او روشن بماند سالها

در میان آب همچون دیده ی ماهی شرار

هستی از عالم گریزد تا در ملک عدم

گر زجیش قهر او بر دهر تازد یک سوار

ایمنی در ملک تا حدیست کز انصاف او

آشیان گیرند مرغان در میان رهگذار

گر ز رای روشن او پرتو افتد در جهان

حامله خورشید زاید در سواد زنگبار

بسکه سر دارد تنفر در تن بدخواه او

چون بپای دار عبرت جا کند آن نابکار

از زمین نارفته پایش بر سر کرسی هنوز

سر بود از شوق رقصان بر فراز چوب دار

کوه را گر بر کمر زد از کمر افتاد کوه

هست تیغ باطنش قائم مقام ذوالفقار

اطلس گردون بقد لامکان بودی بلند

گر ز قدر همتت می‌بود او را پود و تار

آسمان گر داشتی دستی چو دست همتت

بر سر قدر تو گوهرهای خود کردی نثار

می‌دهد عدل تو میلش از بروت شیر نر

می‌کشد چون سرمه آهو بره اندر مرغزار

روضه ی فردوس بزم تست کاندر ساحتش

هر چه در دل بگذرد حاضر شود بی انتظار

گر ز بزم خرمت بادی وزد در بوستان

آورد گلبن بجای گل لب پر خنده بار

دفتر جود خداوندان احسان نزد کیست

گو بیا و آنچه ارباب کرم دارد بیار

تا بیارم فصلی از جودت که دفتر را تمام

ز آب پیشانی بشوید بسکه گردد شرمسار

پیش دست گوهرافشانت که فوق دستهاست

وز گهرباریش پر در گشته دامان بحار

هست دریا کآید و دریوزه ی گوهر کند

اینکه بعضی ابر می‌خوانندش و بعضی بخار

دین پناها داورا شاها رعیت پرورا

باد بر دور تو یا رب دور گیتی را مدار

رو بهر جانب که رخش عزم راند بخت تو

کامران آنجا روی آیی از آنجا کامکار

می‌روی اندر سر راه وداعت مرد و زن

پای در گل مانده‌اند از آب چشم اشکبار

گرنه در زنجیر بودندی ز موج آب چشم

کس نماندی کز پیت نشتافتی دیوانه وار

خیمه تا بیرون زدی از شهر شهری کز خوشی

بود چون دارالقراری گشت چون دارالبوار

از برونش برنخیزد جز غریو الحذر

وز درونش برنیاید جز خروش الفرار

شد چنان آب و هوا موحش که نفرت می‌کند

طایران از شاخسار و ماهیان از جویبار

گر جدار و سقف را بودی در او پای گریز

این زمان در خانه‌ها نی سقف ماندی نی جدار

تو هنوز اندر کنار شهر و اینها در میان

آه اگر از شهر یک منزل روی ای شهریار

حال شهر اینست حال ساکنانش را مپرس

کارشان صعب است صبریشان دهد پروردگار

مضطرب، آشفته خاطر، تنگدل اندوهناک

هم وضیع و هم شریف و هم صغیر و هم کبار

خود بفرما چون ضعیفان را نگردد دل دو نیم

لاشه لنگ و شیشه دربار و گذر بر کوهسار

دست از تریاک کوتاه است و جان اندر خطر

پا نهی تاریک شب چون بر در سوراخ مار

از پریشانی فرامش کرده مادر طفل خویش

بلکه رفته شیر هم از یاد طفل شیرخوار

هر جماعت در خیالی هر گروه اندر غمی

این که چون آرام گیرد وان که چون گیرد قرار

چون قوی زور آورد دارد ضعیفان را که پاس

گر جهد بادی بدامان که آویزد غبار

گرگهای تیز دندان را که دندان بشکنند

وین لگدزن استران را چون توان کردن جدار

مفلسان در غم که دیگر کیسه‌ها چون پر کنند

اولا وحشی که پر می‌کرد سالی چند بار

آسمان قدرا بلند اقبال شاها، زانکه هست

بر عنان توسنت دست مه و مهر استوار

زیر ران داری براق گرم بر عیوق تاز

کز پی معراج دولت برنشاندت کردگار

هر قدم طی کن سپهری تا فضای لامکان

لامکان یعنی بساط بارگاه شهریار

تا ببینی کاندران ایوان که دارد جز تو قدر

تا ببینی کاندران خلوت که دارد جز تو بار

تا ببینی سلطنت را کیست صاحب مشورت

تا ببینی مملکت را کیست صاحب اختیار

تا تو باشی دیگری را کس نخواهد برد نام

بود این اصل سخن کردم به این حرف اختصار

تا چنین باشد که باشد در شمار شهر و کوی

چون شود بر روی صحرا خیمه‌ای چند استوار

شهر معموری شود هر جا که فرمایی نزول

دولتش دروازه‌بان و حفظ یزدانش حصار

***

در ستایش غیاث الدین محمد میرمیران

ای بخت خفته خیز و نشین خوش باعتبار

زیرا که با تو بر سر لطف آمده‌ست یار

ای جان تو خوش بخند که حسرت سرآمده‌ست

آن گریه و دعای سحر کرده است کار

ای دل تو را نوید که پیدا شدش کلید

آن در که بسته بود به روی تو استوار

کشتی ما که موج غمش داشت در میان

برخاست باد شرطه و افتاد برکنار

منت خدای را که بدل شد همه بشکر

آن شکوه‌ها که داشتم از وضع روزگار

گو مدعی خناق کن از قرب من که هست

رشگ دراز دست و حریف گلو فشار

وقت شکفتگی و گل افشانی من است

خارم همه گل است و خزانم همه بهار

من بلبل ترانه زن باغ دولتم

یعنی که آمده‌ست گل دولتم ببار

هست این همه ذخیره ی دولت که مینهم

از فیض یک توجه سلطان نامدار

ماه بلند کوکبه ی کوکب احتشام

شاه سپهر مسند خورشید اقتدار

یعنی غیاث دین محمد که یافته

نظم دو کون بر لقب نام او قرار

اندر رکاب حشمت و میدان شوکتش

جمشید یک پیاده و خورشید یک سوار

هفت آسمان و چرخ نهم مشتبه شوند

یابند اگر به درگه او فرصت شمار

ای رفعت از علاقه ی قدر تو مرتفع

وی فخر را به نسبت ذات تو افتخار

از ساکنان صف نعالند نه فلک

جایی که همت تو نشیند بصدر بار

ایزد چو کرد تعبیه در چرخ نظم کون

دادش به مقتضای رضای تو اختیار

تا رهنمای امر تو تعیین نکرد راه

اجرام را به چرخ معین نشد مدار

از نعل دست و پا سمند تو زهره را

در ساعد است یا ره و در گوش گوشوار

حفظ تو واجب است فلک را که داردت

از سد جهان خلاصه ی دوران به یادگار

آنجا که باشد از تف خون تو یک اثر

کوه قوی نهاد به یک تف شود نزار

دریای آتش ار بود از حفظ نام تو

ماهی موم سالم از آنجا کند گذار

گر نامیه بنرمی خویت عمل کند

از راه طبع کسوت قاقم دهد به خار

نشو گیاه عمر حسودت زچشمه ایست

کز رشحه‌ای از آن شده پرورده زهر مار

آبش بنام سینه ی خصم تو گر دهند

با خنجر کشیده دمد پنجه ی چنار

از جام بغض هر که فلک گشت سرگران

الا بخون دشمن تو نشکند خمار

تیغیست خصمی تو که بسیار گردنان

خود را بر آن زدند و فتادند خوار و زار

در حمله ی نخست سپر بایدش فکند

با تیغ گردنی که کند قصد کارزار

با قوت تسلط شاهین عدل تو

سیمرغ را مگس بسهولت کند شکار

کان از زبان تیشه چه آواز برکشید

گر از کف عطای تو نامد بزینهار

در معرض شماره ی او گو میا حساب

دست امیدبخش تو چون شد وظیفه بار

دریا گهی که موج زند زان قبیل نیست

امواج او که رخنه در او افکند بخار

از بهر ثبت و ضبط ثواب و گناه تو

تا آفریده آن دو ملک آفریدگار

بالا نکرده سر ز رقم کاتب یمین

ناورده دست سوی قلم ضابط یسار

عدل تو حاکمیست که اندر حمایتش

از بس قویست دست ضعیفان این دیار

جایی رسیده کار که در خاک پاک یزد

حد نیست باد را که کند زور بر غبار

شاها توجه تو سخن می‌کند نه من

ورنه من از کجا و زبان سخن گزار

بودم خزف فروش سر چار سوی فکر

پر ساختی دکان من از در شاهوار

نظمم اگر چه بود زری سکه‌ای نداشت

از نام نامی تو زری گشت سکه دار

اطناب در سخن سخنی نیست مختصر

وحشی از آن سبب به دعا کرد اختصار

تا رخش روزگار نیاید بزیر زین

تا توسن فلک نتوان داشت در جدار

بادا زبون رایض اقبال و جاه تو

همواره توسن فلک و رخش روزگار

***

در ستایش عبدالله خان اعتمادالدوله

سد زبان خواهم که سازم یک بیک گوهر نثار

در ثنای میرزای کام بخش کامکار

مجلس آرای وزارت انجمن پیرای عدل

گوهر دریا کفایت اختر مهر اقتدار

بازده گو پشت دولت از وجود او به کوه

اعتمادالدوله آن پشت و پناه روزگار

هر پسر را کان پدر باشد باستصواب اوست

هر چه گیتی پرورد در تحت امر اختیار

از پسر گلزار عز کشوری را آب و رنگ

وز پدر نخل وقار لشکری را برگ و بار

بیخ کش دولت نشاند بار آرد عزوشان

تخم کش حشمت فشاند بر دهد عز و وقار

گو پسر بر دهر فرمان ده که باز انسان پدر

از صلاحش نیست بیرون شیخ و شاب و شهریار

گوهری کز صلب آن دریاست می‌زیبد اگر

زینت افسر کنندش خسروان تاجدار

آصف جمجاه عبدالله دریا دل که هست

کان ز طبع او خجل بحر از کف او شرمسار

کشتی اندیشه گر در قلزم قهرش فتد

بشکند جایی که ناید تخته‌ای زان برکنار

بر ضمیر او که مرآت تصاویر قضاست

آنچه در اوهام بالقوه است بالفعل آشکار

حرف خوانان کتاب لطف او را در نظر

نسخه تریاق فاروق است نقش پشت مار

لطف و قهرش سبزه پرور سازد و گوهر گداز

قطره در قعر سقر، وندر تک دریا شرار

حکم او گر سایه بر کهسار اندازد بفرض

چاهساری آورد پیدا بجای کوهسار

ماند ار گردون بخارستان قهرش بگذرد

پاره‌ای از اطلس او بر سر هر نوک خار

در گشاد و بست با دستش تشبه می‌کنند

گرنه این می‌بود جزر و مد نبودی در بحار

با خطش کز خطه ی شادیست دارد نسبتی

صبح خرم زانجهت خیزد ز خاک زنگبار

باد اگر رخش سلیمان بود زیر ران اوست

دیو طبعی کافرید از آذرش پروردگار

در طلوع مهرش ار با پرتو خور سردهند

پیش از او آید بغرب از شرق تا پای جدار

نقشش از عالم جهد بیرون اگر بر پشت او

مقرعه در دست تمثالی کشد صورت نگار

باد گویی اسب شترنج است مانده در عری

در بساط بازی آن عرصه گردد راهوار

بر هوا پویان تواند گشت پیش از نفخ صور

کوه بر فتراک او گر دست سازد استوار

از دو دستش درگه بازی دو ابروی سیاه

بر فراز دیده ی خورشید گردد آشکار

قرص مهر و ماه چون آرد بزیر پا و دست

زان دو هاون سرمه کوبد بهر چشم روزگار

ور بیفشارد قدم سازد عروس زهره را

زان یکی خلخال سیمین زین یکی زرین سوار

نشکند در زیر پایش از سبکخیزی حباب

گر کند با پیکر چون کوه در دریا گذار

آید از حد مکان بر لامکان زان پیشتر

کز سر زین سایه بر خاک ره افتد از سوار

باید الحق اینچنین عالم نوردی تا بود

لایق ران و رکاب داور گیتی مدار

مایه ی اکسیر از او گیرند اهل کیمیا

گر بخاک رهگذر بینی بعین اعتبار

ای که خاک پای یکران فلک میدان تست

خسرو سیارگان را زیت تاج افتخار

بهر حمل محملت بستن حلال از زر جهاز

این جهان پیما که هستش کهکشان سیمین مهار

وه چه گفتم چون شود محمل کش اجلال تو

ناقه ی دیرینه سال باز مانده از قطار

دست مظلومان چنان کردی قوی کاهو بره

با بروت شیر بازی می‌کند در مرغزار

مرغزاری را که از آب حمایت پروری

هر غزالی کاندراو گردد شود ضیغم شکار

با سر سد جا شکسته صرصر آید باز پس

پیش راهش گر کشد حفظ تو سدی از غبار

خواهد از اجرای حکمت سبزی باغ سپهر

از زمین بر آسمان جاری شود سد جویبار

کار فرمای طبیعت را اگر گویی ببند

رخنه‌های فتنه ی این قلعه ی نیلی حصار

از پی اجزای گل بر آسمان آرند گرم

جزو خاکی را دخان و جزو آبی را بخار

در خور اوصاف آصف نیست وحشی این مقال

شو بعجز خویش قائل بر دعا کن اختصار

تا توان تعریف کردن رأی نیکان را به نور

تا توان تشبیه کردن روی خوبان را به نار

باد از روی تو نار شمع خاور عاریت

باد از روی تو نور ماه انور مستعار

***

باز وقت است که از آمدن باد بهار

بشکفد غنچه و گل خیمه زند در گلزار

آید از مهد زمین طفل نباتی بیرون

دایه ی ابر دهد پرورش او به کنار

دفتر شکوه ی گل مرغ چمن بگشاید

که چها می‌کشم از جور گل و خواری خار

لب بدندان گزد از قطره ی شبنم غنچه

که نکو نیست ز عاشق گله از خواری یار

نرگس از باد زند چشمک و گوید که بنال

که اثرها بکند عاقبت این ناله ی زار

جدول آب نگر داغ دل از برگ سمن

غنچه ی تازه ببین خنده زن از باد بهار

این به رنگیست که عاشق بنماید ساعد

وان به شکلیست که معشوق نماید دیدار

لاله ی راغ که دارد خفقانش خسته

نرگس باغ که سازد یرقانش بیمار

هیچ یابی که چرا عنبر تر کرده به مشک

هیچ دانی که چرا بر لب جو کرده گذار

تپش قلب ز عنبر کند این یک چاره

زردی چشم ز ماهی کند آن یک تیمار

زاغ انداخت به گلزار چنین آوازه

کاینک از کشور وی خیل خزان گشت سوار

برگ داران شکوفه شده همراه نسیم

می‌نمودند سراسیمه زهر گوشه فرار

بید لرزان شد و پنداشت پی غارت باغ

سپه برف فرود آمد از این سبز حصار

می‌کند فاخته فریاد که در باغ چرا

دست زور از پی آزار برآورد چنار

نیست بیمش که به یک دم فکند دستش را

صرصر معدلت خسرو عالی مقدار

آنکه از صولت شمشیر جهان آرا برد

ظلمت ظلم ز آیینه ی دوران به کنار

کان دم از ریزش خود با کف جودش می‌زد

لیک چون دید سحاب کرمش گوهربار

کرد پهلو تهی از مردم و شد گوشه نشین

تا که از سرزنش خلق نیابد آزار

ای که از بحر سبق برده کفت در بخشش

وی که از ابر گرو برده یدت در ادرار

مخزن پر گهر و دست گهرپاش ترا

که یکی بحر محیط است و یکی ابر بهار

بحر می‌گفتم اگر بحر بدی پر گوهر

ابر می‌خواندم اگر ابر بدی گوهربار

کوس کین با تو در این عرصه ی پر فتنه که زد

که نگردید علم بر سر او شمع مزار

دایمی بر سر خصم تو علم خواهد بود

لیک آهی که علم می‌کشدش از دل زار

دیده ی بخت عدوی تو چنان رفته به خواب

که عجب گر شود از صور قیامت بیدار

گو بیا کان و ببین دست گهربارش‌ را

خیز گو ابر و کف همت او در نظر آر

کان ز بخشش نکند بحث بر از پستی کوه

وین ز ریزش نزند لاف ز بالای بحار

کامرانا نظری کن که ز پا افتادم

دستگیرا شدم از دست چنینم مگذار

در گذر از سر این نکته سرایی وحشی

وندر این مجلس فرخ بدعا دست برآر

تا که از تیز روی نعل مه نو فکند

ابلق چرخ در این مرحله ی صاعقه بار

سخت رویی که نه رخ بر سم اسب تو نهد

باد چون نعل به‌ هر گوشه به چشمش مسمار

***

ای فلک چند ز بیداد تو بینم آزار

من خود آزرده دلم با دل خویشم بگذار

چند ما را زجفای تو دود اشک بروی

ما بروی تو نیاریم تو خود شرم بدار

از جفاگر غرضت ریختن خون من است

پا کشیدم ز جهان تیغ بکش دست برآر

گشت برعکس هر آن نقش مرادی که زدم

جرم بازنده چه باشد که بد افتاد قمار

فلک از رشته ی تدبیر نگردد بمراد

نافه را تار عناکب نتوان کرد مهار

داغ اندوه مرا باز مپرسید حساب

نیست آن چیز کواکب که درآید بشمار

گر فلک مرهم زنگار کنم کافی نیست

بسکه این سینه ز الماس نجوم است فکار

سنگباران شدم از دست غم دهر و هنوز

بخت سرگشته‌ام از خواب نگردد بیدار

چند باشم به غم و غصه ی ایام صبور

چند گیرم به سر کوچه ی اندوه قرار

می‌روم دادزنان بر در دارای زمان

آنکه بر مقصد او دور فلک راست مدار

آصف ملک جهان خواجه ی با نام و نشان

سایه ی مرحمت شاه سلیمان آثار

چرخ پیش نظر همت او پاره مسی‌ست

که درین مهره ی گل گشته نهان در زنگار

آنکه چون‌ گل به هواداری او خندان نیست

هست با سبزه گلنار مدامش سر و کار

لیک زهری که بود در ته جامش سبزه

لیک خونی که بود بر سر داغش گلنار

توسن قدر تو زان سوی فلک تا بجهد

سدره‌اش رایض اندیشه کند میخ جدار

رشک احسان تو زد در دل دریا آتش

هست دود دل دریا که شدش نام بخار

نیست سر برزده هر گوشه حباب از سر آب

چشم بر راه کف جود تو دارند بحار

گر کمان یک جهت خصم بداندیش تو نیست

از چه رو تیر دو شاخه کندش از سوفار

***

در ستایش میرمیران

لله الحمد کز حضیض خطر

شد به اوج آفتاب دین پرور

چشم خفاش کور گو می‌باش

کز فلک مهر بگذراند افسر

شکرلله که حفظ یزدانی

پیش تیر قضا گرفت سپر

جست بیرون ز پشت دشمن شاه

ناوک پر کشی که داشت قدر

ابر خیرات شاه بست تتق

گشت باران او زرو گوهر

دور شو گو بلا ز سر تا پا

دهر گو باش فتنه پا تا سر

نحل عمر و بنای دانش را

زان چه آسیب یا از آن چه ضرر

چرخ ویران نگردد از توفان

نشود کنده طوبی از صرصر

نه که سد شکر سد هزاران شکر

که سرآمد زمان فتنه و شر

صبح شادی رسید خنده زنان

کار خود کرد گریه‌های سحر

کوس شادی زدند بر سر چرخ

رقص کردند انجم و مه و خور

گریه‌ها رفت و خنده ها آمد

ای خوشا گریه‌های خنده‌ اثر

خوش بخند ای زمانه خواهی داشت

خنده بهر کدام روز دگر

عیش کن عیش کن که ممکن نیست

که بود روزگار ازین خوشتر

عیش و عشرت درآمد از در و بام

بنگر بر بساط خود بنگر

صحت شاه و خلعت شاهی

آن در آمد ز بام و این از در

صحتی و چه صحت کامل

خلعتی و چه خلعتی در خور

صحتی دامن از مرض چیده

خلعت عمر جاودان در بر

خلعتی پای رفعتش بر چرخ

افسر عز سرمدی بر سر

آنچنان خلعت اینچنین صحت

بر تن و جان شاه دین پرور

باد زیبنده تا بصبح نشور

باد پاییده تا دم محشر

میرمیران که تا جهان باشد

باشد او در جهان جهان داور

صحت عمر و دولتش جاوید

اخترش یار و دولتش یاور

ایکه خواهی عطای بیخواهش

بر در کبریای او بگذر

تا ببینی بلند درگاهی

شمسه‌اش طاق چرخ را زیور

زو روان آرزوی خاطرها

کاروان کاروان بهر کشور

گنج احسان در او و دربان نه

خانه ی گنج و گنج بی اژدر

بسکه از مهر بر برات سخاش

سوده گردد نگین انگشتر

گر بدخشان تمام لعل شود

ناید از عهده ی دو هفته بدر

بحری از دانش است مالامال

نه کنارش پدید و نه معبر

جمله حالات گیتی‌اش در ذکر

همه تاریخ عالمش از بر

سرو را نطفه ی عدوی ترا

نقش می‌بست دست صورتگر

چشم تا می‌نگاشت نشتر بود

به گلو چون رسید شد خنجر

طرفه مرغی‌ست خصم یاوه درا

بیضه آرد بدعوی گوهر

چه توان کرد می‌رسد او را

آمده دعوی خودش باور

اینقدر خود چرا نمی‌داند

که شما دیگرید و او دیگر

کیست او قطره‌ایست بی مقدار

بلکه از قطره پاره‌ای کمتر

قطره‌ای را چه کار با عمان

عرضی را چه بحث با جوهر

گوهر این بلندپروازی

زانکه او نیست مرغ این منظر

ماکیان تا ببام مزبله بیش

نپرد گرچه بال دارد و پر

امر و نهی ترا به کل امور

هر که نبود مطیع و فرمانبر

کافرش خوانم و کنم ثابت

کافر است او بشرع پیغمبر

زانکه گر هست امر تو در نهی

هست عین شریعت اطهر

هر که او تابع شریعت نیست

هست در حکم شرع و دین کافر

در حواشی دولتت شاها

کرده از بس طهارت تو اثر

لب به سد احتیاط تر سازد

مشک سقای کویت از کوثر

گر سکندر که آب حیوان جست

نور رأی تو بودیش رهبر

روی شستی نه دست ز آب حیات

لب تر داشتی نه دیده ی تر

زنده بودی هنوز و پیش تو داشت

دست بر سینه چون کمین چاکر

اخذ می‌کرد از تو عز و شکوه

کسب می‌کرد از تو علم و هنر

روغنی در چراغ بخت نداشت

آب جست و نبودش آبشخور

زنده بودی و خدمتت کردی

بودی ار بخت یار اسکندر

چون نشینی و مسند آرایی

و ز دو سو آن دو نامدار پسر

چون سپهری ولی سپهر نهم

که نشیند میان شمس و قمر

عنبر اندر مجالس خلقت

خدمتی پیش برده بود مگر

وقت فرصت بطیب خلق تو زد

بطریقی که کس نیافت خبر

بوی غماز بود و پرده درید

لاجرم روسیاه شد عنبر

در زمان عدالت تو که هست

شوهر شیر ماده آهوی نر

مادری کرد گرگ ماده و شد

دایه ی بره‌های بی‌مادر

ظالمی بود نام او گردون

خلق در دست ظلم او مضطر

زو فقیران تمام در آزار

زو اسیران تمام در آذر

در قرانهاش سد خطر مدغم

در نظرهاش سد ضرر مضمر

سوختش آتش سیاست شاه

دور دادش بباد خاکستر

مجملا از وجود او نگذاشت

غیرخاکستری و چند شرر

دهر زد جار کای ستمکاران

ظلم آخر شود باین منجر

پند گیرید کاین زمان اینست

آنکه دی چرخ بود دوش اختر

حبذا این دراز دستی عدل

کش سر چرخ هست در چنبر

سرظالم چو خاک کردی پست

سربلندیت باد ای سرور

سایه دولت تو بر سر خلق

سایه ی پادشه ترا بر سر

ای ز تو روشنم چراغ سخن

چون چراغ دریچه ی خاور

هر چراغی که از تو افروزند

شرق و غرب جهان کند انور

اندرین روزها که حضرت شاه

تکیه فرموده بود بر بستر

یک شبم هیچگونه خواب نبود

آمدم بر در دعای سحر

به نماز و نیاز رفتم پیش

که وضو داشتم ز خون جگر

در میان نماز خوابم برد

خواب دیدم که گنبد اخضر

شق شد و دختری برون آمد

گفتمش خیر مقدم ای دختر

کیستی با چنین شمایل و شکل

مرحبا ای نگار خوش منظر

پیکر تو کجاست گر جانی

ما ندیدیم جان بی پیکر

گفت خود را بگو مبارک باد

که شدت نام در زمانه سمر

همچو من دختری خدا دادت

دختری مادر هزار پسر

آنچنان دختری که تا سد قرن

زو بماند بلند نام پدر

قلمت کو که گردد آبستن

کآمدم تا بزایم از مادر

ساعت سعد اختیار کنم

بسر خویش درکشم چادر

بروم تا حریم خلوت شاه

در رخ آورده گوشه ی معجر

رو نهفته ز چشم نامحرم

در روم بزم شاه را از در

چون غلامان بیفتمش در پای

چون کنیزان بگردمش بر سر

بکنیزی گرم قبول کند

بکنم ناز بر مه و اختر

ورنه آنجا بخدمتی باشم

هست آنجا چو من هزار دگر

می‌شنیدم ولی که می‌گفتند

پیش از آن کآیم اینطرف بسفر

کای شفاء القلوب دل خوش دار

که ترا نیست غیر از او شوهر

زین نکاح آنقدر برانی کام

که تو خود هم نیایدت باور

کام بخشا زتو مسم زر شد

کار خود کرد کیمیای نظر

چه شناسند این سخن آنها

که ندانند بصره را ز بصر

تو شناسی که جوهری داند

هنر و عیب و قیمت جوهر

چه برم آب این سخن بر آن

کش مساویست اختر و اخگر

حجره را گور اگر تماشاییست

اندر او خواه لعل و خواه حجر

گردن خر به در نیارایم

گوهرست اینسخن نه مهره ی خر

کاه باید نه زعفران خر را

گاو را پنبه دانه به که درر

داورا رسم و عادت شعر است

که اگر شان دهند سد کشور

همچنان کشوری دگر طلبند

این چنین اند شاعران اکثر

بنده هم شاعرم ولی ز شما

صله چندان گرفته‌ام که اگر

در خور شکر آن سخن رانم

بایدم طرح کرد سد دفتر

خود نمی‌خواهم ار نه آماده‌ست

هم مرا اسب و هم مرا نوکر

زانکه شاعر که اسب و نوکر یافت

خویش را برد و کرد بر قنطر

طیب الله ختم کن وحشی

که به اطناب شد سخن منجر

تا بدست طبیب قانونیست

تن چون ساز و نبض همچو وتر

باد قانون صحت تو به ساز

رگت ایمن ز زخمه ی نشتر

مجلس دلکشت به ساز و نوا

ماه رقاص و زهره رامشگر

***

در ستایش میرمیران

ای بر سر سپهر برین برده ترکتاز

خورشید بر سمند بلند تو طبل باز

دادند بهر لعل زر نقره خنگ تو

در کوره ی سپهر زر مهر را گداز

دولت بود متابع بخت جوان تو

محمود را گزیر کجا باشد از ایاز

کوته شود فسانه ی دور و دراز خصم

در عرصه‌ای که تیغ تو گردد زبان دراز

در پا فکند کبک بجنب حمایتت

خلخال دار حلقه ی زرین چشم باز

از ماه نو قضا پی محمل کشیدنت

هر ماه بر جمازه ی گردون نهد جهاز

با خاطرت که پرده در نار مو سویست

می‌خواست شمع لاف زند لب گزید گاز

مانند نرگس آنکه بود با تو سرگران

دست زمانه برکندش پوست چون پیاز

دندان زنی بکسر وقار تو زد عدو

لیک ایمنست کوه ز مقراضه ی گراز

شد سرفکنده دشمن جاهت که کس ندید

پیش عقاب دعوی گردنکشی ز غاز

اول اگر ز تیغ تو شد سرفکنده خصم

آخر ولی سنان تواش کرد سرفراز

جایی مخالف تو دهد جان که هیچکس

نبود بغیر زاغ که بر وی کند نماز

تا واهب عطای تو ننهاد خوان جود

از روی حرص سیر نگردید چشم آز

شادی کمینه خادم عشرت سرای تست

ناشاد آنکه بر رخ او در کنی فراز

زیبد که چون صدف دهنش پرگهر کنی

وحشی که لب بذکر عطای تو کرد باز

دادم طراز کسوت معنی ز نام تو

طرز کلام بنگر و طبع سخن طراز

تا مقتضای عشق چنین است کآورند

عشاق در برابر ناز بتان نیاز

بادا نیازمند جنابت عروس بخت

چندان که میل طبع جوانان بود به ناز

***

در سایش شاهزاده ی آزاده شاه خلیل الله

حسن ترا که آمده خط گرد لشکرش

بس ملک دل هنوز که گردد مسخرش

رویی ز اول خطش آغاز رستخیز

گویی ز اهل عشق چو صحرای محشرش

خورشید لعل پوش چگویم کنایه‌ایست

چون ماه لیک هاله‌ای از طوق عنبرش

هر چند توتی است خطت، چون در آتش است

بر من مگیر نکته چو خوانم سمندرش

خاکی که عکس روی تواش کان لعل ساخت

سازد زمین صومعه یاقوت احمرش

رویت مگر بجای خلیل است ورنه چیست

در یکدگر شکستن بتهای آذرش

زان غمزه الامان که اجل نوحه می‌کند

بر سینه‌ای که نوک فروبرده خنجرش

از رشک رشته ی در او گریه ی صدف

اندر گلو گره شد خوانند گوهرش

شیرینی فراغ کند تلخ در مذاق

زهری که آشکار شد از طرف شکرش

بلبل ترانه می‌کشد از گل به سبزه وار

تا دیده بر کناره ی گل سبزه ی ترش

یا رب که باد دولت خوبیش بردوام

لطف یگانه ی دو جهان یار و یاورش

برهان دین سمی خلیل صنم شکن

کآمد حریم کعبه ی جان ساحت درش

می‌خواست مرغ وهم که بر بام او پرد

مقراض شد به قطع پرش هر دو شهپرش

بر زلف حور روز چو عنبر کند سیاه

دودی که روز بزم برآید ز مجمرش

جوشن شکاف یخ نشود تیغ آفتاب

در سایه ی عدالت انصاف گسترش

گردون بداد شاهی دهرش چرا که هست

این ملک زیب دیگر وزو نیست زیورش

بی‌تخت خسروی سر تاجش ستاره سای

شاه جهانیان نه و آفاق چاکرش

کشتی نوح در دم توفان قهر او

نه بادبان بجای بماند نه لنگرش

برق آمده‌ست و برسم او بوسه می‌دهد

نبود شرر جهنده ز نعل تکاورش

گنج است و مار، مار چه گفتم، زبان مار

زهر آبدار تیغ مرصع به جوهرش

ای سروری که هر که سرش خاک پای تست

زیبد بسر ز تاج زر مهر افسرش

تیغت میان هر دو صفا آورد پدید

خصمت که دشمنی‌ست میان تن و سرش

در مهد مدعای تواش پرورش دهند

هر طفل نه پدر که بود چار مادرش

در دفع تیر حادثه پیشت سپر شود

چتر مرصع فلک و قبه ی زرش

بودی اگر چو رای تو بنمودی آب خضر

آیینه‌ای که جلوه نما شد سکندرش

آراست چرخ حلقه ی پروین به شب چراغ

خاص از پی همین که کنی حلقه ی درش

شد خضر راه بخت تو نخلی که نار طور

شمع ره کلیم شد از شاخ اخضرش

گر مهر در تو کج نگرد بشکند سپهر

در دیده آن خطوط شعاعی چو نشترش

انداخت دست آمر نهیت بریده سر

زر را بجرم اینکه شرابست دخترش

نهی تو شد چنان که دو پرگاله ی دو صبح

دوزد عروس مهر بهم بهر چادرش

گر زهره را به بزم نشاط تو ره دهند

جاروب فرش بزم شود طرف معجرش

دف پاره کرد چرخ به بزم مخالفت

غربال خاک بیز بلا ساخت چنبرش

دهقان زرع قدر ترا کی کند قبول

گردون کهنه ی فلک و گاو لاغرش

یک بار اگر ز مشرق رایت کند طلوع

من بعد مهر یاد نیاید ز خاورش

طبعت که زاده ی خلف جود و بخشش است

بحر است یک برادر و کان یک برادرش

رخش براق فعل تو زیبد بوقت آب

سطل مه سه روزه پر از آب کوثرش

می‌خوانمش سپهر ولی گر بود سپهر

با چار ماه عید مقارن شش اخترش

در حیرتم که چون ز درون بر برون بتاخت

روز نخست گشت چو صورت مصورش

اندر عنان او نفس برق سوخته‌ست

چون غاشیه به دوش برد باد صرصرش

سد دایره نموده ز پرگار دست و پای

یک دم که ره فتاد به چرخ مدورش

قطب سپهر گر به ته پا درآورد

چون لام الف کند الف خط محورش

سازد ز نعل و میخ سرش همچو روی تیر

در بیشه گر گذار فتد بر غضنفرش

عاجز ز وصف شکل ویم کز سبک روی

اندیشه در نیافت سراپای پیکرش

شاهی به پشت زینش و بازی به روی دست

بازی عقاب گشته زبون چون کبوترش

بازی که نسر طایر و واقع کند شکار

گردد شکارگاه اگر چرخ اخضرش

آرد بضرب گردنی از اوج غاز را

بیند بجوی کاهکشان گر شناورش

افتد عقاب و رقص کنان پرزند بخاک

چون طبل باز ساز شد و بانگ شهپرش

آرد شکست و بر سپه کرکس ار بود

سد لشکر غراب سیاهی لشکرش

بر دست شه نشسته چو شاهی به تخت بخت

زین پایه گشته شاهی مرغان مقررش

سیمرغ رفت شاهی مرغان باو گذاشت

وز خوف تا به حشر نیاید برابرش

گر یابد آن کلاه که دارد ز دست شاه

برطرف سر نهد عوض تاج قیصرش

وحشی ز حرف اسب زبان بست و ذکر باز

کز وصف عاجز است زبان سخنورش

تا هر کرا ز دولت و بخت است اسب و بار

گردد شکار کام دل‌ آسان میسرش

زین نوع باز و اسب که گفتم هزار بیش

بادا بزیر ران و سر دست نوکرش

***

در ستایش پیغمبر اکرم (ص)

کسی مسیح شود در سراچه ی افلاک

که پا چو مهر مجرد کشد ز عالم خاک

به سیل‌ خیز حوادث اسیر کلبه ی گل

ز طاق خانه نشیند بزیر موج هلاک

مقیم کشتی نوح است در دم توفان

کسی که ساخته چون مرغ خانه در خاشاک

چه برده آرزوی قصر و گلشنی ز تو هوش

که غیر آرزوی آن کسی نبرده بخاک

خطی طلب که شوی مالک ممالک قرب

کجا بری دم مردن قباله ی املاک

ز چرخ عربده جو غافلی که بر سر تست

بهوش باش که بد سرکشی‌ ست این بسراک

مجو ز شعله فروز ستیزه خاتم مهر

چرا که پیشه ی زرگر نیاید از سکاک

بزیر دست بود صاف دل ز مسند جاه

که آب میل کند بیشتر بسوی مغاک

رخش سیاه که از بهر چرک دنیایی

نهد به هر کف پارو چو کیسه ی دلاک

ترا هوای دری در سر است و سرگرمی

که در سرش رودت سر چو مثقب حکاک

چرا نمی‌طلبی مهر در ز بهر وجود

که هست زینت بحر جهان به گوهر پاک

محمد عربی منشأ حکایت کن

که کرده زیب قدش را به جامه ی لولاک

قمر بحجله ی چرخ از عروس معجزه‌اش

نمود گرد گریبان به یک مشاهد چاک

جهانیان ز عطایت چنان شدند سخی

که نیست در دگری جز مه صیام امساک

تو آن براق سواری که در شب اسرا

گذشته‌ای ز بیابان لامکان چالاک

مجره باز شبی خواهد آنچنان عمری

که در رکاب تو افتاده بود چون فتراک

اشاره ی تو اگر زور ساعدش بخشد

به نیزه گاو کمک از زمین کشد به سماک

گزند دیده ی تومار جرم را تو علاج

چنانکه علت افعی گزیده را تریاک

کجا به ملک کمال تو پای عقل رسد

که عالمیست از آنسوی کشور ادراک

بسوی من نگر از لطف یا رسول الله

ببین به این دل پرخون و دیده ی نمناک

شود چو چشم پرآبم هزار کشتی غرق

دمی که قلزم خوناب دل زند کولاک

در آتشیم چو وحشی ز سوز سینه ولی

چوهست قطره‌فشان ابر رحمت تو چه باک

سحاب لطف بباران بما سیه کاران

که حرف نامه ی عصیان ما بشوید پاک

***

در ستایش حضرت علی (ع)

تا به روی تو شد برابر گل

غنچه بسیار خنده زد بر گل

در گلستان ز مستی شوقت

جامه را چاک زد سراسر گل

بر تنش گشته پیرهن خونین

کز غمت خار کرده بستر گل

پیش روی تو آفتابی زلف

زیر زلف تو سایه پرور گل

چو رخ آتشین برافروزی

از خوی شرم می‌شود تر گل

ای خطت بر فراز گل سبزه

وی رخت بر سر صنوبر گل

سوی باغ آ که سبزه نو برخاست

رست از شاخه‌های نو پر گل

زیر پا سبزه فرش زنگاریست

بر زبر چتر سایه گستر گل

تا کشد بیخبر هزاران را

زیر دامان گرفته خنجر گل

غنچه تا لب نبندد از خنده

ریختش زعفران بساغر گل

نیست شبنم که بهر زینت دوخت

برکنار کلاه گوهر گل

اثر بخت سبز بین که نمود

شهر سبز چمن مسخر گل

سایه بان هر طرف سلیمان وار

زد ز بال هزار بر سر گل

تا رود خیل سبزه را بر سر

باد را می کند تکاور گل

هست قائم مقام آتش طور

بر فراز نهال اخضر گل

پی نقاشی سراچه ی باغ

دارد اندر صدف معصفر گل

بسته یک بند کهربا بمیان

در چمن شد مگر قلندر گل

گشت یکدل بغنچه تا بگشود

خانه ی گنج باغ را در گل

غنچه را جام جم فتاد بدست

یافت آیینه ی سکندر گل

کرده اوراق سرخ دفتر خویش

سبز کرده‌ست جلد دفتر گل

از کششهای قطره ی شبنم

بر ورقها کشیده مسطر گل

تا کند حرفهای رنگین درج

بروی از مدح آل حیدر گل

شاه دین مرتضا علی که شدش

بهزاران زبان ثناگر گل

بسکه در دشت خیبر از تیغش

رست از گل ز خون کافر گل

گر خزان ریاض دهر شود

نشود کم ز دشت خیبر گل

در کفش از غبار اشهب او

مشک دارد بنفشه عنبر گل

در بغل از خزانه ی کف او

یاسمین سیم دارد و زر گل

باد قهرش اگر بر آن باشد

ندمد تا بحشر دیگر گل

ور شود فیض او بر این ماند

تازه تا صبحگاه محشر گل

بود از رشح جام احسانش

که باین رنگ گشت احمر گل

باشد از یاد عطر اخلاقش

که بر اینگونه شد معطر گل

خلق او هست غنچه‌ای که از او

زیر دامان نهاد مجمر گل

در ازل بسته است قدرت او

اندر این شیشه ی مدور گل

گر نهد در ریاض لطفش پای

دمد از ناخن غضنفر گل

حرز خود گر نساختی نامش

کی شدی بر خلیل آذر گل

ای که باغ علو قدرت را

چرخ نیلوفر است و اختر گل

دم ز لطفت اگر خطیب زند

دمد از چوب خشک منبر گل

گر دهندش ز باغ قهرت آب

بردمد همچو خار نشتر گل

گر اشارت کنی که در گلشن

نبود رو گشاده دیگر گل

پیچد از بیم شحنه ی غضبت

غنچه سان خویشرا بچادر گل

گر نسیم بهار احسانت

سوی گلزار بگذرد بر گل

گردد از دولت حمایت تو

بر سپاه خزان مظفر گل

باد قهرت اگر بخلد وزد

خرمن آتشی شود هر گل

ور بدوزخ رسد نم لطفت

دود گردد بنفشه اخگر گل

خشک ماند درخت گل برجای

گر بگویی دگر میاور گل

گر باژ در فسون خلق دمی

آورد بار شاخ اژدر گل

گر نیاید ز جوی لطف تو آب

نخل طبعم کی آورد بر گل

خیز وحشی که در دعا کوشیم

زانکه بسیار شد مکرر گل

تا شود از نتیجه ی صرصر

پست و با خاک ره برابر گل

باد آزار آه خصم ترا

آنچه دارد ز باد صرصر گل

***

در ستایش حضرت علی (ع)

شاه انجم چو زرافشان شود از برج حمل

پر زر ناب کند غنچه ی نورسته بغل

تا ز آیینه ی ایام برد زنگ ملال

آرد از قوس قزح ابر بهاری مصقل

در ته کاسه ی خیری پی نقاشی باغ

بسر انگشت کند غنچه ی رعنا ز رحل

دوزد از رشته ی باران و سر سوزن برف

ابر بر قامت اشجار دو سد گونه حلل

ای خوشا خلعت نوروزی بستان افروز

جامه از اطلس زنگاری و تاج از مخمل

تا گزندی نرسد شاخ گل زنبق را

کرده از غنچه ی نورسته حمایل هیکل

چون فروزان نبود عرصه ی گلزار که هست

بر سر چوب ز گلنار هزاران مشعل

درد سر گر نشد از سردی باد سحرش

آبی از بهر چه بر ناصیه مالد سندل

پنجه ی تاک ز سرمای سحر می‌لرزد

لاله از بهر همین کرده فروزان منقل

از چه رو گشته چنین شاخ گل آغشته بخون

فحل نگشوده اگر نشتر خارش اکحل

لاله سر برزده از سنگ ز سرتاسر کوه

گل برون آمده از خاک ز پا تا سر تل

گویی از کشته شده پشته سراسر در و دشت

از دم تیغ جهاندار بهنگام جدل

مسند آرای امامت علی عالی قدر

والی ملک و ملل پادشه دین و دول

باعث سلسله ی هستی ملک و ملکوت

عالم مسأله ی کلی ادیان و ملل

حکمتش گر بطبایع نظری بگشاید

نتوان نام و نشان یافت ز امراض و علل

پیش درگاه تو چون سایه بود در بن چاه

گرچه بر دایره ی چرخ برین است زحل

اهتمام تو اگر مصلح اضداد شود

سر برآرد ز گریبان ابد شخص ازل

پیش ماضی اگر از حفظ تو باشد سدی

هرگز از حال تجاوز نکند مستقبل

تافت بر یکدیگر از خیط زر مهر رسن

ساربان تو به پا بستن زانوی جمل

نیست خورشید فلک بر طرف جرم هلال

طبل بازیست ترا تعبیه در زین کتل

روز ناورد که افتد ز کمینگاه جدال

در فلک زلزله از غلغله ی کوس جدل

پر زند مرغ عقاب افکن تیر از چپ و راست

بال نسرین سماوی شود از واهمه شل

خاک میدان شود آمیخته با خون سران

پای اسبان سبک خیز بماند به وحل

بر رگ جان فتد آن عقده ز پیکان خدنگ

که به دندان اجل نیز نگردد منحل

لرزه بر مهر فتد از اثر موجه ی خون

که مبادا شود این سقف مقرنس مختل

دامن فتنه اجل گیرد و پرسد که چه شد

گویدش فتنه چه یارای سخن لاتسئل

شد پر آشوب جهان وقت گریز است گریز

قوت پا اگرت هست محل است محل

گرنه پای اجل از خون یلان سست شود

سد بیابان بهزیمت برود زین مرحل

برکشی تیغ زرافشان و برانگیزی رخش

آوری حمله سوی قلبگه خصم دغل

از پی روشنی دیده ی اجرام کشند

گرد یکران توسکان فلک بر مکحل

آنچه از واقعه ی نوح بر آفاق گذشت

ز آب تیغ تو همان حادثه آید بعمل

ز آتش تیغ جهانسوز توآید بدمی

آنچه در مدت سد قرن نیاید ز اجل

آورد از اثر موجه ی گردون فرسای

قلزم قهر تو در زورق افلاک خلل

فی‌المثل گر بفلک خصم براید چو نجوم

سایه بر عرصه اعلا فکنی از اسفل

برکشی تیغ چو خورشید به یکدم کم و بیش

اندر آن عرصه نه اکثر بگذاری نه اقل

داورا دادگرا داد ز بی مهری چرخ

که از او شادی من جمله به غم گشت بدل

آه کز گردش سیاره به رخسار مرا

هست چون صفحه ی تقویم ز خون سد جدول

کام ما چون نبود تلخ که از شوری بخت

گر نشانیم نی‌ قند برآید حنظل

منم از حرف تمنی و ترجی فارغ

شسته از صفحه ی خاطر رقم لیت و لعل

پی زر کج نکنم گردن خود چون نرگس

خرقه برخرقه از آن دوخته‌ام همچو بصل

وحشی افسانه ی درد تو مطول سخنی‌ست

طول گفتار ز حد رفت مکن زین اطول

تا کند فرق که اول نبود چون آخر

خواه آن کس که بود عاقل و خواهی اجهل

عمر خصم تو چنان باد که از کوتاهی

آخرش را نتوان فرق نهاد از اول

***

در ستایش امام هشتم (ع)

تا شنید از باد پیغام وصال یار گل

بر هوا می‌افکند از خرمی دستار گل

گرنه از رشگ رخ او رو بناخن می‌کند

مانده زخم ناخنش بهر چه بر رخسار گل

تا نگیرد دامنش گردی کشد جاروب وار

دامن خود در ره آن سرو خوشرفتار گل

خویش را دیگر به آب روی خود هرگز ندید

تا فروزان دید آن رخسار آتشبار گل

از رگ گردن نگردد دعوی خوناب خوب

گو برو با روی او دعوی مکن بسیار گل

نافه ی تاتار را باد بهاری سرگشود

چیست پر خون نیفه‌ای از نافه ی تاتار گل

گر گدایی در هم اندوز و مرقع پوش نیست

از چه رو بر خرقه دوزد درهم و دینار گل

تا میان بلبل و قمری شود غوغا بلند

می‌زند ناخن بهم از باد در گلزار گل

بر زمین افتاد طفل غنچه گویا از درخت

خود نمودش غنچه بر شکل دهان مار گل

گر نمی‌آید ز طوف روضه ی آل رسول

چیست مهر آل کاورده است بر تومار گل

نخل باغ دین علی موسی بن جعفر را که هست

باغ قدر و رفعتش را ثابت و سیار گل

آنکه بر دیوار گلخن گر دمد انفاس لطف

عنکبوت و پرده را سازد بر آن دیوار گل

نخل اگر از موم سازی در ریاض روضه‌اش

گردد از نشو و نما سرسبز و آرد بار گل

گاه شیر پرده را جان می‌دهد کز خون خصم

بردمد سر پنجه ی او را ز نوک خار گل

گه برون آورد خار ساکنی از پای سگ

گاه دست ناقه‌اش زد بر سر کهسار گل

گاه بهر مردم آبی ز خون اهرمن

نقش ماهی را کند در قعر دریا بار گل

ای که دادی دانه ی انگور زهر آلوده‌اش

کشت کن اکنون بگلزاریکه باشد بار گل

با دل پر زنگ شو گو غنچه در باغ جحیم

آنکه پنهان ساختش در پرده ی زنگار گل

ای بدور روضه‌ات خلد برین را سد قصور

وی به پیش نکهتت با سد عزیزی خوار گل

گر وزد بر شاخ گل باد سموم قهر تو

از دهن آتش دمد در باغ اژدروار گل

سرو را کلک من است آن بلبل مشکین نفس

کش باوصاف تو ریزد هر دم از منقار گل

کلک من با معنی رنگین عجب شاخ گلیست

کم فتد شاخی که آرد بار این مقدار گل

در حدیث مدعی رنگینی شعرم کجاست

کیست کاین رنگش بود در گلشن اشعار گل

کی بود چون دفتر گل پیش دانایان کار

گر کسی چیند ز کاغذ فی المثل پرگار گل

از گل بستان که خواهد کرد بر دیوار رو

گر بود بر صفحه ی دیوار از پرگار گل

کی تواند چون گل گلشن شود بلبل فریب

گر کشد بر تخته ی در باغ را نجار گل

غنچه سان سر در گریبان آر وحشی بعد ازین

بگذر از گلزار و با اهل طرب بگذار گل

در گلستان دل افروز جهان ما را بس است

پنبه مرهم که کندیم از دل افکار گل

شد بهار و چشم بیمار غمم در خون نشست

در بهاران بوته ی گل بردمد ناچار گل

تا بهار آمد در عشرت برویم بسته شد

کو ببازد بر در خوشحالیم مسمار گل

در بیان حال گفتن تا بکی بلبل شویم

در دعا کوشیم گو دست دعا بردار گل

تا زبان گل کشد بر صفحه بی پرگار آب

تا بود آیینه ساز باغ بی‌افزار گل

آنکه یکرنگ نقیضت گشته وز بیدانشی

می‌شمارد خار را در عالم پندار گل

باد رنگی کز رخش گردد سمن زار آینه

بسکه او را از برص بنماید از رخسار گل

***

در ستایش میرمیران

ای تماشاییان جاه و جلال

بشتابید بهر استقبال

که ز ره می‌رسد به سد اعزاز

از در شاه موکب آمال

موکبی با جهان جهان شوکت

موکبی با جهان جهان اجلال

خلعت خسروانه سر تا پا

داشته شاه خسروان ارسال

آنچنان چون عدیل سوی عدیل

و آنچنان چون همال سوی همال

تاج و سارق نهاده طالع و بخت

بر سر دست دولت و اقبال

تاجی از مهر پایه‌اش ارفع

مهری ایمن ز احتمال زوال

تاجی اختر بر او گهر پیرای

اختری فارغ از فتور و بال

پیش پیش افسری چنین وز پی

اسب و زینی چو چرخ و جرم هلال

اسبی اندر جهندگی چو صبا

اسبی اندر روندگی چو شمال

در فضایی چو پهن دشت سپهر

بردویده به نیم تک چو خیال

در مضیقی چو تنگنای قلم

شده باریک در خزیده چو نال

همچو تیرش قلم جهد ز بنان

چون مصور تکاورش تمثال

وقت سرعت بود تقدم جوی

پای او بر سر و دمش بر یال

اینچنین اسب و اینچنین تشریف

کش دو سد دولت است در دنبال

باد یا رب مبارک و میمون

بر تو فرخنده بخت فرخ فال

میر میران غیاث ملت و ملک

شحنه ی کامل صنوف کمال

قلزم معنی و محیط کرم

عالم دانش و جهان نوال

عالم از روی بخت خرم تو

صبح عید است و خاطر اطفال

روز بدخواه و کلبه ی سیهش

شام مرگ است و خاطر جهال

اثر خفت مخالف تو

ثقل ذاتی برد ز طبع جبال

سایه ی ذلت معاند تو

لعل و گوهر کند چو سنگ و سفال

وقت حاضر جوابی کرمت

چون گشاید طمع زبان سؤال

کیست نی کان زمان نباشد گنگ

چیست لا، کان زمان نباشد لال

پیش حاجت روایی کف تو

وعده در تحت امرهای محال

در جهان فراخ احسانت

مدت انتظار تنگ مجال

گر تو گویی که باز رو به ازل

بازگردد فلک به استعجال

گردد امروز دی و دی امروز

شود امسال پار و پار امسال

نیست در حقه‌های کیسه ی چرخ

هیچ زهری چو زهر تو قتال

افکند نرم خویی خویت

دوستی در میان شیر و غزال

خصم را بر تو چون گزیند عقل

با وجود ظهور نقص و کمال

تا بود پای ابلق مهدی

کس نبوسد سم خر دجال

داورا خاک راه تو وحشی

که زبی‌ لطفی تو شد پامال

گر به احوال او نپردازی

ای بدش حال و، ای بدش احوال

تا چنین است دور چرخ که نیست

ماضی و حال او به یک منوال

مدت دولت تو باد چنان

که برد رشک ماضیش بر حال

***

در ستایش میرمیران

بر کسانی که ببینند بروی تو هلال

عید باشد همه روز و همه ماه و همه سال

میرمیران که بود طلعت فرخنده ی او

صبح عیدی که شد آفاق از او فرخ فال

گر باندازه ی قدر تو و صدر تو زیند

کس در ایوان تو برنگذرد از صف نعال

بسکه انصاف تو برتافته سر پنجه ی ظلم

عبث محض نمایند پلنگان چنگال

قهرت آنجا که کند زلزله تفرقه عام

حفظ جمعیت اجزا نکند طبع جبال

عزمت آنجا که شده در مدد ناصیه صلب

ریشه در آهن و فولاد فروبرده نهال

می‌شود کور حسود تو و درمانش نیست

که مصون است کمال تو زآسیب زوال

دایم از نیر تابنده به سمت الرأس است

گو بسوراخ نشین شب پره؛ کوته کن بال

گرنه هم لطف تو باشد سپر جان عدو

سایه با تیغ رود خصم ترا در دنبال

مور از تشت برون آید و این ممکن نیست

کاختر تیره ی خصمت بدر آید زو بال

دیده بخت بداندیش تو از گردش چرخ

چون ببیند رخ مقصود که امریست محال

چاره ی باصره ی اعمی فطری چه کند

گرچه در صنعت خود موی شکافد کحال

گر بخون ریختن خصم تو فتوا طلبند

خونش آواز برآرد که حلال است حلال

فلک ثابت از آنسوی زمان تازد رخش

از سمند تو اگر کسب کند استعجال

رایت ار سرمه کش دیده اندیشه شود

در شب تار توان دید پی پای خیال

صیت آسایش عدل تو برانگیزدشان

کز مضیق رحم آیند سوی مهد اطفال

دست انصاف تو آن کرد که در پای حمام

حلقه ی دیده ی باز است چو زرین خلخال

گر کند خصم تو در آینه آن روی کریه

از رخش در پس آیینه گریزد تمثال

جودت از بلعجبیها شده مغناطیسی

که کشد جذبه‌اش از کام و زبان حرف سؤال

هیچ حرف طمع از دل بسوی لب نشتافت

کش سد آری و بلی از تو نکرد استقبال

داورا از مدد فیض و ثنای تو مرا

خاطری هست چو بحری ز گهر مالامال

نرسد جز تو بکس گوهری از خاطر من

کرده‌ام وقف تو این بحر لبالب ز زلال

معدن طبع مرا کرد پر از جوهر خاص

پرتو تربیت عام تو خورشید مثال

این جواهر نه متاعیست که هر جا یابند

همه دانند که نادر بود این طرز مقال

سخن من نه ز جنس سخن مدعی است

که بود بر سر کو سد سد ازین سنگ و سفال

وحشی اینجا چو رسیدی بهمین قطع نمای

که چو ممدوح تو تمییز کند نقص و کمال

تا مقرر بود این وضع بتاریخ عرب

که بود عید صیام اول ماه شوال

بر تو ای قبله ی احرار عرب تا به عجم

عید باشد همه روز و همه ماه و همه سال

***

در ستایش بکتاش بیک

اگر مساعدت بخت نبود و اقبال

کجا هلال و رسیدن به مستقر کمال

اگر مدد نرسیدی ز طالع فیروز

نداشتی زر و گوهر رواج سنگ و سفال

شد از نتیجه ی صالع خجسته ظل همای

وگرنه همچو هما بود بوم را پر و بال

ز طالعست که خونی کزو کشی دامان

فشانیش به گریبان چو شد به ناف غزال

اگر نه از اثر طالعست، وقت بیان

چه موجب است که سازند تاج دولت دال

وگر نبود ز بی‌طالعی بگاه رقم

سبب چه بود که آمد کلاه ذلت ذال

ز ضعف و قوت طالع بود وگرنه چرا

شود گهی صفت ماه بدر و گاه هلال

اگر چه جز و زمانند و اصل هر دو یکیست

کجاست سلخ صفر همچو غره ی شوال

دو قطعه بر کره ی خاک هر دو از یک جنس

یکی به صدر سمر شد یکی به وصف نعال

دلیل طالع و بی‌طالعی همینم بس

که من به کنج فراقم دلم به بزم وصال

چو بزم، بزم بلند اختر خجسته اثر

چه وصل، وصل همایون‌ فر ستوده خصال

گزیده گوهر کان سخا و معدن جود

یگانه گوهر دریای لطف و بحر نوال

جهان عز و شرف عالم وقار و شکوه

سپهر رفعت و شان آفتاب جاه و جلال

بلند مرتبه بکتاش بیگ گردون قدر

که در زمانه نبیند کسش نظیر و همال

ز کحل خاک ره یکدلان او چه عجب

دو بینی اربرد از چشم احوالان کحال

ز اهتمام دل راز دار او آید

که عکس شخص نهان دارد اندر آب زلال

به بیشه در دهن شیر، از آن روایح خلق

بساط عطرفروشی نهاده باد شمال

به نیش افعی و در کام اژدها ننهاد

اجل ذخیره ی زهری چو قهر او قتال

اگر بدخمه ی زابلستانیان به مثل

کسی ز خنجر و شمشیر او کشد تمثال

به گرد جسم نگردند روز حشر از بیم

روان سام نریمان و روح رستم زال

مجرد از صفت حال ماند و مستقبل

زمان عمر حسودش ز فرط استعجال

ز پیش همت او خلعتی که آرد بخت

به لامکان رود او را فلک به استقبال

میان خواهش وجودش نه آن یگانگی است

که دست و پا بمیان آورد جواب و سؤال

درون خلوت جاهش جمیله ایست شکوه

ز طوق حلقه ی «ها» کرده عنبرین خلخال

زهی ضمیر تو جایی که پرده برفکند

جمیله ی تتق غیب را ز پیش جمال

کند چو مشوره در نصب خسروی ز ملوک

فلک ز مصحف اقبال او گشاید فال

اگر ضمیر تو بر زنگ پرتو اندازد

ستاره‌وار درخشد ز روی زنگی خال

نفاذ امر تو چون با زمان دواند رخش

گهی عنان کشد و گاه بیند از دنبال

به عهد عدل تو بگشاید ار اشاره کنی

اسد به ناخن و دندان گره ز شاخ غزال

ز خسم خشک و تر هستیش برآرد دود

اگر زبانه ی خشم تو افتدش به خیال

به عهد عدل تو شمشیر گردن افرازان

گرفته زنگ چو در نوبهار تیغ جبال

رمد رسیده ی گرد سپاه قهر ترا

به نوک نیزه گشاید قضای بد قیفال

شجاعت تو که مرآت نصرت و ظفر است

در او بصورت رستم عیان شود تمثال

به تنگنای رحم از جدایی در تو

نشسته در پس زانوی حسرتند اطفال

به بیشه ی غضبت خفته هر قدم شیری

بجای ناخنش الماس رسته از چنگال

مهابتت که سواریست اژدها توسن

ز پشت شیر کشد بهر تازیانه دوال

پی ثنای تو سر برزند جواهر نطق

بسان جوهر تیغ از زبان مردم لال

تو بر سرآیی اگر سد جهان گهر بیزد

فلک که بر زبر هم نهاده نه غربال

ز سر برون برش از نیم قطره آب حسام

که عمر خصم تو پیمانه‌ایست مالامال

اگر اراده ی تغییر وضع چرخ کنی

شب مقابله طالع شود ز شرق هلال

رسیده است بجایی عدالت تو که هست

عبور شیر از این پس به لاله زار محال

ز بیم آنکه بدین تهمتش نگیرد کس

که کشته صیدی و کرده‌ست خون او پامال

ستاره منزلتا، آفتاب مقدارا

مباد بی تو و دور تو گردش مه و سال

ز راه قدر ترا آفتاب گویم لیک

گر آفتاب بود خالی از کسوف و وبال

ستاره گویمت از روی منزلت اما

اگر ستاره بود ایمن از هبوط و وبال

به چرخ نسبت ذات تو می‌کنم اما

بشرط آنکه بود چرخ مستقیم احوال

غرض که نسبت بی شرط اگر بود منظور

ترانه هست نظیر و ترانه هست مثال

قلم بیفکن و قائل به عجز شو وحشی

چرا که برتر از این نیست جای قال و مقال

همیشه تا نتوان چید گل ز شاخ گوزن

همیشه تا نتوان خورد بر ز شاخ غزال

برای آنکه بچینی همیشه میوه ی کام

کند در آهن و فولاد ریشه سخت نهال

***

در ستایش خان احمد

نماز شام که سیمین همای زرین بال

به بام باختر انداخت سایه ی اقبال

پدید گشت مه نو ز طرف چشمه ی مهر

بسان خشک لبی برکنار آب زلال

نموده هیأت پروین بعینه چون گویی

که کرد از اثر آبله بسی تبخال

ز فرط ظلمت شب تنگنای عالم خاک

سیاه شد چو شبستان خاطر جهال

سیاهی شب دیجور تا بدان غایت

که بعد حرق هوا التیام بود محال

به سد چراغ نبردند از سیاهی شب

بسوی مقصد خود راه شبروان خیال

شبی چنانکه تو گویی نمونه ایست مگر

ز روز خصم جهان داور ستوده خصال

ملک سپاه فلک بارگاه، خان احمد

سپهر شوکت و حشمت جهان جاه و جلال

به غایتی‌ست عطایش که خواهد از اشجار

بجای برگ زبان بردهد به گاه سؤال

کمینه زله خور خوان او تواند شد

ضمان روزی اهل جهان به استقلال

ز شوق رایت احسان بی‌کرانه ی او

چه خون که در رحم مادران خورند اطفال

شد از مهابت او هره ی نهنگان آب

بس است تلخی آب بحار شاهد حال

به روز حمله کمین خیل او به زور کمند

کشند ماضی ایام را به عرصه ی حال

زهی کمند تو آن اژدها به روز وغا

که جذب ثقل جبلی کند ز طبع جبال

چنان بعهد تو دست ضعیف گشته قوی

که چشم کرده سیه بر هلاک شیر غزال

هزار دوره به یک دم کند گر آموزد

فلک ز عمر حسود تو رسم استعجال

فزوده شاهد حسن تو چتر شاهد گل

چنانکه حسن بتان را سواد نقطه ی خال

هزار بار فزون از پی تکاور تو

تمام کرد و شکست آفتاب نعل هلال

کزین وسیله ی خدمت اگر دهد دستش

که رایضان ترا پا نهد به صف نعال

سپهر منزلتا، عرضه‌ایست وحشی را

به حضرت تو بیان می‌کند علی الاجمال

نهفته نیست که طوف جناب عالی شاه

که هست کعبه ی آمال قبله ی آمال

اگر چه بر همه چون طوف خانه ی کعبه

نموده فرض خداوند کعبه جل جلال

در این فریضه بود فرض استطاعت و بس

و گرنه هیچ مسلمان نمی‌کند اهمال

همیشه تا بود این حال دور گردون را

که نیست ماضی و مستقبلش به یک منوال

بهر طرف که تو آیی زمان مستقبل

معاونی رسدت هر زمان به استقبال

***

در ستایش میرمیران

عید خرم تر از این یاد ندارد ایام

غالبا روی تو این خرمیش داده به وام

به جمال تو گرین عید مجسم بودی

چون مه خویش خمیدی و دویدی به سلام

میرمیران که کشیده‌ست نگارنده ی غیب

نقش ابروی تو و کرده مه عیدش نام

غره و سلخ نیابند در آن دایره راه

که به پرگار ضمیر تو شود ماه تمام

راست چون عینک نگشاده نماید به محاق

کس نداند که کدام است مه و مهر کدام

هست رای تو که اسرار نهانخانه ی غیب

غایبانه کند ارباب دول را اعلام

بر نباتات اگر پرتو رایت افتد

چشم پر نور دهد بار درخت بادام

مهر یک روز اگر جا به ضمیر تو دهد

آخر پرسش محشر رسد آن روز به شام

ور شود روز بداندیش تو شب را نایب

همه در شب گذرد تا به گه روز قیام

تن خصم تو چو شهریست که شاهش بکشد

کوچه‌های پر از آشوب در او راه مسام

سر دشمن نکند روز جزا تیز سری

تیغ باطن چو کشد پنجه قهرت ز نیام

قهرت آن قلزم زهر است کزو مایه برد

چون به زهر آب دهد خنجر خود را بهرام

خشمت الماس فروشی‌ست که با آن چنگال

پیش او دست به دریوزه گشاید ضرغام

آسمان بر سر فتنه‌ست چه شرها بکند

گر گذاری که بگردد بسر خود یک گام

پیش دندانش سر خار و سر مرد یکیست

شتر مست کش از دست گذارند زمام

رایض امر ترا عاجز رانست و رکاب

رخش گردون که نه زین کرده کس او را نه لجام

رستمی باید و دستی که عنان آراید

رخش از آن نیست که او را همه کس سازد رام

جنبش چرخ ارادیست چنین گفته حکیم

گر چنین است نگیرد ز چه هرگز آرام

بنده گویم نه چنین است و بگویم چونست

لرزه افتاده‌اش از خوف تو بر هفت اندام

مسند قدر تو جانیست که در نظم امور

به قضا و قدر آرند از آنجا پیغام

نرسد بادی ازین ره که به پیشش ندوند

کز خداوند خبر چیست در آن وز چه پیام

عقل کل را به در قصر جلالت دیدم

گفتمش هست از آنسوی فلک هیچ مقام

گفت ما محرم این پرده نه‌ایم از وی پرس

که فرو می‌نگرد گاهی ازین گوشه ی بام

کثرت مایه اجلال تو می‌آرد روز

کسوت حد و نهایت بدرد بر اجسام

دورت از گرد مناهی‌ست به حدی رفته

که چو بزم ملک آنجا نه نشانست و نه نام

ز آنچه از زخمه به تار آید و از تار به گوش

وانچه از خم شده در شیشه و از شیشه به جام

در زمان تو که از تقویت قاضی عدل

کشتگان رادیت از گرگ گرفتند اغنام

ماده ی شیر و نر باز ز بس الفت طبع

شوهر از آهوی نر کرد و زن از ماده حمام

هر که بگذشت به خاک در دولت اثرت

یافت بر وفق ارادت همه کار و همه کام

نامدندی به زمین بی زر و خلعت اطفال

بودی ار خاصیت خاک درت با ارحام

مکث زر پیش تو چون مکث جنب در مسجد

هست در مذهب مفتی سخای تو حرام

بسکه سرمایه ی شادی و فراغت بخشید

دلت از نعمت خاص و کفت از نعمت عام

نیم قطره نتوان یافت، خرند ار به مثل

قطره ی اشک به سد در یتیم ار ایتام

بحر غافل که ز تو کوه چه معدنها یافت

از زر و سیم و ز یاقوت و ز دیگر اقسام

خواست بر کوه کند عرض سخا یافت روان

مایه ی خویش چو بر دامنش افشاند غمام

سیل را گفت که اینها همه جمع آر ببر

سوی دریا و بگو کوه رسانید سلام

که تو این مایه نگه دار برای خود و ابر

کان دل و دست من و سد چو مرا هست تمام

ای همه وضع زمان را ز تو قانون و نسق

وی همه کار جهان را ز تو ترتیب و نظام

ای همه ناصیه آرا ز سجود در تو

چو خواقین معظم چه سلاطین عظام

شهرت ذره به جایی رسد از تربیتت

که به پیشانی خورشید نویسندش نام

منم امروز که از فیض قبول نظرت

هر چه گویم همه مقبول خواص است و عوام

نه از این لفظ تراشان عبارت سازم

لفظهاشان همگی خاص و معانی همه عام

جگر سوخته در نیفه که این نافه ی مشک

سرب در گوشه ی رومال که این نقره ی خام

معنیی نیست به زندان عبارت در بند

که نجسته‌ست دو سه مرتبه از قید کلام

هست از گفته ی این طایفه ناگفته ی من

آنقدر راه که از بتکده تا بیت حرام

روش کلک من از خامه ی ایشان مطلب

که کلاغ ار چه بکوشد نشود کبک خرام

فیض روح اللهی و پای فلک پیما کو

گرچه بر صورت عیسا بنگارند اصنام

معنی خاص نه گنجیست که باید همه کس

نیست سیمرغ شکاری که فتد در همه دام

گر بقدر سخن مرد بود پایه مرد

چیست قدر دگران پیش من و پایه کدام

به ز اقرانم و خواهم که اگر نبود بیش

نبود کمتر از اقران خودم قدر و مقام

شاه داند که غرض چیست از اینها وحشی

به دعا رو که بود رسم گدایان ابرام

وهم را تا نبود هیچ به پرگار رجوع

چون بود دایره ساز فلک مینا فام

عمر بدخواه ترا در خم پرگار فنا

باد چون دایره آغاز یکی با انجام

***

در ستایش میرمیران

ساقیا روز نشاط آمد و شد دور بکام

می‌رود روز ز بالای تو می ریز بجام

در قدح ریز از آن لعلی خورشید فروغ

که بیاقوت دهد پرتو اورنگ به وام

دلفریبی که در آیند روانی به سجود

زاهدان را چو شمیمی گذرد زان به مشام

آخر مجلس او بزم جدل را آغاز

اول صحبت او مجلس غم را انجام

بر سر پیک اجل گرم چو تازد گلگون

نگذارد که دگر گام نهد بر سر گام

گر گدای در میخانه خورد یک جامش

دهد از مستی آن جام به جم سد دشنام

ساز قانون طرب در چه مقامی برخیز

لاله سان با قدحی بر لب جو ساز مقام

بسکه شد باد روانبخش به آن بی‌جانی

سرو را در حرم باغ شود میل خرام

در پس پنجره ی باغ برقص آمده گل

جلوه‌اش مرغ چمن دید و در افتاد به دام

از پی عذر که سر در سر ساغر کرده

در رکوع است گهی نرگس و گاهی بقیام

غنچه بگشوده لب از هم ز سر شاخ درخت

یا ز خون شیشه ی خود کرده لبالب حجام

گشته در لاله ستان داغ دل لاله عیان

همچو هندو که در آتشکده گیرد آرام

غنچه را آب دماغ است روان از شبنم

مگر از لطف نسیم سحری کرده زکام

آفتاب سر بام است غنیمت دانید

گل اگر ساخت دو روزی بسر شاخ مقام

غنچه بشکفت مگر پیک نسیم سحری

برد از آمدن میر به گلزار پیام

آن حسن خلق حسینی نسب حیدر دل

که فلک بهر زمین بوسی او کرده قیام

تیغ بند در او گر نشمارد خود را

خانه ی چرخ برین گور شود بر بهرام

تویی آن پاک ضمیری که ضمیرت امروز

بی سخن آورد از عالم فردا پیغام

با کف جود تو بخشندگی معدن چیست

پیش دست کرمت ریزش ابر است کدام

اندکی می‌کند آن صرف به سد جان کندن

جزویی خرج کند این به هزاران ابرام

کرده قهر تو مگر تیز بخورشید نگاه

ورنه از بهر چه مو تیغ شدش بر اندام

نیست کیوان که قدم بر سر افلاک زده

خانه ی قدر ترا پیر غلامیست به بام

آنکه چون پسته ز نقل طربت خندان نیست

به که از سنگ بکوبند سرش چون بادام

خون بدخواه بر احباب تو چون شیر حلال

شربت عیش بر اعدای تو چون باده حرام

کامکارا منم آن نادر فرخنده پیام

شهریارا منم آن شاعر پاکیزه کلام

که کشیده‌ست ز یمن تو کلامم به کمال

که رسیده‌ست ز اقبال تو نظمم به نظام

نیست پوشیده که گر تاج و قبایی بودم

مردمان نادره خواندند مرا در ایام

چشم بر جامه و بر تاج معقد دارند

فکر بکر سخن خاص ندانند عوام

بارها داشت بر آن کوشش عریان تنی‌ام

که برو جامه و دستار کسی گیر به وام

تا بجمعی که رسی جمله کنندت تعظیم

چون ز جایی گذری خلق کنندت اکرام

دیگر از طعنه نگویند که وضعش نگرید

باز از کینه نخندند که بینید اندام

عام شد گفته ی هر بی سر و پایی بر من

لطف خاصی که بتنگ آمدم از گفته ی عام

کام حاصل نشود وحشی ازین گفت و شنود

در ره فکر منه گام و زبان بند به کام

تا همه عمر در این بادیه از چادر کف

بحر چون حاج ره کعبه ببندد احرام

قبله ی اهل دعا باد درت همچو حرم

مجمع اهل صفا کوی تو چون بیت حرام

***

در ستایش علی علیه السلام

زلف پیش پای او بر خاک می‌ساید جبین

همچو هندویی که پیش بت نهد سر بر زمین

زین خطایش بر سر بازار باید کند پوست

گر کند دعوی بزلفت نافه آهوی چین

ای شب خورشید پوشت سنبل باغ بهشت

وی لب شکر فروشت چشمه ی ماء معین

عاجز از موی میانت مردمان مو شکاف

مضطر از درک دهانت مردمان خرده بین

گرمی مهر تو هر دم می‌شود در دل زیاد

تا ز ماه عارضت بنمود خط عنبرین

بهر دلگرمی طلسمی ماند بر آتش مگر

غمزه ی افسونگرت چون غمزه ی سحر آفرین

مردمان دیده از موج سر شکم بد برند

آب چون در کشتی افتد بد برد کشتی نشین

شد بهار اما چه خوشحالی مرا چون بی قدش

شاخ گل در دیده می‌آید چو میل آتشین

بگذر از بیت الحزن اکنون که در اطراف باغ

می‌کند بلبل غزلخوانی به آواز حزین

بلبل از گل در شکایت غنچه خندان از نشاط

گل پریشان زین حکایت بر جبین افکنده چین

تا کند در کار بلبل چون رسد هنگام کار

شاهد گل زهر پنهان کرده در زیر نگین

غنچه و گل اشک بلبل گر نمی‌کردند پاک

آستین آن چرا خونین شد و دامان این

آب جو بهر چه رو درهم کشد چون در چمن

کرده همیان پر درم از عکس برگ یاسمین

غنچه گو دلتنگ شو کو خرده‌ای دارد بکف

کز نسیمش کیسه پردازیست هر سو در کمین

روح در تن می‌دمد باد بهاری غنچه را

می‌رسد گویا ز طرف روضه ی خلدبرین

یعنی از خاک حریم روضه ی شاه نجف

گلبن باغ حقیقت سرو بستان یقین

حیدر صفدر، شه عنترکش خیبر گشای

سرور غالب، سر مردان امیرالمؤمنین

تا چرا خود را نمی‌بیند ز نامش سرفراز

رخنه‌ها در سینه کرد از رشک عینش حرف سین

کیست کو سر کرده ی سر شد بدور عدل او

کش ز سر نگذشت حرف ناامیدی همچو شین

گر نیارد سر فرو با پاسبان درگهت

هندوی گردنکش کیوان درین حصن حصین

از طناب کهکشان جلاد خونریز فلک

برکشد او را بحلق از پیش طاق هفتمین

چرخ چوگانی که گوی خاک در چوگان اوست

رخش قدر عالیش را چیست داغی بر سرین

ذات پاکش گر نبودی بانی ملک وجود

حاش لله گر بدی الفت میان ماه و طین

شرح احوال حجیم و صورت حال جنان

سر بسر گوید، اشارت گر کند سوی جنین

ای حریم بوستان مرقدت دارالسلام

وی ز خیل خاک بوسان درت روح الامین

درگه قدر ترا ارواح علوی پاسبان

خرمن فضل ترا مرغان قدسی خوشه چین

سرکشان بردند سرها در گریبان عدم

هر کجا تیغت برون آورد سر از آستین

وقت خونریزی که سوی پیشه ی ناوردگاه

پر دلان از هر طرف آیند چون شیر عرین

از نفیر جنگ گردد قصر گردون پر صدا

وز غریو کوس باشد گوش گردون پر طنین

جنگجویان نیزه بازند از یمین و از یسار

تندخویان رخش تازند از یسار و از یمین

گردد از برق سنان هر سو تنور کینه گرم

باشد از خون سران خاک سم اسبان عجین

بر سمند کوه پیکر تندخویان گرم جنگ

همچو آتش گشته پنهان در لباس آهنین

برکشی تیغ درخشان روبروی خیل خصم

وز پی آهنگ میدان جا کنی بر پشت زین

آن زمان مشکل که گردد در حریم کارزار

آن نفس حاشا که ماند در فضای دشت کین

نیزه داری غیر مهر آن نیز لرزان بر سپر

تیغ داری جز جبل افتاده او هم بر زمین

در دهن تیغ و کفن در گردن از دیبای چرخ

موکشان آرند زیرش از حصار چارمین

طبع معنی آفرینت درفشانی می‌کند

آفرین وحشی به طبع در فشانت آفرین

تا برون آرد ز تأثیر بهاران شخص خاک

لعل و یاقوتی که در زیرزمین دارد دفین

بسکه بر وی ز مهریر قهر بارد آسمان

باد همچون مار بدخواه تو در زیرزمین

***

در ستایش میرمیران

بهار آمد و گشت عالم گلستان

خوشا وقت بلبل خوشا وقت بستان

زمرد لباسند یا لعل جامه

درختان که تا دوش بودند عریان

دگر باغ شد پر نثار شکوفه

که گل خواهد آمد خرامان خرامان

چه سر زد ز بلبل الا ای گل نو

که چون غنچه پیچیده‌ای پا بدامان

برون آکه صبح است و طرف چمن خوش

چمن خوش بود خاصه در بامدادان

نباشد چرا خاصه اینطور فصلی

دل گل شکفته، لب غنچه خندان

تو گویی که ایام شادی و عشرت

به هم صحبتی عهد بستند و پیمان

ببین صحبت عید با مدت گل

ببین ربط نوروز با عید قربان

ز هم نگسلد عهد شادی و عشرت

چو دوران اقبال دارای دوران

جهاندار صورت جهانگیر معنی

شه کشور دل گل گلشن جان

بزرگ جهان و جهان بزرگی

سر سروران جهان میرمیران

سرش سبز بادا که نخلی چو او نیست

در این چارباغی که خوانندش ارکان

شود دیده ی عالم پیر روشن

ز گردی که آید از آن طرف دامان

بدامان یوسف نهفته است کحلی

که روشن کند دیده ی پیر کنعان

جهان چیست مهمانسرای سخایش

نمکدان مه و مهر نان و فلک خوان

ز درگاه احسان عاجز نوازش

که کار جهان می‌رسد زو بسامان

نشاط شب اول حجله در سر

رود پیرزن جانب بیت احزان

بدوران انصاف و ایام عدلش

بهم الفت گرگ و میش است چندان

که بر عادت مادران گرگ ماده

نخواهد جدا از لب بره پستان

اگر پایه ی عدل اینست و انصاف

وگر رتبه ی جود اینست و احسان

عدالت به کسرا سخاوت به حاتم

بود محض تهمت بود عین بهتان

همیشه گشوده است بدخواه جاهش

خدنگی کش از پشت خود جسته پیکان

ز فعل بد خویش افکنده دایم

پی جان خود افعیی در گریبان

بدست خود آورده ماری و آنرا

نهاده سر انگشت خود زیر دندان

زهی عقرب بی بصارت که خواهد

که نیش آزمایی نماید به سندان

رو ای مور و انگار پامال گشتی

چه می‌جویی از پای پیل سلیمان

کم از قطره‌ای را به افزون ز دریا

چه امکان نسبت کجا این کجا آن

بجنبد از این بحر گر نیم قطره

بکشتی نوحت کند غرق توفان

چه کارت به سیمرغ و پروازگاهش

ترا گر پری باشد ای مور نادان

باین پر که باریست الحق نه بالی

نشاید پریدن ز پهنای عمان

بعهد تو ای از تو اطراف گیتی

پر از قصر و منظر پر از کاخ و ایوان

بود جغد ممنون خصمت که او را

همه خانمان گشته با خاک یکسان

که گر خانه ی خصم جاهت نبودی

نمی‌بود در دهر یک خانه ویران

دل بد سگال تو و شادمانی

بود خانه ی مبخل و پای مهمان

اساس وجود وی و اشگ حسرت

بود سقف فرسوده و روز باران

عدوی تو آن قابل طوق لعنت

به ابلیس آن رانده ی قهر یزدان

فکنده‌ست طرح چنان اتحادی

که خواهند سر بر زد از یک گریبان

بجایی که می‌بخشد استاد فطرت

بهر صورتی معنیی در خور آن

چو نوبت بمعنی خصم تو افتد

مقرر چنین کرده وینست فرمان

که کلک نگارنده بر جای نطفه

کشد صورتش را بدیوار زهدان

بامداد حفظ دل راز دارت

کزو راز گیتی‌ست در طی کتمان

در آیینه ی صاف عکس مقابل

توان داشت از چشم بیننده پنهان

به یاقوت اگر موم را دعوی افتد

کز آتش نیاید در او کسر و نقصان

برآید عرق بر جبین نانشسته

به نیروی حفظ تو از قعر نیران

بساط فرح بخش دولت سرایت

برابر به فردوس می‌کرد رضوان

یکی نکته گفتش صریر در تو

که رضوان شد از گفته ی خود پشیمان

که فردوس خوبست این هست اما

که در پیش ما نیست تشویش دربان

جوانبخت شاها غلام تو وحشی

غلام ثناگر غلام ثناخوان

برای دعا و ثنای تو دارد

زبان سخن سنج و طبع سخندان

گرفتم که باشد دلم گنج گوهر

گرفتم بود خاطرم ابر نیسان

چه آید چه خیزد از این ابر و دریا

نباشد اگر بر درت گوهرافشان

لبم عاشق مدح خوانیست اما

دلیری از این بیش پیش تو نتوان

ز تصدیعت اندیشه دارم و گرنه

کجا می‌رسد حرف عاشق به پایان

الا تا بهر قرن یک بار باشد

ملاقات نوروز با عید قربان

همه روز تو عید و نوروز باد

وزان عید و نوروز عالم گلستان

***

در ستایش بکتاش بیگ حکمران کرمان

از آن رو شد به آبادی بدل ویرانی کرمان

که دارد بانیی چون عدل نواب ولی سلطان

ز برج عدلش ار خورشید بر باغ جهان تابد

به بازار آورد گل باغبان در بهمن و آبان

فتاده گرگ را با میش در ایام او وصلت

صدای نغمه ی سور است و آواز نی چوپان

میان بچه ی شیر و گوزن است آنقدر الفت

که بی هم مادران را شیر نستانند از پستان

براه ره زنان سدی کشیده تیغ انصافش

که نتواند زدن راه کسی غارتگر شیطان

صبا را گر بیاموزند محکم کاری حفظش

بدارد موج را بر آب چون آجیده بر سوهان

نموداری پدید آورد گیتی از دل و طبعش

یکی شد معنی معدن یکی شد صورت عمان

مگر با جود او انداخت دریا پنجه در پنجه

وگرنه پوست از بهر چه رفت از پنجه ی مرجان

بود مزدور دست با ذلش خورشید از این معنی

که در می‌پرورد در بحر و زر می آکند در کان

بجرم چین ابرویی زند مریخ را گردن

در آن ایوان که دارد قهرمان قهر او دیوان

قبایی کش برید ایزد بقد عهد اقبالش

ازل آراستش جیب و ابد می‌دوزدش دامان

زهی قدر ترا بالای اختر دامن خیمه

زهی رای تو را خورشید انور شمسه ی ایوان

اگر خورشید رایت دانه را نشو و نما بخشد

شود بر خوشه ی پروین زمین کشته ی دهقان

ضمیرت گر برافروزد چراغ مردم دیده

نماند در فروغ روی او از خویشتن پنهان

دل خصمت که نگشاید، شدی گر فی المثل آهن

تقاضای سرشتش ساختی قفل در زندان

خدنگ قهر پرکش کرده و شمشیر کین بسته

چو خصم واژگون بخت تو آید بر سر میدان

به انداز میانش تیغ بگشاید نیام از هم

بقصد جانش از سوفار سر بیرون کند پیکان

در آن میدان که صف بندند گردان دغا پیشه

اجل از جا جهاند رخش و پیش صف دهد جولان

شود روی زمین از مرد همچون عرصه ی محشر

بود سطح هوا از گرد همچون نامه ی عصیان

چنان گردی کز آن گر مایه باشد شام دوران را

نیارد برد روز وصل ظلمت از شب هجران

ز بس نوک سنان سرکشان بر چرخ پیوندد

نماند در میان اختران یک چشم بی‌مژگان

زند سد نیش بر یک جای سد چوبین بدن افعی

نهد از طوق بر یک حلق سد ابریشمین ثعبان

به بالا رفتن و زیر آمدن شمشیر بشکافد

هم از شیر فلک سینه هم از گاو زمین کوهان

همه روی هوا را نیزه ی خونین فرو گیرد

ز بس کز تیغ شیران را زند خون از رگ شریان

گر اسبان سبکرو را نباشد در هوا پویه

زمین در آب گم گردد ز ثقل جوشن و خفتان

جهانی از زمین آن بادپای برق سرعت را

که برق و باد را پیشی دهد در پویه سد میدان

ز خاکش مایه ی هر چار عنصر در سکون اما

شود آتش به هنگام شتابش اصل چار ارکان

خلاف مذهب جمهور اگر شخصی سخن راند

عدو را از شمار گام او ثابت کند پایان

اگر باشد بر اجزای زمانش راه آمد شد

خبر ز انجام کار آوردنش کاری بود آسان

به پای او اگر آفاق پیماید عجب نبود

بشرق و غرب اگر حاضر شود یک شخص در یک آن

کند کاری که وقتی کشتی نوح نبی کرده

چو در صحرای کین از خون دشمن سرکند توفان

نشان دست و پای او بوقت حمله ی دشمن

یکی در اول ایران یکی در آخر توران

برآری از نیام قهر شمشیری که در آتش

برآرد غسل هر جان کز لباس تن شود عریان

ز آبش قطره‌ای گر در زلال زندگی افتد

سراپا زخم گیرد ماهی اندر چشمه ی حیوان

بهر جانب که آری حمله بگریزد سراسیمه

ز سویی جان بی پیکر ز سویی پیکر بی جان

هژبر تیغ زن ضیغم شکار اژدها حمله

که بر شیر از تب خوفش بود هر شب شب هجران

ز یک سو از تو غوغای قیامت وز دگر جانب

جهان پرشور و محشر از نهیب سرور دوران

جهان مکرمت بگتاش بیگ عادل باذل

که ذاتش مصدر عدل است و جانش مظهر احسان

چو بگشاید خدنگ قهر و راند تیغ کین گردد

از این یک رخنه اندر سنگ وزان یک رخنه در سندان

در آن ایوان که باشد قابض ارواح بر مسند

کمان او بود حاجب سنان او بود دربان

حسام قهر او را مرگ روز کین بگنجاند

جهان اندر جهان جان در میان قبضه و یلمان

چو راه کهکشان گیرد دخان آتش قهرش

سحابی گسترد در بحر کش اخگر بود باران

نمی‌آیند بی هم بر سر کین بسته پنداری

سر شمشیر او با پای مرگ ناگهان پیمان

کمان و تیر را نادیده مثلش کارفرمایی

از آن وقتی که ربط ترکش افتاده‌ست با قربان

ز تیغش هر دهن کز پیکر دشمن پدید آید

نهد در وی ز پیکان پیاپی رشته ی دندان

بدینسان صف شکافی همعنان صف دری چون تو

صف دشمن اگر کوه است با هامون شود یکسان

معاون گر سپاه روم و چین باشد مخالف را

نه از اتباع ایشان زنده بگذاری نه از اعوان

به تیغ انتقام آن سرکه از گردن بیندازی

سر قیصر بود کآویزیش از گردن خاقان

رعیت پرورا فرماندها خوشوقت آنکشور

که چون عدل تو در وی قهرمانی می‌دهد فرمان

بود از آشیان جغد ره در خانه ی عنقا

در آن بوم و بری کش دارد انصاف تو آبادان

بهار عدل تو دارالامان را ساخت بستانی

که شد گلهای خلد از رشک او داغ دل رضوان

بنام ایزد چه بستانی در او سد گلبن دولت

ز هر گلبن هزاران غنچه ی فرمان وی خندان

بحق خود عمل فرمای یعنی بگذران از وی

اگر وحشی بگستاخی صفیری زد در این میدان

الا تا مملکت بی سلطنت باشد تن بی سر

الا تا سلطنت بی عدل باشد پیکر بی جان

به تدبیر تو بادا عقل چون جان از خرد خرم

بانصاف تو بادا ملک چون پیکر بجان نازان

بامر و نهی گیتی آنچه گویی و آنچه فرمایی

خرد را واجب التعظیم و جان را واجب الاذعان

***

جهان چرا نبود در پناه امن و امان

که هست مایه ی امن و امان پناه جهان

معز دین و دول خسرو ستاره محل

معین ملک و ملل پادشاه شاه نشان

سپهر عز و علا فتنه بند قلعه گشا

جهان جود و سخا تاج بخش تاج ستان

شعاع نیر فتح از لوای او لامع

فروغ اختر بخت از جبین او تابان

پی محافظت بره از تعرض گرگ

چو هست صولت عدلش چه احتیاج شبان

ز رنگ جوهر فیروزه می‌شود ظاهر

که بسته زنگ غم از عز غصه ی کفش دل کان

عجب ز همت تشریف بخش او که گذاشت

که طفل سوی وجود آید از عدم عریان

جهان ز غایت امن و امان چنان گردید

به دور معدلت آثار پادشاه جهان

که اهل عربده را نیست حد آن که کشند

به قصد عربده شمشیر جز بروی فسان

عدو ز خوردن تیغ تو زرد روتر شد

اگر چه‌ خوردن ماهیست دافع یرقان

کجا عدوی تو یابد خبر ز صدمه ی صور

که از فسانه ی گرز تو شد بخواب گران

ز ابر دست تو شد چون صدف کف همه پر

چنانکه نیست تهی غیر پنجه ی مرجان

سپهر با تو مگر لاف غدر زد که قضا

فکنده بر رخ او از ستاره آب دهان

به دور عدل تو آن فرقه را رسد زنجیر

که دم زنند ز زنجیر عدل نوشروان

ز عهد عدل تو گر کسب اعتدال کنند

فصول اربعه در چارباغ چار ارکان

به یک قرار بماند لطافت گلشن

به یک طریق بماند طراوات بستان

چنان ز جود تو گوهر پر است دامن چرخ

که حلقه گشته قدش از گرانی دامان

اگر چنانچه نه در اصل و فرع یک شجرند

نهال رمح تو و چوب موسی عمران

به روز معرکه این از چه رو شود افعی

به وقت معجزه آن از چه رو شود ثعبان

در آن مصاف که باشد اجل سراسیمه

ز گیر و دار جوانان و های و هوی یلان

دهد صدای یلان از غریو کوس خبر

دهد فضای نبرد از بساط حشر نشان

شود به صورت چشم خروس حلقه ی درع

بود به هیأت منقار زاغ نوک سنان

زنند فتح و ظفر هر دو در رکاب تو دست

شوی سوار بر آن گرم خیز برق عنان

تکاوری که چو گردید گرم پویه گری

ز نور بینش خود بیش جسته سد میدان

سبک روی که نیفتد به موج ریگ شکست

اگر روانه شود بر فراز یک میدان

به تار مو اگرش ره فتاد در شب تار

چنان دوید که گلگون اشک بر مژگان

به دفع حیله ی دشمن به روی ران شمشیر

بقصد حمله ی اعدا به زیر ران یکران

هزار فتنه ز توفان نوح باشد بیش

چو آب در دم آن تیغ آبدار نهان

ز باد گرز تو بهرام را شود رعشه

ز عکس تیغ تو خورشید را شود خفقان

بود سنان تو نایب مناب سد فتنه

شود حسام تو قائم مقام سد توفان

میان عرصه درآیی به دست قبضه ی تیغ

ز بیم قابض ارواح پا کشد ز میان

اگر سپاه مخالف کند چو خیل نجوم

فراز قلعه ی ذات البروج چرخ مکان

بسان مهر دوانی بر آسمان توسن

حصار چرخ برین با زمین کنی یکسان

کشیده خوان عطای تو بر بسیط زمین

فتاده صیت سخای تو در بساط زمان

تو آفتاب منیری و من هلال ضعیف

من ابر مایه ستانم تو بحر فیض رسان

هلال ار به کمالی رسد ز پرتو مهر

یقین کز آن نشود نور مهر را نقصان

و گر به ابر رسد مایه‌ای ز رشحه ی بحر

محیط را چه غم از بودن و نبودن آن

خموش وحشی ازین انبساط و ترک ادب

بساط پادشه است این نگاه دار زبان

به حضرتی که نم ابر جود اوست بحار

ترا چه کار که دریا چنین و بحر چنان

همیشه تا گذرد ذکر روضه ی فردوس

مدام تا که بود نام شعله ی نیران

ز خوف قهر تو اشرار در عذاب جحیم

به یاد لطف تو احرار در نعیم جنان

***

همچو گل در زیر گل باشید ای گلها نهان

زانکه آغاز بهاری شد بتر از سد خزان

آنکه در پای شکوفه می‌زد این موسم نوا

پیش پیش نخل تابوت است اکنون نوحه خوان

نیستش در دست جز شمع سیه بر اشک سرخ

آنکه در کف بودیش این فصل شاخ ارغوان

تا کند خاکسترش بر سر زدست این بهار

نخلهای خرم خود سوخت یکسر باغبان

بر زمین بارید آتش (ز) آسمان بر جای آب

دوزخی گردید باغ و گلخنی شد بوستان

چشم دارد گو برو آن نرگس از خواب و ببین

سبزه ها از تف آن آتش به رنگ زعفران

ده زبان سهل است، گو با سد زبان سوسن برآ

کز برای نوحه در کار است بسیارش زبان

گو تمامی غنچه شو شاخ گل و بگشا دهن

زانکه بهر مویه باید شد سراپایش دهان

هست با این سوزش ماتم همان شور عشور

زانکه دود هر دو برمی‌خیزد از یک دودمان

هم به صورت هم به معنی هر دو را قرب جوار

عالی از یک شهر و جا بنیاد این دو خاندان

ماتم فرزند پیغمبر بود بر جمله فرض

گر یزیدی سیرتی این را نداند گو بدان

رفته زهرا عصمتی در خلوت آل رسول

کامده آل علی از فرقت او در فغان

مانده چون شبیر و شبر دو بزرگ نامدار

سر به زانو، دست بر سر، خسته دل، آزرده جان

مریمی رفته‌ست و مانده زو مسیحای رضیع

شسته رخ ز آب مژه، ناشسته لبها از لبان

از سریر تخت بلقیس آیتی بربسته رخت

تاج افکنده ز سر بی او سلیمان زمان

در جوانی رفت و دل زینسان جوانان برگرفت

چون نسوزد از چنین رفتن دل پیر و جوان

پای در ربع نخست از چار ربع زندگی

رهزن ایام عمرش ره زده بر کاروان

ابتدای فصل نوروز و درختان برگ ریز

چون شکوفه بر لب پرخنده رفت از بوستان

همچو غنچه تازه رو رفتن نه کار هر کسی‌ ست

خار در کف اول فصل بهار از گلستان

کرده قسمت جزو و کل بر جزو و کل خویشتن

رو نهاده بر کران و پا کشیده از میان

پشه‌ای را داده اسبابی که فیل از بردنش

ناله کرده بسکه حملش آمده بر وی گران

یک مگس را طعمه ی سیمرغ داده همتش

بس گشاده بال وقاف قرب کرده آشیان

کاروانهای ثواب و روزه و حج و زکات

کرده پیش از خود روان در دار ملک جاودان

از جزای خیر او را قافله در قافله

پیش پیش و در پیش سد کاروان در کاروان

زن بود آنکس که از عالم نه زینسان باربست

راه عقبا هر که زانسان رفت او را مرد خوان

غرق رحمت باد یا رب در محیط مغفرت

موج فیضی شامل حالش زمان اندر زمان

طاقتی بخشد شه و شهزاده‌ها را ذوالمنن

تا ابدشان دارد از کل نوایب در امان

***

در ستایش حضرت علی (ع)

بر زمین گشتیم تا زد جسم محزون آبله

وه که خوابانید ما را بی تو در خون آبله

بسکه از پهلو بپهلو گشته‌ام در بزم غم

کرده پهلویم سراسر همچو قانون آبله

گل شد از خون دشت و دیگر راه بیرون شد نماند

بسکه ما را پاره شد از قطع هامون آبله

گر نیاید بر زمین پایش ز شادی دور نیست

در ره لیلی زند چون پای مجنون آبله

نسبت خود می‌کند گوهر بدندانش درست

در کف دستش از آن دارد صدف چون آبله

زلف مشکینت که از هر سو دلی شد بسته‌اش

چیست هندویی که آورده‌ست بیرون آبله

کی کند باطل مرا دل گرمیی کز مهر اوست

گر فسون خوان را شود لبها ز افسون آبله

وه چه بخت است اینکه گر جام شراب آرم بدست

می‌شود بر دست من از بخت وارون آبله

از رکاب زر بکش پا در گذرگاه سلوک

پای سالک را در این راه است گلگون آبله

راه جنت کی تواند یافت آن دونی که شد

پای او در جستجوی دنیی دون آبله

یافت ره در روضه آن کو در ره شاه نجف

کرد پای او ز سیر کوه و هامون آبله

سرور غالب امیرالمؤمنین حیدر که شد

در طریق جستجویش پای گردون آبله

رفت مدتها که پا بر خاک نتواند نهاد

در ره او پای انجم نیست جیحون آبله

یک شرار از قاف قهرش در دل دریا فتاد

جوش زد چندانکه از وی شد گهر چون آبله

بسکه برهم زد ز شوق ابر جودش دست خویش

شد کف دست صدف از در مکنون آبله

ای خوش آن روزی که خود را افکنم در روضه‌اش

همچو مجنون کرده پا در بر مجنون آبله

خیز تا راه دعا پوییم وحشی زانکه شد

پای طبع ما ز جست و جوی مضمون آبله

تا درین گلزار ایام بهاران شاخ گل

آورد از غنچه ی نورسته بیرون آبله

آنکه چون گل نیست خندان از نسیم حب او

باد او را غنچه ی دل غرق خون چون آبله

***

در ستایش میرمیران

صبح عید است و تماشاگه گیتی در شاه

شاه چون عید مجسم بسر مسند و گاه

شاه بر مسند و زربفت قبایان ز دو سو

هر طرف بند قبا بافته بر بند قباه

دیده ی طرف کمر جاه و کله گوشه ی بخت

چشم بیننده بهر گوشه که افکنده نگاه

بر در بار ز بسیاری سرهای سران

عرصه ی خاک همه گم شده در زیر جباه

سد حشر رخش به پیرامن هر جولانگه

سد جهان غاشیه کش بر سر هر میدانگاه

تا مصلا شده راهی چو ره کاهکشان

بسکه از دیده ی نظارگیان پر شده راه

چشم در راه جهانی که برون فرماید

همچو خورشید بلند اختر گردون خرگاه

میرمیران سبب امن و امان جان جهان

مظهر فیض ازل ماصدق لطف الاه

مرگ در قلزم قهرش اگر افتد بمثل

جان برون بردن از آن ورطه نیارد بشناه

در جهان بارد اگر ابر ز بحر سخطش

همه جا تیغ بروید بدل برگ گیاه

سایه ی طایر بأسش نگذارد که شود

بیضه در فصل تموز از تف خورشید تباه

سجده ی درگهش ای چرخ زیاد از سرتست

مکن این بی‌ادبی راست کن آن پشت دو تاه

پیشتر زانکه بیابی ادبی بر سر این

بهتر آنست که داری ادب خویش نگاه

شاهراه نفس دشمن جاهش که در او

بر سخن راه گذر بسته ز بس ناله و آه

همچو دهلیزه ی محنتکده ی ماتمیان

نیست خالی دمی از ولوله ی وا اسفاه

ای جهانی همه فرمانبر و تو فرمانده

وی تو حاجت ده و غیر از تو همه حاجتخواه

عقل غیر از تو ندیده‌ست و نبیند دگری

گر بود عاری از امثال و بری از اشباه

ذات پاک بری از شبهه گر اینست الحق

و هم ترسم که به سد دغدغه افتد ناگاه

در همان روز که فرمان تو بر عالم تاخت

رفت از ملک طبیعت بهزیمت اکراه

داری آن پایه که گر مصلحتی را بالفرض

بانگ بر نور زند باس تو کز سایه بکاه

مهر هر چند گراید به بلندی ز افق

نور او سایه ی اشخاص نسازد کوتاه

موج بر آب توان داشت چو جوهر بر تیغ

ضابطی گر بود از حفظ تو بر سطح میاه

طبع کافور بپا مردی آن گرمی طبع

چون سقنقور کند تقویت قوت باه

تندبادی که کند صدمه ی او کوه نگون

خرمن حلم ترا کج نکند یک پر کاه

زمره‌ای را بود این زعم کز آنست کسوف

که شود حایل خورشید و بصر هیأت ماه

این خلاف است دم از نور زند با رایت

روی خورشید کند چرخ باین جرم سیاه

هچ جا ملک دلی نیست که تسخیر نکرد

نام نیک تو که باشد همه جا در افواه

شاه آن نیست که ملکی به سپاهی گیرد

شاه آنست که بر ملک دلی باشد شاه

نام نیک است کلید در دروازه ی دل

دل نه ملکیست که تسخیر کنندش به سپاه

دارد آنسان کرمی عفو خطا آشامت

که لبش تر نکند مایه ی سد بحر گناه

از سیاست نکشد یک سر مو باد بروت

گنهی را که بود سایه ی عفو تو پناه

دشمنت در ته چاهیست که روح از بدنش

چون پرد تا بقیامت نرسد بر لب چاه

گر کسی را نبود حشر هم او خواهد بود

که نخواهد شدن از صور سرافیل آگاه

خصم پر کید تو ریشی که شدش دستآویز

عنقریب است که آویخته از تخته کلاه

بر سر مسخرگان زود شود ژولیده

آن دمی را که زند شانه بناخن روباه

داورا نادره ی بی بدلان سخنم

هر دو مصراع بصدق سخن من دو گواه

همچو من نادره گویی چو کنی از خود دور

کس نباشد که بسویم فکند نیم نگاه

وحشی از شاه نظر خواه که‌اند این دگران

بس بود سد چو ترا یک نظر همت شاه

تا چنین است که از غره ی هر مه تا سلخ

نبود عید و مه عید نباشد هر ماه

چرخ را باد مه عید خم آن ابرو

عیدگاه و خور عرصه گه این درگاه

***

چه در گوش گل گفت باد خزانی

که انداخت از سر کلاه کیانی

ز بالای اشجار از باد دستی

نسیم خزان می‌کند زرفشانی

بتاراج برگ درختان ز هر سو

کند موذی باد موشک دوانی

شده برف ظاهر بفرق صنوبر

چو دستار بر تارک مولتانی

از آن چهره شد سرخ برگ رزانرا

که خوردند سیلی ز باد خزانی

ز یخ آب را لوح سیمین بدامن

چو طفلی که دارد سر درس خوانی

چو بلبل نظر کرد کز لشکری دی

گل افتاد از مسند کامرانی

کفن کرد از برف بر خود مهیا

که بی او نمی‌خواهم این زندگانی

ببین گردش دور و طور زمان را

بگردش درآور می ارغوانی

می کهنه و نو خطی را طلب کن

که حظ یابی از نوبهار جوانی

سبک باش و بردار رطل گران را

که از دل برد بار محنت گرانی

بدست آر تا می‌توان جام باده

مده عشرت از دست تا می‌توانی

به یاران جانی دمی خو برآور

که عیشی‌ست خوش بزم یاران جانی

خوش آن شیشه کز وی درخشان شود می

چو مینای چرخ و سهیل یمانی

که در بزم عشرت بگردش درآری

بکامت شود گردش آسمانی

چه شادی ازین به که در بزم عشرت

نشینی و ساقی برابر نشانی

رسانی دماغ از شراب دمادم

سرود پیاپی بگردون رسانی

قدح چون حریفان می‌کش بمجلس

نبندد لب از خنده ی کامرانی

چو مستان ز تأثیر آهنگ مطرب

کند چشم مینای می خونچکانی

بسازنده دف آورد روی در روی

نوازنده با نی کند همزبانی

مقارن بفریاد گردد کمانچه

چو از تیر غم خصم صاحبقرانی

چه صاحبقرانی که او را قرینه

نگردیده موجود را دار فانی

علی ولی والی ملک هستی

که دانش بنای جهان راست بانی

زحل گر بدرگاه قصر رفیعش

نورزد نکو شیوه ی پاسبانی

فلک از شهاب و هلالش کند غل

بشکل غلامان هندوستانی

بگلخن وزد گر نسیمی ز لطفش

ز لطف نسیمش کند گلستانی

و گر باد قهرش وزد سوی گلشن

درخت گل آید به آتش فشانی

گر از عرش اعلا شود زاغ کیوان

ز سد پایه برتر ز عالی مکانی

کجا با همای سر بارگاهش

تواند زدن لاف هم آشیانی

پر فرق گردنکشان سپاهش

کند خسرو مهر را سایبانی

اگر زاغ بر بام قصرش نشیند

کند با زحل دعوی توأمانی

عجب نبود از بارگاه رفیعش

اگر کهکشانش کند پاسبانی

تویی آن گرانمایه در گرامی

که چون جوهر اولت نیست ثانی

سمند بلندت به قطع مراحل

کند با کمیت فلک همعنانی

در آن دم که گلگون چو برق جهنده

بخون ریز دشمن بمیدان جهانی

همای ظفر بر سرت گسترد پر

بروی زمین فرش خون گسترانی

غراب از سر شوق گوید به کرکس

که ای بیخبر خیز و ده مژدگانی

که روزی شد از دولت دست و تیغش

ترا و مرا نعمت جاودانی

در این دشت از جور گرگ حوادث

مطیعش اگر شیوه سازد شبانی

اسد راز گردون مرس کرده چون سگ

شهاب آورد از پی پاسبانی

وگر چرخ زنجیر عدل از مجرد

نبندد به آیین نوشیروانی

ز میل شهابش برای سیاست

ببینی کنی تیر و هر سو دوانی

بکف تیغ رخشنده رخش سبک پی

به میدان کین بر سر خصم رانی

نهد از سرای جهان بار بر خر

به آهنگ سر منزل آن جهانی

بهر سو نشان ماند از خون ایشان

چو آتش بمنزل پس از کاروانی

ثریاست یا از شفق مهر گردون

چو آلوده لب از می ارغوانی

چنان سیلیی زد بر او دست پهنت

که از ضرب آن ماند بر وی نشانی

زمین گر به پای سمندت نیفتد

بدستت عدم چون غبارش نشانی

وگر چرخ اطلس رود بر خلافت

روانی چه کرباسش از هم درانی

شها داد از ناکسان زمانه

فغان از خسیسان آخر زمانی

به صوف و سقرلاتشان پشت گرمی

بمردم ز دستارشان سر گرانی

خری چند مایل به جلهای رنگین

ددی چند راغب به آفت رسانی

همه صاحب اسب و استر ولیکن

ز ناقابلی قابل خر چرانی

سزاوار آن جمله کز اسب و استر

کشی زیر و بمشان زنی تا توانی

پس آنگه شترها کنی پیش هر یک

به صحرا فرستی پی ساربانی

بود خوبتر وصف صوف مرقع

به گوش خردشان ز سبع المثانی

ز بازار آیند چون شب به خانه

به پرسند هر یک ز نوکر نهانی

که دیروز چون از فلان جا گذشتم

نمی‌کرد تعریف صوفم فلانی

ز پی‌شان غلامان ز کرس شبانه

زمین‌ گیر چون سایه از ناتوانی

چو وحشی وطن کن بدشت خموشی

مکن ناله از درد بی‌خانمانی

همان گیر کز تست این دیر ششدر

پر از زر در او نه خم خسروانی

مخور غم گرت نیست اسب رونده

چو بر توسن طبع داری روانی

سخن گستری بر دعا ختم سازم

که سر می‌کشد خامه از هم زبانی

الا تا مه نو در این کهنه میدان

کند گوی خورشید را صولجانی

بچوگانی عیش بادا سواره

مطیعت به میدان گه کامرانی

***

در ستایش علی علیه السلام

دلم دارد به چین کاکلش سد گونه حیرانی

بعالم هیچکس یارب نیفتد در پریشانی

ز ما سد جان نمی‌گیری که دشنامی دهی زآن لب

بسودای سبکروحان مکن چندین گرانجانی

چوکان در سینه دارم رخنه‌ها از تیغ بدخویی

ز پیکانهای خون آلود او پر لعل پیکانی

به سد جان گرامی آن لب دلجوست ارزنده

عجب لعلیست پر قیمت بصاحب باد ارزانی

برآنم تا برآید جان و از غم وارهانم دل

ولی بی تیغ جانان برنمی‌آید به آسانی

فغان کز آتش غم استخوانم گشت خاکستر

نماند آنهم که می‌کردم سگش را برگ مهمانی

منم زان یوسف گل پیرهن نومید افتاده

حزین در گوشه ی بیت الحزن چون پیر کنعانی

ز دور چرخ دولابی بچاه غم فرورفته

ز احکام قضای آسمانی گشته زندانی

بهار و هر کسی با لاله رخساری بگلزاری

من و داغ دل و کنج فراق و سد پشیمانی

بروی لاله در صحرا غزالان در قدح نوشی

ببوی غنچه در گلشن هزاران در غزلخوانی

حریم دشت گشت از سبزه ی ترکان فیروزه

چمن گردید از گلنار پر یاقوت رمانی

ز گل گلهای آتشناک سر بر زد ز هر جانب

عیان شد باغ را داغی که بر دل بود پنهانی

ادیم خاک عطرآمیز گردید از سهیل گل

حریم و بوستان گشت از چراغ لاله نورانی

نفیر ناله ی بلبل بلند آوازه شد هر سو

بتخت بوستان زد گل دگر ره کوس سلطانی

سری پیوسته دارد با عصا در بوستان نرگس

مگر بر درگه گل نصب کردندش بدربانی

نمی‌دانم که پیک باد صبحی از کجا آمد

که پیشش سبزه و گل بر زمین سودند پیشانی

مگر آمد ز درگاه شریف آسمان قدری

که دارد خاک راهش سد شرف بر تاج سلطانی

امام انس و جن، شاه ولایت، سرور غالب

که می زیبد گدای آستانش را سلیمانی

اگر در بیشه ی گردون ز صیت عدل او باشد

اسد در هم دراند ثور را چون گاو قربانی

نسیمی کز حریم روضه‌اش آید عجب نبود

اگر بخشد بطفلان نباتی روح حیوانی

ز راح روح بخش مهر او خصم است بی‌بهره

بلی کی بهره ور باشد جماد از روح انسانی

بسلطانی نشان مهرش، اگر آباد خواهی دل

که بی والی چو باشد ملک رو آرد بویرانی

دل سخت عدو خون می‌شود از تاب شمشیرش

شعاع مهر سازد سنگ را لعل بدخشانی

اگر یابد خبر از ریزش دست گهربارش

صدف دیگر ندارد کاسه پیش ابر نیستانی

کجا کان لاف بخشش با کف جودش تواند زد

چه داند رسم لطف و شیوه ی بخشش قهستانی

عجب نبود که دارد گرگ پاس گله‌اش چونسگ

اگر سگبان درگاهش کند آهنگ سلطانی

بروز رزم اگر سازد علم تیغ درخشان را

دواند بر سر خصم سیه ‌دل رخش جولانی

نهد رو در بیابان گریز از تاب شمشیرش

چنان کز شعله ی آتش رمد غول بیابانی

شها در شیوه ی مدحت سرایی آن فسون سازم

که چون ره آورد هاروت فکرم در فسون خوانی

بافسون سخن بندم زبان نکته گیری را

که خود را بی‌نظیر عصر داند در سخندانی

نیم آنکس که دزدم گوهر مضمون مردم را

چو بحر طبع دربار آورم در گوهر افشانی

بملک نظم بعضی می‌کنند از خسروی دعوی

که شعر شاعران کهنه را سازند دیوانی

سراسر دزد ناشاعر تمامی پیش خود برپا

برابر مونس خاطر پس سر دشمن جانی

جمادی چند اما کوه دانش پیش خود هر یک

نشسته گوش بر آواز چون دزدان تالانی

که دردم بر تو خوانند از طریق خودپسندیها

چو مضمونی ز نظم خود بر آن سنگین دلان خوانی

ز کافر ماجرایی طبعشانرا کی قبول افتد

اگر خوانی بران ناقابلان آیات قرآنی

از آن دزدان ناموزون بی انصاف ناشاعر

شد آن مقدارها بیقدر آیین سخندانی

که هر جا سحر ساز نکته پردازیست در عالم

ز عریانی بود در جامه ی رندان چوپانی

دلا وحشی صفت یک حرف بشنو در لباس از من

مکش سر در گریبان غم از اندوه عریانی

ببین آب روان را با وجود آن روان بخشی

که از عریان تنی می‌لرزد از باد زمستانی

خوش آن کو بر در دونان نریزد آبروی خود

بکنج فقر اگر جانش برون آید ز بی نانی

زبان خامه را کوتاه سازم از سر نامه

که در عرض شکایاتم حکایت گشت طولانی

الاهی تا مه نو کشتی خود را نگون بیند

درین دریا که از توفان دورش نوح شد فانی

خسی کز بهر مهرت در کناری می‌کشد خود را

چو کشتی باد سرگردان در این دریای توفانی

***

در ستایش از شاه طهماسب

هزار شکر که بر مسند جهانبانی

نشست باز به دولت سکندر ثانی

ستون سقف فلک گشت رکن صحت شاه

و گرنه بود جهان مستعد ویرانی

سحاب فتنه بر آنگونه بسته بود تتق

که چرخ داشت مهیا کلاه بارانی

محیط حادثه آماده ی تلاطم بود

شکست در دلش آن موجهای توفانی

بشکل زلف بتان بود در گذرگه باد

سواد عالم هستی ز بس پریشانی

اگر بر آب شدی نقش صورت بشری

ز روی آب نرفتی ز فرط حیرانی

هزار اهرمن تیره بخت دست خلاف

دراز داشت پی خاتم سلیمانی

چو نان بدست گدا بود و زر به مشت لئیم

بدست خوف و رجا حبیب انسی و جانی

سخن ز لب نتوانست راه برد بگوش

ز بسکه روز جهان تیره بود و ظلمانی

ز تیره ابر مرض آفتاب گردون رخش

برون جهاند و جهان کرد جمله نورانی

پناه عافیت جمله در جمیع جهات

ضروری همه مانند حفظ یزدانی

فلک مطیع قضا قدرت قدر فرمان

که هر چه خواست بدو داشت ایزد ارزانی

ابوالمظفر تهماسب شاه آنکه ظفر

ستاده بر در اقبال او بدربانی

چو بار عام دهد از سران هفت اقلیم

تمام روی زمین پر شود ز پیشانی

فشاند از غضبش بر جهانیان دامن

رود به باد فنا خاک توده ی فانی

براق برق عنانیست حکم نافذ او

عنان او بکف امر و نهی قرآنی

بیک مشیمه تو گویی که پرورش یابند

رضای خاطر او با رضای ربانی

ز عهده ی کف جودش برون نیامد اگر

بجای ژاله گهر بارد ابر نیسانی

شود به کل گدایان زکات و حج واجب

کند چو دست کرم ریز او در افشانی

سخای اوست بنوعی که صورت نوعی

رسد مقارن دستش بجوهر کانی

دهند اگر به نباتات آب شمشیرش

همه شکافته سر بردمند و مرجانی

زهی سیاست عدلت چنانچه در کنفش

توان نمود به گرگ اعتماد چوپانی

بعرصه‌ای که در آرند ثقل ذره بوزن

برند صورت عدل ترا بمیزانی

فلک گزند نیارد اگر شود همه تیغ

بر آنکه حفظ تو او را نمود خفتانی

اگر ز حفظ تو یک پاسبان بود ننهد

فساد پا بسر چار سوی ارکانی

نفس که نیست بغیر از هوای موج پذیر

به جان خراشی خصم تو کرد سوهانی

اگر ز رأی تو شمعی براه دیده نهند

به کتم غیب توان دید راز پنهانی

شها ستاره سپاها سپهر گشت بسی

که یافت چون تو کسی در خور جهانبانی

بدولت تو چنانست عهد تو محکم

که تا ابد نکند با تو سست پیمانی

غرض که کار جهان را گزیر نیست ز تو

تو خود دقایق این کار خوب می‌دانی

زبان ببند و به این اختصار کن وحشی

چه شد که هست لبت عاشق ثناخوانی

سخن دراز مکش این چه طول گفتار است

خوش است مدت اقبال شاه طولانی

همیشه تا کند این فعل انحراف مزاج

که آورد خلل اندر قوای انسانی

به جسم و جان تو آسیب و آفتی مرساد

ز حل و عقد خللهای انسی و جانی

جهان بذات تو نازان چنانکه جسم بروح

همیشه تا که بود روح جسمی و جانی

***

قطعه ها

***

در ستایش یکی از حاکمان شرع

ای داده سپهر شرع را نور

از پرتو رأی عالم آرا

ناهید زمطربی کشد دست

گر نهی تو بر فلک نهد پا

از دست تو کلک معجز آثار

هم خاصیت عصای موسا

دمساز کلام جان فزایت

با معجزه ی دم مسیحا

از تقویت شریعت تو

متقن همه جا بنای تقوا

از حکم تو چرخ کی کشد سر

او راست مگر دو سر چو جوزا

از تهمت نقص و وصمت عیب

حکم تو چو ذات تو مبرا

از نسبت پستی و تنزل

طبع تو چو قدر تو معرا

در ضابطه ی مسائل نحو

آن نظم که کرده طبعت انشا

کس در عرب و عجم نظیرش

نشنیده به هیچ نحو از انحا

تا نظم ترا زبر کند چرخ

برداشته سبحه ی ثریا

افتاده مرا قضیه ای چند

اندوه نتیجه ی قضایا

در دست فقیر کم بضاعت

بود اندکی از متاع دنیا

آنرا به مکاریی سپردم

او رفته کنون به راه عقبا

صادق نفسان گواه حالند

در صدق چو صبح بلکه افزا

مگذار که این متاع بی قدر

تاراج شود چو خوان یغما

***

بر تخت نشستن شاه اسمعیل

جمشید فلک سریر شاه اسمعیل

کش افسر خورشید تبارک بادا

تاریخ جلوسش از فلک جستم گفت:

ایام شه نوش مبارک بادا

***

پناه جهان

زهی پایه ی چتر اقبال تو

زفرط بلندی برون از جهات

پناه جهان قطب گردون مکان

وجود تو مستظهر کاینات

بگرد تو گردند نیک اختران

چو بر گرد قطب شمالی بنات

***

لطف کردید

ای مخادیم که از راه شرف

بر سرچرخ برین پای شماست

الله، الله، چه رفیع الشأنید

که فلک پایه ی ادنای شماست

اطلس چرخ برین است بلند

لیک کوتاه به بالای شماست

شرط الطاف به جا آوردید

لطف کردید، کرمهای شماست

***

وحشی بی خانمان

ای پیش همت تو متاع سرای دهر

بی قدرتر از آنکه توان رایگان فروخت

جایی که کمترین نفرت بار خود گشود

یک جنس خود به مایه ی سد بحر و کان فروخت

هندوی تو گهی که برون آمد از حجاز

از بهر عشر حاصل هندوستان فروخت

آگه نیی که از پی وجه معاش خویش

هر چیز داشت وحشی بی خانمان فروخت

چیزی که از بلاد عراق آمدش بدست

آورد و در دیار جرون در زمان فروخت

از بهر وجه آب وضو اندر این دیار

سجاده کرد در گرو و طیلسان فروخت

دارد کنون فروختنی آبروی و بس

وان جنس نیست اینکه به هر کس توان فروخت

***

چیستان

مدعا زین سه چار بیتک سهل

داند آنکس که دانش اندیش است

آنچه دستم به دامنش نرسد

گرچه سعی طلب زحد بیش است

طرفه صحرا دوی ست، خاصه بهار

عشقبازی به سبزه اش کیش است

خردسالی ست شسته لب از شیر

پدرش غوچ و مادرش میش است

***

ده بافق

ایا آفتاب معلا جناب

که از سایه ات آسمان پایه جوست

در اظهار انعام حکام بافق

سخن بر لب و گریه ام در گلوست

در آن ده مجاور شدم هفت ماه

نپرسید حالم، نه دشمن نه دوست

جواب سلامم ندادند باز

از آن رو که اطلاق دادن پر اوست

***

ستور فقیر

زبی کاهی امشب ستور فقیر

بجز عون و عون کار دیگر نداشت

زشب تا دم صبح بر یاد کاه

نظر از ره کهکشان برنداشت

***

هجو هم خوب می توانم گفت

از صبا خواجه را زبنده بگو

که در مدح می توانم سفت

ور به زشتی و ناخوشی افتد

هجو هم خوب می توانم گفت

***

در خیال تو

چو وحشی سر به زانو دوش بودم در خیال تو

که شبها چیست شغلت، در کجایی، کیست پهلویت

در این اندیشه خفتم دیدمت در خلوتی تنها

قدح در دست و می در سر، صراحی پیش زانویت

***

تب شاهزاده

هاتف غیبم سحرگه مژده ای آورده است

مژده باد ای مخلصان میرمیران، مژده باد

تا ابد تب از وجود حضرت شهزاده رفت

مژده باد ای پادشاه عالم جان، مژده باد

در میان شب رغیبش سد گل صحت شگفت

بر خلیل الله شد آتش گلستان، مژده باد

***

سپهر مرتبه، بکتاش بیگ

زهی اراده ی تو نایب قضا و قدر

ستاره امر ترا تابع و فلک منقاد

تویی خلاصه ی آبا و امهات وجود

بسان تو خلفی مادر زمانه نزاد

سپهر پیر که تا بوده گشته گرد جهان

به هیچ عهد جوانی چو تو ندارد یاد

چو عقل، مایه ی دانش؛ چو درک، منشأ یافت

چو جان، عزیز وجود و چو روح، پاک نهاد

سپهر مرتبه بکتاش بیگ، ای که نجوم

دوند حکم ترا در عنان رخش چو باد

نشان خاتم انگشت امر نافذ تو

بسان موم پذیرند آهن و فولاد

بدارد افسر زرین شمع را محفوظ

نگاهبانی حفظ تو از تصرف باد

شوند جنبش و آرام جمع در یک جسم

تصالح ار طلبی در میانه ی اضداد

پر از ستاره شود از گهر سپهر نهم

ترا چو موج برآرد محیط طبع جواد

کمال جود تو بالقوه ماند زانکه خدای

زمان زمان نکند عالم دگر ایجاد

رسد به عرصه ی جاوید پای رهرو عمر

بقای چاه تواش گر کند تهیه ی زاد

نمونه ای بود از اهل کفر و دعوت نوح

به قصد دشمن دین حمله ی تو روز جهاد

زنند نوبت سلطانی تو بر سر چرخ

بلندپایه شود گر به قدر استعداد

عدو به ششدر غم ماند زانکه اختر بخت

به مدعای تو گردد چو کعبتین مراد

زآب دیده ی ظالم به دور معدلتت

چو برگ سبز شد از زنگ، خنجر بیداد

غریب نیست زنشو و نمای تربیتت

که نفس نامیه سر برزند زجیب جماد

به سعی خلق تو گل زآب خود برویاند

حدید تافته در جوف کوره ی حداد

به هر کشش علم نور سرزند زقلم

چو وصف رای منیر ترا کنند سواد

بسان دیده شود چشم صاد روشن، اگر

دهد ضمیر تواش مردمک به نقطه ی ضاد

قضا که حجله طراز عرایس قدر است

به هیچ حجله ندیده ست مثل تو داماد

از آن مجال که از اقتضای طالع سعد

به بخت نسبت پیوندت اتفاق افتاد

درون حجله ی اقبال در دمی سد بار

عروس بخت کند خویش را مبارکباد

ایا خجسته اثر داور همایون فر

که می رسد زتو فر همای را امداد

به قدر خانه ی جغدی در او خرابه نماند

همای مرحمتت هر کجا که بال گشاد

خرابه ی دل وحشی که گشت خانه ی بوم

امید هست که از فر تو شود آباد

همیشه تا نبود ناخوشی مثال خوشی

مدام چون دل ناشاد نیست خاطر شاد

کسی که خوش نبود خاطرش به شادی تو

نصیبش از خوشی و شادی زمانه مباد

***

موضع پاکان

غیاث الدین محمد منبع فیض

که ایزد در دو کونش محترم کرد

گل باغ سیادت کز رخش دهر

هزاران خنده بر باغ ارم کرد

پی آن تا قدم در ره نهد پاک

کسی کوره به اقلیم عدم کرد

بدانسان غسل گاهی ساخت کآبش

زغیرت چشم کوثر پر زنم کرد

فلک در پیش طاق عالی او

به سد اکرام پشت خویش خم کرد

زموج لجه ی دریاچه اش باد

هزاران حلقه اندر گوش یم کرد

خوش آن پاکیزه رو کآنجا نهد رخت

شنا باید چو در بحر عدم کرد

پی تاریخ آن پاکیزه موضع

زمانه موضع پاکان رقم کرد

***

استر گرسنه

می رسم از راه و دارم استری کز باب جوع

قوت دندان ندارد ورنه قنطر می خورد

حرص کاهش هست تا حدی که گر بگذارمش

کهگل دیوار این ده را سراسر می خورد

***

سر تاس

ای که هر خلعتی که در بر توست

زینت دوش آسمان باشد

جسمش از جامه ی تو پوشیده ست

هر که در حیز مکان باشد

خلعت خاصه کز شرافت آن

شرفم بر همه جهان باشد

گشته شاعر، بلی شود شاعر

هر که همدوش شاعران باشد

آنچه او گفته بنده می خواند

زانکه خود سخت بی زبان باشد

گفته: ای درفشان گوهربخش

که کفت رشک بحر و کان باشد

بر درت اطلس فلک پوشد

آنکه او خاک آستان باشد

خلعت خاصه کز شرافت آن

دعویم بر همه عیان باشد

می پسندی که جامه ی چون من

در بر مردکی چنان باشد

کش نه کفش و نه چاقشور بود

نه کمربند در میان باشد

باشد او را همین سر تاسی

نه سری هم که مو بر آن باشد

فوطه ای چون فتیله ی مشعل

آن سر کل در آن نهان باشد

مصلحت چیست من به او چه کنم

هر چه امر خدایگان باشد

***

مطیع خواجه

خواجه ی کم کاسه ی ما آنکه از بهر طعام

هیچگاه از مطبخ او دود بر بالا نشد

مطبخی می خواست رو سازد سیاه از دست او

در همه مطبخ سیاهی آنقدر پیدا نشد

***

نشان بخردی

صبر در کارها چه نیک و چه بد

از علامات بخردی باشد

چون به تدبیر کار ناید راست

هر چه تقدیر ایزدی باشد

***

استر بی علف

ای خداوند که چون موکب آهو تک تو

ناورد کره گر آهو همه مرکب زاید

مرکبی دارم و از حسرت یک مشت علف

بر علفزار فلک بیند و دندان خاید

نسبتی هست چو با اسب تو او را در اصل

گر زپس مانده ی خویشش بنوازد شاید

***

در خیمه ی سوداگران

درون خیمه ی سوداگران نیست

زجنس خوردنی جز کرس در کار

به تیر خیمه دایم چشمشان باز

که هست از نان کماج آن نمودار

بود بر بار دایم دیگشان لیک

بر آن باری که باشد بر شتر بار

***

عباس بیگ گردون قدر

یگانه ی دو جهان زبده و خلاصه ی عهد

تویی که مهر و سپرت ندیده شبه و نظیر

سوار عزم تو هر جا که رخش حکم جهاند

دوید بر اثر او جنیبت تقدیر

زلشکر تو سواری اگر برون تازد

کند حصار فلک را به حمله ای تسخیر

دو عمده اند برابر به سد جهان لشکر

سنان و تیغ تو از بهر پاس تاج و سریر

بلند مرتبه عباس بیگ گردون قدر

چو آفتاب بود توسن تو چرخ منیر

به نفس نامیه گر بنگرد مهابت تو

بقم برآید ازین پس برنگ برگ زریر

ثبات عهد تو گر عکس بر زمان فکند

زمانه را نکند گردش فلک تغییر

سد آفتاب سیاهی زخاطرش نبرد

کسی که بخت عدویت در آیدش به ضمیر

محیط و مرکز گوی زمین شود همه نور

اگر به مهر دهی پرتوی زرای منیر

فتد در آینه گر عکس رای انور تو

بهیچ وجه نگردد در آب رنگ پذیر

بجای قطره کشد در برشته ی باران

بدست یاری بحر کفت تو ابر مطیر

اگر زخاتم حفظت نشان پذیرد موم

بمهر خویشتن آید برون زقعر سعیر

خواص بخت جوانت به هر که سایه فکند

فلک بگردش سال و مهش نسازد پیر

لباس هستی جاوید نادر افتاده ست

ولی دریغ که بر قد قدرتست قصیر

عدو که در جگرش آب نیست، هر که نمود

توجه از توبه او غافلیست بی تدبیر

فلک که بسته به زنجیر کهکشان کمرش

به تیغ سر بشکافیش تا کمر زنجیر

اگر نگردی از آزار مور آزرده

بدوزی از سر سد گام چشم مور به تیر

صلاح جویی تدبیر تو پدید آرد

میان آتش و آب اتحاد شکر و شیر

سپهر منزلتا بنده ی درت وحشی

که نیستش زمقیمان درگه تو گزیر

اگر چه بود بخدمت بچشم دور ولی

نداشت جان و دلش در ملازمت تقصیر

دمی نرفت که چشم و لبش بیاد درت

نکرد گریه ی زار و نکرد ناله ی زیر

هزار شکر که آمد به عیش خانه ی وصل

تنی که بود به زندان سرای هجر اسیر

دلش که مرغ قفس بود و زنوا مانده

به شاخسار وصال تو برکشید صفیر

تلطفی که ندارد بجز تو پشت و پناه

عنایتی که ترا دارد از صغیر و کبیر

غرض که آمده اندر پناه دولت تو

زحال او نظر التفات باز مگیر

همیشه تا به نه اقلیم چرخ این وضع است

که آفتاب بود پادشاه و تیر دبیر

بنام بخت تو هر دم ببارگاه قضا

کند دبیر قدر منصب دگر تحریر

***

به مفت نیز نیرزد

زری که می طلبم دوش لطف فرمودی

زمن کسی نستاند به سد هزار نیاز

بمفت نیز نیرزد و گرنه هم خود گوی

که من چرا زر مفتی چنین دهم بتو باز

به هزل دست به دستش برند و اندازند

بجان رسیدم از این دست بر دو دست انداز

زریست لایق همیان و کیسه ی تاجر

چرا که خرج نگردد به سالهای دراز

***

ماه ناتمام

مهی که از افق طبع بنده طالع شد

به منتهای کمالش نشد مقام هنوز

اگر برابر خورشید خاطر تو رسد

شود تمام که ماهیست ناتمام هنوز

***

یعنی کشک

نام جویا کن که دیده ی ابر

هست چون چشم عاشقان پر اشک

خانه ای دارم از عنایت شاه

که برد دیگ حجله بروی رشک

آرد در خم، برنج در انبان

گوشت بر سیخ و روغن اندر مشک

نیست دانم که در ولایت تو

هست و کم قیمت است یعنی کشک

***

بر تخت نشستن شاه اسماعیل

شاه تهماسب خسرو عادل

که زشاهان کسش ندیده عدیل

داد انصاف و عدل داد الحق

تا قیامت گذاشت ذکر جمیل

به پسر داد نوبت شاهی

زد به آهنگ خلد طبل رحیل

نوبت او گذشت و شد تاریخ:

نوبت داد شاه اسمعیل

***

وجه برات

نوشته حضرت آصف برات من به کسی

که هیچ حاصل از او نیست غیر افغانم

به قدر وجه براتم درید کفش و نشد

که یک فلوس ز وجه برات بستانم

***

فغان از ابروی پرچین

سرورا از حاجب و دربان عالی حضرتت

از زمین تا چند فریادم رود بر آسمان

الحذر از ابروی پرچین حاجب، الحذر

الامان از سینه ی پرکین دربان، الامان

***

سر کل

نشستم دوش در کنجی که سازم

سر کل را به زیر فوطه پنهان

در آن ساعت حکیمی در گذر بود

مرا چون دید زانسان گشت خندان

پریشان حال خود بودم در آن وقت

زفعل او شدم از سر پریشان

به من گفتا که دارویی مرا هست

کز آن دارو سر کل راست درمان

بیا تا بر سرت پاشم که روید

ترا موی سر از خاصیت آن

کشیدم از جگر آهی و گفتم

مگر نشنیده ای حرف بزرگان:

«زمین شوره سنبل برنیارد

در او تخم و عمل ضایع مگردان»

***

مبارک باد

مبارک باد می گویند شه را

جهانی بسته صف در خدمت او

ولیکن من بعکس جمله هستم

مبارکباد گوی خلعت او

چرا زان رو که خلعت شد مشرف

به تشریف قبول حضرت او

***

مانده ی بابا

زیباتر آنچه مانده زبابا از آن تو

بد ای برادر از من و اعلا از آن تو

این تاس خالی از می و آنکوزه ای که بود

پارینه پر زشهد مصفا از آن تو

یابوی ریسمان گسل میخ کن زمن

مهمیز کله تیز مصلا از آن تو

آن دیگ لب شکسته ی صابون پزی زمن

آن چمچه ی هریسه و حلوا از آن تو

این غوچ شاخ کج که زند شاخ، از آن من

غوغای جنگ غوچ و تماشا از آن تو

این استر چموش لگدزن از آن من

آن گربه ی مصاحب بابا از آن تو

از صحن خانه تا به لب بام از آن من

از بام خانه تا به ثریا از آن تو

***

دریغ

دریغ از شمسه ی ایوان عصمت

که تا جاوید رخ پنهان نموده

چراغ دودمان نعمت الله

که شمعش مهر بود و ماه دوده

صبا کو کز حریم عفت او

بجای گرد بر وی مشک سوده

که تا بر جای خرمن خرمن مشک

زخاکستر ببیند توده توده

فلک گو خاک بر سر کن که دورش

زتارک افسر دولت ربوده

زمان بر باد ده گو خرمنش را

که گیتی داشت اقبالش دروده

یکی آیینه بود از جوهر روح

ولیک از رنگ سودا ناز دوده

به قصد او چو سودا خصم جانی

زپاسش دیده ی حکمت غنوده

به هر زهری که ره می برده سودا

مزاجش را به آن می آزموده

چو می دیده که تیغش کارگر نیست

به آن شغل اهتمامش می فزوده

به کارش کرده زهری آخر کار

که جز جان دادنش درمان نبوده

اگر می بست بر خود راه سودا

در این فتنه کی می شد گشوده

نکرده هیچ کس با دشمن خویش

چنین بی وجه کار ناستوده

بهر جا گوش کرده بهر تاریخ

زمانه این دو مصرع را شنوده:

چه داده بی سبب سودا بخود راه

چه بیجا قصد جان خود نموده

***

دریغ از جان قلی

دریغ از جان قلی کز جور گردون

کناری پر زخون رفت از میانه

زمانه دشنه ی جورش چنان زد

که نوک دشنه در دل کرد خانه

طلب کردم چو تاریخش خرد گفت:

شهید دشنه ی جور زمانه

***

بنای بخت بنیاد

اساس این بنای بخت بنیاد

که یا رب باد فیضش جاودانی

مبارکباد و چون نبود مبارک

بنایی را که شاه ماست بانی

***

تاریخ عَلـَم

زیب عالم علم شاه خلیل الله است

که سر قدر رسانیده زمه تا ماهی

علمی ساخته الحق که چو گردید بلند

دست اندیشه اش از ذیل کند کوتاهی

علم پایه بلندی که در او شقه ی چرخ

چون شود راست به زیر فلک خرگاهی

مهجه ی نورفشانش چو کند جلوه گری

رنگ خورشید کند رشک فروغش کاهی

در گواهند دو مصرع که رقم گشته به ذیل

هر یکی داده زتاریخ علم آگاهی:

جای عزت طلبان داعیه ی جان داران

باد پای علم عز خلیل اللهی

***

ترکیب بندها

شرح پریشانی

دوستان شرح پریشانی من گوش کنید

داستان غم پنهانی من گوش کنید

قصه ی بی سر و سامانی من گوش کنید

گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید

شرح این آتش جان سوز نگفتن تا کی

سوختم سوختم این راز نهفتن تا کی

***

روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم

ساکن کوی بت عربده‌جویی بودیم

عقل و دین باخته، دیوانه ی رویی بودیم

بسته ی سلسله ی سلسله مویی بودیم

کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود

یک گرفتار از این جمله که هستند نبود

***

نرگس غمزه زنش اینهمه بیمار نداشت

سنبل پرشکنش هیچ گرفتار نداشت

اینهمه مشتری و گرمی بازار نداشت

یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت

اول آن کس که خریدار شدش من بودم

باعث گرمی بازار شدش من بودم

***

عشق من شد سبب خوبی و رعنایی او

داد رسوایی من شهرت زیبایی او

بسکه دادم همه جا شرح دلارایی او

شهر پر گشت ز غوغای تماشایی او

این زمان عاشق سرگشته فراوان دارد

کی سر برگ من بی سر و سامان دارد

***

چاره اینست و ندارم به از این رای دگر

که دهم جای دگر دل به دل‌ آرای دگر

چشم خود فرش کنم زیر کف پای دگر

بر کف پای دگر بوسه زنم جای دگر

بعد از این رای من اینست و همین خواهد بود

من بر این هستم و البته چنین خواهد بود

***

پیش او یار نو و یار کهن هر دو یکی‌ست

حرمت مدعی و حرمت من هر دو یکی‌ست

قول زاغ و غزل مرغ چمن هر دو یکی‌ست

نغمه ی بلبل و غوغای زغن هر دو یکی‌ست

این ندانسته که قدر همه یکسان نبود

زاغ را مرتبه ی مرغ خوش الحان نبود

***

چون چنین است پی کار دگر باشم به

چند روزی پی دلدار دگر باشم به

عندلیب گل رخسار دگر باشم به

مرغ خوش نغمه ی گلزار دگر باشم به

نوگلی کو که شوم بلبل دستان سازش

سازم از تازه جوانان چمن ممتازش

***

آن که بر جانم از او دم به دم آزاری هست

می‌توان یافت که بر دل ز منش باری هست

از من و بندگی من اگرش عاری هست

بفروشد که به هر گوشه خریداری هست

به وفاداری من نیست در این شهر کسی

بنده‌ای همچو مرا هست خریدار بسی

***

مدتی در ره عشق تو دویدیم بس است

راه سد بادیه ی درد بریدیم بس است

قدم از راه طلب باز کشیدیم بس است

اول و آخر این مرحله دیدیم بس است

بعد از این ما و سرکوی دل‌ آرای دگر

با غزالی به غزلخوانی و غوغای دگر

***

تو مپندار که مهر از دل محزون نرود

آتش عشق به جان افتد و بیرون نرود

وین محبت به سد افسانه و افسون نرود

چه گمان غلط است این، برود چون نرود

چند کس از تو و یاران تو آزرده شود

دوزخ از سردی این طایفه افسرده شود

***

حالیا چند بکام دگرانت بینم

سرخوش و مست ز جام دگرانت بینم

مایه ی عیش مدام دگرانت بینم

ساقی مجلس عام دگرانت بینم

تو چه دانی که شدی یار چه بی باکی چند

چه هوسها که ندارند هوسناکی چند

***

یار این طایفه ی خانه برانداز مباش

از تو حیف است به این طایفه دمساز مباش

می‌شوی شهره به این فرقه هم‌ آواز مباش

غافل از لعب حریفان دغا باز مباش

به که مشغول به این شغل نسازی خود را

این نه کاری‌ست مبادا که ببازی خود را

***

در کمین تو بسی عیب شماران هستند

سینه پر درد ز تو کینه گذاران هستند

داغ بر سینه ز تو سینه فکاران هستند

غرض اینست که در قصد تو یاران هستند

باش مردانه که ناگاه قفایی نخوری

واقف کشتی خود باش که پایی نخوری

***

گرچه از خاطر وحشی هوس روی تو رفت

وز دلش آرزوی قامت دلجوی تو رفت

شد دل ‌آزرده و آزرده دل از کوی تو رفت

با دل پر گله از ناخوشی خوی تو رفت

حاش لله که وفای تو فراموش کند

سخن مصلحت‌آمیز کسان گوش کند

***

گله ی یار دل آزار

ای گل تازه که بویی ز وفا نیست ترا

خبر از سرزنش خار جفا نیست ترا

رحم بر بلبل بی برگ و نوا نیست ترا

التفاتی به اسیران بلا نیست ترا

ما اسیر غم و اصلا غم ما نیست ترا

با اسیر غم خود رحم چرا نیست ترا

فارغ از عاشق غمناک نمی‌باید بود

جان من اینهمه بی باک نمی‌باید بود

***

همچو گل چند به روی همه خندان باشی

همره غیر به گلگشت گلستان باشی

هر زمان با دگری دست و گریبان باشی

زان بیندیش که از کرده پشیمان باشی

جمع با جمع نباشند و پریشان باشی

یاد حیرانی ما آری و حیران باشی

ما نباشیم که باشد که جفای تو کشد

به جفا سازد و سد جور برای تو کشد

***

شب به کاشانه ی اغیار نمی‌باید بود

غیر را شمع شب تار نمی‌باید بود

همه جا با همه کس یار نمی‌باید بود

یار اغیار دل‌آزار نمی‌باید بود

تشنه ی خون من زار نمی‌باید بود

تا به این مرتبه خونخوار نمی‌باید بود

من اگر کشته شوم باعث بدنامی تست

موجب شهرت بی باکی و خودکامی تست

***

دیگری جز تو مرا اینهمه آزاد نکرد

جز تو کس در نظر خلق مرا خوار نکرد

آنچه کردی تو به من هیچ ستمکار نکرد

هیچ سنگین دل بیدادگر این کار نکرد

این ستمها دگری با من بیمار نکرد

هیچکس اینهمه آزار من زار نکرد

گر ز آزردن من هست غرض مردن من

مردم، آزار مکش از پی آزردن من

***

جان من سنگدلی، دل به تو دادن غلط است

بر سر راه تو چون خاک فتادن غلط است

چشم امید به روی تو گشاد غلط است

روی پر گرد به راه تو نهادن غلط است

رفتن اولاست ز کوی تو، ستادن غلط است

جان شیرین به تمنای تو دادن غلط است

تو نه آنی که غم عاشق زارت باشد

چون شود خاک بر آن خاک گذارت باشد

***

مدتی هست که حیرانم و تدبیری نیست

عاشق بی سر و سامانم و تدبیری نیست

از غمت سر به گریبانم و تدبیری نیست

خون دل رفته به دامانم و تدبیری نیست

از جفای تو بدینسانم و تدبیری نیست

چه توان کرد پشیمانم و تدبیری نیست

شرح درماندگی خود به که تقریر کنم

عاجزم چاره ی من چیست چه تدبیر کنم

***

نخل نوخیز گلستان جهان بسیار است

گل این باغ بسی، سرو روان بسیار است

جان من همچو تو غارتگر جان بسیار است

ترک زرین کمر موی میان بسیار است

با لب همچو شکر تنگ دهان بسیار است

نه که غیر از تو جوان نیست، جوان بسیار است

دیگری اینهمه بیداد به عاشق نکند

قصد آزردن یاران موافق نکند

***

مدتی شد که در آزارم و می‌دانی تو

به کمند تو گرفتارم و می‌دانی تو

از غم عشق تو بیمارم و می‌دانی تو

داغ عشق تو به جان دارم و می‌دانی تو

خون دل از مژه می‌بارم و می‌دانی تو

از برای تو چنین زارم و می‌دانی تو

از زبان تو حدیثی نشنودم هرگز

از تو شرمنده ی یک حرف نبودم هرگز

***

مکن آن نوع که آزرده شوم از خویت

دست بر دل نهم و پا بکشم از کویت

گوشه‌ای گیرم و من بعد نیایم سویت

نکنم بار دگر یاد قد دلجویت

دیده پوشم ز تماشای رخ نیکویت

سخنی گویم و شرمنده شوم از رویت

بشنو پند و مکن قصد دل ‌آزرده ی خویش

ورنه بسیار پشیمان شوی از کرده ی خویش

***

چند صبح آیم و از خاک درت شام روم

از سر کوی تو خودکام به ناکام روم

سد دعا گویم و آزرده به دشنام روم

از پیت آیم و با من نشوی رام روم

دور دور از تو من تیره سرانجام روم

نبود زهره که همراه تو یک گام روم

کس چرا اینهمه سنگین دل و بدخو باشد

جان من این روشی نیست که نیکو باشد

***

از چه با من نشوی یار چه می‌پرهیزی

یار شو با من بیمار چه می‌پرهیزی

چیست مانع ز من زار چه می‌پرهیزی

بگشا لعل شکر بار چه می‌پرهیزی

حرف زن ای بت خونخوار چه می‌پرهیزی

نه حدیثی کنی اظهار چه می‌پرهیزی

که ترا گفت به ارباب وفا حرف مزن

چین برابر وزن و یک بار به ما حرف مزن

***

درد من کشته ی شمشیر بلا می‌داند

سوز من سوخته ی داغ جفا می‌داند

مسکنم ساکن صحرای فنا می‌داند

همه کس حال من بی سر و پا می‌داند

پاکبازم همه کس طور مرا می‌داند

عاشقی همچو منت نیست خدا می‌داند

چاره ی من کن و مگذار که بیچاره شوم

سر خود گیرم و از کوی تو آواره شوم

***

از سر کوی تو با دیده ی تر خواهم رفت

چهره آلوده به خوناب جگر خواهم رفت

تا نظر می‌کنی از پیش نظر خواهم رفت

گر نرفتم ز درت شام، سحر خواهم رفت

نه که این بار چو هر بار دگر خواهم رفت

نیست باز آمدنم باز اگر خواهم رفت

از جفای تو من زار جو رفتم، رفتم

لطف کن لطف که این بار چو رفتم، رفتم

***

چند در کوی تو با خاک برابر باشم

چند پا مال جفای تو ستمگر باشم

چند پیش تو، به قدر از همه کمتر باشم

از تو چند ای بت بدکیش مکدر باشم

می‌روم تا به سجود بت دیگر باشم

باز اگر سجده کنم پیش تو کافر باشم

خود بگو کز تو کشم ناز و تغافل تا کی

طاقتم نیست از این بیش تحمل تا کی

***

سبزه ی دامن نسرین ترا بنده شوم

ابتدای خط مشکین ترا بنده شوم

چین بر ابرو زدن و کین ترا بنده شوم

گره ابروی پرچین ترا بنده شوم

حرف ناگفتن و تمکین ترا بنده شوم

طرز محبوبی و آیین ترا بنده شوم

الله، الله، ز که این قاعده اندوخته‌ای

کیست استاد تو اینها ز که آموخته‌ای

***

اینهمه جور که من از پی هم می‌بینم

زود خود را به سر کوی عدم می‌بینم

دیگران راحت و من اینهمه غم می‌بینم

همه کس خرم و من درد و الم می‌بینم

لطف بسیار طمع دارم و کم می‌بینم

هستم آزرده و بسیار ستم می‌بینم

خرده بر حرف درشت من آزرده مگیر

حرف آزرده درشتانه بود، خرده مگیر

***

آنچنان باش که من از تو شکایت نکنم

از تو قطع طمع لطف و عنایت نکنم

پیش مردم ز جفای تو حکایت نکنم

همه جا قصه ی درد تو روایت نکنم

دیگر این قصه ی بی حد و نهایت نکنم

خویش را شهره ی هر شهر و ولایت نکنم

خوش کنی خاطر وحشی به نگاهی سهل است

سوی تو گوشه ی چشمی ز تو گاهی سهل است

***

در ستایش میرمیران

سال نو و اول بهار است

پای گل و لاله در نگار است

والای شقایق است در رنگ

پیراهن غنچه نیم کار است

آن شعله که لاله نام دارد

در سنگ هنوز چون شرار است

پستان شکوفه است پر شیر

نوباوه ی باغ شیرخوار است

برگ از سر شاخه تازه جسته

گویا که مگر زبان مار است

این فرش زمردی ببینید

کش از نخ سبزه پود و تار است

ای پرده نشین گل بهاری

مرغ چمنت در انتظار است

این وزن ترانه می‌سراید

مرغی که مقیم شاخسار است

کای تازه بهار عالم افروز

هر روز تو عید باد و نوروز

***

بخت تو بهار بی خزان باد

عالم ز تو رشگ بوستان باد

گردون همه چشم باد از انجم

وز چشم بدت نگاهبان باد

قدرت که براق اوج پوی است

با توسن چرخ هم عنان باد

بزمت که مقر آرزوهاست

با وسعت خلد توأمان باد

آثار کف گهرفشانت

زینت گر راه کهکشان باد

در عرصه ی کبریای تو وهم

هر جا که قدم نهد میان باد

در گوشه ی ذکر گوشه گیران

این ذکر طرار هر زبان باد:

کز حادثه باد میرمیران

در حفظ دعای گوشه گیران

***

آنجا که فلک ز دست خرگاه

با قدر تو هست سالها راه

یک رشحه ز کلک لطف تو بس

در هندسه ی ترقی جاه

جزمی‌ست کز و الف شود الف

صفری‌ست کزوست، پنج و پنجاه

لب تشنه و کام دشمنت کرد

از شاخ امید دست کوتاه

دستی نه و میوه بر سر شاخ

دلوی نه و آب در ته چاه

گویند ز مه هلال جزوی‌ست

زو پرتو مهر تیرگی کاه

نی نی غلط است، کرده خصمت

آیینه ی ماه تیره از آه

رای تو برد به صیقل آن زنگ

ز آیینه ی زنگ بسته ی ماه

یعنی که مه از تو نور یاب است

آن نور نه، نور آفتاب است

***

ای حاتم حاتمان عالم

نی یک حاتم، هزار حاتم

در شهر عطای تو طمع را

سد قافله ی بیش در پی هم

در وجه برات یک عطایت

سد حاصل بحر و کان بود کم

داغ جگری‌ست بحر و کان را

هر نقش از آن نگین خاتم

آرایش دهر ز آب و خاک است

آن هر دو به دیده‌ها مکرم

آن خاک چه خاک، خاک این در

وان آب چه آب، آب زمزم

ابعاد رهند از تناهی

گر همت تو شود مجسم

شاگردی رایت ار نماید

روشنگر آینه شود نم

رایی داری که گر تو خواهی

از رنگ برون برد سیاهی

***

هر فرق که خاک آن ته پاست

گر خود سر من بود فلک ساست

پر ساخته دامن فلک را

جود تو که مایه بخش دریاست

آن نوع جواهری کز آن نوع

یک مست به کیسه ی ثریاست

شاها به طواف شاه ماهان

نی شاه که ماه بی کم و کاست

آن قبله که در طریق سیرش

ره تا در کعبه می‌رود راست

وحشی شده مستعد رفتن

نعلین دو دیده‌اش مهیاست

زاد ره او توجه تست

او را ز تو همتی تمناست

گر بدرقه همت تو نبود

ما خود به کجا رسیم پیداست

ای سایه ی تو پناه عالم

یارب که مباد سایه‌ات کم

***

در ستایش شاه غیاث الدین و شهزادگان

ای حریم خوش نسیم و ای فضای خوش هوا

رشک باغ حبتی هم در هوا، هم در فضا

خفتگان خاک همچون سبزه از گل سر زنند

از فضایت گر وزد بر عرصه ی گیتی صبا

این جوان نورسی شد وان نهال نوبری

در بهشت ساحتت گر پیری آمد با عصا

عکس هر رازی که در دل بگذرد آید پدید

حوضه ی آیینه کردار تو از فرط صفا

با صفای او سیاهی کی بود ممکن اگر

حوضه‌ات باشد بجای چشمه ی آب بقا

ای نسیم باغ عیش ‌آباد، ای باد مسیح

بسکه هستی روح پرور، بسکه هستی جانفزا

جان آن دارد که از فیض تو بر سقف و جدار

اندر آن چتر و اتاق دلنشین دلگشا

صورت دیوار گردد قابل جسم و جسد

هیأت اشجار یابد قوت نشو و نما

با وجود آنکه حسرت ره ندارد در بهشت

اهل جنت راست سد حسرت بر این جنت سرا

شادمان آنها که اینجا بزم خوشحالی نهند

بزم خوشحالی نهند و داد خوشحالی دهند

***

ای زده لطف نسیمت طعنه بر باد بهار

از تو بستان ارم در رشک و جنت شرمسار

شادی باد سبک روح تو بردارد ز دل

بار اندوهی کز آن عاجز بود سد غمگسار

دیدن آن فرخ بخشت فرو شوید ز دل

کلفتی کانرا نشوید وصل سد دیرینه یار

گر دهد گلبرگ خندانت به گیتی خاصیت

ور کند تأثیر خاک خرمت در روزگار

گریه را رخت افکند بیرون ز چشم ماتمی

طرح بزم سور اندازد به طبع سوگوار

در بساط خرم انگیزت چه خرم رسته‌اند

بر کنار سبزه و آب روان سرو و چنار

همچو خرم دل جوانان در شب نوروز و عید

پایها اندر حنا و دستها اندر نگار

در خزانت از گل تر تازه طرف گلستان

در تموزت از نم شب شسته روی سبزه زار

طرح تو شیرین تر از شیرین به چشم کوه کن

وان بناها چون اساس قصر شیرین استوار

این عمارتهای شیرین ترا معمار کیست

جان فدای طبعش این معمار شیرین کار کیست

***

حبذا چتر و اتاقی کاندر او نقاش چین

حیرت افزاید به حیرت، آفرین بر آفرین

کرده با نقش جدارش معجز عیسی قران

بوده با صورت نگارش معجز مانی قرین

نغمه سازان نشاطش سال و مه مجلس طراز

صف نشینان بساطش روز و شب عشرت گزین

در بساط صیدگاهش دیده ی نظارگی

منتظر کاینک جهد تیر از کمان، صید از کمین

در نظر سیرش چنان آید ز دنبال گوزن

کاین زمانش گوشت خواهد کند گویا از سرین

چشم آن دارد تماشایی که باد ار بگذرد

بر درخت میوه دارش میوه ریزد بر زمین

بهر گل چیدن ز شاخ گلبنش نبود عجب

دست اگر بی‌اختیار آید برون از آستین

یک سخن می‌گویم ای رضوان تکلف برطرف

اینچنین جایی نداری در همه خلد برین

باغ عیش‌ آباد هم جایی‌ست، جنت گر خوش است

دیده‌ای آن بوستان، این بوستان را هم ببین

چند طرحی گر بری زین باغ چندان نیست دور

هست در فردوس طرح این عمارتها ضرور

***

عاجزم، عاجز، ز وصف مطبخ جان پرورش

آری آری چون کنم وصفی که باشد در خورش

عقل را ترسم بلغزد پای و مستغرق شود

گر رود در فکر آن یک لخت حوض مرمرش

روضه ی خلد است و مطبوخات او نزل بهشت

و آن بلورین روضه اندر صحن حوض کوثرش

ای خوشا آن دستگاه کان، که شد پرداخته

اصلش از جنسی که فیروزه‌ست اصل گوهرش

مطبخی الحق که رضوان را میسر گرشود

گاه آتش آورد، گاهی برد خاکسترش

غیر رنگ آمیزی از مانی نیاید هیچ کار

پیش دست نقش پردازان طاق و منظرش

هست پنداری ز سمت الرأس تابان آفتاب

در میان سقف رخشان پیکر گوی زرش

کس خصوصیات گوناگون او را درنیافت

زانکه در حیرت بماند هر که آید از درش

اینهمه خوبی نبخشد دست صنعت خاک را

هست این پیرایه ی خوبی ز جای دیگرش

مایه ی پیرایه ی او التفات شاه ماست

آن که چرخش چون گدایان بر در مطبخ سراست

***

ای ز فیض ابر جودت تازه گلزار وجود

تازه نخلی چون تو هرگز سر نزد از باغ جود

شاه دریا دل غیاث الدین محمد آنکه هست

از ریاض همتش نیلوفری چرخ کبود

آیت سجده‌ست گویا نام با تغظیم او

زانکه هر گه خواندمش افتاد گردون در سجود

چاکرانند از برای عزل و نصب ممکنات

پیش امر و نهی و قهر و لطف تو نابود و بود

خادمانند از پی رد و قبول کاینات

بر در امید و بیم و خشم و عفوت دیر و زود

مرگ را دیدم ستاده در کنار ررع کون

هر چه این کشتی ز تخم دشمنت، آن می‌درود

فتنه را دیدم نشسته در خطر گاه فساد

هر چه آن می‌بست بر بدخواه تو، این می‌گشود

دوش وقت صبح دیدم بخت و دولت را به خواب

کاین یکی را مدح می‌گفت، آن یکی را می‌ستود

گفتم این مدح و ثنای کیست، گفتندش خموش

خود نمیدانی مراد ما از این گفت و شنود

مدحت شهزاده‌های کامکار نامدار

تا به آدم نامدار و تا به خاتم کامکار

***

دولت و اقبال را اکنون فزاید قدر و شان

کز دو عالی‌قدر و عالی‌شان، مزین شد جهان

با وجود خردسالی از بزرگان جمله بیش

هم به علم و هم به حلم و هم به قدر و هم به شأن

بر سر تعظیم ایشان تنگ و بر قدشان قصیر

هم کلاه آفتاب و هم قبای آسمان

حشمت این را فتاده آفتاب اندر رکاب

رفعت آن را دویده آسمان اندر عنان

این یکی در حفظ دانش، پیش از اقران خویش

خواه از تجوید خوان و خواه از تفسیردان

شاه ثانی نعمت الله، آفتاب عز و جاه

صف نشین خسروان، داماد شاه شه نشان

آن یکی پیرایه ی فر همای سلطنت

باز نوپرداز دولت صید گردون آشیان

حضرت شهزاده ی عالم خلیل الله که هست

بر زمینش پای تمکین، پایه‌اش بر لامکان

دهر می‌گوید به این تا آسمان پاید، بپای

چرخ می‌گوید به آن تا دهر می‌ماند، بمان

یا رب این شهزاده و آن شاه با اقبال و بخت

تا ابد باشند بهر فر و زیب تاج و تخ

***

یا رب این درگاه دایم قبله ی مقصود باد

هر که باشد دشمن این خاندان نابود باد

هر که مقبول تو نبود گر همه باشد ملک

همچو شیطان ز آسمان کبریا مردود باد

نیست خصمت را سر و برگ گلستان، ور بود

با گل بستان خواص آتش نمرود باد

روزگار ناخوشی در انتقام دشمنت

همچو مار زخم‌دار و شیر خشم‌آلود باد

در جهان غصه، یعنی خاطر بدخواه تو

ناشده معدوم یک غم، سد الم موجود باد

در حریم حرمتت از سد حفظ ایزدی

راه یأجوج حوادث تا ابد مسدود باد

تا بود محدود با این قدر و رفعت آسمان

برخلاف آسمان قدر تو نامحدود باد

هر چه گیری پیش یا رب در صلاح جزو و کل

اولش مسعود باد و آخرش محمود باد

همچو وحشی سد هزاران مدح گوی و مدح خوان

باد از یمن مدیحت کامکار و کامران

***

در سوگواری حضرت حسین «ع»

روزی ست اینکه حادثه کوس بلازده‌ست

کوس بلا به معرکه ی کربلا زده‌ست

روزی ست اینکه دست ستم، تیشه ی جفا

بر پای گلبن چمن مصطفا زده‌ست

روزیست اینکه بسته تتق آه اهل بیت

چتر سیاه بر سر آل عبا زده‌ست

روزیست اینکه خشک شد از تاب تشنگی

آن چشمه‌ای که خنده بر آب بقا زده‌ست

روزیست اینکه کشته ی بیداد کربلا

زانوی داد در حرم کبریا زده‌ست

امروز آن عزاست که چرخ کبود پوش

بر نیل جامه خاصه پی این عزا زده‌ست

امروز ماتمی‌ست که زهرا – گشاده موی

بر سر زده ز حسرت و واحسرتا زده‌ست

یعنی محرم آمد و روز ندامت است

روز ندامت چه، که روز قیامت است

***

روح القدس که پیش لسان فرشته‌هاست

از پیروان مرثیه خوانان کربلاست

این ماتم بزرگ نگنجد در این جهان

آری در آن جهان دگر تیر این عزاست

کرده سیاه حله ی نور این عزای کیست

خیرالنسا که مردمک چشم مصطفاست

بنگر به نور چشم پیمبر چه می‌کنند

این چشم کوفیان چه بلا چشم بی‌حیاست

یاقوت تشنگی شکند از چه گشت خشک

آن لب که یک ترشح از او چشمه ی بقاست

بلبل اگر ز واقعه ی کربلا نگفت

گل را چه واقعست که پیراهنش قباست

از پا فتاده است درخت سعادتی

کز بوستان دهر چو او گلبنی نخاست

شاخ گلی شکست ز بستان مصطفا

کز رنگ و بو فتاد گلستان مصطفا

***

ای کوفیان چه شد سخن بیعت حسین

و آن نامه‌ها و آرزوی خدمت حسین

ای قوم بی‌حیا چه شد آن شوق و اشتیاق

آن جد و جهد در طلب حضرت حسین

از نامه‌های شوم شما مسلم عقیل

با خویش کرد خوش الم فرقت حسین

با خود هزار گونه مشقت قرار داد

اول یکی جدا شدن از صحبت حسین

او را به دست اهل مشقت گذاشتید

کو حرمت پیمبر و کو حرمت حسین

ای وای بر شما و به محرومی شما

افتد چو کار با نظر رحمت حسین

دیوان حشر چون شود و آورد بتول

پر خون به پای عرش خدا کسوت حسین

حالی شود که پرده ز قهر خدا فتد

وز بیم لرزه بر بدن انبیا فتد

***

یا حضرت رسول حسین تو مضطر است

وی یک تن است و روی زمین پر ز لشکر است

یا حضرت رسول ببین بر حسین خویش

کز هر طرف که می‌نگرد تیغ و خنجر است

یا حضرت رسول، میان مخالفان

بر خاک و خون فتاده ز پشت تکاور است

یا مرتضا، حسین تو از ضرب دشمنان

بنگر که چون حسین تو بی‌یار و یاور است

هیهات تو کجایی و کو ذوالفقار تو

امروز دست و ضربت تو سخت درخور است

یا حضرت حسن ز جفای ستمگران

جان بر لب برادر با جان برابر است

ای فاطمه یتیم تو خفته‌ست و بر سرش

نی مادر است و نی پدر و نی برادر است

زین العباد ماند و کسش همنفس نماند

در خیمه غیر پردگیان هیچ کس نماند

***

یاری نماند و کار ازین و از آن گذشت

آه مخدرات حرم ز آسمان گذشت

واحسرتای تعزیه داران اهل بیت

نی از مکان گذشت که از لامکان گذشت

دست ستم قوی شد و بازوی کین گشاد

تیغ آنچنان براند که از استخوان گذشت

یا شاه انس و جان تویی آن کز برای تو

از سد هزار جان و جهان می‌توان گذشت

ای من شهید رشک کسی کز وفای تو

بنهاد پای بر سر جان وز جان گذشت

جانها فدای حر شهید و عقیده‌اش

کآزاده وار از سر جان در جهان گذشت

آنرا که رفت و سر به ره به ذوالجناح باخت

این پای مزد بس که به سوی جنان گذشت

وحشی کسی چه دغدغه دارد ز حشر و نشر

کش روز نشر با شهدا می‌کنند حشر

***

در سوگواری قاسم بیگ

پشت من بشکست کوه درد جان فرسای من

باز افزاید همان این درد کار افزای من

گشت چشمم ژرف دریایی و آتش خون دل

شاخ مرجان اندر او مژگان خون پالای من

تخته‌ای زین نه سفینه کس نبیند بر کنار

گر رود بر اوج از اینسان موجه ی دریای من

پاسبان گنج را ماند، شده گنجش به باد

الحذر از دود آه اژدها آسای من

گه چو مرغابی و گاهم چون سمندر پرورند

اشک دریا آفرین و آه دوزخ زای من

زان چو سیمابم در آتش زین در آبم چون نمک

تا بخود بینم نه ترکیب است و نه اجزای من

روز عیشی خواستم زاید چه دانستم که چرخ

حامله دارد به سد ماتم شب یلدای من

چون به خاک گلخنم شد جبهه فرسا روزگار

دفع درد سر مکن گو بخت سندل سای من

ماتمی گشتند اجزای وجودم دور نیست

گر ز داغ تو سیه پوشید سر تا پای من

پای تا سر داغ گشتم دل سراپا درد شد

چند نالم وای دل تا چند سوزم وای من

چرخ نیلی خم پلاسم برد و ازرق فام کرد

و ز تپانچه روی من رنگ پلاسم وام کرد

جامه نیلی گشت و از سیلی رخم نیلوفری

عاقبت این بود رنگم زین خم خاکستری

آب چشم از دامنم نیل آب و بر اطراف خاک

رود نیلی دیده‌ام در فرش ماتم گستری

بسکه موج رود نیل چشم من بر اوج رفت

شد گیاه نیل سبز از مرغزار اخضری

در مصیبت خانه‌ام پا گشت کاهی لاجرم

کاه برگی شد تن کاهیده‌ام از لاغری

بود در دستم سلیمانی نگینی، گم شده‌ست

بی جهت قدم نشد چون حلقه ی انگشتری

دیده ی مکروه بین را نوک مژگان بهر چیست

باری از خنجر نگردد کاش کردی نشتری

زور بازو می‌نماید چرخ چون پشتم شکست

بیش ازین بایست با من کردش این زور آوری

در ربود از حقه‌ام تریاق چرخ مهره باز

وین زمانم می‌کند در جیب افعی پروری

گور خود کندم به ناخن خاک آن بر سرکنان

دستم آمد با کفن دوزی ز پیراهن دری

سوگواران مجلسی دارند و خون در گردش است

من در آن مجلس فرورفته ز جام آخری

افسر افشار بردی تا نهی بر فرق خویش

فکر خود کن ای فلک کاری نکردی سرسری

اینکه قاسم بیگ قسمی کشته شد تحریک تست

هر چه شد از شومی روی شب تاریک تست

***

یا رب آن شب کز جهان می‌بست بار درد عشق

برد ازین عالم به آن عالم چه راه آورد عشق

خون او گلگونه ی رخساره ی جور است از آنک

شد شهید و رو نگردانید از ناورد عشق

عاشق مردانه رفت و حسرت سد مرده برد

پر بگردد حسن چون او کم بیابد مرد عشق

حسن باقی ای بسا لطفی که در کارش کند

زانکه روحی برد از این عالم بلا پرورد عشق

رفت تا بی دوست سوزد از تف جانش بهشت

واتش دوزخ کند افسرده ز آه سرد عشق

روز استقبال روحش آمدند از راه خلد

روح مجنون پیش و در پس سد بیابان گرد عشق

هم مگر از آستین معشوقش افشاند غبار

ورنه کی شوید زکوثر چهره ی پرگرد عشق

بد قماریهای شترنج مجازی خوش نکرد

رفت تا جایی که می‌بازند خاصان نرد عشق

می‌شد و می‌گفت روحش با تن بسمل شده

حلق خونین و رخ زرد است سرخ و زرد عشق

عشق با خود برد و عالم با هوسناکان گذشت

زانکه عشق اندر خور او بود و او در خورد عشق

ماتم عشق وعزای او چه با عالم نکرد

کیست در عالم که بر خود نوحه ی ماتم نکرد

***

اهل نطق از گریه شست و شوی دفتر کرده‌اند

رخت بخت خود بدان آب سیه تر کرده‌اند

سوخته اهل سخن اوراق و کلک و هر چه هست

کرده پس خاکسترش در مشت و بر سر کرده‌اند

برق کز دل جسته تا عالم بسوزد هم ز راه

بازگردانیده وندر سینه خنجر کرده‌اند

توتیان را نی شکر زار تمنا خورده خاک

نوحه خوان چون زاغ مشکین جامه در برکرده‌اند

در کسوف گل شده خورشید و حربا فطرتان

خویش را زندانی سوراخ شپر کرده‌اند

در زده آتش به آب بحر غواصان فکر

مسکن مرغابیان جای سمندر کرده‌اند

گرم طبعان در فلک آتش فکنده و اختران

کسوت خاکستری در بر چو اخگر کرده‌اند

گشته در کوه و کمر وحشی نهادان وز عقاب

بهر پرواز عدم دریوزه ی پر کرده‌اند

خانه‌ای ترتیب داده فرقه ی گم کرده گنج

وندر آن دهلیزه کام و حلق اژدر کرده‌اند

بهر ثبت این مصیبت نامه ارباب قلم

در دوات دیده کلک از نوک نشتر کرده‌اند

ماتم صعب است کامد پیش ارباب سخن

گو سخن هم در سیاهی شو چو اصحاب سخن

***

سخت نادانسته کاری کرد چرخ و اخترش

در سر این کار خواهد رفت زرین افسرش

وای بر اختر که مردی را که خنجر برشکافت

زهره ی چرخ آب می‌گردد هنوز از خنجرش

بی گمان ناگاه تیرش می‌جهد بر پشت چرخ

سوده خود بر دست او یک بار پیکان و برش

شهسوار ما که چوبین اسب زیر ران کشید

مرکب زرینه زین گو خاک می‌خور بر درش

مرکبی کش دم بریدند اربود رخش سپهر

غاشیه شال سیه زیبد پی زین زرش

بر سر تربت چه حاصل تاج زر بر سندلی

تاجداری را که بر خاک لحد باشد سرش

گر بود تاج زر خور چون ز سر خالی بماند

تاج پوشی نیست از خاک سیه لایقترش

در جهان نایاب شد خاک سیه چون کیمیا

بس کزین ماتم به سر کردند در هر کشورش

سوگواران رایگان دانند و از گردون خزند

قیمت مشک ار نهد بر توده ی خاکسترش

این که می‌خوانی شبش روز است رفته در عزا

گشته شب عریان و کرده جامه ی خود در برش

نی همین ما را سیه پوشید و ماتم دار کرد

این مصیبت در شب و روز زمانه کار کرد

***

بومی آمد نامه ی عنوان سیه بر بال او

نامه‌ای بتر ز روی نامبارک فال او

خانه ی شهری سیه گردد ز بال افشانیش

بر که خواهد سایه افکندن بدا احوال او

هرگه این بوم آمد و برطرف بامش پر گشاد

صحن گلخن گشت سقف خانه ی اقبال او

از همه دیوار ما کوتاه‌تر دید و نشست

نامه‌ای چون پر زاغ او زبان حال او

نامه‌ای پیچیده طومار مصیبت را تنور

گریه‌ها پوشیده در تفصیل و در اجمال او

نامه‌ای سرتاسر او ای دریغا ای دریغ

در نوشتن کرده کاتب اشکی از دنبال او

نام قاسم بیگی قسمی را به خون‌ آغشته حرف

بسکه در وقت رقم می‌رفت اشک آل او

زخم موری کشته شیری را بلی لغزد چو پای

پشه ای پیش آید و پیلی شود پامال او

آن بریده سر که بر دست این خطا رفتش که بود

زهره‌اش بشکافت خوف خنجر قتال او

پردلی بود او که روبر تیر رفتی سینه چاک

عاشقی می‌کرد می‌گفتی به خط و خال او

نقش هستی شست و شیر از بیشه اندیشد هنوز

بر کنار بیشه بگذارند اگر تمثال او

همچو او مردانه مردی در صف مردان نبود

مرد جنگش اژدها گر بود روگردان نبود

***

صولتش کار گوزن و گور آسان کرده بود

کوه و بیشه بر پلنگ و شیر زندان کرده بود

اژدها را روزگاری هول مار نیزه‌اش

برده در سوراخ تنگ مور پنهان کرده بود

برق تیغش ساختی چون بیشه ی آتش زده

نیزه ی شیران اگر دشتی نیستان کرده بود

ای دریغا آن سبکدستی که خنجر بر کفش

بوسه ناداده ز خون خصم توفان کرده بود

کاسه گو خود را اگر دادی به سگبانش سپهر

او کنون این نه قرابه سنگباران کرده بود

سینه ی ماهی و پشت گاو در هم داشت راه

تیغ را تا دست او ایما به یلمان کرده بود

آگهی زین زود رفتن داشت کز آغاز عمر

خیر بادا هر چه بودش تا سر و جان کرده بود

دخل مستقبل به راه خرج ماضی ریخته

نقد حال خویش را با نسیه یکسان کرده بود

هر چه در دامان دریا بود و اندر جیب کان

اهل حاجت را همه در جیب و دامان کرده بود

اینکه جان و سر نمی‌بخشید بود از بهر آنک

سر طفیل دوستان، جان وقت جانان کرده بود

همت او چشم بر دنیا و مافیها نداشت

نسبتی با مردم بی‌حالت دنیا نداشت

***

تاجداران را سری بود و سران را افسری

کش نیابی سد یک او گر بگردی کشوری

روز احسان جود سر تا پا، ز سر تا پا کرم

قلزمی نیسان، غلامی ابر، عمان چاکری

روز میدان پای تا سر دل، ز سر تا پا جگر

شیر هیبت، صف شکافی، تیر صولت، صفدری

تیغ او چون در نبردی با اجل گشتی قرین

تا اجل کشتی یکی، او کشته بودی لشکری

دود روزن بودی آتشگاه قهرش را سپهر

دوزخ تابیده در خاکستر او اخگری

همچو اویی زین کهن ترکیب ناید در وجود

عنصری از نو مگر سازند و چرخ و اختری

چرخ خوش دیر آشکارا کرد و پنهان ساخت زود

گوهر ذاتش که مثلش کس ندیده جوهری

درج را سر برگشاید دیر و زودش سر نهد

جوهری را چون بود در درج نادر گوهری

لاف یکرنگی و او خونین کفن در خاک و من

نی به سینه دشنه‌ای رانده نه بر دل خنجری

شرم بادا روی خویشم این عزا باشد که کس

مشت کاهی پاشد و بر سر کند خاکستری

بود این حق وفا الحق که ریزم خون خویش

هم درون خود کشم در خون و هم بیرون خویش

بود این شرط عزا کاول وداع جان کنم

جسم را آنگه سزای خویش در دامان کنم

سنگ بردارم هنوزم جان برون ننهاده رخت

تا رود غمخانه ی تن بر سرش ویران کنم

لیکن این تدبیرها خواهد فراغ خاطری

خود کرا پروا که گوید این کنم یا آن کنم

غیر ازین ناید ز من کآتش برآرم از جگر

اشک و آهی از پی تسکین دل سامان کنم

سردهم هر دم شط خونی بروی روزگار

لخت ابری هر نفس در چرخ سرگردان کنم

یاد خواهد کرد عالم زاب توفان زای نوح

گر تنور سینه خواهم کاتشین توفان کنم

از شکاف سینه این توفان برون خواهد نهاد

در قفس این باد را تا چند در زندان کنم

دود برمی‌آورد از آب برق آه من

به که بر قلزم بگریم نوحه بر عمان کنم

آب ابر چشم من توفان آتش چون کشد

دجله‌ای گیرم که در هر قطره‌اش پنهان کنم

اینهمه دشوار در راه است عالم را ز من

خنجری کو تا من این دشوارها آسان کنم

بر شکافم سینه وز تشویش عالم وارهم

عالم از من وارهد من هم ز ماتم وارهم

***

خشک شد بحری که دهرش کان گوهر می‌نهاد

گوهری از وی به خشک و تر برابر می‌نهاد

آفتابی شد فرو کز خاطرش در کان عهد

آسمان گنجینه‌های پر ز گوهر می‌نهاد

مهر بر لب زد سخن سنجی که چون لب می‌گشود

قفل حیرت بر زبان هر سخنور می‌نهاد

فاقدی پرداخت جای از خود که در میزان قدر

نکته‌ای را در مقابل بدره ی زر می‌نهاد

طایری پر ریخت کاو را وقت پرواز بلند

مرغ شاخ سدره، سدره بوسه بر پر می‌نهاد

خسروی منشور معنی شست کز دیوان او

چرخ هر جا یک رقم میدید بر سر می‌نهاد

آب می‌شد اختر از شرم و فرو می‌شد به خاک

در نطقش کز فلک پهلوی اختر می‌نهاد

در مبارز خانه ی معنی زبان تیر او

بر گلوی حرف گیران نوک خنجر می‌نهاد

دفتر او را زمان شیرازه می‌بست و سپهر

دفتر اقران برای جلد دفتر می‌نهاد

دست ننهادی اگر بر سینه ی او روزگار

پای بر معراج نطق از جمله برتر می‌نهاد

از سخن گر طالعی می‌داشتند آیندگان

ای بسا دفتر کزو می‌ماند با پایندگان

***

طایر روحش که مرغی بود علوی آشیان

چند روزی گشت صید دام این سفلی مکان

در مضیق این قفس سد کسرش اندر بال و پر

ز آفت این دامگه سد نقصش اندر جسم و جان

چنگل شاهین آزارش به جای دست شاه

کلبه ی صیاد خونخوارش به جای بوستان

کرده گم بستان اصلی پرفشان بی‌اختیار

در خزان بی‌بهار و در بهار بی‌خزان

ز آشیان بی‌نشان در چار دیوار مقیم

و آمده بال و پرش سنگ حوادث را نشان

سر به زیر بال دایم ز آفت گرد فتور

وز غبار آن همیشه بال و پروازش گران

ناگهان آمد صفیری ز آشیان سدره‌اش

گرد بال افشاند و مرغ سدره شد زین خاکدان

جای پروازش فراز سدره کن یا رب که هست

درخور پرواز بال همتش جای جنان

مرغ شاخ سدره گردد هر که این پرواز یافت

آن پرش ده کاو تواند شد به سدره پرفشان

آشیانش بر کنار قصر لطف خویش ساز

کای خوشا آن مرغ کش آنجای باشد آشیان

وحشی او رفت و نیاید باز از درالسلام

ظل نواب ولی سلطان بماند مستدام

***

باد تا جاوید عمر و دولت عباس بیگ

ناگزیر دور بادا مدت عباس بیگ

باد چون اقبال و دولت در سجود دایمی

سلطنت در قبله‌گاه شوکت عباس بیگ

باد تا هستی‌ست بر لشکرگه گیتی محیط

ظل ممتد لوای همت عباس بیگ

در امور معظم ار ایام سوگندی خورد

باد سوگند عظیمش عزت عباس بیگ

زلزله فرمای نخلستان جان یعنی اجل

باد لرزان همچو بید از هیبت عباس بیگ

آسمان بربود اگر یک در ز بهر تاج خویش

از سه عالی گوهر پر قیمت عباس بیگ

این دو باقی مانده در را تا ابد بادا بقا

بهر زیب و زین تاج رفعت عباس بیگ

گر ز پا افتاد نخلی زان دو سرو تازه باد

جاودان سرسبز باغ حشمت عباس بیگ

باد روشن زان دو مصباحش شبستان مراد

رفت اگر شمعی ز بزم عشرت عباس بیگ

این دو را تا رستخیز از وصل نومیدی مباد

تا به حشر ار برد آن یک حسرت عباس بیگ

تا ابد این خاندان را باغ دولت تازه باد

طایر اقبالشان دایم بلند آوازه باد

***

سوگواری بر مرگ دوست

دیده گو اشک ندامت شو و بیرون فرما

دیدن دیده چه کار آیدم از دوست جدا

عوض یوسف گم گشته چو اخوان بینید

دیده خوب است بشرطی که بود نابینا

گرچه دانم که نمی‌یابیش ای مردم چشم

باش با اشک من و روی زمین می‌پیما

در قیامت مگرش باز ببینم که فتاد

در میان فاصله ما را ز بقا تا به فنا

یار در قصرچنان مایحه‌ای ذیل جهان

ما کجاییم و تماشاگه دیدار کجا

یاد آن یار سفرکرده ی محمل تابوت

کانچنان راند که نشنید کسش بانگ درا

رسم پیغام و خبر نیست، مصیبت اینست

به دیاری که سفر کرد سفر کرده ی ما

به چه پیغام کنم خوش دل آزرده ی خویش

از که پرسم سخن یار سفر کرده ی خویش

***

یاد و سد یاد از آن عهد که در صحبت یار

خاطری داشتم از عیش جهان برخوردار

نه مرا چهره‌ای از اشک مصیبت خونین

نه مرا سینه‌ای از ناخن حسرت افکار

خاطری داشتم القصه چو خرم باغی

لاله ی عیش شکفته گل شادی بر بار

آه کان باغ پر از لاله و گل یافت خزان

لاله‌ها شد همه داغ دل و گلها همه خار

برسیده‌ست در این باغ خزانی هیهات

کی دگر بلبل ما را بود امید بهار

بلبلی کش قفس تنگ و پروبال شکست

به چه امید دگر یاد کند از گلزار

گر همه روی زمین شد گل و گلزار چه حظ

یار چون نیست مرا با گل و گلزار چه کار

یار اگر هست به هر جا که روی گلزار است

گل گلزار که بی یار بود مسمار است

***

کاشکی نوگل ما چون گل بستان بودی

که چو رفتی گذرش سوی گلستان بودی

کاش چاهی که در او یوسف ما افکندند

راه باز آمدنش جانب کنعان بودی

کاشکی آنکه نهان کشت ز ما یک تن را

بر سرش راه سرچشمه ی حیوان بودی

شب هجران چه دراز است خصوصا این شب

کاش روزی ز پس این شب هجران بودی

چه قدر گریه توان کرد در این غم به دو چشم

کاش سر تا قدمم دیده ی گریان بودی

آنکه بر مرکب چوبین بنشست و بدواند

کاش اینجا دگرش فرصت جولان بودی

بودی ار مرگ دوایی چو دواهای طبیب

چاره ی خویش در این درد چه آسان بودی

سیر از عمر خود و زندگی خویشتنم

نیست پروای خود از بی تو دگر زیستنم

***

ای سرا پای وجودت همه زخم و غم و درد

اینهمه خنجر و شمشیر به جان تو که کرد

هیچ مردی سپهی بر سر یک خسته کشد

روی این مرد سیه باد کش اینست نبرد

حال تو آه چه پرسیم چه خواهد بودن

حال مردی که کشندش به ستم سد نامرد

غیر از آن کافتد و از هم بکنندش چه کنند

شیر رنجور چو بینند شغالانش فرد

که خبر داشت که چندین دد آدم صورت

بهر جان تو ز خوان تو فلکشان پرورد

سرد مهری فلک با چو تو خون گرمی آه

کرد کاری که مرا ساخت ز عالم دل سرد

چون ترا زیر گل و خاک ببینند افسوس

آنکه دیدن نتوانست به دامان تو گرد

مردم از غم، چه کنم، پیش که گویم غم خویش

همه دارند ترا ماتم و من ماتم خویش

***

یا رب آنها که پی قتل تو فتوا دادند

زندگانی ترا خانه به یغما دادند

یا رب آنها که ز خمخانه ی بیدار ترا

رطل خون در عوض ساغر صهبا دادند

یا رب آنها که رماندند ز تو طایر روح

جای آن مرغ به سر منزل عقبا دادند

یا رب آنها که نهادند به بالین تو پای

تن بیمار تو بر بستر خون جا دادند

یا رب آنها که ز محرومیت ای گوهر پاک

ابر مژگان مرا مایه ی دریا دادند

زنده باشند و به زندان بلایی دربند

کز خدا مرگ شب و روز به زاری طلبند

***

سوگواری بر مرگ شاه

از چه رو خاک سیه گردون به فرق ماه کرد

مشعل خورشید را گردون چرا پر کاه کرد

از چه رو بر نیل ماتم زد لباس عافیت

هر که جا در ساحت این نیلگون خرگاه کرد

این چه صورت بود کز هر گوشه زرین افسری

زد به خاک ره سر و افسر ز خاک راه کرد

چیست افغان غلامان شه باقی مگر

آسمان بی‌مهریی با بندگان شاه کرد

آه کز بی‌مهری گردون شه باقی‌ نماند

از چه باقی ماند عالم چون شه باقی نماند

***

پشت نه گردون ز کوه محنت ما بشکند

آری آری کوه درد ما کمرها بشکند

جای آن دارد که همچون بندگانش آسمان

آنقدر سر بر زمین کوبد که سد جا بشکند

باز اگر آرد به گردش جام زرین آفتاب

جام زرین بر سر این چرخ مینا بشکند

ور کند دیگر ثریا خنده ی دندان نما

از سر کین چرخ دندان ثریا بشکند

کس چه حد دارد که خندد در عزای اینچنین

خود چه جای خنده باشد در بلای اینچنین

***

هست این بزمی که عمری عنبر تر ریختند

کاین زمان خاک سیه بر جای عنبر ریختند

این حریم خسروانی را که می‌پاشند کاه

قرنها بر یکدگر سد توده ی زر ریختند

وین بساط پادشاهی کاندر او ریزند اشک

سالها بر روی هم سد گنج گوهر ریختند

روز محشر هم عجب کز خاک سر بیرون کنند

بس کزین غم خاکساران خاک بر سر ریختند

این چه آتش بود ای گردون که بر عالم زدی

دود از عالم برآوردی، جهان برهم زدی

***

چون علم ای سرفرازان فوطه در گردن کنید

چاکها در جامه همچون شده تا دامن کنید

دود برمی‌خیزد از مشعل به آن آهن دلی

کم نیند از وی شما هم سوز خود روشن کنید

شب بسوزید و چو شمع مرده روز از مسکنت

چهره پر خاک سیه در گوشه ی مسکن کنید

رو بتابید آتشین رویان ز گلشن بعد از این

همچو آتش جای در خاکستر گلخن کنید

زین عزا برخاست دود از آتشین رخساره‌ها

رخ به خاکستر نهان کردند آتش پاره‌ها

***

شاه باقی کو ز عالم رفت عمر میر باد

نیر اقبال او چون مهر عالمگیر باد

تا چو زنجیر است موج آب در پای چنار

دشمن او دست بر سر، پای در زنجیر باد

در دبیرستان گردون تا نشان یابد ز تیر

خصم بی تدبیر او یا رب نشان تیر باد

تا ابد سرسبز و خرم نخل این بستان سرا

سد چو وحشی اندر آن بستان سرا دستان سرا

***

سوگواری بر مرگ شرف الدین علی

دوستان چرخ همان دشمن جان است که بود

همه را دشمن جان است، همان است که بود

ای که از اهل زمانی ز فلک مهر مجوی

کاین همان دشمن ارباب زمان است که بود

شاهد عیش نهان بود پس پرده ی چرخ

همچنان در پس آن پرده نهان است که بود

هیچ بیمار در این دور به صحت نرسید

مهر بنگر که همانش خفقان است که بود

تیر بیداد فلک می‌گذرد از دل سنگ

پیر گردید و همان سخت کمان است که بود

گریه ی ابر بهاری نگر ای غنچه مخند

که در این باغ همان باد خزان است که بود

تا به این مرتبه زین پیش نبود آه و فغان

این چه غوغاست نه آن آه و فغان است که بود

زین غم‌ آباد مگر مولوی اعظم رفت

شرف الدین علی آن بی بدل عالم رفت

***

چند روزیست که آن قطب زمان پیدا نیست

افصح نادره گویان جهان پیدا نیست

مدتی هست که زیر گل و خاک است به خواب

غایت مدت این خواب گران پیدا نیست

چون روم بر اثرش وز که نشان پرسم آه

کانچنان رفت کز او هیچ نشان پیدا نیست

گر نهان گشته مپندار که گردیده فنا

چشمه ی آب بقا بود از آن پیدا نیست

دل چه کار آید و جان بهر چه باشد که مرا

مرهم ریش دل و راحت جان پیدا نیست

دور از آن گوهر نایاب ز بس گریه، شدیم

غرق بحری که در آن بحر کران پیدا نیست

مرهم سینه ی آزرده دلان پنهان است

مردم دیده ی صاحب نظران پیدا نیست

آه بر چرخ رسانید در این روز سیاه

دود از مشعل خورشید برآرید ز آه

***

رفتی و داغ فراقت همه را بر دل ماند

پیش هر دل ز تو سد واقعه ی مشکل ماند

آمدم گریه کنان سینه خراشیده ز درد

همچو لوحم به سر قبر تو پا در گل ماند

دولت وصل تو چون مدت گل رفت و مرا

خار غم حاصل از این دولت مستعجل ماند

روز محشر به تو گویم که چه با جانم کرد

از تو داغی که مرا بر دل بی‌حاصل ماند

محمل کیست که فریادکنان بربستند

که به حسرت همه را دیده بران محمل ماند

ساربان ناقه برانگیخت ز پی بشتابید

وای بر آنگه در این بادیه ی هایل ماند

بار بربسته و خلقی ز پیت بهر وداع

آمد و گریه کنان بی تو به هر منزل ماند

ای سفر کرده کجا رفتی و احوال چه شد

نشد احوال تو معلوم بگو حال چه شد

***

ساربان گریه کنان بود چو محمل می‌برد

راه می‌کرد گل و ناقه در آن گل می‌برد

محمل قبله ی ارباب سخن بسته سیاه

می‌شد و آه کنانش به قبایل می‌برد

روی صحرا خبر از عرصه ی محشر می‌داد

اندر آن لحظه که محمل ز مقابل می‌برد

سنگ بر سینه زنان، اشک فشان، جامه دران

ناقه ی خویش مراحل به مراحل می‌برد

هر قدم خاک ازین واقعه بر سر می‌ریخت

محملش را ز اعالی به اسافل می‌برد

در دلش بود که از دهر گرانی ببرد

بسکه بار غم ازین واقعه بر دل می‌برد

بسکه آشفته در آن بادیه ره می‌پیمود

در عجب بود که چون راه به منزل می‌برد

محمل آمد به در شهر مباشید خموش

سینه‌ها را بخراشید و برآرید خروش

***

کاه پاشید به سر، ناله ی جانکاه کنید

خلق را آگه ازین ماتم ناگاه کنید

بدوانید به اطراف جهان پیک سرشک

همه را ز آفت این سیل غم، آگاه کنید

کوچه‌ها را چو ره کاهکشان گردانید

مشعلی چند چو خورشید پر ازکاه کنید

تا به دامن همه چون شده گریبان بدرید

عالم از آتش دل بر علم آه کشید

خلق انبوه بریدند الفها بر سر

مشعل و شمع به این طایفه همراه کنید

آسمان مجمره افروخته می‌سازد عود

چشم بر مجمر افروخته ی ماه کنید

درخور مرتبه ی چرخ بلند است این کار

دست از پایه ی نعشش همه کوتاه کنید

نعش او را چو فلک قبله ی خود می‌خواند

چرخ بر دوش نهد وین شرف خود داند

***

سوگواری بر مرگ برادر

آه ای فلک ز دست تو و جور اخترت

کردی چو خاک پست مرا، خاک بر سرت

جز عکس مدعا ز تو کس صورتی ندید

تاریک باد آینه ی مهر انورت

مشمار برق آه جگرسوز من به هیچ

با خاک تیره گر ننمایم برابرت

شد کشته عالم و تو همان در مقام جنگ

ای تیز جنگ کند نگردید خنجرت

تا چند تلخ کام جهان را کنی هلاک

هرگز تهی نمی‌شود از زهر ساغرت

سد داد خواه هر طرفی ایستاده لیک

دست که می‌رسد به عنان تکاورت

چندین شکست کار من دلشکسته چیست

ای هرزه گرد نیست مگر کار دیگرت

کشتی مرا ز کینه به تیغ زبون کشی

گویا نشد دچار کس از من زبون ترت

بادا سپاه روز تو یا رب که هیچ یار

نور وفا نیافت زشمع مه و خورت

چون جویم از تو مهر که بر خاکش افکنی

گیرد اگر چه مهر جهانگیر در برت

بگسل طناب خیمه ی لعبت که سوختم

زین بازل ملال فزای مکررت

گو زرد از خزان فنا شو که هیچ بار

جز بار دی ندید کس از چرخ اخضرت

نسبت به من غریب طریقی گزیده‌ای

گویا هنوز شعله ی آهم ندیده‌ای

***

یاران رفیق و همنفس و یار من کجاست

مردم ز غم، برادر غمخوار من کجاست

من بیخودانه سینه بسی کنده‌ام زدرد

گویید مرهم دل افکار من کجاست

دارم تنی به صورت طاووس داغ داغ

توتی زبان نادره گفتار من کجاست

بگداختم چنانکه نشستم به روز شمع

آتش نشان آه شرربار من کجاست

بی یار و بی‌کسم، چه کنم چیست فکر من

آنکس که بود یار وفادار من کجاست

در کنج غم چراغ دلم مرد، بسکه سوخت

روشن نشد که شمع شب تار من کجاست

بیمار بود آنکه غمش ساخت بیخودم

آگاهیم دهید که بیمار من کجاست

با خواب نور دیده به سیلاب گریه رفت

آن نوربخش دیده ی بیدار من کجاست

دل زار شد ز نوحه ی من نامراد را

ای همدمان مراد دل زار من کجاست

روز خزان نهاد گلستان عمر من

آن گل که بود رونق گلزار من کجاست

گوهرشناس و جوهری نظم و نثر کو

جوهرفزای گوهر اشعار من کجاست

یاری نماند و کار من از دست می‌رود

آن یار را که بود غم کار من کجاست

در خاک رفت گنج مرادی که داشتیم

ما را نماند خاطر شادی که داشتیم

***

ترجیع بندها

***

ساقی بده آن باده که اکسیر وجود است

شوینده ی آلایش هر بود و نبود است

بی زیبق و گوگرد که اصل زر کانی‌ست

مفتاح در گنج طلا خانه ی جود است

بی گردش خورشید کم و بیش حرارت

کان زر از او هر چه فراز است و فرود است

قرعی نه و انبیقی و حلی و نه عقدی

در بوته گداز زر و نه نار و نه دود است

سیماب در او عقد وفا بسته بر آتش

از هر دو عجب اینکه نه بود و نه نمود است

هم عهد در او سود و زیان همه عالم

وین طرفه که در وی نه زیان است و نه سود است

در عالم هستی که ز هستی به در آییم

ما را چه زیان از عدم سود وجود است

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

مطرب به نوای ره ما بی‌خبران زن

تا جامه درانیم ره جامه دران زن

آورد خمی ساقی و پیمانه بر آن زد

تو نیز بجو ساز خود و زخمه بر آن زن

زان زخمه که بی‌حوصله از شحنه هراسد

خنجر کن و زخمش به دل بی‌جگران زن

آن نغمه برآور که فتد مرغ هوایی

زان رشته گره بر پر بیهوده پران زن

بانگی که کلاه از سر عیوق در افتد

بر طنطنه ی کوکبه ی تاجوران زن

این میکده وقف است و سبیل است شرابش

بر جمله صلایی ز کران تا به کران زن

بگذار که ما بی‌خود و مدهوش بیفتیم

این نعمه ی مستانه به گوش دگران زن

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی‌ هست در این میکده مستیم

ساقی بده آن می که ز جان شور برآرد

بر دار انا الحق سر منصور برآرد

آن می که فروغش شده خضر ره موسی

آتش ز نهاد شجر طور برآرد

آن می که افق چون شودش دامن ساغر

خورشید ز جیب شب دیجور برآرد

آن می که چو ته مانده فشانند به خاکش

سد مرده ی سرمست سر از گور برآرد

آن می که گر آهنگ کند بر در و بامم

ماتم ز شعف زمزمه ی سور برآرد

آن می که چو تفسیده کند طبع فسرده

سد «العطش» از سینه ی کافور برآرد

آن می به کسی ده که به میخانه نرفته ست

تا آن میش از مست و ز مستور برآرد

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

کو مطرب خوش نغمه که آتش اثر آید

کان نغمه برآرد که ز جان دود برآید

آن نغمه که سر می و میخانه کند فاش

تا زاهد پیمانه شکن شیشه گر آید

آن نغمه که چون شعله فروزد به در گوش

از راه نفس بوی کباب جگر آید

آن نغمه که چون گام نهد بر گذر هوش

جان رقص کنان بر سر آن رهگذر آید

آن نغمه ی شیرین که پرد روح به سویش

مانند مگس کاو به سلام شکر آید

آن نغمه ی پر حال که در کوی خموشان

هر ناله‌اش از عهده ی سد جان به درآید

ز آن نغمه خبر ده به مناجاتی مسجد

بی آنکه چو ما از دو جهان بی‌خبر آید

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

دیری ست که ما معتکف دیر مغانیم

رندیم و خراباتی و فارغ ز جهانیم

لای ته خم سندل سر ساخته یعنی

ایمن شده از دردسر کون و مکانیم

چون کاسه شکستیم نه پر ماند و نه خالی

بی‌کیسه ی بازار چه سود و چه زیانیم

ما هیچ بها بنده کم از هیچ نیرزیم

هر چند که اندر گرو رطل گرانیم

شیریم سر از منت ساطور کشیده

قصاب غرض را نه سگ پای دکانیم

پروانه‌ای از شعله ی ما داغ ندارد

هر چند که چون شمع سراپای زبانیم

هشیار شود هر که در این میکده مست است

اما دگرانند چنین، ما نه چنانیم

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

رندان خرابات سر و زر نشناسند

چیزی بجز از باده و ساغر نشناسند

بی‌خود شده و برده وجود و عدم از یاد

درویش ندانند و توانگر نشناسند

رطلی که بغلتید شناسند و دگر هیچ

دور فلک و گردش اختر نشناسند

یابند که در ظلمت میخانه حیات است

آن چشمه که می‌جست سکندر نشناسند

بازان کم آزار نظر بسته ز صیدند

غیر از می چون خون کبوتر نشناسند

دشنام و دعا را بر ایشان دوییی نه

شادی ز غم و زهر ز شکر نشناسند

هستند شناسای می و میکده چون ما

فردوس ندانسته ز کوثر نشناسند

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

تا راه نمودند به ما دیر مغان را

خوش می‌گذرانیم جهان گذران را

از مغبچگان بسکه در او غلغل شادیست

نشنیده کس آوازه ی اندوه جهان را

دیری نه، بهشتی، ز می و مغبچه در وی

از کوثر و از جام فراغت دل و جان را

آن دیر که هر مست که آنجا گذر انداخت

خود گم شد و گم کرد ز خود نام و نشان را

دیری که سر از سجده ی بت باز نیاورد

هرکس که در او خورد یکی رطل گران را

مسجد نه که در وی می و می‌خواه نگنجد

سد جوش در این راه هم این را و هم آن را

غلتیده چو ما پیش بتی مست به بویی

هر گوشه هزاران و نیالوده دهان را

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

ترسا بچه‌ای کز می و جامش خبرم نیست

خواهم برمش نام ولی آن جگرم نیست

کافر شدم از بسکه کنم سجده به پایش

اینست که زناری از او بر کمرم نیست

ناقوس نوازم که مناجات بت اینست

در حلقه ی تسبیح شماران گذرم نیست

آنجا که صلیب است نمودار سر دار

پایم شد و کم گشت و سراغی ز سرم نیست

گر خدمت خنزیر کند امر چه تدبیر

گیرم ره خدمت که طریق دگرم نیست

شیخی پس سد چله پی دختر ترسا

آن کرد، از او غیرت دین بیشترم نیست

ترسا بچه گو باده از این مست ترم ساز

تا بستن زنار بگویم خبرم نیست

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

گر عشق کند امر که زنار ببندیم

زنار مغان در سر بازار ببندیم

سد بوسه به هر تار دهیم از پی تعظیم

تسبیح بتش بر سر هر تار ببندیم

گر صومعه داران مقلد نپسندند

هر چند گشایند دگر بار ببندیم

معلوم که بر دل چو در لطف گشاید

آن عشق که بر خویش به مسمار ببندیم

بر لب تری باده و خشک ار نم او حلق

پیداست چه طرف از در خمار ببندیم

آن باده خوش آید که دود بر سر و بر گوش

راه سخن مردم هشیار ببندیم

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

خواهم که شب جمعه‌ای از خانه ی خمار

آیم به در صومعه ی زاهد دین دار

در بشکنم و از پس هر پرده ی زرقی

بیرون فکنم از دل او سد بت پندار

بر تن درمش خرقه ی سالوس و از آن زیر

آرم به در صومعه سد حلقه ی زنار

مردان خدا رخت کشیدند به یکبار

چیزی به میان نیست بجز جبه و دستار

این صومعه داران ریایی همه زرقند

پس تجربه کردیم همان رند قدح خوار

می خوردن ما عذر سخن کردن ما خواست

بر مست نگیرند سخن مردم هشیار

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

رفتم به در مدرسه و گوش کشیدم

حرفی که به انجام برم پی، نشنیدم

سد اصل سخن رفت و دلیلش همه مدخول

از شک و گمانی به یقینی نرسیدم

بس عقده که حل گشت در او هیچ نبسته

یک در نگشودند ز سد قفل کلیدم

گفتند درون آی و ببین ماحصل کار

غیر از ورقی چند سیه کرده ندیدم

گفتند که در هیچ کتابی ننوشتند

هر مسأله عشق کز ایشان طلبیدم

جستم می منصور ز سر حلقه ی مجلس

آن می‌طلبی گفت که هرگز نچشیدم

دیدم که در او دردسری بود و دگر هیچ

با دردکشان باز به میخانه دویدم

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

المنة لله که ندارم زر و سیمی

کز بخل خسیسی شوم، از حرص لئیمی

شغلی نه که تا غیر برد مایده ی خلد

باید ز پی جان خود افروخت جحیمی

نه عامل دیوان و نه پا در گل زندان

نی بسته ی امیدی و نی خسته ی بیمی

ماییم و همین حلقی و پوشیدن دلقی

یک گوشه ی نان بس بود و پاره گلیمی

بهر شکمی کاوست پی مزبله مزدور

دریوزه ی هر سفله بود عیب عظیمی

ز آنجا که بود سیری چشم و دل قانع

ده روز بسازم نه به قرصی که به نیمی

گر روح غذا گیرد از آن باده که ماراست

سد سال توان زیست به تحریک نسیمی

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

دارم ز زمان شکوه نه از اهل زمانه

کو مطرب و سازی که بگویم به ترانه

خواهم که سر آوازه‌ای از تازه بسازم

کآرند به بازار به آواز چغانه

سر کندن و انداختنش را چه توان گفت

مرغی که نه آبی طلبیده‌ست و نه دانه

در عهد که بوده ست که یک بار شنوده‌ست

تاریخ جهان هست فسانه به فسانه

بلبل هدف تیر نمودن که پسندد

خاصه که بود بلبل مشهور زمانه

جز عشق و محبت گنهم چیست، چه کردم

ای تیر غمت را دل عشاق نشانه

ساقی سخن مست دراز است، بده می

تا درد سر شکوه کشد یا ز میانه

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

گر شکوه‌ای آمد به زبان بزم شراب است

باید که بشویند ز دل عالم آب است

زینش نتوان سوخت گر از خویش بنالد

آن مرغ که در روغن خود گشته کباب است

ابری برسد روزی و جانش به تن آید

آن ماهی تفسیده که در آب سراب است

گر قهقهه‌اش نیست مخوان مرغ به کویش

آن کبک که آرامگهش جای عقاب است

پا در گلم و مقصد من دور حرم لیک

تا چون برهم ز آنکه رهم جمله خلاب است

وین طرفه که بارم همه شیشه ست پر از می

وقتی که شود شیشه تهی، کار خراب است

کو خضر که تا باز کند چشم و ببیند

خمخانه و خمها که پر از باده ی ناب است

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

میخانه که پرورده‌ام از لای خم او

بادا سر من خاک ته پای خم او

حیف است بزیر سر من، بر سر من نه

آن خشت که بوده ست به بالای خم او

در خدمتم آنجا که برای گل تسبیح

خاکی به کف آرم مگر از جای خم او

سوری و چه سوری ست که در عقد کس آید

بنت العنب آن بکر طرب زای خم او

توفان چه کند کشتی نوحش چه نماید

آبی که زند موج ز دریای خم او

در زردی خورشید قیامت به خود آییم

ما را که صبوحی‌ست ز صهبای خم او

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

وحشی مگر آن زمزمه از چنگ برآید

کز عهده ی شکر می ساقی به درآید

آن ساقی باقی که پی جرعه کش او

خورشید قدح ساز و فلک شیشه گر آید

آن درد که در میکده ی او به سفالی ست

لطفی ست که کرده ست چو در جام زر آید

خواهد ز سبوی می او تاج سر خویش

آن کس که سدش بنده ی زرین کمر آید

در کوچه ی میخانه ی او گر فکنی راه

بس خضر سبوکش که ترا در نظر آید

گر در بزنی، سد قدحت پیش دوانند

آن وقت که آواز خروس سحر آید

گو میر شبش گیر و بزن سخت و ببر رخت

مستی که شبانگاه از آنجا به درآید

ما گوشه نشینان خرابات الستیم

تا بوی میی هست در این میکده مستیم

***

رباعیها

یا رب که بقای جاودانی بادا

کامت بادا و کامرانی بادا

هر اشربه‌ای کز پی درمان نوشی

خاصیت آب زندگانی بادا

***

عشرت بادا صبح تو و شام ترا

آغاز تو را خوشی و انجام ترا

شبهای ترا باد نشاط شب عید

نوروز ز هم نگسلد ایام ترا

***

شد یار و به غم ساخت گرفتار مرا

نگذاشت به درد دل افکار مرا

چون سوی چمن روم که از باد بهار

دل می‌ترقد چو غنچه، بی‌یار، مرا

***

جان سوخت ز داغ دوری یار مرا

افزود سد آزار بر آزار مرا

من کشتنیم کز او جدایی جستم

ای هجر به جرم این بکش زار مرا

***

از بهر نشیمن شه عرش جناب

بنگر که چه خوش دست به هم داد اسباب

گردید سپهر خیمه و انجم میخ

شد سد ره ستون و کهکشان گشت طناب

***

اندر ره انتظار چشمی که مراست

بی نور شد و وصال تو ناپیداست

من نام بگرداندم و یعقوب شدم

ای یوسف من نام تو یعقوب چراست

***

آن سرو که جایش دل غم پرور ماست

جان در غم بالاش گرفتار بلاست

از دوری او به ناخن محرومی

سد چاک زدیم سینه جایش پیداست

***

پیوستن دوستان به هم آسان است

دشوار بریدن است و آخر آن است

شیرینی وصل را نمی‌دارم دوست

از غایت تلخیی که در هجران است

***

شاها سر بخت بر در دولت تست

یک خیمه فلک ز اردوی شوکت تست

گر خیمه ی چرخ را ستونی باید

اندازه ستون خیمه ی رفعت تست

***

اکسیر حیات جاودانم بفرست

کام دل و آرزوی جانم بفرست

آن مایع که سرمایه ی عیش و طرب است

آنم بفرست و در زمانم بفرست

***

شوخی که خطش آیه ی فرخ فالی است

نادیدن آن موجب سد بد حالی است

تا شمع رخش نهان شد از پیش نظر

شد دیده تهی ز نور و جایش خالی است

***

جز فکر جدا شدن ز دلدارم نیست

این صبر هراسنده ولی یارم نیست

دندان به جگر نهادنی می‌باید

اما چه کنم صبر جگر دارم نیست

***

مجنون که کمال عشق و حیرانی داشت

مهری نه چو این مهر که میدانی داشت

این مهر نه عاشقی ست، مهری ست که آن

با یوسف مصر پیر کنعانی داشت

***

شاها سر روزگار پامال تو باد

گردون ز کتل کشان اجلال تو باد

هر صید مرادی که بود در عالم

فتراک پرست رخش اقبال تو باد

***

شاها چو کمان قدر به فرمان تو باد

چون گوی فلک در خم چوگان تو باد

آن سینه ی پر داغ که خصمت دارد

صندوقه ی تیرهای پران تو باد

***

صید افکنی مراد آیین تو باد

عیوق شکارگاه شاهین تو باد

هر سر که نه در پای سمند تو بود

بربسته به جای طبل برزین تو باد

***

شاها در جهان عرصه ی درگاه تو باد

آفاق پراز خیمه و خرگاه تو باد

این خیمه ی بی ستون که چرخش خوانند

قایم به ستون خیمه ی جاه تو باد

***

جرم است سراپای من خاک نهاد

لیکن بودم به عفو او خاطر شاد

ای وای اگر عفو نباشد، ای وای

فریاد اگر جرم نبخشد، فریاد

***

کوی تو که آواره هزاری دارد

هر کس به خود آنجا سر و کاری دارد

تنها نه منم تشنه ی دیدار، آنجا

جایی ست که خضر هم گذاری دارد

***

وحشی که همیشه میل ساغر دارد

جز باده کشی چه کار دیگر دارد

پیوسته کدویش ز می ناب پر است

یعنی که مدام باده در سر دارد

***

گر کسب کمال می‌کنی می‌گذرد

ور فکر مجال می‌کنی می‌گذرد

دنیا همه سر به سر خیال است، خیال

هر نوع خیال می‌کنی می‌گذرد

***

فریاد که سوز دل عیان نتوان کرد

با کس سخن از داغ نهان نتوان کرد

اینها که من از جفای هجران دیدم

یک شمه به سد سال بیان نتوان کرد

***

تیرت چو ره نشان پران گیرد

هر بار نشان زخم پیکان گیرد

از حیرت آن قدرت بخت اندازی

مردم لب خود بخش به دندان گیرد

***

دل زان بت پیمان گسلم می‌سوزد

برق غم او متصلم می‌سوزد

از داغ فراق اگر بنالم چه عجب

یاران چه کنم، وای دلم می‌سوزد

***

یا رب که زمانه دلنوازت باشد

ایام همیشه کارسازت باشد

رخش تو سپهر و زین رخش تو هلال

خورشید به جای طبل بازت باشد

***

می‌خواست فلک که تلخ کامم بکشد

ناکرده ی می طرب به جامم، بکشد

بسپرد به شحنه ی فراق تو مرا

تا او به عقوبت تمامم بکشد

***

شاها به عداوت تو کس یار نشد

کاو در نظر جهانیان خوار نشد

بانشأه ی خصمی تو آنکس که بخفت

در خواب شد آنچنان که بیدار نشد

***

آنان که به کویی نگران می‌گردند

پیوسته مرا به قصد جان می گردند

از رشک نبات می‌دهم جان که چرا

گرد سر هم نام فلان می‌گردند

***

آن زمره که از منطق ما بی‌خبرند

سد نغمه ی ما به بانگ زاغی نخرند

زاغیم شده به عندلیبی مشهور

ما دیگر و مرغان خوش الحان دگرند

***

مجنون به من بی سر و پا می‌ماند

غمخانه ی من به کربلا می‌ماند

جغدی به سرای من فرود آمد و گفت

کاین خانه به ویرانه ی ما می‌ماند

***

ای چرخ مرا دلی ست بیداد پسند

بیمم دهی از سنگ حوادث تا چند

من شیشه نیم که بشکند سنگ توام

مرغ قفسم که گشتم آزاد ز بند

***

یا صاحب ننگ و نام می‌باید بود

یا شهره ی خاص و عام می‌باید بود

القصه کمال جهد می‌باید کرد

در وادی خود تمام می‌باید بود

***

در کوی توام پای تمنا نرود

من سعی بسی کنم ولی پا نرود

خواهم که ز کویت روم اما چه کنم

کاین بیهده گرد پا دگر جا نرود

***

تا پای کسی سلسله آرا نشود

او را سر قدر آسمان سا نشود

باز ار نشود صید و نیفتد در قید

او را به سر دست شهان جا نشود

***

در صید گهت که جان طرب ساز آید

سیمرغ اسیر چنگل بازآید

هر جا که صدای طبل باز تو رسد

سد مرغ دل از شوق به پرواز آید

***

از دیده ز رفتن تو خون می‌آید

بر چهره سرشک لاله گون می‌آید

بشتاب که بی توجان ز غمخانه ی تن

اینک به وداع تو برون می‌آید

***

خوش آن که ره عشق بتی پیماند

بر خاک رهش روی ارادت ساید

یک سو نظرش که غیر پیدا نشود

دل در طرفی که یار کی می‌آید

***

تا شکل هلال گردد از چرخ پدید

کز بهر در شادی عید است کلید

روز و شب عمر بی زوالت باشد

مستلزم اجر روزه و شادی عید

***

نوروز شد و بنفشه از خاک دمید

بر روی جمیلان چمن نیل کشید

کسر را به سخن نمی‌گذارد بلبل

در باغ مگر غنچه به رویش خندید

***

آهنگ سفر می‌کند آن ماه عذار

ای جان که نفس گیر شدی ناله برآر

در محملش آویز دلا همچو جرس

وز ناله و فریاد زبان باز مدار

***

یا رب که در این دایره ی دیر مدار

باشی ز چنان زندگیی برخوردار

کایام شریف عیدش ار جمع کنند

سد عمر ابد به هم رسد بلکه هزار

***

دانی شاها که مهر فرخنده اثر

تحویل حمل نمود و بودش چه نظر

تا روز نشاطت که به گلشن گذرد

هر روز فزونتر بود از روز دگر

***

ای صیت معالجات تو عالم گیر

و آوازه ی تو کرده جهان را تسخیر

یا رب که جدا مباد تا عالم هست

صحت ز تنت چو نور از بدر منیر

***

آن شمع که دوش بود تب تا سحرش

صحت پی رفع تب در آمد ز درش

تب از بدنش راه‌ گریزی می‌جست

فصاد جهاند از ره نیشترش

***

ای منشأ دانایی و ای مایه ی هوش

بفرست از آن که تا سحر خوردم دوش

بسیار نه، کم نه، آن قدر بخش که من

هشیار نگردم و نمانم مدهوش

***

ای جان و تنم مطیع و شوق تو مطاع

رفتی و جدا زان رخ خورشید شعاع

هیهات که جان وداع تن کرد و نداد

چندان مهلت که تن شتابد به وداع

***

فن تو و سد هزار برهان کمال

شغل من و یک جهان خیالات محال

تو منزوی مدرسه ی عالی فضل

من بیهده گرد راست بازار خیال

***

در نامه رقم ز خانه‌ای یافته‌ام

وز عنبر تر شمامه‌ای یافته‌ام

از شوق دمی هزار بارش خوانم

گویی تو که گنج نامه‌ای یافته‌ام

***

تا کار جهان به کام کس نیست مدام

عیش تو مدام باد و کار تو تمام

در مجلس عشرت تو غم خوردن دهر

یا رب که بود چو روزه در عید حرام

***

تا در ره عشق آشنای تو شدم

با سد غم و درد مبتلای تو شدم

لیلی ‌وش من بحال زارم بنگر

مجنون زمانه از برای تو شدم

***

امشب همه شب ز هجر نالان بودم

با بخت سیه دست و گریبان بودم

قربان شومت دی به که همره بودی

کامشب همه شب به خویش گریان بودم

***

از آبله‌ای تازه گل باغ ارم

حاشا که شود طراوت روی تو کم

نی جوهر حسن لاله است از ژاله

نی زیور خوبی گل است از شبنم

***

ای آنکه به یکرنگی تو متصفم

در بندگیت مقرم و معترفم

با «قاف» و «ر» و « الف، ب» و «ه» ز کرم

بفرست بدست «غین» و « لام» و « الفم»

***

تا کی ز مصیبت غمت یاد کنم

آهسته ز فرقت تو فریاد کنم

وقت است که دست از دهن بردارم

از دست غمت هزار بیداد کنم

***

رخسار تو ای تازه گل گلشن جان

کز آبله شبنمی نشسته ست بر آن

لاله ست ولی آمده با ژاله قرین

ماهی‌ست ولی کرده به سیاره قران

***

تا بود چنین بود و چنین است جهان

از حادثه ی دهر کرا بود امان

بلقیس اگر به ملک جاویدان رفت

جاوید تو مانی ای سلیمان زمان

***

خورشید که هست شمسه ی هفت ایوان

خواهی که بگویمت که چون گشت عیان

زد رفعت شاه خیمه بیرون از چرخ

ماندش ز ستون خیمه بر چرخ نشان

***

در نفی رخت شمع شبی راند سخن

روزش دیدم گرفته کنجی مسکن

ماننده ی عاصیی که در روز جزا

با روی سیاه سر برآرد ز کفن

***

ای مدت شاهی جهان مدت تو

در عید سرور خلق از دولت تو

گر عید تواند که مجسم گردد

آید ز پی تهنیت خلعت تو

***

ای رفعت و شان فروترین پایه ی تو

خوبی یکی از هزار پیرایه ی تو

از بهر خدا سایه زمن باز مگیر

ای سایه ی رحمت خدا سایه ی تو

***

خوش آن که شود بساط مهجوری طی

در بزم وصال می‌کشم پی در پی

می‌جویمت آنچنان که مهجور وصال

مشتاق توام چنان که مخمور به می

***

گر درخور مهرم احترامی بودی

نزدیک توام قدر تمامی بودی

من می‌گفتم که عشق من تا به کجاست

گر زانطرف از عشق مقامی بودی

***

ای کاش برات من براتی بودی

کز مفلسیم خط نجاتی بودی

بالله که آنچنان براتی می‌بود

گر از طرف تو التفاتی بودی

***

در عهد معالجات تو بیماری

بیکار شد از شیوه ی خلق آزاری

نی از پی آزار به سوی تو شتافت

آمد که شکایت کند از بیکاری

***

گر با تو گهی نظر کنم پنهانی

لازم نبود که طبع خود رنجانی

من بودم و دیدنی چو این هم منع است

آن نیز به یاران دگر ارزانی

***

ای درگه تو عیدگه روحانی

در تهنیتت هم انسی و هم جانی

از لطف تو عیدیی طمع دارم لیک

ترسم که توام طفل طبیعت خوانی

***

مثنویها

***

گله‌ای دارم از تو و گله‌ای

که نگنجد به هیچ حوصله‌ای

گله‌ای دود در دماغم از آن

گله‌ای باد بر چراغم از آن

***

در گله گزاری و ستایش

اهل دارالعباده غیر از شاه

کش خدا دارد از گزند نگاه

کیمیای حیات خسته دلان

خوی زدای جبین منفعلان

چشم حلمش خطای پوش همه

بانگ منعش برون ز گوش همه

دارم از بله تا به دانشمند

به طریق ادب سؤالی چند

اولا یک سؤالم این ز شماست

که بگویید اختراع کجاست

که هنرمندی افسری سازد

نه به طرحی که دیگری سازد

افسری از زرش عصابه و ترک

خیره زو چشم عقل و دیده ی درک

کرده پیرایه‌اش ز گوهر و در

از درش گوش هوشمندان پر

طرح آن اختراع طبع سلیم

نه باندام تاج‌های قدیم

برد آن را برون ز مجلس شاه

ایستاده که کی بیابد راه

چون شود بخت یار و یابد بار

کارش افتد به عرض صنعت کار

فرصت عرض آن هنر یابد

اندکی راه بیشتر یابد

آورد ناگه از صف بالا

پیش بهر شکست آن کالا

تاج دوزی به رسم همکاری

تاجی از تاج های بازاری

نه که تاج نوی، کهن تاجی

ترک آن هر یکی ز حلاجی

پاره‌ای شال و پاره‌ای مخمل

شال آن خوب و مخملش مهمل

بوریا با حریر پیوسته

برهم از لیف پاره‌ای بسته

کرده محکم بر او به موی دمی

سخت خر مهره‌ای به پار دمی

مهره‌ای را که برده نکبتیی

هر یک از ته بساط محنتیی

دوخته بی‌مناسبت هر سوش

که منم اوستاد تاج فروش

هست تاج مرصعی تاجم

می‌فروشم به شه که محتاجم

اول این تاج را ببیند شاه

زانکه تاجی‌ست سخت خاطرخواه

پادشاهان هند این افسر

می‌خریدند سد برابر زر

من ندادم که مفت و ارزان بود

قیمتش سد برابر آن بود

خرد از صنعتش فروماند

هر که این جنس دوخت، او داند

چون که تعریف آن به جای آرد

نظر از جمع زیر پای آرد

گوید ای مرد تاج زر پیرای

که چو کفشی فتاده در ته پای

ما نمودیم کار و حرفت خویش

تو بیا و بیار صنعت خویش

نوبت تست، کار خود بنمای

تاج گوهر نگار خود بنمای

کاین بزرگان هنر شناسانند

ناقدانند و زر شناسانند

واقفان دقایق هنرند

هر یکی بهتر از یکی دگرند

او در این گفت و گوی خاطر جمع

که دگرها چو دود و اوست چو شمع

وه چه شمعی که آفتاب منیر

پیش او جمله همچو ذره حقیر

واقف رنج هر سخن سنجی

عقده دان طلسم هر گنجی

سر ز آداب دانی اندر پیش

او به تعریف تاج کهنه ی خویش

ریش کرده سفید و اینش هوش

که کجا شاه و کهنه تاج فروش

آن که از تاج زر نماید عار

با چنان تاج کهنه‌ایش چه کار

زین سؤالم که رفت چیست جواب

زو بنالم نخست یا ز اصحاب

همه قادر به منع او بودید

هیچ منعش چرا نفرمودید

مدعا زین چه بود حیرانم

خود بگویید، من نمی‌دانم

***

ای سخن را قبول و رد ز شما

خوبیش از شما و بد ز شما

هیزم از اتفاقتان سندل

بوریا ز التفاتتان مخمل

زند را گر به لطف بنوازند

حکم فرمای مصحفش سازند

لیکن این سیمیاست محض نمود

گر نمودش بود ندارد بود

قلب ماهیت از شما ناید

آنچه آید ز سر، ز پا ناید

ریش و دستار نکته دان نبود

این محک جز به جیب جان نبود

محک جان به دست هر کس نیست

نقد جیب قبای اطلس نیست

نفس ظاهر که در برون در است

کی ز حال درونیش خبر است

مور در چاه کی خبر دارد

که ستاره کجا گذر دارد

پر سیمرغ بردهد مگرت

که شود اوج قاف پی سیرت

پشه نازد بدین که پر دارد

لیک عنقا پری دگر دارد

کی به عنقا رسی تو با مگسی

پر عنقا بجوی تا برسی

صعوه کز باز اخذ بال کند

پر خود نیز پایمال کند

نیست چون فر و زور بال گشای

گو به خود بند پشه بال همای

من به خود برنبسته‌ام این بال

که ز اوج اوفتم شوم پامال

این پری را که من برآوردم

با خود از جای دیگر آوردم

طایر فطرتم بلند پر است

جای پروازگاه من دگر است

گر تو بر اوج من گذر یابی

همه عیب مرا هنر یابی

تو چه دانی به زیر سقف سرای

که برون تا کجاست سیر همای

تو همین سقف خانه بینی و بس

کش پرد پشه در هوا و مگس

نی نی آنسوی سقف جایی هست

قله ی قاف را هوایی هست

اوج پروازم ار بود انصاف

هست قایم مقام قله ی قاف

این ریاحین ز قاف روید و بس

کش نیاری تو در شماره ی خس

طوبی آن نخل باغ رضوانی

نشود خس گرش تو خس خوانی

سدره کش عرش منتها گردد

کی به نقص کسی گیا گردد

تو تیر بر درخت سدره زنی

لیک ترسم که بیخ خود فکنی

می‌بری بیخ و بر سر شاخی

سخت بر قصد خویش گستاخی

گردنی کاو به تیغ جنگ کند

بر گلو راه لقمه تنگ کند

سوی بالا کند چو دود گریز

دست سیلی زنان آتش تیز

مرو این راه کاین ره خونخوار

حرب پای تهی‌ست با سر مار

شعله را تیغ تیز و تو مسکین

مرد برفین و جوشن مومین

ترسمت شعله بنگری وز بیم

بول بر خود کنی تو مرد سلیم

هول این حربگاه روحانی

تا نیایی به حرب کی دانی

***

ظل بکتاش بیگ تا جاوید

باد چون چتر بر سر خورشید

لامکان عرض عرصه گاهش باد

چرخ و انجم صف سپاهش باد

بر کمر آفتاب قرص زرش

قبه ی سیم ماه بر سپرش

سلطنت در ثنای شوکت او

عاشق خدمت عدالت او

آنکه در کینش استوار آید

تن بی‌سر به پای دار آید

چون گره زد به گوشه ی ابرو

دل گردان گریزد از پهلو

زهر چشمش به غایتی قتال

که کشد گر گذر کند به خیال

خنده چون از لبش پدید شود

شام ماتم صباح عید شود

در بساطی که او جدل خواهد

چون اجل رخصت عمل خواهد

نیزه‌اش تا سری بجنباند

یک جهان جسم بی‌روان ماند

آن کمان را که جان دهد به خدنگ

چون کند چاشنی به عرصه ی جنگ

زان صد اگر زه کمان آید

تیر بر سد هزار جان آید

گر کمند افکند بر این ایوان

خمش افتد به گردن کیوان

تیغ او نیمکش نگردیده

سر سد صف ز دوش غلتیده

تیرش اندر کمان هنوز که مرگ

لشکری را نموده غارت برگ

چابکیهاش گر بر آن دارد

کره ی باد زیر ران آرد

کره‌ای آنچنان گسسته لگام

چون به نخجیر تازدش به دو گام

در زه آرد کمان سخت و به تیر

زخم سازد دو جانب نخجیر

شهسواری بدین سبکدستی

کس نیاید به عرصه ی هستی

پایش اندر رکاب دولت باد

ابدش در عنان مدت باد

ای به تو اعتماد جاویدم

پشت بر کوه از تو امیدم

برگ امیدم از عنایت تست

نازش جانم از حمایت تست

گله‌ای دارم از تو و گله‌ای

که نگنجد به هیچ حوصله‌ای

گله‌ای دود در دماغم از آن

گله‌ای باد بر چراغم از آن

گله‌ام این که دی به مجلس عام

که در او بود خلق شهر تمام

زمره‌ای در شکست من بودند

جد نمودند و جهد فرمودند

ناقصی را که پیش اهل کمال

جای ندهند جز به صف نعال

جز در این شهر ز اهل ایامش

نشنیده‌ست هیچکس نامش

گر ورقها همه بگردانند

کافرم گر دو بیت از او خوانند

عمری از فکر خویش را کشته

بسته برهم ز شعر یک پشته

پشته‌ای را که بسته از اشعار

کس نخواهد گشود جز عطار

شعر خشکی که گر در آب افتد

ماهی از آب در سراب افتد

بدل بارک الله و تحسین

معنی و لفظ را بر او نفرین

بر منش حکم برتری دادند

به شکست منش فرستادند

می‌توانستیش چو از جا جست

کش نشانی به یک اشاره ی دست

از تو یک زهر چشم اگر دیدی

به خدا گر کسش دگر دیدی

بود یک چین ابرو از تو بسش

که شود بسته در گلو نفسش

گله چون نبودش دعا گویی

که نیرزد به چین ابرویی

***

جاودان پادشاه و دولت شاه

شاه رحمت فزای زحمت کاه

مسندش پایتخت بخشش وجود

همتش پادشاه ملک وجود

دخل سد ملک خرج یک نفسش

بسته سیمرغ زله ی مگسش

بر درش ایستاده دوش به دوش

هر طرف سد گدای مخمل پوش

دست او را ز شغل زر باری

هیچگه کس ندیده بیکاری

تا به احسان گشاده دارد دست

هرگز انگشت با کفش ننشست

بسکه احسان اوست پیوسته

راه اغراق بر سخن بسته

شاه دشمن گداز دوست نواز

هر دو را کار از او به سوز و به ساز

دوست سوزی‌ست این که با من کرد

کار من بر مراد دشمن کرد

چشم اینم نبود چون باشد

که ز من مدعی فزون باشد

وه چه گفتم که مدعی نی نی

با من او را چه قدرت دعوی

کیست او هر ندان بر نشناس

فرق ناکرده فربهی ز آماس

من کیم نکته دان موی شکاف

سره و قلب دهر را صراف

او اگر شیشه است من سنگم

او اگر آینه‌ست من زنگم

تا رسیدم به او تباه شدم

تا گذشته بر او سیاه شدم

کیست او خوش نشین خوش باشی

که فتد چون مگس به هر آشی

کیستم من همای گردون پر

که نزد در هوای هر دون پر

او اگر تیهوی‌ست من بازم

او اگر سحر شد من اعجازم

هست تیهو زبون چنگل باز

سحر گم شد چو رو نمود اعجاز

کیست او پیر پر کرشمه و ناز

از جوانانش چشم عرض نیاز

من کیم گشته در جوانی پیر

از همه در نیاز ناز پذیر

او اگر طامع خوش آمد گوست

طبع من قانع تغافل جوست

او اگر هر زمان پی درویست

پیش من خرمن جهان به جوییست

شاعر قانعم مجرد گرد

از همه چیز و از همه کس فرد

دو جهان پیش من پشیزی نیست

هیچ چیزم به چشم چیزی نیست

عار از صحبت جهان دارم

فخر از این خاک آستان دارم

غرض من نه قیلغ و نه قباست

طعنه ی شاعران دهر بلاست

چون از این سرزنش برآرم سر

که چو او بی ز من بود بهتر

زهر بی‌لطفیی عجب خوردم

تو بمان جاودان که من مردم

من که مشهور قاف تا قافم

می‌زنم لاف و می‌رسد لافم

از در روم تا به هند و ختای

یادگاری بود ز من همه جای

هست بر هر جریده‌ای نامم

گشته نامی سخن در ایامم

نکته دانان اگر نو، ار کهنند

همگی پیروان طرز منند

در خراسان و در عراق منم

که نباشد عدیل در سخنم

هر کجا فارسی زبانی هست

از منش چند داستانی هست

هیچم از طبع بر زبان نگذشت

که به یک ماه در جهان نگذشت

یک مسافر نیامد از جایی

که نبودش ز من تمنایی

یا غزل جست‌ یا قصیده ی من

کز تو ثبت است بر جریده ی من

کرده مداحی تو مشهورم

اینهمه زان به خویش مغرورم

غره زانم که مدح خوان توام

شهرتم این که در زمان توام

ورنه من از کجا و دعوی

صورتی چند جمله بی‌معنی

آن کزو هست حیدری بهتر

نبرد نام شاعری بهتر

***

ای به شوکت غیاث دولت و دین

عدل تو زیور شهور و سنین

زنگ ظلم از زمین زدوده ی تست

در داد و دهش گشوده ی تست

کس در این دولت قوی پیوند

وز دو خونی ندید جز در بند

زان به زندان سرای تنگ حباب

گشته محبوس باد بر سر آب

که رود شب روانه در گلزار

برده شاخ شکوفه را دستار

بسکه قهرت رود گسسته جلو

گر بود کیسه بر و گر شبرو

دست آن یک وداع شانه کند

پای این یک ز ران کرانه کند

جمریان را ز چوب تو بر و دوش

نایب دستگاه نیل فروش

غضبت راز دار قهر خدای

مرگ پیشش به خاک ناصیه سای

دست فرمان دهی قوی از تو

رسم انصاف را نوی از تو

هر چه حکمت بر آن اشاره نمود

راه تبدیل گشت از آن مسدود

نه غم از کم، نه شادی از بیشت

هستی و نیستی یکی پیشت

بهر مهمان و غیر مهمانت

هست گسترده دایمی خوانت

خادم مطبخ تو آورده

بهر یک کس طعام ده مرده

کرده خوانت ز فرط نعمت ناز

سیر چشم نیاز و دیده ی آز

محک نقد حال قلب و سره

حال خوان صحیفه ی بشره

زمره پیرای نکته آرایان

منتها بین دوربین رایان

میر عادل پناه دین و دول

عدل تو پاسبان ملک و ملل

ای به عدلت عدیل نابوده

شهری از عدل و دادت آسوده

ظلم از انصاف تو هزیمت کرد

به طریقی که کس ندیدش گرد

گرد ظلمی نشسته بر رویم

که ندانم که چون فروشویم

گرد این غم ز روی خون بسته

دیده دریا شد و نشد شسته

وه چه گردی که روی گردآلود

زیر این گرد غصه‌ام فرسود

گرد دردی و گرد اندوهی

بار هر ذره‌ای از آن کوهی

ناله فرماست کوه اندوهم

ناله چون نبودم مگر کوهم

چون ننالم که لعل و سنگ یکیست

شهد را نرخ با شرنگ یکیست

کاش بودی یکی چه گفتم آه

مشک را نیست قدر خاک سیاه

جای در دیده کرده خاکستر

سرمه را کس نیاورد به نظر

کفش بر سر نهند و پا بر تاج

لعل سازند زیر دست زجاج

بر مانند عندلیب از باغ

جای گلبانگ او دهند به زاغ

سر تاووس کم ز پا دانند

بوم را بهتر از هما دانند

ناف آهو به خاک جای دهند

فضله ی گربه‌اش به جای نهند

تنگ سازند جا به پرتو شمع

کرم شب تاب آورند به جمع

بحر زخار خشک گردانند

منجلابش به جای بنشانند

کرده نسخ زبور را اثبات

بهر ترویج انکرالاصوات

سخت بربسته دست و پای پلنگ

همچو شیرش دوانده موش به جنگ

گر هژبر است چون فتاده به چاه

دست یابد بر او کمین روباه

مرد کش دست و پاست در زنجیر

غالب آید بر او مخنث پیر

فیل نر کاو به کو در افتاده

عاجز آید ز پشه‌ای ماده

شیرم و بیشه‌ام نیستانی‌ست

که به هر نی هزار دستانی‌ست

چه نیستان که نیشکر زاری

هر نیش توتی شکر باری

نی و توتی یکی چه بلعجبی‌ست

عجمی نیست این سخن عربی‌ست

سر این نکته نکته دان داند

این لغت صاحب بیان داند

فهم این منطق سلیمانی

شاه می‌داند و تو می‌دانی

می‌رسد حضرت سلیمان را

فهم کردن زبان مرغان را

آن سلیمان که اسم اعظم هست

پیش نقش نگین او پا بست

آن کزو اینچنین گهر سنجم

آن که بست این طلسم بر گنجم

در نطقم چنین گشوده از اوست

زنگ آیینه‌ام زدوده از اوست

آن که طبعم چو فرصتی دریافت

به ثنا گوییش دو اسبه شتافت

آن که در مدح خوانیش علمم

عشق ورزد به مدح او قلمم

شیرم و بر درش به بند درم

وقف آن آستانه گشته سرم

غرشم این کلام هیبت زای

که ز هولش جهد هژبر از جان

گوره خر هست آرمیده هنوز

شیر و غریدنش ندیده هنوز

شیر را بند گر شود پاره

میرد از بیم گور بیچاره

گریه بر حال آن گوزن اولی‌ست

که به شیران شرزه‌اش دعوی‌ست

شاعران کیستند؛ شیرانند

گرسنه خفته، چشم سیرانند

فارغ از فکر صید و بی‌صیدی

ایمن از ننگ قید و بی‌قیدی

قیدها را همه گسسته ز خویش

لوح هستی خویش شسته ز خویش

تنشان را ز شال عاری نه

وز لباس زر افتخاری نه

گر بود شال پاره می‌پوشند

گر بود خشک پاره می‌نوشند

چه کنند اسب و استر رهوار

پای را باد قوت رفتار

عیسی ار ره سپر به پا بودی

غم کاه خرش کجا بودی

پای را ماندگی مباد که پای

بی جو و کاه هست ره پیمای

ره روی کاو پیاده پوید راه

ندود هر طرف پی‌جو و کاه

استر و اسب و خانه و اسباب

خس و خارند در ره سیلاب

سیل چون از فراز شد به نشیب

کند از جایشان به نیم نهیب

آنچه با ذات آمده‌ست نکوست

غیر از آن جمله سبزه ی لب جوست

سبزه ی طرف جو بود خرم

لیک تا جوی از آب دارد نم

چون نم از سبزه باز گیرد پای

گلخنی را شود متاع سرای

سبزی سبزه ذاتی ار بودی

نشدی شعله ی سیه دودی

آب رویش نبردی آتش تیز

بخت سبزش نمی‌نمود گریز

هر چه آن گاه هست و گاهی نیست

پیش عقلش زیاده راهی نیست

به عوارض جماعتی نازند

که اسیران نعمت و نازند

هر که همچون تو همتش عالی‌ست

فارغ از کیسه ی پر و خالی‌ست

کمی و بیش این سرای غرور

عاقلان بنگرند لیک از دور

هر چه این نقشهای بیرونی‌ست

در کمی گاه و گه در افزونی‌ست

طفل طبعان بر آن نظر دارند

بالغان دیده ی دگر دارند

چشم سر حالت درون بیند

چشم سر خلعت برون بیند

چشم سر جبه بیند و دستار

چشم سر قول بیند و کردار

دیده ی سر درون دل نگرد

دیده ی سر برون گل نگرد

بس از آن چشم آب و گل بین هست

کم از این چشم نقش دل بین هست

داد از این دیده‌های ظاهر بین

ریش و دستار و وضع شاعر بین

ریش و دستار هر که به بینند

از همه شاعرانش بگزینند

نادر عصر خویش خوانندش

پهلوی خویشتن نشانندش

گوز خر گر جهد ز کون دهانش

آفرینها شود نثار بیانش

سد قلم زن قلم به دست آیند

که ورقها بدان بیارایند

لیک آن حشو را رقم کردن

نیست جز ظلم بر قلم کردن

نه همین ظلم بر قلم باشد

بر مداد و ورق ستم باشد

ظلم اندر جهان علم و عمل

وضع هر شیء بود به غیر محل

وضع شیئی که آن به جا نبود

ضدعدل است و آن روا نبود

حاکم عادلی و دانا دل

فارق معنی حق و باطل

عدل باشد که من به صف نعال

جا کنم با هزار عقد لآل

خصم من کیسه پر ز مهره ی خر

بر سر صف نهد بساط هنر

ظلم نبود که با چنان سخنی

که بود مهزل هر انجمنی

ضد من دست رد دراز کند

در نطق مرا فراز کند

با وجود کمال پستی قدر

برود در صف سخن تا صدر

مهره ی خر نهد به جای گهر

جای گوهر دهد به مهره ی خر

نیست پوشیده کاین دو فعل قبیح

بود ظلم و چه ظلم، ظلم صریح

بر من این ظلم رفت و در نظرت

منع ننمود طبع دادگرت

نظر لطفت ار به من بودی

غیر بیرون انجمن بودی

گر بدی حامی من الطافت

کی تغافل نمودی انصافت

لب ز آزار رفته بستم و رفت

بر دل این نیشتر شکستم و رفت

دور عدل تو باد پاینده

که کند خیر او در آینده

***

در ستایش ولی سلطان و بکتاش بیگ و قاسم بیگ

ای ظفر در رکاب دولت تو

تهنیت خوان فتح و نصرت تو

مسند آرای ملک امن و امان

قهرمان زمان ولی سلطان

تا بشارت زند به فتح تو مهر

گشته بر کوس چرم گاو سپهر

رایتت کز هر آفت است مصون

نفتد عکسش اندر آب نگون

عزم تو چون عنان بجنباند

راه سیارگان بگرداند

قهرت آنجا که در مصاف آید

کار شمشیر از غلاف آید

هر کجا آورد سپاه تو زور

پیل پنهان شود به خانه ی مور

بر صفی کان به جنگت آمده پیش

مرگ خالی نموده ترکش خویش

بر سپاهی که با تو کرده جدل

گشته دندانه دار تیغ اجل

لشکرت گر بر آسمان تازد

آسمان با زمین یکی سازد

تیغ قهرت به باد پیمایی

بر سر خصم کرده میرایی

چون کند حمله ی تو رو به عدو

پشت کرده مخالف از همه رو

تیر باران تو کند ز شکوه

زره تنگ حلقه در بر کوه

هر کجا تیغ تو سر افرازد

نیزه آنجا منار سر سازد

خنجرت در غلاف فتنه بلاست

چون زبان در دهان اژدرهاست

اژدر از دم به کوره تاب دهد

تا حسامت به زهر آب دهد

سپرت کآسمان نشان باشد

لشکری را حصار جان باشد

دست یازی چو بر کمان ستیز

مرگ خواهد ز تیر پای گریز

تیرت آنجا که پی سپر باشد

دیده ی مور را خطر باشد

بوم و ملک تو خاک رستم خیز

روبهش ضیغم هژبر ستیز

کرم خاکی به خاک این بروبوم

اژدها سیرت و نهنگ رسوم

بسته در بحر و بر نهنگان راه

دشت بر اژدها نموده سیاه

رأی و تدبیرت از خلل خالی

همچو ذات تو رأی تو عالی

عدل تو چون شود صلاح اندیش

گرگ دست آورد به گردن میش

شد ز کوس تو گوش چون سیماب

بانگ تو مضطرش جهاند از خواب

نعل رخشت چو سنگ‌ سا گردد

کوه الماس توتیا گردد

شرر از نعلش ار فراز آید

کوه یاقوت در گداز آید

ملک از انصاف تو چنان آباد

که در او جغد کس ندارد یاد

جغد در خانه ی هما چه کند

ظلم در کشور شما چه مند

ظلم ترک دیار تو داده

به دیار مخالف افتاده

وای بر خصم بخت برگشته

که تو شمشیر و او سپر گشته

کار زخم است تیغ بران را

گو سپر چاک زن گریبان را

از بزرگان کسی بسان تو نیست

خاندانی چو خاندان تو نیست

هر یک از خاندان تو جانی

یا جهانگیر یا جهانبانی

اول آن نیر بلند اقبال

آفتاب سپهر جاه و جلال

ملک آرای سلطنت پیرای

بی‌عدیل زمان به عدل و به رای

مطلع آفتاب دین و دول

مقطع‌ حل و عقد ملک و ملل

کار فرمای چرخ کار افزای

نسق آرای ملک بار خدای

از بن و بیخ ظلم برکنده

تخم عدلش ز جا پراکنده

صعوه شاهین کش از حمایت تو

باز گنجشگ در ولایت تو

شیر گوید ثنای آن روباه

که سگش را بر او فتاده نگاه

رخش او را سپهر غاشیه دار

مدتش را زمانه عاشق زار

نظرش دلگشای دلتنگان

گذرش بوسه گاه سرهنگان

سلطنت مفتخر به خدمت او

تا کی افتد قبول حضرت او

سایه پرورد ظل یزدانی

نام او زیب خاتم جانی

گر امان از گزند خواهد کس

نام عباس بیگ حرزش و بس

طرفه نامی که ورد مرد و زن است

حرز جان است و هیکل بدن است

عین این نام عقل را تاج است

به همین تاج عقل محتاج است

بای این اسم بای بسم الله

الف او ستون خیمه ی جاه

سین او بر سر ستم اره

به مسمای او جهان غره

غره گشته بدو جهان و بجاست

زانکه کار جهان از او به نواست

عالم از ذات او مکرم باد

تا قیامت پناه عالم باد

بر سرش ظل خسروی بادا

پشت نواب از او قوی بادا

بر سرم سایه‌اش مخلد باد

لطف بسیار او یکی سد باد

وصف بکتاش بیگ چون گویم

به که همت ز همتش جویم

تا نباشد سخن چو همت او

نتوان کرد وصف حضرت او

تا نباشد بلندی سخنم

دست بر دامنش چگونه زنم

رفعتش کانچنان بلند رو است

زانسوی چرخ آسمان نواست

عقل و دولت موافقت کردند

از گریبانش سر برآوردند

عقل او حل و عقد را قانون

دولتش دین و داد را مضمون

خاطرش صبح دولت جاوید

رای او نور دیده ی خورشید

آفتاب ار به خاطرش گذرد

سایه ی کوه جاودان ببرد

همه کارش به دانش و فرهنگ

مور در صلح و اژدها در جنگ

قهر او آتش نهنگ گذار

زو سمندر به بحر آتش بار

لطف او مرگ را حیات دهد

به حیات ابد برات دهد

به خدا راست آشکار و نهانش

کرده رفع دویی دلش به زبانش

فخر گو بر زمانه کن پدری

کش خدا بخشد آنچنان پسری

نه پسر بلکه کوه فر و شکوه

زو پدر پشت باز داده به کوه

تا ابد یا رب آن پسر باشد

بر مراد دل پدر باشد

با منش آنقدر عنایت باد

که زبان شرح آن نیارد داد

خواهم از در هزار دریا پر

تا کند آن هزار دریا در

همه ایثار نام قاسم بیگ

پس شوم عذر خواه قاسم بیگ

گر هزاران جهان در و گهر است

در نثارش متاع مختصر است

بود و نابود پیش او همرنگ

کوه با کاه نزد او همسنگ

در شمارش یک و هزار یکی

خاک را با زر اعتبار یکی

گنج عالم برش پشیزی نیست

هیچ چیزش به چشم چیزی نیست

یکتنه چون به کارزار آید

گوییا یک جهان سوار آید

چون زند نعره و کشد شمشیر

بازگردد به سینه غرش شیر

بجهد تیغش از چنار چو مار

زندش گر به سالخورده چنار

چون کشد بر کمان سخت خدنگ

شست صافش کند مشبک سنگ

نیزه چون افکند به نیزه ی مهر

مهر افتد نگون ز رخش سپهر

گر ز باران ابر آزاری

سپهی را کند سپر داری

نگذارد که تیر آن باران

بر سپه بارد و سپه داران

با نهیبش ز خصم رفته سکون

جسته از حلقه ی زره بیرون

در صف رزم تیغ بهرام است

درگه بزم زهره را جام است

جام زهر است یعنی اصل سرور

خرم آنجا که او نمود عبور

تیغ بهرام یعنی آنسان تیز

که ز سهمش اجل نمود گریز

خاطرش آتش ستاره شرار

طبع وقادش آب آتشبار

فکرتش فرد گرد تنها سیر

سد بیابان از او به مسلک غیر

گر همه سحر بارد از رقمش

سر فرو ناورد بدان قلمش

نه بدانسانش همت است بلند

که به اعجاز هم شود خرسند

طبع عالیش چون نشست به قدر

پیش او سحر را چه عزت و قدر

تازگی خانه زاد فکرت او

نازکی بنده ی طبیعت او

سخنش معجزی‌ست سحر نمای

خاطرش آتشی‌ست آب گشای

هر کجا شد سلیقه‌اش معمار

برد قلاب زحمت از بازار

شعر تا در پناه خاطر اوست

هست مقبول طبع دشمن و دوست

علم را در پناه پوینده

درجات کمال جوینده

شعر را کرده در به دولت باز

بر درش یک جهان سخن پرداز

جمله را حامی و پناه همه

خسرو جمله پادشاه همه

در ترقی همه به تربیتش

ناز پروردگان مکرمتش

مجلس آرای عیش خوش نقشان

بهترین شخص برگزیده لسان

باد از صدر تا به صف نعال

مفتخر مجلسش ز اهل کمال

دو گرامی برادر نامی

کآمدند اصل نیک فرجامی

دو دلاور، دو شیر دل، دو دلیر

کآب گردد ز حمله شان دل شیر

دو بهادر، دو مرد مردانه

دو دلیر و دو شیر فرزانه

پشت بر پشت او نهاده چو کوه

هر یکی ز آن دو سد جهان شکوه

هر سه بسته کمر بخدمت سخت

پیش هر یک ستاده دولت و بخت

در رکاب خدایگان باشند

نه که تا حشر جاودان باشند

ظل نواب باد بر سرشان

سد چو وحشی بود ثناگرشان

پدران و برادران و همه

راعی خلق و خلقشان چو رمه

***

در ستایش کاخ میرمیران

ای مقیمان این خجسته مقام

دور باد از شما غم ایام

بر در این بهشت روحانی

عیش و عشرت کنند رضوانی

زین طربخانه ی نشاط انگیز

رفته غم تا در عدم به گریز

این حرم وین ریاض گرد حرم

قصر حور است و بوستان ارم

صحن و سقفش بچشم صنعت بین

زیور آسمان و زیب زمین

کلک نقاش او گه نیرنگ

ناسخ کارنامه ی ارژنگ

حبذا طرح این بنای شگرف

پیش دریاچه ی چو قلزم ژرف

قلزم ژرف و آبش از کوثر

اندر او عکس مهر زورق زر

غایت عمق اندر او نایاب

گاو ماهی ندیدش از ته آب

آب صافش زلال چشمه ی مهر

غرق در وی چو عکس خویش سپهر

ای خوشا جوی سنگ مرمر او

کز بلور است اصل گوهر او

سنگ شفافش آب آینه رنگ

رنگ آیینه‌اش گل از پس سنگ

جوی آن آب سلسبیل سرشت

نایب جوی شیر باغ بهشت

حوضی از هر طرف چو یشم در او

خیره از بس اشعه چشم در او

گشته زان حوض آینه کردار

روز بر آب خضر تیره و تار

ماهی از آلت بیان می‌داشت

وصف آن حوض بر زبان می‌داشت

دیده با ماهیش بجلوه در آب

حوت گردون ز رشگ گشته کباب

صور صفحه ی جدار و درش

نسخه ی لوح بینی و صورش

نقش بی‌جان خانه ی نقاش

یافته جان ز لطف آب و هواش

مطبخش قوت بخش جان همه

بهره ور گشته زان روان همه

نعمتش چون نعیم جنت عام

آتشش نابدیده پخته طعام

آتش و دودش از درون رانده

همچو نامحرمان برون مانده

این بهشت است در سرای وجود

نبود در بهشت آتش و دود

آب فواره‌اش به حوض بلور

کز صفا دم زند ز لمعه ی نور

شمع کافورییست پنداری

در یکی تشت سیم بگذاری

طرفه شمعی که تا به صبح نشور

بزم امید از او بود پر نور

یا رب ای بزم باد فرخنده

شمع دولت در او فروزنده

اندرو تا ابد به وفق مراد

بانی این بنا به دولت باد

آنکه اقبال خادم در اوست

بخت و دولت غلام و چاکر اوست

آسمان طاق درگه جاهش

کهکشان آستان درگاهش

بزم پیرای عیش خانه ی جود

مجلس آرای بزمگاه وجود

میر میران غیاث دین و دول

آفتاب سپهر و ملک و ملل

تا ابد مدت بقایش باد

وین سرای سرور جایش باد

چون نشیند به صدر جاه و جلال

باد وحشی مقیم صف نعال

***

در تاریخ بنای گرمابه

طواف درگه پیر حقیقت

اجازت نیست بی‌غسل طریقت

اگر ره بایدت در خلوت خاص

بپرس اول ره حمام اخلاص

معاذاله زهی فرخنده حمام

که آبش هست آب روی ایام

از آن فایض به خلوتخانه ی گل

هوایی چون هوای خلوت دل

به تحت الارض خورشید جهان سوز

به گلخن تابی او شب کند روز

درونش را به چشم پاک بینان

صفای خاطر خلوت نشینان

برونش را برای تربیت روح

به هر جانب در سد فیض مفتوح

در فیضش به روی کس نبسته

در او وارستگان صف صف نشسته

چه در بیرون درماندی درون آی

بنه در مسلخ وارستگی پای

گذر بر صفه ی پاک اعتقادی

نشین بر فرش عجز و نامرادی

کمر بند امل را عقده کن سست

میان آز بگشا چابک و چست

گشا بند قبای خودنمایی

برون آ از لباس خود ستایی

بنه از سر کلاه عجب و پندار

میارا تن به جبه، سر به دستار

علایق از میان نه بر کرانه

بزن لنگ تجرد عاشقانه

برون آ از صف بالانشینان

برو تا خلوت تنها نشینان

بریز آبی ز آب چشم نمناک

و گر آلایشی داری بشو پاک

چو خود را شستی از لوح مناهی

ز آب گریه‌های عذرخواهی

قدم در مجمع اهل صفا نه

برای خویشتن جانی صفا ده

گروهی بین همه از خویشتن عور

ز خود کرده لباس عاریت دور

همه از جبه و دستار عاری

برهنه از رسوم اعتباری

نشین و آب گرم گریه پیش آر

تو هم آبی به روی کار خویش آر

به سنگ ترک کن پای طلب پاک

ز چنگ قیدهای عالم خاک

توجه کن به دلاک هدایت

که آید بر سر کار عنایت

کشد بر سنگ رحمت پاکی جود

تراشد موی قید بود و نابود

بنا چون می‌شد این حمام دلکش

که آبش آشتی دارد به آتش

تفکر از پی تاریخ آن رفت

پی حمام نقلش بر زبان رفت

چو خواهی سال اتمامش بدانی

بگویم تا بدانی چون بخوانی

چو با فیض است و زو نبود جدا فیض

طلب تاریخش از حمام با فیض

***

از نامه ی پرسوز و گدازشاعر به دلدار سفر کرده

منم با خاک ره یکسان غباری

به کوی غم نشسته خاکساری

چنین افتاده‌ام مگذار غمناک

بیا و ز یاریم بردار از خاک

غبارم را فکن در رهگذاری

که گاهی می‌کند آن مه گذاری

و گر دانی که آن یار مسافر

غباری می‌رساند زان به خاطر

مرا بگذار و خود بگذر به سویش

بنه از عجز رو بر خاک کویش

پس از ظهار عجز و خاکساری

به آن مه طلعت گردون عماری

بگو محنت کش بی‌خان و مانی

اسیری، خسته جانی، ناتوانی

ز بزم شادمانی دور مانده

به کنج بی‌کسی رنجور مانده

چه عود از آتش غم جان گدازی

به چنگ بی‌نوایی نغمه سازی

علمدار سپاه جان گدازان

ترنم ساز بزم نوحه سازان

دعا گویان سرشکی می‌فشاند

به عرض خاک بوسان می‌رساند

***

نهال گلشن جان قامت او

گل باغ لطافت طلعت او

ز قدش سرو دایم پای در گل

صنوبر در هوایش دست بر دل

لبش را در تبسم غنچه تا دید

ز شکر خنده‌اش بر خویش پیچید

به راهش سبزه ی تر سر نهاده

ز خطش کار او برپا فتاده

***

ز دوری طرفه احوالی است ما را

بیا کز هجر بد حالی ست ما را

کسی تا کی به روز غم نشیند

چنین روزی الاهی کس نبیند

تو می‌دیدی که گر روی تو یک دم

نمی‌دیدیم، چون بودیم از غم

کنون چون باشد احوال دل ما

که باشد کنج هجران منزل ما

ز دوری سر به جیب غم نشینم

رود عمری که یک بارت نبینم

***

منم از درد دوری در شکایت

ز بخت تیره ی خود در حکایت

که آخر بخت بد با ما چها کرد

به سد محنت از او ما را جدا کرد

بدین سان بی سر و پا کرد ما را

به کنج هجر شیدا کرد ما را

از این بختی که ما داریم فریاد

چه بخت است این که روی او سیه باد

زدیم از بخت بد در نیل غم رخت

مبادا کس چو ما یا رب سیه بخت

چو ما در بخت بد کس یاد دارد؟

سیه بختی چو ما کس یاد دارد؟

نمی‌دانم که آن ماه شب افروز

که ما را ساخت هجرانش بدین روز

***

نمی‌گفتی که چون گردم مسافر

نخواهم برد نامت را ز خاطر

ز بند غم ترا چون سازم آزاد

خط آزادیت خواهم فرستاد

پی دفع جنون خویش کردن

حمایل سازی آن خط را به گردن

به هجران ساختی ما را گرفتار

زما یادت نیاید، یاد می‌دار

***

الاهی رخش عیشت زیر زین باد

رفیقت شادی و بخت قرین باد

به هر جانب که رخش عیش رانی

کند عیش و نشاطت همعنانی

مبادا هیچ غم از گرد راهت

خدا از رنج ره دارد نگاهت

در آن منزل که چون مه خوش برآیی

کند خورشید پیشت چهره سایی

بزودی باد روزی این سعادت

که دیگر بار با سد عیش و عشرت

وطن سازیم در بزم وصالت

دل افروزیم از شمع جمالت

ز خاک رهگذارت سرفرازیم

به خدمتکاریت جان صرف سازیم

***

خلد برین

خامه برآورد صدای صریر

بلبلی از خلد برین زد صفیر

خلد برین ساحت این گلشن است

خامه در او بلبل دستان زن است

بلبل این باغ پرآوازه باد

دم به دمش زمزمه‌ای تازه باد

طرفه ریاضی‌ست که تا رستخیز

سبزه ی او را نبود برگ ریز

ز آب خضر سرزده گلها در او

غنچه گشا باد مسیحا در او

***

آغاز سخن

طرح نوی در سخن انداختم

طرح سخن نوع دگر ساختم

بر سر این کوی جز اینخانه نیست

رهگذر مردم دیوانه نیست

ساخته‌ام من به تمنای خویش

خانه‌ای اندر خور کالای خویش

هیچ کسم نیست به همسایگی

تا زندم طعنه ز بی‌مایگی

بانی مخزن که نهاد آن اساس

مایه ی او بود برون از قیاس

خانه پر از گنج خداداد داشت

عالمی از گنج خود آباد داشت

از مدد طبع گهر سنج خویش

مخزنی آراست پی گنج خویش

بود در او گنج فراوان به کار

مخزن سد گنج چه، سد سد هزار

گوهر اسرار الاهی در او

آنقدر اسرار که خواهی در او

هر که به همسایگی او شتافت

غیرت شاهی جگرش را شکافت

شرط ادب نیست که پهلوی شاه

غیر شهان را بود آرامگاه

من که در گنج طلب می‌زنم

گام در این ره به ادب می‌زنم

هم ادبم راه به جایی دهد

در طلبم قوت پایی دهد

جهد کنم تا به مقامی رسم

گام نهم پیش و به کامی رسم

کام من اینست که فیاض جود

انجمن آرای بساط وجود

مرحمت خویش کند یار من

کم نکند مرحمت از کار من

آن که به ما قوت گفتار داد

گنج گهر داد و چه بسیار داد

کرد به ما لطف ز لطف عمیم

نادره گنجی و چه گنج عظیم

آن که از این گنج نشد بهره‌مند

قیمت این گنج چه داند که چند

دخل جهان گشته مهیا از این

بلکه دو عالم شده پیدا از این

بود جهان بر سر کوی عدم

بی‌خبر از وضع جهان قدم

نه سخن کون و نه ذکر مکان

نه ز هیولا و ز صورت نشان

نام سما و لقب ارض نه

عمق نه و طول نه و عرض نه

چون نه ز ابعاد نشان بود و نام

قابل ابعاد که بود و کدام

غیر برون بود ز ملک وجود

غیر یکی ذات مقدس نبود

بود یکی ذات و هزاران صفات

واحد مطلق صفتش عین ذات

زنده ی باقی احد لایزال

حی توانا صمد ذوالجلال

بیند و گوید نه به چشم و زبان

زو شده موجود هم این و هم آن

آن که از او دیده فروزد چراغ

وز مدد باصره دارد فراغ

وان که دهد کام و زبان را بیان

هست چه محتاج به کام و زبان

آنچه نه او بود نمودی نداشت

محض عدم بود و وجودی نداشت

خلوتیان جمله به خواب عدم

در تتق غیب فروبسته دم

تیره شبی بود، در آن تیره شب

ما همه در خواب فروبسته لب

شام سیاهی که دو عالم تمام

گم شده بودند در آن تیره شام

موج برآورد محیط قدم

ابر بقا خاست ز بحر کرم

گشت از آن ابر که شد درفشان

حامله در صدف کن فکان

شعشعه ی آن گهر شب فروز

کرد شب تار جهان همچو روز

صبح دل افروز عنایت دمید

باد روان بخش هدایت وزید

کوکبه ی مهر پدیدار شد

هر دو جهان مطلع انوار شد

از اثر گرمی آن آفتاب

دیده گشودند جهانی ز خواب

عقل جنیبت ز همه تاخت پیش

رایت خویش از همه افراخت پیش

فوج به فوج از پی هم می‌رسید

خیل و حشم بود که صف می‌کشید

جیش عدم سوی وجود آمدند

بر سر میدان شهود آمدند

تاخت برون لشکری از هر طرف

پیش جهاندند و کشیدند صف

لشکر حسن از طرفی در رسید

عشق و سپاهش ز برابر رسید

از طرف حسن برون تاخت ناز

وز طرف عشق درآمد نیاز

عشق و سپاهی ز کران تا کران

حسن و وفا بود جهان تا جهان

محنت و درد سپه بی‌شمار

آمد وصف زد ز یمین و یسار

سوز و گداز آمده در قلبگاه

زد علم خویش به قلب سپاه

از صف خود عشق جدا گشت فرد

تاخت بمیدان و طلب کرد مرد

پر جگر آن مرد که شد مرد عشق

آمد و نگریخت ز ناورد عشق

***

در سپاسگزاری

فرض بود بر همه شکر و سپاس

شکر و سپاسی نه به حد قیاس

شکر و سپاسی که خدا را سزد

خالق ما، رازق ما را سزد

رازق ما آن که به خوان نعم

خواند جهان را به وجود از عدم

هست جهان سفره ی احسان او

اهل جهان زله خور خوان او

هر که نه پرورده ی این نعمت است

از سر خوان عدمش قسمت است

مائده ی فیض چه جزو و چه کل

برده از او فیض چه خار و چه‌ گل

او چمن آراست دگرها چمن

باد برد شاخ گل و نسترن

ور نکند طرح چمن از نخست

بر قد گلبن نشود جامه چست

نسخه ی هر گل که رقمها در اوست

شرح کمال چمن آرا در اوست

حرف نگار صحف کاینات

بی ورق و بی قلم و بی دوات

نقش کن لوح درون و برون

صنعتش از تهمت آلت مصون

گر نبود آهن خارا تراش

سنگ کجا بت شود از بت تراش

بتگر اگر تیشه نیارد به دست

پیکر بت را نتوان نقش بست

ور نبود قوت آن پیشه‌اش

رخنه ‌گر کار شود تیشه‌اش

بت که نگارنده شدش بت نگار

چون دهدش کس به خدایی قرار

هست خدا آن که بود بی‌نیاز

در همه کاری همه را کار ساز

آنکه مقدم عدمش بر وجود

چون کندش کس به خدایی سجود

نقش نبود از بت و از بت نگار

کاو همه را بود خداوندگار

پیشتر از نام بت و بت پرست

بود خداوند بدینسان که هست

جان و جسد را به هم الفت فزای

وز دل و جان گرد کدورت زدای

راهنمای خرد راهجوی

کام گشای نفس گرم پوی

پویه‌ ده ابلق گیتی نورد

گرم ‌کن زرده ی آفاق گرد

غالیه‌ سای چمن دلفروز

مجمره گردان گل عود سوز

زنگ‌ زدای دل دلخستگان

قفل‌ گشای در دربستگان

عقده گشاینده ی دشوارها

چاره نماینده ی آزارها

تاب ده لاله ی لعلی چراغ

جام گر نرگس زرین ایاغ

کحل کش باصره ی ماه و مهر

مشعله افروز بساط سپهر

صدر نشان دل روشن‌ ضمیر

خرده‌شناس خرد خرده‌گیر

عقل که هست از همه آگاه‌تر

در ره او از همه گمراه‌تر

راه به کنهش نبرد عقل کس

معرفت الله همین است و بس

صدق ندارد نفس هیچ کس

صادق اگرهست بود صبح و بس

بر سر این لوح رقم مختلف

نیست یکی راست به غیر از الف

نیست در این لجه به غیر از سحاب

آن که شد از حرف حیا نام یاب

هیچ کمر بسته بجز نی نماند

صاف دلی غیر خم می نماند

کیست در این دیر حوادث‌پذیر

غیر خم می ‌که بود گوشه گیر

روی زمین ز اهل هنر رفته‌اند

اهل هنر زیر زمین خفته‌اند

صافی از این میکده باقی نماند

گشت تهی شیشه و ساقی نماند

شمع فروزنده ز پرتو نشست

صبح شد و رونق مجلس شکست

تیره گلی از می گلرنگ ماند

کان تهی از لعل شد و سنگ ماند

گشت تهی بزم ز شمع طراز

ماند همین دوده‌ای از شمع باز

گنج زجا رفت و به جا خفت مار

لیک نه ماری که بود مهره دار

بگذر از این طایفه ی مار وش

بر صفت مار به آزار خوش

خیز و منه پا به سر راهشان

بشنو و مگذر ز گذرگاهشان

پای نهی در ره افعی به خاک

لیک کنندت دم فرصت هلاک

تا نشوی همچو زمین پایمال

دور نشین از همه گردون مثال

روی به مردم منما چون پری

تا طلبندت به سد افسونگری

رخ منما وز همه در پرده باش

بر صفت روز گذر کرده باش

تا چو کند یاد تو در دل گذار

روی دهد گریه ی بی‌اختیار

بگذر از این طایفه ی پرده در

پرده‌نشین باش چو نور بصر

رسم وفا نیست در اهل جهان

همچو وفا پای بکش از میان

باش به عزلتگه خود پا به گل

تا نروی از در کس منفعل

***

حکایت

اهل دلی ترک جهان کرده بود

ز اهل جهان روی نهان کرده بود

رفته و در زاویه‌ای ساخته

وز همه آن زاویه پرداخته

آمده سیر از تک و پوی همه

بسته در خانه به روی همه

مجلسی او دل آگاه او

همدم او آه سحرگاه او

ساخته چون جغد به ویرایه‌ای

دم به دمش خود به خود افسانه‌ای

رفت فضولی به در خانه‌اش

زد به فضولی در کاشانه‌اش

داد جوابش ز درون سرا

کآهن سرد اینهمه کوبی چرا

بستم از آنرو در کاشانه سخت

تا تو نیاری به در خانه رخت

مرد ز بیرون در آواز داد

کای همه را گشته درون از تو شاد

تا ندهد دست مرادی که هست

حلقه ی این در نگذارم ز دست

حلقه ی چشم است بر این در مرا

کز تو شود کام میسر مرا

گفت بگو تا چه هوا کرده‌ای

بر در من بهر چه جا کرده‌ای

گفت مرا آن هوس اینجا فکند

کز تو و پند تو شوم بهره‌مند

گفت نداری اثر هوش حیف

عقل ترا کرد فراموش حیف

گر شوی از نقد خرد بهره‌مند

قیمت این پند شناسی که چند

کاین همه آزار کشیدی ز من

سد سخن تلخ شنیدی ز من

ساخته‌ام در به رخت استوار

می‌روی از درگه من شرمسار

وحشی از این دربدری سود چیست

چیست از این مقصد و مقصود چیست

به که در خانه برآری به ‌گل

تا نروی از در کس منفعل

***

ای رطب تازه‌رس باغ جود

ذات تو نوباوه ی باغ وجود

دانه ی این نخل چو می‌کاشتند

بر ثمری چون تو نظر داشتند

مهر سحر گردی بسیار کرد

بر سر این کشته بسی کار کرد

ابر کرم قطره بسی ریخته

تا ز گل این نخل برانگیخته

جز تو کسی میوه ی این شاخ نیست

غیر تو زیبنده ی این کاخ نیست

کاخ فلک را که برافراختند

خاصه پی چون تو کسی ساختند

کشور هستی‌ست مسلم ترا

حکم رسد بر همه عالم ترا

هر که بغیر از تو سپاه تواند

گوش به در چشم به راه تواند

چرخ جنیبت کش فرمان تست

گوی فلک در خم چوگان تست

دور زده دست به فتراک تو

آمده محراب فلک خاک تو

حیف که باشی به چنین آبروی

بر سر این گوی چو طفلان کوی

آب کزو گشته هر آلوده پاک

می‌شود آلوده به یک مشت خاک

هر که در این خاک عداوت فن است

خاک شود آخر اگر آهن است

آینه هر چند بود صاف دل

زنگ برآرد چو بماند به گل

بگذر ازین خاک و گل عمر کاه

چند کنی آیینه ی دل سیاه

خیز و صفایی بده آیینه را

زو بزدا ظلمت دیرینه را

آینه کز زنگ شده تیره رنگ

مالش خاکستر از او برده رنگ

آتشی از فقر و غنا برفروز

هر چه بیایی ز علایق بسوز

زان کف خاکستری آور به کف

زنگ از آن آینه کن برطرف

تا چو نظر جانب او افکنی

دیده شود هر چه بود دیدنی

آه که آیینه به زنگ اندر است

هر نفسش تیرگی دیگر است

بر همه روشن بود آیینه وار

کز نفس آیینه رود در غبار

آینه ی دل که پر از نور باد

از نفس تیره دلان دور باد

زنگ و غباری چو شود حایلش

رفع نماید دم صاحب دلش

چرخ نگر کز نفس جان فزا

ز آینه ی خور شده ظلمت زدا

هر نفسی را نبود این اثر

می‌وزد این باد ز باغ دگر

کی به همه عمر دم ما کند

آنچه به یک دم دم عیسا کند

روح فزاید دم روح اللهی

با نفس روح کند همرهی

از دم ما طایفه ی بلهوس

زنده شود مرده چو شمع از نفس

گر تو برآنی که به جایی رسی

رسته ز ظلمت به صفایی رسی

صاف دلی را به مقابل گرای

تا شودت ز آینه ظلمت زدای

ماه چو با مهر مقابل شود

وارهد از ظلمت و کامل شود

لیک بسی راه کند طی هلال

تا گذر آرد به مقام و کمال

ره به در کعبه نیابد کسی

تا نکند قطع بیابان بسی

کعبه ی وصل است هوای دگر

سیر ره اوست به پای دگر

فیض در او مرحله در مرحله

نور در او مشعله در مشعله

روح در این قافله محمل کش است

این چه فضا وین چه ره دلکش است

آب درین بادیه اشک نیاز

هادی ره مرحمت کار ساز

دیده ز بس پرتو خورشید تاب

شب پره‌ای در گذر آفتاب

مانده در این ره خرد دور دو

کند در این ره نظر تیزرو

خود به چنین جا که خرد مانده لال

هست زبان را چه مجال مقال

جسم در او راه به جایی نیافت

خواست رود قوت پایی نیافت

جان به حیل می‌کند اینجا مقام

جسم که باشد که بود تیزگام

چند توان بود به دوری صبور

دیده برافروز به نور حضور

هر که در این ره به طلب گام زد

گشت بقای ابدش نامزد

خیز که این راه به پایان بریم

رخت به سرچشمه ی حیوان بریم

کسوت جسم از سر جان برکشیم

یک دو قدح آب بقا در کشیم

غسل برآریم در آب بقا

چهره بشوئیم ز گرد فنا

خامه ی رد بر سر هر بد کشیم

لوح فنا را رقم رد کشیم

چند نشینیم در این کنج تنگ

چند توان کرد به یک جا درنگ

در بن این شیشه ی سیماب گون

بند چو دیوم به هزاران فسون

آه که دیوانه شدم تا بچند

در تن این شیشه توان بود بند

وای که هر چه کنم اهتمام

جز بن این شیشه نیابم مقام

مور چو در شیشه بود سرنگون

جانش از آنجا مگر آید برون

مور کی از شیشه نماید صعود

تا ندمد بال و پرش از وجود

کو پر همت که از اینجا پریم

رخت به سرمنزل عنقا بریم

شهپر همت چو بیابد مگس

کی کندش فرق ز سیمرغ کس

همت اگر پایه فزایی کند

پشه ی بی‌بال همایی کند

همت اگر پای به میدان نهد

گوی فلک در خم چوگان نهد

گر نبود همت ازین نه صدف

گوهر مقصود که آرد بکف

***

حکایت

پادشهی بود ملایک سپاه

بر فلک از قدر زدی بارگاه

در حرمش پرده نشین دختری

اختر سعدی و چه سعد اختری

زلف کجش حلقه کش گوش ماه

چشم غزال از پی چشمش سیاه

خال رخش داغ دل آفتاب

غالیه‌اش پرده ‌در مشک ناب

طره که در پای خود انداخته

دام ره کبک دری ساخته

منظره‌ای داشت چو قصر سپهر

شمسه ی طاقش گل زرین مهر

نسر فلک طایر دیوار او

تاج زحل قبه ی زرکار او

کنگر این منظر عالی مکان

آمده بر قصر فلک نردبان

بود بر آن غیرت بام سپهر

صبحدمی جلوه نما همچو مهر

جلوه ی او دید یکی خرقه پوش

آمد از آن جلوه‌گری در خروش

تیر جگردوزی از آن غمزه جست

بر جگرش آمد و تا پر نشست

تیر که از سخت کمانی بود

رخنه گر خانه ی جانی بود

داشت ز تیرش جگری دردناک

آه کشیدی و تپیدی به خاک

مضطر از آن درد نهانی که داشت

جان به لب از آفت جانی که داشت

ناظر آن منظر عالی بنا

عاشق و دیوانه و سر در هوا

شهر پر آوازه ی غوغای او

هر طرف افسانه ی سودای او

بیخودی او به مقامی کشید

کز همه بگذشت و بخسرو رسید

یافت چو شه حالت درویش را

خواند وزیر خرد اندیش را

گفت در این کار چه سازم علاج

هست بتدبیر توام احتیاج

از جگرش دشنه جگرگون کنم

یا نکنم هم تو بگو چون کنم

گفت بجم کوکبه دانا وزیر

کای بتو زیبنده کلاه و سریر

هست در این کشتن و خون ریختن

سرزنشی بهر خود انگیختن

مصلحت آنست که پنهانیش

جانب خلوتگه خود خوانیش

پرسیش از آتش دل گرم گرم

پس سخنان شرح دهی نرم نرم

پس طلبی آنچه نیاید از او

وان در بسته نگشاید از او

تا بطلبکاری آن پا نهد

خانه بسیلاب تمنا دهد

مرد مدبر بشه ارجمند

هر چه بیان کرد فتادش پسند

شامگهی سایه ی لطف خدای

در حرم خاص‌ترین کرد جای

خواند گدا را بحریم حرم

کرد ز الطاف خودش محترم

گفت که ای سوخته ی داغ دل

داغ غمت تازه گل باغ دل

آنکه چو شمع است ترا سوز ازو

وانکه نشستی بچنین روز ازو

بستن عقدش بتو بخشد فراغ

لیک بسد عقد در شب چراغ

گر بمثل مهر صباح آوری

شامگه او را بنکاح آوری

مرد گدا پیشه چو این مژده یافت

رقص کنان جانب عمان شتافت

کاسه ی چوبین ز میان باز کرد

آب برون ریختن آغاز کرد

خود نه همین یک تنه در کار بود

چشم ترش نیز مددکار بود

مردم آبی چو خبر یافتند

بهر تماشا همه بشتافتند

رفت یکی پیش که مقصود چیست

گرنه ز سوداست در این سود چیست

گفت برآنم که پی در ناب

گرد برانگیزم از این بحر آب

منتظرانش همه حیران شدند

وز سخنش جمله پریشان شدند

لب بگشودند که گر مدتی

دور سپهرش بدهد مهلتی

بسکه ازین بحر برون ریزد آب

عرصه ی این بحر نماید سراب

به که در این بحر شناور شویم

همچو صدف حامل گوهر شویم

گر نکنیمش ز گهر کامکار

زود از این بحر برآرد دمار

همچو صدف در ته دریا شدند

بعد زمانی همه پیدا شدند

پر ز گهر ساخته کف چون صدف

بر لب دریا گهرافشان ز کف

بسکه فشاندند بر آن عرصه در

دامن صحرا ز گهر گشت پر

دید چو آن عاشق همت بلند

خاک پر از گوهر خاطر پسند

رفت و ز در کیسه ی خود ساخت پر

آمد و بر تخت شه افشاند در

ز آمدنش گشت غمین شهریار

فکر بسی کرد بتدبیر کار

فکرت او راه بجایی نیافت

از پی آن درد دوایی نیافت

مرد گدا پیشه زمین بوسه داد

گفت که شاها فلکت بنده باد

گوی فلک قبه ی ایوان تو

ملک بقا عرصه ی جولان تو

چتر زر اندود تو خورشید باد

مطربه ی بزم تو ناهید باد

هست چو ناکامی من کام شاه

نیست ز همت که شوم کام خواه

از مدد همت والای خویش

دست کشیدم ز تمنای خویش

دید چو بر همت او شهریار

کرد بر او عقد جواهر نثار

گفت تویی قابل پیوند من

هست سزاوار تو فرزند من

خواند عزیزان و به سد جد و جهد

بست بدو عقد زلیخای عهد

دامن مقصود فتادش به دست

رفت و به خلوتگه عشرت نشست

مرد گداپیشه که آنجا رسید

از مدد همت والا رسید

همت اگر سلسله جنبان شود

مور تواند که سلیمان شود

***

ای به ره ملک سخن گام زن

از تو بسی راه به ملک سخن

نام سخن از تو مبدل به ننگ

قافیه از نسبت نظمت به تنگ

موی زنخدان گذرانی ز ناف

لیک به آن مو نشوی مو شکاف

گرچه شود ریش بغایت دراز

ریش درازت نکند نکته ساز

پایه ازین مایه نگردد بلند

بز هم ازین مایه بود بهره‌مند

چند عصا رایت شهرت کنی

ریش بر آن پرچم رایت کنی

کرد عصایی و بلند اوفتاد

شعر ترا هیچ بلندی نداد

زین علم زرق به میدان نو

کشور معنی نشود زان تو

کوس کند نوحه بر آن پادشاه

کاو شود اقلیم گشای سپاه

تا نکنی غارت نظمی نخست

ره ننماید به تو آن نظم سست

آنکه بود دخل ز دخلش زیاد

دست به درویش نباید گشاد

مهر خموشی به لب خویش نه

پستی خود را نکنی فاش نه

آب که رو جانب پستی فکند

پستی خود گفت به بانگ بلند

کوس نه‌ای، زمزمه ی کوس چیست

غلغل بیهوده چو ناقوس چیست

خضر نه‌ای، چشمه ی حیوان مجوی

کالبدی منزلت جان مجوی

نظم دلاویز که جان‌پرور است

پاره‌ای از جان سخن‌ گستر است

اهل تناسخ مگر این دیده‌اند

کز سخن خویش نگردیده‌اند

جسم سخن جلوه گه جان کنند

کار مسیحاست که ایشان کنند

نکته وران طایفه‌ای دیگرند

از دگران پاره‌ای انسان ترند

بلعجبی چند که بی سیر پای

از تتق عرش نمایند جای

کرسی سر چون سر زانو کنند

آن طرف عرش تکاپو کنند

روح به دمسازی روحانیان

جسم به همخوابی جسمانیان

گاه چو مو بر سر آتش به تاب

گاه قصب درگذر آفتاب

دامن فکرت به میان کرده چست

رفته به دریوزه ی عقل نخست

حلقه صفت سر شده دمساز پای

حلقه زده بر در این نه سرای

سیر جهان کرده و بر جای خویش

گشته جهان بی‌مدد پای خویش

نادره مرغان همایون اثر

پر نه و مانند ملک تیز پر

بر سر راه کرم لایزال

چشم به ره تا چه نماید جمال

گشته بر آن دایره ی دیرپای

لیک چو پرگار به یک جای پای

پرده گشای رخ ابکار راز

نیل حقیقت کش روی مجاز

ما شطه ی حسن جمیلان فکر

شانه زن زلف خیالات بکر

تا که در این مرحله ی عمر کاه

در پی این خرقه سپاریم راه

قرب سخن مقصد اقصای ماست

ساحت آن ملک طرب جای ماست

هست سخن شاهد دلجوی ما

در طلب اوست تکاپوی ما

شب همه شب ما و تمنای او

خواب نداریم ز سودای او

از اثر بود سخن بود ماست

روی سخن قبله ی مقصود ماست

هست به محراب سخن روی ما

سجده گه ما سر زانوی ما

شب دم از افسانه ی او می‌زنیم

روز در خانه ی او می‌زنیم

نظم که سرمایه ی پایندگی است

پایه ی او غیر چه داند که چیست

پرتو این آتش انجم سپند

دیده ی خفاش چه داند که چند

گرمی خورشید ز عیسا بپرس

خوبی یوسف ز زلیخا بپرس

پایه ی معنی ز فلک برتر است

نکته سرا مرغ ملایک پر است

در خم این دایره ی پرشکن

زمزمه‌ای بود برون از سخن

***

حکایت

نادره گویی ز سخن گستران

نادره در سلک زبان آوران

رفت یکی روز خطایی بر او

تاختن آورد بلایی بر او

والی ملکش به غضب پیش خواند

جور کنانش زبر خویش راند

تند شد و گفت سزایش دهند

وز سرکین کند به پایش نهند

کند بر آن پا که رود ناصواب

تا نکند در ره باطل شتاب

گرچه شب نیستیش در رسید

شب به میان آمد و بازش خرید

صبح کزین مشعل گیتی فروز

شعله کشد، شعله ی آفاق سوز

تیز کنند آتش خرمن فروش

دود برآرند از این تیره روز

از ره بیداد زدندش بسی

قاعده ی داد ندید از کسی

برد کشانش عسس کینه جوی

تلخ سخن گشته، ترش کرده روی

کرد به چندین ستمش کند و بند

کند به پا برد و به زندان فکند

چوب دو شاخش چو نمود از گلو

دست اجل بود گلوگیر او

خم شده دستش به طریق کمان

گشته زه از چوب دو شاخش عیان

طرفه کمانی که قدش همچو تیر

گشته از او مثل کمان خم پذیر

چون نی تیری که بیندازیش

بود نوایی ز سخن سازیش

بر هدفش تیر تمنا رسید

مطلعی از عالم بالا رسید

گشت چو مژگان قلمش اشک ریز

زد رقم و داد یکی را که خیز

بهر بیان کردن احوال من

گشته مجسم صفت حال من

جامه ی او ساخته‌ام کاغذین

داد زنان راست لباس اینچنین

کرد و از آن روش سراپا سیاه

تا طلبد داد من از پادشاه

آن سخن تازه ی پرسوز و درد

برد و به شه داد فرستاده مرد

شاه چو برخواند درآمد ز جای

گفت شتابند به زندان سرای

مژده‌اش از فر همایی دهند

زودش از آن بند رهایی دهند

در قفس آن مرغ خوش الحان که چه

بلبل و محروم ز بستان که چه

خاص‌ترین کس ز ندیمان شاه

رفت به زندان و شدش عذر خواه

ساخت به تشریف شهش بهره‌مند

کرد سرش ز افسر خسرو بلند

او که از آن ورطه ی جانکاه رست

از اثر معنی دلخواه رست

وحشی از این زمزمه ی دلنواز

خیز و بر این دایره شو نغمه ساز

بو که ز هر قید خلاصت دهند

خاص‌ترین خلعت خاصت دهند

***

ای غم و اندوه مجسم شده

شادی اگر دیده ترا غم شده

اینهمه غم از پی عالم مخور

محنت عالم گذرد غم مخور

هست غمی تخم غم بی‌شمار

بیضه ی یک مار شود چند مار

اینهمه درها که سرشک تو سود

نیست دلت را چو مفرح چه سود

گریه کنان از غم دل تا به کی

سبزه صفت پای به گل تا به کی

پای به گل چند نشینی بکوش

زهر طلب در ره یاری بنوش

هیچ به از یار وفادار نیست

آنکه وفا نیست در او یار نیست

داری اگر یار نداری غمی

عالم یاری‌ست عجب عالمی

کارگرانی چو فتد پیش کس

رفع شود از مدد یار و بس

آنچه به یک دست نشاید ربود

چون دو شود دست ربایند زود

یار مخوانش که چو شین در رقم

داخل شادیست نه داخل به غم

بر صفت راست پسندیده یار

آمده در راحت و رنجت به کار

صحبت ناجنس گزند آورد

سد دل آسوده به بند آورد

رشته به انگشت که مارش گزید

بست خرد کیش و همین نکته دید

کاین سخن از اهل خرد یاد دار

دست مکن باز به سوراخ مار

سفله که تیز است به راه ستیز

چون دم خدمت زند از وی گریز

چرغ که شد تشنه به خون غزال

مر وحه جنبان شود از زور بال

یار دو رنگت کند آخر هلاک

گرچه فتد پیش تو اول به خاک

یوز بر آهو چو کمین آورد

سینه ی خود را به زمین آورد

آنکه زدی شعله ی خشمش جهان

لاف وفایی که زند، مشنو آن

سرب چو بگداخت نماید چو آب

لیک کند خوردن آن جان کباب

آنکه نه ثابت قدم اندر وفاست

صحبت او مایه ی چندین جفاست

خانه که سست آمده آنرا بنا

رخت مقیمان نهد اندر فنا

رسم وفا از همه یاری مجوی

زادن گل از همه خاری مجوی

خار گل و خار مغیلان جداست

غنچه و پیکان ز کجا تا کجاست

مرد خرد پیشه نجوید ز کاه

خاصیت طینت زرین گیاه

مس اگر از هر علقی زر شدی

نرخ زر و خاک برابر شدی

در همه بحری در یکدانه نیست

گنج به هر خانه ی ویرانه نیست

هر مگسی را نبود انگبین

هر نی خود رو نشود شکرین

در همه کس نیست ز یاری اثر

چشمه ز هر خاک نیاید به در

یار که خود را به وفایت ستود

بایدش از داغ جفا آزمود

جوهر یاری اگرش حاصل است

روشنی دیده و چشم دل است

سنگ که کحل بصرش می‌کنند

اول از آتش خبرش می‌کنند

آنکه درشتی فن خود ساخته

به که بود از نظر انداخته

سرمه ی نرم است پی دیده نور

چونکه درشت است کند دیده کور

رو به درشتی چو بداندیش کرد

ناله بسی از عمل خویش کرد

گشته چو سوهان به درشتی مثل

ناله از او خاسته در هر عمل

خیز و میفکن به درشتان نظر

زانکه زیان بصر است آن نظر

چشم چو بر خار مغیلان نهی

مردمک دیده به توفان دهی

صحبت یاران ملایم خوش است

یاری این طایفه دایم خوش است

پا بکش از صحبت هر بلهوس

یار وفادار بدست‌ آر و بس

زر بده و صحبت یاران بخر

زین چه نکوتر که دهی زر به زر

صحبت ناجنس نباید گزید

تا طمع از خویش نباید برید

مار که بر دست خودت جا دهی

زود بری دست و به صحرا دهی

***

حکایت

جاهلی از گنج خرد تنگدست

آرزوی گنج به دل نقش بست

در طلب گنج به ویرانه‌ها

بود سراسیمه چو دیوانه‌ها

رفت یکی روز به ویرانه‌ای

چون دل ویران خودش خانه‌ای

جغد به میراث در او خانه گیر

گشته بسی جغد در آن خانه پیر

گشته روان ریگ در آن سرزمین

خشت در او بود مربع نشین

دید برون آمده ماری عجب

بر تن او نقش و نگاری عجب

شکل خوشی در نظرش نقش بست

نقش زدش راه و گرفتش به دست

یک دو سه گامش به کف خویش داشت

غافل از آن زهر که در نیش داشت

بر کف او نیش فروبرد مار

نیش مگو دشنه ی زهراب دار

دست برافشاند و درآمد ز پای

سر بزمین سود و برآورد وای

داشت یکی دشمن دانا رسید

بر سر آن خسته که مارش گزید

چاره ی آن زهر دل آزار جست

کارد زد و پنجه‌اش انداخت چست

زهر کش جهل نظر باز کرد

دشمن خود دید و سخن ساز کرد

گفت چه از دست من آید کنون

رفت چو سر پنجه ز دستم برون

جز نم خون کامده از تن فرو

آنچه ز دست آیدم امروز کو

یافته‌ای دست و به جان رنجه‌ام

سستی تو گر نبری پنجه‌ام

گفت خردپیشه که خاموش باش

شرح دهم یک دو سخن گوش باش

مار ز یاری چو کفت بوسه داد

داد دمش خرمن عمرت به باد

تیغ من از خون تو چون رنگ بست

داد ترا چشمه ی حیوان به دست

بوسه ی آن رخت کشیدت به خاک

زخم منت باز رهاند از هلاک

تا تو بدانی که ز دشمن ضرر

به که رسد دوستی از اهل شر

***

ای علم کبر برافراخته

تاج تواضع ز سر انداخته

هر که به این تاج نشد بهره‌ور

به که نیابند ز خاکش اثر

خاک ره مردم آزاده باش

بر صفت خاک ره افتاده باش

خاک صفت راه تواضع گزین

خاکی‌ و از خاک نیاید جز این

سجده گه پاک دلان گشته خاک

زانکه فتد در ره مردان پاک

گر کست از بوسه کند پای ریش

دست نیاری ز تکبر به پیش

خاک به هر پای بود بوسه ده

خاک به فرقت که ز تو خاک به

خواجه ی آکنده به کبر و منی

کوهش اگر هیکل گردن کنی

مشکل اگر سر کشیش کم شود

در ره تعظیم قدش خم شود

ای سرت از قاف گرانتر بسی

کوه به این سنگ نیابد کسی

حیرتم از گردن پر زور تست

کاو به چنین بار بماند درست

بر همه خلق است تقدم ترا

وجه شرف چیست به مردم ترا

گر به لباست بود این برتری

این که نباشد به چه فخر آوری

ور تو به گنج و درمی محترم

چون کنی آن دم که نباشد درم

گوهر آدم اگر از درهم است

خر که زرش بار کنی آدم است

رو که ز زر خر نشود آدمی

هیچ خر از زر نشود آدمی

زان فکنی جامه ی اطلس بدوش

تا شود آن بر خریت پرده پوش

رو که ترا آن خری دیگر است

جامه ی اطلس چو سزای خر است

لاف خرد چون زند آن خود پرست

کش بنشانند اگر زیر دست

خانه ی تابوت تمنا کند

تا زبردست کسان جا کند

خواجه خرامنده به سد احترام

صوف و سقر لاط به دست غلام

هر قدمش فکری و رایی دگر

هر دمش اندیشه بجایی دگر

شانه زن از پنجه به قسطاس خویش

ریش کن از غایت وسواس خویش

بیهده داده‌ست ز کف نقد جان

ریش نگر می‌کند از بهر آن

کرده ز سودا در گفتار باز

کس نه و سد جنگ و جدل کرده ساز

این روش مردم بیدار نیست

خواجه به خواب است و خبردار نیست

دیده‌ای آخر که چو کس شد بخواب

خود بخودش هست عتاب و خطاب

خواجه به خواب است که خوابش حرام

زان ندهد باز جواب سلام

منعم پر کبر به خود پای بند

ساخته درگاه سرا را بلند

تا چو زند گام برون از سرا

پشت نسازد ز تکبر دو تا

گر نه ز ایام خورد گوشمال

جستنش از خواب نماید محال

خواجه که پر گشته ز باد غرور

خم نکند پشت تواضع به زور

مشک پر از باد کجا خم شود

گر نه ز بادش قدری کم شود

باد به خود کرده ولی وقت کار

پوست کند از سر او روزگار

گشت چو از باد قوی گوسفند

پنجه ی قصاب از او پوست کند

چند به این باد به سر می‌بری

نیستی آخر دم آهنگری

دم که به باد است چنین پای بست

هیچ بجز باد ندارد به دست

ای ز دمت رفته جهانی به رنج

چند توان بود چو دم باد سنج

باد چو بر شمع ره انداخته

تاج زرش خاک سیه ساخته

باد در پرده ی هر پاک زاد

هست بلی پرده در غنچه باد

چند شوی همچو گل بوستان

در صفت خویش سراسر زبان

دعوی گل راه بسوییش هست

زانکه نکو رنگی و بوییش هست

بخت تو بر چیست چه داری بگو

کیستی و در چه شماری بگو

لاف ز بالای پدر می‌کنی

خود بنما تا چه هنر می‌کنی

شمع که زاینده ازو گشته دود

خانه کند روشن و آن یک کبود

ناخلفی پا چو نهد در میان

پرتو عزت برد از دودمان

چون گذر روزنه را دود بست

شمع فروزنده ز پرتو نشست

پرتو جمعی ز سر یک تن است

مجلسی از مشعله‌ای روشن است

مجلس جمع است فروزان ز شمع

شمع چو بنشست شود تیره جمع

شمع نه‌ای، جامه ی شمعی چه سود

روشنی شمع نیاید ز دود

نیست ترا نقد خرد در کنار

زان نکنی رسم تواضع شعار

کفه چو خالی‌ست شود سرفراز

پر چو شد افتاد بخاک نیاز

پست نشد پایه ی اهل صفا

گرچه فرو دست تواش گشت جا

مرتبه ی شمع نگردیده پست

گرچه که از دود فروتر نشست

خس نشود کس بزبردست کس

آب همانست و همانست خس

سرزنش ناخن ازین پستی است

کش چو تو عادت بزبردستی است

شد به فرودست چو ساعد مقیم

بین که گرفتند بتانش بسیم

گر کست از راه خوش آمد ستود

آنچه نباشی تو نباید شنود

حرف خوش آمد مشنو کان خطاست

مضحکه ی خلق مشو کان بلاست

زاغ که شد باز سفیدش لقب

عقده ی سد خنده گشاید ز لب

نیست خوش آمد به در از چند حال

بی‌غرضی نیست خوش آمد سگال

رخت چو در کوی خوش آمد برند

گر زطمع نیست زتو بد برند

چون بجگر شد دل قصاب بند

بوسه زند بر قدم گوسفند

در هدف گربه چو افتاد موش

وصف دگر کرد به هر تار موش

تو همه تن عیب و خوش آمد سگال

نام نهادت به هنر بی‌مثال

آنکه ستاید به خوش آمد ترا

از تو نکوتر نشناسد ترا

***

حکایت

بود سفیهی به سفاهت علم

ساخته محکم به جهالت قدم

داشت یکی لاشه خبر پشت ریش

بر تن او زخم ز اندازه بیش

بوی بد زخم تن آن حمار

باعث قی کردن مردار خوار

شل به یکی دست و به یک پای لنگ

کور شده بسکه زده سر به سنگ

کرد رسن بر سر و بردش کشان

داد به دلال سر ریسمان

گفت که از دست عنان داده‌ام

همچو خر اندر وحل افتاده‌ام

زین وحل از لطف برآور مرا

باز خر از خواری این خر مرا

مرد فروشنده زبان باز کرد

در صفت خر سخن آغاز کرد

کاین خر صرصر تک آهو نهاد

گوی برون برده ز میدان باد

گر بنهی بر زبرش بار فیل

پیل صفت بگذرد از رود نیل

دست و دو پایش که ستون تنند

چار ستونند که از آهنند

کره خر شیره نینداخته

با همه اسبان به گرو باخته

صاحب خر این سخنان چون شنفت

رفت و به دلال خر آهسته گفت

کاینهمه تعریف تو گر هست راست

هست حماری که مرا مدعاست

داشتم این طور حماری مراد

شکر که بی‌رنج طلب دست داد

گفت فروشنده که ای غلتبان

چند از این درد سر رایگان

لاشه ی خود را نشناسی که چیست

رو که برین عقل بباید گریست

***

ای ز دل مور دلت تنگتر

حرص تو از کوه گران سنگتر

گر فکند حرص تو بر کوه دست

در کمر کوه درآرد شکست

مور نه‌ای، این کمر آز چیست

گور نه‌ای، این دهن باز چیست

گور که خاکش به دهان ریختند

لقمه طلب بود از آن ریختند

آنکه نشد حرص و طمع دور از او

به که خورد لقمه لب گور از او

تن که تواش پرورش از جان دهی

پرورش لقمه ی موران دهی

دیده کز او مور شود طعمه خوار

چند بهر خوان نهیش کاسه وار

به که چنان دیده نمکدان شود

کاو ز طمع کاسه ی هر خوان شود

نان سر خوان لئیمان مخور

زهر خور و سبزی هر خوان مخور

گرده ی گرمی که دهد مبخلت

داغ جگر سوز نهد بد دلت

آب بقا باد بر او ناگوار

کز پی نان است سگ داغدار

باش چو آهوی ختا پوست پوش

برگ گیا میکن ازین دشت نوش

آهوی چین گشته چنین خوش نفس

زانکه خورد برگ گیاهی و بس

مس که ز اکسیر طلا می‌شود

از اثر برگ گیا می‌شود

چند نشینی به سر خوان آز

گر نبود نان به گیاهی بساز

لب بدران حرص دهن باز را

میل بکش چشم بد آز را

ای به غم آب و علف پای بند

چون سگ نفست نرساند گزند

پیش سگ آهو نکند جان تلف

تا شکمش نیست پر آب و علف

آهو اگر میل گیا می‌کند

در بدنش مشک ختا می‌کند

در ره این معده که بادا خراب

فضله ی مردار شود مشک ناب

آه از این معده ی آتش نشان

شعله ی فروزنده ی آتش فشان

جاذبه ی او نفس اژدر است

هاضمه ی او دم آهنگر است

آتش این هاضمه گیتی فروز

شعله فروزنده و آفاق سوز

بس بودت دافعه آموزگار

کاو نکند فضله ی کس اختیار

فضله ی مردار که دنیایی است

داشتن آن نه ز دانایی است

چند به این فضله شوی پای بند

چون جعلش گرد کنی تا بچند

بگذر از آلودگی روزگار

دست از این فضله بشو زینهار

مایل سیم و زر عالم مباش

داغ دل از حسرت درهم مباش

باش در ایوان کرم صف نشین

ریز چو همیان درم از آستین

از درمی چند که بودیش نیست

پیش خردمند وجودیش نیست

چیست ترا ای همه تن حرص و آز

همچو خم زر دهن از خنده باز

با همه کس نخوت و زردار چیست

این همه عجب از دو سه دینار چیست

کبر و دماغش نه بجای خود است

گر درمش هست برای خود است

مخزن جمشید و فریدون کجاست

گنج فرورفته ی قارون کجاست

جمله در این خاک فرو رفته‌اند

با کفنی زیر زمین خفته اند

آنکه فرستاد به این کشورت

خلق نکرد از پی جمع زرت

گر ز من و تست غرض جمع زر

کوه ز ما و تو بود سخت‌تر

گرچه درم مونس دلخواه تست

دشمن جانی‌ست که همراه تست

آنکه در اول به سرای سپنج

زیر گل و خاک نهان کرده گنج

کرده اشارت که بر هوشیار

گنج عدویی‌ست به خاکش سپار

زر نه متاعی ست بلایی‌ست زر

الحذر ای زر طلبان الحذر

***

حکایت

بی درمی خار کشیدی به پشت

نامده جز آبله هیچش به مشت

بود همین زخم سر نیش خار

آنچه به دست آمدش از روزگار

زخم بسی خار بر اندام داشت

خواری بسیار از ایام داشت

رو به در قاضی حاجات کرد

دست برآورد و مناجات کرد

کای ز تو خرم شده باغ و بهار

خار ز فیض تو گل آورده بار

چند در این دشت من تیره روز

خرقه ی سد پاره کنم خاردوز

چند شوم نخل صفت لیف پوش

چند توان بار کشیدن بدوش

نخل که شد خارکشی کار او

هست رطب نیز گهی بار او

وه که من از خارکشی سوختم

جز ضرر خار نیندوختم

جز گل اندوهم ازین خار نیست

هیچم از این خار جز آزار نیست

تیشه بگل میزد و میکند خار

گشت ز گل مشربه‌ای آشکار

مشربه‌ای بود در او زر بسی

از سر زر دار گرانتر بسی

چون سر آن مشربه را باز کرد

زمزمه ی خوشدلی آغاز کرد

رفت و به زن صورت آن راز گفت

صورت آن راز نهان باز گفت

پرده برانداخت چو از روی راز

رفت زن و گفت بهمسایه باز

راز نخواهی که شود آشکار

لب بگز و باز مگو زینهار

کوه که سنگ است و ندارد بیان

وز پی گفتار ندارد زبان

هیچ مگویش که بیان میکند

راز نهان تو عیان میکند

آن سخن افسانه ی بازار شد

والی آن شهر خبردار شد

گفت که از خانه برونش کشند

از سر آزار بخونش کشند

حاجب شه رفت و بفرمان شاه

برد کشانش بسوی بارگاه

شاه باو بانگ زد از روی قهر

شربت آن عیش بر او کرد زهر

کی شده از خارکشی پشت ریش

جامه ی زربفت چه پوشی به خویش

وصله ی پالان خر خارکش

نیست ز پر گاله ی زربفت خوش

گنج برون آر که رستی ز رنج

مار صفت کشته مشو بهر گنج

خار کشش گفت که ای شهریار

دست ز آزار اسیران بدار

از نفس گرم اسیران بترس

ز آه دل ریش فقیران بترس

گنج ز من می‌طلبی گنج چیست

حاصل ایام بجز رنج چیست

گنج کنی مشربه‌ای را لقب

گنج کند خاک بسر زین سبب

شاه زد از خشم گره بر جبین

گفت که بستند دو دستش ز کین

از فلکش آه و فغان می‌گذشت

وز سر دردش بزبان می‌گذشت:

کز غم این حادثه گر جان برم

چشم کنم دوش و مغیلان برم

از سر بیداد زدندش بسی

قاعده ی داد ندید از کسی

***

ای ز حسد با همه عالم بجنگ

زین عمل بد همه عالم بتنگ

نیست ز رنج حسد امید زیست

وای به جان تو علاج تو چیست

دیده ی انصاف ز تو خاردوز

چشم هنربین ز تو مسماردوز

پیشه ی تو عیب هنرپیشگان

عیب شمار هنراندیشگان

دشمن آن کز هنرش مایه‌ایست

بر سرش از فر هما سایه‌ایست

عیب کنی مرد هنر کیش را

تا بنمایی هنر خویش را

زین هنر آنکس که بود هوشمند

بی‌هنریهای تو داند که چند

آنکه تو عیب هنرش میکنی

در همه جا نامورش میکنی

گر ز هنر نیست غرض نام و بس

به ز تو شهرت که دهد نام کس

آن هنر اندیش شود نامدار

کش تو کنی عیب شماری شعار

آنکه چو پروانه ی آتش پرست

گرد تو گشت از تو در آتش نشست

شعله زنی بر تن خود شمع وار

تا دگری از تو شود داغدار

آنکه پی حفظ تو فانوس وار

شب همه شب ساخته پا استوار

پاس تو شب تا بسحر داشته

باد به نزدیک تو نگذاشته

سر زده او را ز تو دود از نهاد

زین عمل زشت ترا شرم باد

جور به پاداش وفا میکنی

باد ترا شرم چها میکنی

خار نشانند و گل آرد به بار

ای تو کم از خار ز خود شرم دار

بد مکن از گردش دوران بترس

دور مکافات کند ز آن بترس

هر که در این مزرعه شد دانه کار

آرد از آن دانه همان دانه بار

ما که چو پرگار قدم می‌زنیم

چرخ برین نقطه ی غم می‌زنیم

دور ز هر نقطه که برداشتیم

باز به آن نقطه گذر داشتیم

آنکه به ره خار فشان بست بار

باز چو گردید به ره داشت خار

هر که بدی کرد بجز بد ندید

کرد که یک بد که عوض سد ندید

مار که او بر سر آزار رفت

زندگیش بر سر این کار رفت

شمع که آتش ز درون برفروخت

سوخت دلش چون دل پروانه سوخت

کس چه کند دشمنی زشتخو

دشمن او بس عمل زشت او

مار که آزار کسان کار اوست

هر که بود بر سر آزار اوست

آنکه گذر بر سر نیکی فکند

کی رسد از اهل گزندش گزند

زر که بمردم همه راحت دهد

ز آتش سوزنده سلامت جهد

خار کزو شد همه را پا فکار

سوخت چو افکند بر آتش گذار

شیوه ی آزار مکن اختیار

ورنه ز بیخت بکند روزگار

خار پر آزار که نشتر زند

خار کن از بیخ و بنش برکند

نورفشان گرچه بسوزی به داغ

کسب کن این قاعده را از چراغ

باید اگر سوخت، بساز و بسوز

خانه ی تاریک کسی برفروز

فتنه مینگیز و بترس از ستیز

ورنه شوی کشته در آن فتنه خیز

خلق کشند آتش خلوت فروز

زانکه مبادا شود آفاق سوز

آنکه در او هست ز لنگر اثر

نیست بجز کشتی دریا گذر

هر که نصیبی ز هنر می‌برد

بیشتر از فیض نظر می‌برد

رو نظری جو که هدایت در اوست

مایه ی اکسیر سعادت در اوست

از طرف اهل دلی یک نگاه

رهبر مقصود تو سد ساله راه

فیض ازل از نظر اهل راز

کرده دری بر رخ مقصود باز

آنکه ترا مایه ی جان می‌دهد

هر چه طلب می‌کنی آن می‌دهد

جان طلب و بگذر ازین آب و خاک

جسم رها کن که شوی جان پاک

وحشی ازین گفته فروبند لب

روز نهان است و عیان است شب

***

ناظر و منظور

زهی نام تو سر دیوان هستی

ترا بر جمله هستی پیش دستی

زکان صنع کردی گوهری ساز

وزان گوهر محیط هستی آغاز

بسویش دیده ی قدرت گشادی

بنای آفرینش زو نهادی

ازو دردی و صافی ساز کردی

زمین و آسمان آغاز کردی

به روی یکدگر نه پرده بستی

ثوابت را ز جنبش پا شکستی

به تار کاکل خور تاب دادی

لباس نور در پیشش نهادی

به نور مهر مه را ره نمودی

نقاب ظلمتش از رخ گشودی

نمودی قبله ی کروبیان را

گشودی کام مشتی ناتوان را

به راه جستجو کردی روانشان

به سیر مختلف کردی دوانشان

جهان را چار گوهر مایه دادی

سه جوهر را از او پیرایه دادی

تک و پوی فلک دادی به نه گام

زمین را ساز کردی هفت اندام

شب و روزی عیان کردی جهان را

دو کسوت در برافکندی زمان را

طلب کردی کف خالی زعالم

ز آب ابر لطفش ساختی نم

وز آن گل باز کردی طرفه جسمی

برای گنج عشق خود طلسمی

چو او را بر ملایک عرض کردی

ملک را سجده ی او فرض کردی

یکی را سجده‌اش در سر نگنجید

به گردن طوق دار لعن گردید

در گنجینه ی احسان گشادی

در آن ویرانه گنج جان نهادی

نهادی در دلش سد گنج بر گنج

وزان گنجش زبان کردی گهرسنج

به ده کسوت نمودی ارجمندش

به تاج عقل کردی سربلندش

نهادی گنج اسما در دل او

ز لطفت رست این گل از گل او

به او دادی دبستان فلک را

نشاندی در دبستانش ملک را

به گلزار بهشتش ره نمودی

در آن باغ بر رویش گشودی

چو حورش برد از جا میل دانه

به عزم دانه چیدن شد روانه

ز بهر خوشه کردن ساخت چون داس

به رخش راندنش بستند قسطاس

بسان خوشه کاه افشاند بر سر

ز بی برگی لباس برگ در بر

حدیث ناامیدی بر زبان راند

قدم از روضه ی رضوان برون ماند

نوای ناله بر گردون رسانید

به عزم توبه اشک خون فشانید

که یا رب ظلم کرده بر تن خویش

ببخشا تا نمانم زار از این بیش

از آن قیدش به احسان کردی آزار

به خلعت‌های عفوش ساختی شاد

اگر آدم بود پرورده ی تست

و گر عالم پدید آورده ی تست

تویی کز هیچ چندین نقش بستی

ز کلک صنع بر دیبای هستی

ز تو قوس قزح جا کرد بر اوج

وز او دادی محیط چرخ را موج

به راهت کیست مه رو بر زمینی

چو من دیوانه ی گلخن نشینی

به گلخن گرنه از دیوانگی زیست

به روی او ز خاکستر نشان چیست

فلک را داغ خور بر دل نهادی

ز بذرش پنبه بهر داغ دادی

بلی رسم جهانست اینکه هر روز

بود کم پنبه ی داغ از دگر روز

درون شیشه ی چرخ مدور

ز صنعت بسته‌ای گلهای اختر

ز شوقت کوه از آن از جا نجسته

که او را خارها در پا نشسته

تو بستی بر کمرگه کوه را زر

صدف را از تو در گوش است گوهر

ترا آب روان تسبیح خوانی

پی‌ ذکر تو هر موجش زبانی

صدف را خنده در نیسان تو دادی

دهانش را ز در دندان تو دادی

فلک را پشت خم از بار عشقت

دل مه روشن از انوار عشقت

نهی درج دهان را گوهر نطق

دهی تیغ زبان را جوهر نطق

به کنهت فکر کس را دسترس نیست

تویی یکتا و همتای تو کس نیست

به نام تست در هر باغ و بستان

به کام جو زبان آب جنبان

که جنبش داد مفتاح زبان را

وزان بگشود در گنج بیان را

سرای چشم مردم روشن از چیست

در این منظر فتاده سایه از کیست

زهی آثار صنعت جمله هستی

بلندی از تو هستی دید و پستی

منم خاکی به پستی رو نهاد

به زیر پای نومیدی فتاده

***

نظراعتباربرصورت عالم گشودن و راه سخن به گام عرفان طی نمودن درسراین معنی که درون پرده موجودات واجب الوجودی هست و برون از حلقه ی کاینات معبودی که حرکت هر جانداری از قدرت اوست و کثرت تغییر عالم شاهد بر وحدت او

ایا مدهوش جام خواب غفلت

فکنده رخت در گرداب غفلت

ازین خواب پریشان سر برآور

سری در جمع بیداران درآور

در این عالی مقام پر غرایب

ببین بیداری چشم کواکب

تماشا کن که این نقش عجب چیست

ز حیرت چشم انجم مانده بر کیست

که می‌گرداند این چرخ مرصع

که برمیآرد این دلو ملمع

که شب افروز چندین شب چراغ است

که ریحان کار این دیرینه باغ است

چه پرتو نور شمع صبحگاه است

چه قوت سیر بخش پای ماه است

چه جذب است این کزین دریای اخضر

به ساحل می‌دواند کشتی خور

چه لنگر کوه را دارد زمین گیر

فلک را هست این سیر از چه تأثیر

ز یک جنسند انگشت و زبانت

به جنبش هر دو از فرمانبرانت

زبان چون در دهان جنبش کند ساز

چه حال است این کز او می‌خیزد آواز

چرا انگشت جنبانی چو در مشت

نیاید چون زبان در حرف انگشت

ترا راه دهان و گوش و بینی

یکی گردد بهم چون نیک بینی

چرا بینی چو گیری نشنوی بوی

چرا نبود چو لب گوشت سخن گوی

چرا چون گوش گیری نشنوی هیچ

حکایت گوش کن یک دم در این پیچ

برون از عقل تا اینجا کسی هست

که او در پرده زینسان نقشها بست

درین پرده که هر جانب هزاران

فتاده همچو نقش پرده حیران

بیا وحشی لب از گفتار در بند

سخن در پرده خواهی گفت تا چند

همان بهتر که لب بندی ز گفتار

نشینی گوشه‌ای چون نقش دیوار

***

دست نیاز به درگاه بی‌نیاز گشودن و از حضرت باری التماس رستگاری نمودن.

خداوندا گنهکاریم جمله

ز کار خود در آزاریم جمله

نیاید جز خطاکاری ز ما هیچ

ز ما صادر نگردد جز خطا هیچ

ز ما غیر از گنهکاری نیاید

گناه آید ز ما چندانکه باید

ز ننگ ما بخود پیچند افلاک

زمین از دست ما بر سر کند خاک

سیه شد نامه ی ما تا بحدی

که نبود از سفیدی جای مدی

رهانی گر نه ما را زین تباهی

چه فکر ما بود زین روسیاهی

بدین سان روسیه مگذار ما را

بیار آبی بروی کار ما را

الاهی سبحه دست آویز من ساز

به سلک اهل تحقیقم وطن ساز

بسان رحل مصحف بر کفم نه

لب خندان چو رحل مصحفم ده

بخط مصحفم گردان نظر باز

خط مصحف سواد دیده‌ام ساز

بده مفتاحی از سطر کلامم

وزان بگشای قفل از گنج کامم

ز اوراق کلامم بخش آن مال

که تا جنت توان شد فارغ البال

به ذکر خود بلند آوازه‌ام کن

رفیق لطف بی‌اندازه‌ام کن

که از من رم کند مرغ معاصی

روم تا بر در شهر خلاصی

سرشکم دانه ی تسبیح گردان

مرا زان دانه کن تسبیح گردان

بود کاین سبحه گردانیدن من

برد آلودگی از دامن من

بیفشان از وضو بر رویم آن آب

که از غفلت نماند در سرم خواب

دهم مسواک و تسبیح توکل

که دیو طبع خود را ز آن کنم غل

کمندی ساز پیچان سبحه‌ام را

کز آن در کاخ فردوسم شود جا

چو در طبعم شود میل گناهی

ز رحل مصحفم ده سد راهی

به گل مگذار تخم آرزویم

دهش سرسبزی از آب وضویم

منم چون نامه ی خود روسیاهی

سیه رو مانده ی بی روی و راهی

نگاهی کن که رو آرم بسویت

رهی بنما که جا گیرم بکویت

الاهی جانب من کن نگاهی

مرا بنما بسوی خویش راهی

چو وحشی جز گنه کاری ندارم

تو میدانی که من خود در چه کارم

اگر بر کرده ی من می‌کنی کار

عذابی بدتر از دوزخ پدید آر

که جرم من چو جرم دیگران نیست

گناهم چون گناه این و آن نیست

به چشم مرحمت سویم نظر کن

شفیع جرم من خیرالبشر کن

***

مثقب خامه را بر گوهر نهادن و رشته‌های گوهر معنی را ترتیب دادن در ایثار تا جداری که گوهر ذاتش باعث دریای آفرینش است و جوهر صفاتش منشأ فیض ارباب بینش است.

رقم سازی که این زیبا رقم زد

نوشت اول سخن نام محمد

چه نام است اینکه پیش اهل بینش

شده نقش نگین آفرینش

ز بس کز میم و حایش گشت محفوظ

نوشتش در دل خود لوح محفوظ

ز نقش حلقه ی میمش دهد یاد

قمر ز آن هاله را بر چرخ جا داد

بزرگی بین که خم شد چرخ از اکرام

که همچون دال بوسد پای این نام

کمال نامداری بین و عزت

که نامش را به این حد است حرمت

شه خیل رسل سلطان کونین

جمالش مهر و مه را قرة العین

چو رو در قبله ی دین پروری کرد

به دوران دعوی پیغمبری کرد

شک آوردند گمراهان حاسد

بصدق دعویش جستند شاهد

پی دفع شک آن جمع گمراه

دو شاهد شد به صدق دعویش ماه

از این غم سایه دارد رو بدیوار

که در راهش نشد با خاک هموار

چو جوهر بود آن سرچشمه ی نور

که بودش سایه از همسایگی دور

مگر از شوق بیخود گشت سایه

چو شد همراه آن خورشید پایه

زهی نور تو بزم افروز عالم

وجودت زبده ی اولاد آدم

خلیل از خوان تو رایت ستانی

خضر از فیض جامت تشنه جانی

ز یکرنگی مسیحا با تو دم زد

از آن بر طارم چارم قدم زد

اگر راه دو رنگی آورد پیش

نشانندش به گردون بر خر خویش

چه شد گر آفتاب عالم آرا

به صورت پیشتر گشت از تو پیدا

شهی بر خلق آخر تا به اول

شهان را پیش پیش آرند مشعل

جهان را کار رفت از دست دریاب

برآور یا رسول الله سر از خواب

ز هجران تو پیچد سبحه بر خویش

به کارش سد گره از دوریت بیش

به خارستان حرمان تو مسواک

ز هجر آن دو لب بنشسته بر خاک

به جست و جوی تو خم گشته محراب

مصلا بر زمین افتاده بی‌تاب

به یاد مقدمت ای قبله ی دین

ز غم سجاده دارد بر جبین چین

ز پایت تا جدا افتاد نعلین

به خاک ره ز پا افتاده نعلین

از آن سر مانده بر دیوار منبر

که او را چون تو سروی رفته از سر

ز هجرت جمله را از دست شد کار

زمان دستگیری گشت مگذار

شدند از دست محتاجان لطفت

بیاور آیتی از خوان لطفت

پی مهمانی این جمع محتاج

بیار آن تحفه ی کآوردی ز معراج

***

طلوع کردن اخترمعانی ازافق سپهر نکته دانی در تعریف شبی که اخترش طعنه بر نور بدر می‌زد و صحبتش طعنه بر شام قدر.

شبی چون روز شادی عشرت افزای

جهان روشن ز ماه عالم آرای

ز عالم زاغ پا بیرون نهاده

خروس از صبحدم در شک فتاده

نشسته گوشه‌ای مرغ مسیحا

بهر جانب روان گردیده حربا

نبودی گر نجوم عالم افروز

نکردی فرق آن شب را کس از روز

سپهر از مه گلی بر چهره دیده

خطی از هاله بر دورش کشیده

فلک گفتی چراغان کرد آن شام

که می‌زد خواجه بر بام فلک گام

سوی صدر رسل جبریل رو کرد

دلش را مژده ی دیدار آورد

شد آن نخل ریاض شادمانی

برون از خوابگاه‌ ام هانی

کشیدش پیش پیک حق تعالا

براقی برق سیر چرخ پیما

عجایب ره نوردی تیز گامی

بسی از خواب خوشتر خوشخرامی

نمد زین داده گردون از سحابش

شده قسطاس بحری آفتابش

پی آرامش آن طرفه توسن

ز انجم کرده گردون جوبه دامن

چو برجستی به بازی زین کهن فرش

ز نعلش رخنه گشتی لنگر عرش

نمود از بهر سیر ملک بالا

شه روی زمین بر پشت او جا

براق از شادمانی گشت رقاص

روان شد سوی خلوتخانه ی خاص

بسوی مسجد اقصا چو زد گام

دو تا گردید محرابش به اکرام

چو از محراب اقصا پشت برداشت

علم در عالم بالا برافراشت

چو با خود دید مه در یک وثاقش

چو نعل افتاد در پای براقش

به نعلش چهره سایید آنقدرها

که باقی ماند بر رویش اثرها

وز آنجا مرکب مردم ربایش

دبستان عطارد داد جایش

عطارد ماند چون طفلان به تعظیم

ز نعلینش به دامن لوح تعلیم

خوش آن دانا که بی تعلیم استاد

دهد دانا دلان را لوح ارشاد

ز ایوان عطارد زد برون پای

به مطرب خانه ی ثالث شدش جای

ز شوق وصل آن تابنده خورشید

به بزم چرخ رقصان گشت ناهید

وز آنجا زد قدم بر بام علیا

فروزان گشت از او دیر مسیحا

به پیک روی آن شمع رسالت

فروشد در زمین مهر از خجالت

به پنجم پایه ی منبر چو زد گام

برای خطبه بستد تیغ بهرام

وزان منزل به برتر پایه زد پای

شدش دارالقضای مشتری جای

ملازم وار پیش خویش خواندش

به صدر شرع بر مسند نشاندش

چو شه را تخت هفتم کاخ شد جای

زحل چون سایه‌اش افتاد در پای

براقش زد ز میدانگاه هفتم

به صحن خان هشتم کاسه ی سم

ثوابت بیخود از شوقش فتادند

چو نقش پرده بر جا ایستادند

نهم گردون شد از پایش سرافراز

کشیدش اطلس خود پای انداز

چو پیشش همرهان رفتند از دست

به میکائیل و اسرافیل پیوست

وز ایشان روی رفرف بارگی راند

وزو دامن به ساق عرش افشاند

جهت را پرده زد در زیر پاشق

به نور قرب و اصل گشت مطلق

فضائی دید از اغیار خالی

بری از جنس هر سفلی و عالی

محل نابوده اندر وی محل را

ابد همدم در آن وادی ازل را

شنید از هر دری آن مطلع نور

حکایتها ز امداد زبان دور

پی عصیان امت گفتگو کرد

دلش خط نجاتی آرزو کرد

برای امت از درگاه عالی

سند پروانه شمع لایزالی

دل ما را پیام شادی آورد

برای ما خط آزادی آورد

زهی سر بر خطت آزاد و بنده

سران در راه امرت سر فکنده

ره آزادیی نه پیش ما را

بخوان از بندگان خویش ما را

اگر ما را شماری بنده ی خویش

کجا آزادیی باشد از این پیش

بما یا رب خط آزادیی ده

غلام خویش خوان و شادیی ده

که تا در جمع آزادان درآییم

به سلک قنبر و سلمان درآییم

***

رو به میدان معانی کردن و تیغ دو زبان برآوردن در مدح شهسواری که از دو انگشت نوک تیغ دو سر دیده ی شرک را کور نمود و از بنان ذوالفقار پیکر باب خیبر گشاده.

از آنرو صبح این روشندلی یافت

که چون ما در دلش مهر علی تافت

ز مهر او منور خانه ی خاک

به نام او مزین مهر افلاک

قضا چون رایت هستی برافراخت

علم را عین نامش سر علم ساخت

قدر بر لوح هستی چون قلم زد

به اول حرف نام او رقم زد

ز رفعت در حساب اهل ادراک

ده و نه کمترین حرفش به افلاک

نشان نعل دلدل قرص ماهش

بساط چرخ ادنی عرصه گاهش

چو کینش سر ز جان مره برزد

دو انگشتش بر او تیغ دو سرزد

دو نوک ذوالفقارش بس بر این دال

که از دستش سر شرک است پامال

سر شرک از دم شمشیر او پست

نبی را دین ز بازویش قوی دست

بنای کفر از او گردید ویران

ز خصمش گرم بزم اهل نیران

الا ای از خرد بیگانه گشته

به دیو جاهلی همخانه گشته

ز راه رفعت او سر کشیده

به کوی پست قدر آن رمیده

پی دجال کیشان برگرفته

به تو نیرنگ ایشان در گرفته

ترا دجال شد چون هادی راه

بجز دوزخ کجا یابی وطنگاه

فتادی در پی گمگشته‌ای چند

سراپا در گناه آغشته‌ای چند

به ایجاد جهنم گشته باعث

اسیران درک را بوده وارث

سر پستان و گمراهان عالم

مقدم بر مقیمان جهنم

شیاطین را به سامان کار از ایشان

مقیمان درک را عار از ایشان

در آن دم کز پی تسخیر خیبر

ز کین گشتند یاران حمله آور

به اول ساز رسم جنگ کردند

در آخر ترک نام و ننگ کردند

هزیمت ریخت در ره خار غمشان

وزان بشکفت گلهای المشان

که بود آن کس که سلطان رسالت

گل نوخیز بستان رسالت

به عزم فتح با او کرد همراه

لوای نصرت «نصر من الله»

ز منقارش دو انگشت همایون

ز پای فتح خار آورد بیرون

که تابد غیر از او خیبر گشودن

دری آن طور از خیبر ربودن

در علم نبی غیر از علی کیست

ز هستی مدعا غیر از علی چیست

زهی از آفرینش مدعا تو

در گنجینه ی سر خدا تو

گدایانیم از گنج سخایت

نهاده چشم بر راه عطایت

نه سیم و زر گدایی از تو داریم

گدایی آشنایی از تو داریم

در این دریای ناپیدا کناره

که غیر از غرقه گشتن نیست چاره

اگر تو بگذری از آشنایی

که از موجش دهد ما را رهایی

بخار ظلم این دریای پر شور

چراغ معدلت را کرده بی نور

مگر فرمان دهی صاحب زمان را

که شمعی از تو افروزد جهان را

رسد صیت ظهورش تا ثریا

فرود آید مسیح از دیر مینا

ره طی کرده گیرد پیک خور پیش

دگر ره بازگردد از پی خویش

برد آب روان را شوق از کار

ز بیهوشی دمی افتد ز رفتار

بفرماید که برخیزند از خاک

هواداران وصل او طربناک

از این دجال طبعان وارهد دور

نماند کار و بار عالم این طور

بنای ظلم در دوران نماند

جهان زین بیشتر ویران نماند

شود تاریکی ظلم از جهان دور

نماند شمع بزم عدل بی‌نور

ز آب عدل عالم را بشوید

بجای سبزه گنج از خاک روید

به نقد خود ننازد محتشم پر

کند خود را چو درویشان تصور

جهان را رسم عشرت تازه گردد

نوای دین بلند آوازه گردد

به وحشی کز گدایان است، او را

یکی از بی‌نوایان است، او را

ز خوان مرحمت بخشد نوایی

رساند از ره لطفش به جایی

***

در منشاء انشاء این نامه غریب‌ المعانی و باعث تصنیف این نسخه ی نادر بیانی.

شبی سامان ده سد ماتم و غم

غم افزا چون سواد خط ماتم

به رنگ چشم آهو مهره ی گل

فلک بر صورت بال عنادل

ز بس تاریکی شب نور انجم

بسوی عالم گل کرده ره گم

تو گفتی از فلک انجم نمی‌تافت

به زحمت خواب راه دیده می‌یافت

بلائی خویش را شب نام کرده

ز روز من سیاهی وام کرده

چو بخت من جهانی رفته در خواب

من از افسانه ی اندوه بی‌تاب

چرا غم را نشانده صرصر آه

من و جان کندن شمع سحرگاه

چو پروانه دلم را اضطرابی

چو شمعم در رگ جان پیچ و تابی

سر افسانه ی غم باز کردم

به روز خود شکایت ساز کردم

که از بخت بدم خاک است بستر

چه بخت است اینکه خاکش باد بر سر

نه سامانی که بینم شاد خود را

ز بند غم کنم آزاد خود را

نه سر پیداست نه سامان چه سازم

چنین افتاده‌ام حیران چه سازم

چنین یا رب کسی حیران نیفتد

بدینسان بی سر و سامان نیفتد

چو خواهم خویش را از تیرگی دور

ز برق آه بخشم خانه را نور

چو خواهم با کسی همدم نشینم

به خود جز سایه همزانو نبینم

چو محنت افکند بر خاک راهم

نگردد کس بسر جز دود آهم

همین جغد است در ویرانه ی من

که گوشی می‌کند افسانه ی من

ز من ننگ است هر کس را که بینم

به این آشفتگی تا کی نشینم

به خویشم بود زینسان گفتگویی

که ناگه این ندا آمد ز سویی

که ای مرغ ریاض نکته دانی

نوا آموز مرغان معانی

شکایت چند از گردون کند کس

چنین افتاده گردون چون کند کس

نه گردون این چنین افتاده اکنون

چنین بوده‌ست تا بوده‌ست گردون

تو آن مرغ خوش الحانی در این باغ

که از رشکت هزاران را بود داغ

چرا چون جغد در جیب آوری سر

از این ویرانه یک دم سر برآور

چو گشتی بینوا برکش نوایی

فکن در گنبد گردون صدایی

بلند آوازه ساز از نو سخن را

نوایی نو ده این دیر کهن را

بیاور در میان دلکش بیانی

که بشناسد ترا هر نکته دانی

گهرپاشی چو تو خاموش تا چند

صدف مانند بودن گوش تا چند

در این دریا که از در نیست آثار

درون پر گهر داری صدف وار

دهن بگشا و بنما گوهر خویش

مکن لب بستگی آیین از این بیش

چو ماند در صدف بسیار گوهر

به خاک تیره می‌گردد برابر

ازین درها که در گنجینه داری

چرا گوش جهان خالی گذاری

به این درها ترا چندین الم چیست

بجیبت اینقدرها خاک غم چیست

کسی کش آنقدرها گنج باشد

چرا از روزگارش رنج باشد

متاعت گرچه کاسد گشت بسیار

هنوزت می‌شود پیدا خریدار

در این سودا تو خود بی دست و پایی

وزین بی دست و پایی در بلایی

پی این جنس بازاری طلب کن

برای خود خریداری طلب کن

متاع خویش را آور ببازار

که جنس خوب بردارد خریدار

اگر یکجا کساد افتد متاعت

چرا باشد به بخت خود نزاعت

نه یک کشور در این دیرینه کاخ است

بود جایی دگر، عالم فراخ است

کریمی را به بخت دور خوش کن

متاع خویش او را پیشکش کن

که از اندوه دورانت رهاند

به خلوتخانه ی عیشت رساند

***

پایه ی سریر معانی بر عرش نهادن و گام فکر در عرصه ی سپهر گشادن در مدح شهسواری که فضای هستی گویی از اقلیم اوست و جهانیان را سر بر خط تسلیم او.

چو این گنج هنر ترتیب دادم

ز هر جوهر در او درجی نهادم

شدم جوینده ی زیبنده اسمی

که حفظ گنج را سازم طلسمی

به کام فکر ملکی چند گشتم

به اکثر نامداران بر گذشتم

به ناگه پیشم آمد پیر دانش

که ای کار تو بر تدبیر و دانش

بنام نامداری شد گهر سنج

که تیغش ملک را ماریست بر گنج

شه انجم سپاه آسمان تخت

جهانگیر و جهاندار و جوانبخت

نهالی از گلستان پیمبر

گلی از بوستان باغ حیدر

چو بر او رنگ دارایی نهد گام

شود آیین اطلس بخشش عام

دل خورشید لرزد بر سر خاک

که بخشد ناگهان دیبای افلاک

صدف آبستن از ابر سخایش

گهر بی‌قیمت از دست عطایش

به دارالضرب احسان چون قدم زد

کرم را سکه ی نو بر درم زد

اگر زین بیشتر در کشور جود

کرم زا نام حاتم بر درم بود

سر انگشت سخا ز آنگونه افشرد

که نقش نام حاتم را از آن برد

به تخت خسروی چون کرد آهنگ

به قانون عدالت زد چنان چنگ

که در بزم جهان از شاه درویش

بجز نی نیست کس را باد در خویش

چنان دورش به صحبت خانه ی داد

ز امنیت صلای عیش در داد

به دور او که ناامنی‌ست محبوس

مگر یکباره راه جنگ زد کوس

که می‌پیچند سر تا پا کمندش

بنوبت چوب بر سر می‌زنندش

از آنرو زخمه ی مطرب خورد چنگ

که مانند است نام چنگ با چنگ

چو معموری ده ملک جهان شد

جهان از گنج آسایش جنان شد

که جای خشت زن بزم شراب است

بجای قالب خشتش رباب است

کشد چون آتش خشمش زبانه

برآرد دود از چشم زمانه

به روز جنگ چون بر پشت شبرنگ

کند او عزم میدان تیغ در چنگ

ز هر جانب برآید نعره ی کوس

دهد سوفار ناوک جمله را بوس

نفیر سرکشان افتد به عالم

خورد مرغ حیات بیدلان رم

دلیران را به خون گلگون تبر زین

پلنگی چند ناخن کرده خونین

پی پرواز مرغ روح لشکر

ز هر جانب شود شمشیر شهپر

برآرد تیغ چون مهر جهانسوز

شود در عرصه ی کین آتش افروز

گهی بر غرب راند گاه بر شرق

به شرق و غرب از تیغش جهد برق

گریزد لشکر خصم از صف کین

بدانسان کز شهب خیل شیاطین

زهی کشور گشا دارای دوران

جهانگیر و جهاندار و جهانبان

تویی آن آفتاب عرش پایه

که افتد چرخ در پایت چو سایه

ترا هر کس بقدر رتبه ی خویش

پی ایثار چیزی آورد پیش

کشیدم پیش منهم گوهری چند

ز درج طبع رخشان جوهری چند

تو آن دانا دل گوهرشناسی

که نیکو گوهر از گوهرشناسی

نیم از قسم هر گوهر فروشی

بسوی گوهر من دار گوشی

چه می‌گویم چه گوهر چند مهره

بشهر بی‌وجودی گشته شهره

نه آن مقدارها چیزیست دلکش

که افتد طبع دانا را به آن خوش

ز سد بیت ار فتد یک بیت پرکار

ز طبع من بود آن نیز بسیار

الاهی تا در این میدان انبوه

کشد خورشید خنجر بر سر کوه

کسی کاو هست کینت در نهادش

اگر کوه است بر سر تیغ بادش

***

حکایت ناقل این مقاله و شکایت قایل این رساله در بی‌وفایی یاران ریایی و دلایل بر فضیلت گوشه ی تنهایی.

دلا برخیز تا کنجی نشینیم

ز ابنای زمان کنجی گزینیم

عجب دوری و ناخوش روزگاریست

نه بر مردم نه بر دور اعتباریست

اگر سد سال باشی با کسی یار

پشیمانی کشی در آخر کار

از این بی‌مهر یاران دوری اولا

ز بزم وصلشان مهجوری اولا

بسا یاران که همدم می‌نمودند

وفادارانه خود را می‌ستودند

به اندک گفتگویی آخر کار

حدیث جور و کین کردند اظهار

گذشتند از طریق دوستداری

بدل دادند آهی یادگاری

چه عقل است این که نقد زندگانی

دهی تا در عوض آهی ستانی

خرد چون بر من مجنون بخندد

بر این سودا بخندد چون نخندد

از این سودا بغیر از شیونم نیست

بجز خوناب غم در دامنم نیست

بلی آن کس که این سوداست کارش

جز این نفعی نیاید در کنارش

مرا از سیل خون چشم خونبار

چه حاصل این زمان کز دست شد کار

غلط خود کرده‌ام جرم که باشد

سرشکم خون به دامان از چه باشد

همان به تا کنم کنجی نشیمن

چنان سازم پر از خونابه دامن

که سوی کس بعزم همزبانی

دگر نتوان شد از فرط گرانی

برآنم تا ز یاران ریایی

گریزم سوی اقلیم جدایی

اگر باشد ز خنجر خار آن راه

نهم بر خویشتن آزار آن راه

به رفتن گام همت برگشایم

تهی‌ پا آن بیابان طی نمایم

کنم از آب چشم شور خونبار

بدور خویش سد در سد نمکزار

که روز طاقتم را گر شب آید

ز درد بی کسی جان بر لب آید

به ره نتوان نهادن پای افکار

به عزلت خانه باید ساخت ناچار

دلا از پای همت بگسل این بند

نشینی در میان دور بلا چند

بیا چون ما کناری زین میان گیر

برو ترک وصال این و آن گیر

ازین ناجنس یاران ریایی

بسی بیگانگی به ز آشنایی

نه‌ای از مردمان دیده بهتر

به کنج خانه ساز و سر فرو بر

نظر بر مردمان دیده افکن

که چون کردند در کنجی نشیمن

چنان دیدند صاف آیینه ی خویش

که بینند آنچه باید دید از پیش

از آنرو طالب گنجند مردم

که شد در گوشه ی ویرانه‌ای گم

چنین آب روان بیقدر از آنست

که او ناخوانده هر جانب روانست

طریق گوشه گیری چون کمان گیر

به دستت سر پیی دادم جهان گیر

کشندت گر بسوی خویش سد بار

طریق گوشه گیری را نگه دار

مکن بهر شکم اوقات ضایع

بهر چیزی که باشد باش قانع

چراغ از داغ داران بهر آنست

که پر از لقمه ی چربش دهانست

به اندک خاک چون قانع شود مار

بود پیوسته با گنجش سر و کار

از آن رو صیت کوس افتد به عالم

که او پیوسته خالی دارد اشکم

خم می برکند خود را سر از تن

که او را شد شکم پر تا به گردن

پی نان بر در اهل زمانه

چه سر مالی چو سگ بر آستانه

تو آن شیری که عالم بیشه ی تست

کجا رفتن بهر در پیشه ی تست

نیاید زان به پهلو شیر را سنگ

که از رفتن بهر در باشدش ننگ

چو سگ تا چند بر هر در فتادن

پی نانی عذاب خویش دادن

به این سگ طبعی از خود باد ننگت

که بهر لقمه‌ای کافتد به چنگت

بود هر دم سرت بر آستانی

کشی هر لحظه جور پاسبانی

***

شیرحکمت ازپستان خامه گشادن و طفل فسانه را در مهد خیال پرورش دادن درآغاز حکایت عشقبازی و ابتداء روایت نکته سازی.

نوا پرداز قانون فصاحت

چنین زد چنگ بر تار حکایت

که بود اقلیم چین را شهریاری

به تخت شهریاری کامکاری

به تاج نامداری سربلندی

به زنجیر عدالت ظلم بندی

به چین در دور عدل آن جهاندار

نبود آشفته‌ای جز طره یار

بجز چشم نکویان در سوادی

به دورش کس نداد از فتنه یادی

ز عدلش هم‌ سرا گنجشک با مار

به دورش چرغ آهو را هوادار

نظر چون بر رخش دوران گشاده

نظر نام شه دوران نهاده

وزیری بود بس عالی مقامش

نظیر از مادر ایام نامش

حصار ملک رای محکم او

بهار عدل روی خرم او

از آن چیزی که بر دل بندشان بود

همین نومیدی فرزندشان بود

پی صید افکنی یک روز دلتنگ

وزیر و شه برون راندند شبرنگ

وزیر و پادشاه و خادمی چند

ز دیگر لشکری بگسسته پیوند

از آنجا روی در صحرا نهادند

بسان سیل در صحرا فتادند

به زیر ران هر یک تیز گامی

سمند باد پایی، خوشخرامی

شدندی سد بیابان بیش در پیش

به تندی از صدای سینه ی خویش

زد آتش گرمی خور در جگرشان

یکی ویرانه آمد در نظرشان

دوانی سوی آن ویرانه راندند

به سرعت خویش را آنجا رساندند

در او دیدند پیری با صفایی

ز عالم نور او ظلمت زدایی

زبان او کلید گنج عرفان

بسان گنج در ویرانه پنهان

اگر در دل گذشتی طیلسانش

فلک در پا فکندی کهکشانش

محیط معرفت دل در بر او

کف دریای دین موی سر او

به قدی چون کمان در چله دایم

بنای گوشه گیری کرده قایم

چو رخ بنمود آن پیر فتاده

ز اسب خویشتن شه شد پیاده

شه و دستور در پایش فتادند

نقاب از روی راز خود گشادند

به و ناری برون آورد درویش

از آنها داشت هر یک را یکی پیش

نظر زان نار خرم گشت بسیار

که روشن دید شمع بخت از آن نار

پس آنگه داد ایشان را بشارت

که بر چیزیست آن هر یک اشارت

وزیر از به بسی چون نار خندید

که درد خویشتن را زان بهی دید

به خسرو مژده ی آن می‌دهد نار

که گردد گلبن بختش گران بار

به تخت دور در کم روزگاری

ازو سر برفرازد تا جداری

خدا بخشد به دستور خداوند

در این گلزار یک نخل برومند

ولی باشد چو به با چهره ی زرد

ز آه عاشقی رخسار پر گرد

دل دستور خرم بود از آن به

که دردش می‌شود گویا از آن

ولی در نار حرف پیرش انداخت

چو شمع از بار غم دلگیرش انداخت

بلی بوی بهی نبود در آن باغ

ز نارش نیست یک دل خالی از داغ

در این گلشن که خندان گشت چون نار

که چشم از خون نگشتش ناردان بار

به نزدیکش دمی چون آرمیدند

دعا گویان از او دوری گزیدند

سوی بستانسرای خویش راندند

برای میوه نخل نو نشاندند

از آن مدت چو شد نه ماه و نه روز

شبی سرزد و مهر عالم افروز

وزیر و شاه را زان مژده دادند

ز گنج سیم قفل زر گشادند

چنان دادند سیم و زر بمردم

که در زیر غنیمت شد جهان گم

نظر از خرمی سوی پسر تاخت

رخ فرزند را مدنظر ساخت

چنین فرمود شاه نیک فرجام

که منظورش کنند اهل نظر نام

بدستوری که باشد رفت دستور

نظر را گوهر خود داشت منظور

که فرمان شه روی زمین چیست

بفرماید شهنشه نام این چیست

چو پر می‌دید سوی شاه ایام

نظر فرمود ناظر باشدش نام

بسوی هر یکی یک دایه بردند

بدست دایه ایشان را سپردند

ز هجر آن لبان روح پرور

چو ماتم دار شد پستان مادر

برسم مادری بنهاد دوران

دهانشان را بجای شیر دندان

بملک حسن چون از ده گذشتند

ز ماه چارده سد ره گذشتند

بخوبی شد چنان شهزاده منظور

که در عالم چو خور گردیده مشهور

قدش سروی ز بستان نکویی

گل رویش ز باغ تازه رویی

پی مرغ دل هر هوشیاری

ز کاکل بر سر آن سرو ماری

دل کس با وجود هوشیاری

نبردی جان از او با رستگاری

فکنده فتنه ی او در جهان شور

مدامش نرگس بیمار مخمور

صف مژگان او کز هم گذشته

کمینگاه هزاران فتنه گشته

پی خون خوردن عشاق جانباز

دو لعل او دو خونی گشته همراز

در دندان او در خنده تا دید

دل گوهر ز غم سوراخ گردید

گهر کو دست پرورد صدف بود

بدان دندان کیش لاف شرف بود

زنخدانش بر آن رخسار دلکش

معلق کرده آبی را در آتش

ز زر بر گردنش طوقی فتاده

بگنج سیم ماری تکیه داده

بری از سیم خام آن نخل تر داشت

عجب نخلی که سیم خام برداشت

جهانی بسته بود از شوق هر سو

چو بازو بند دل در بازوی او

فروغ ساعدش از آستینها

چو نور شمع از فانوس پیدا

بخوبی داد آن خورشید پایه

ز سیم دست سیمین دست مایه

کمر پیچید عمری بر میانش

نگشته آگه از سر نهانش

دلا در فکر آن موی میان پیچ

طلب کن فکر باریکی در آن پیچ

مگر حرف از میان آن فزون‌تر

حکایت در میان بگذار و بگذر

***

لوح معنی در دامن حکایت نهادن و زبان به درس نکته گشادن در تعریف مکتبی که لعبت خانه ی چین از او نشانه‌ایست و حدیث خلد برین افسانه‌ای

دبیر مکتب نادر بیانی

چنین گوید ز پیر نکته دانی

که مکتبخانه‌ای گردید تعیین

چه مکتب، خانه‌ای پر لعبت چین

گلستانی ز باد فتنه رسته

در او از هر طرف سروی نشسته

در او خوش صورتان پرنیان پوش

چو صورتخانه ی چین دوش بر دوش

یکی درس جفا آغاز کرده

کتاب فتنه‌جویی باز کرده

یکی را غمزه از مژگان قلمزن

بخون بیدلان می‌شد رقمزن

یکی مصحف ز هم بگشوده چون گل

یکی در نغمه سازی گشته بلبل

در آن مکتب که عشرتخانه‌ای بود

در او حرف بهشت افسانه‌ای بود

بفرمان نظر منظور و ناظر

پی تعلیم گردیدند حاضر

معلم دیده ی خود جایشان ساخت

سر از اکرام خاک پایشان ساخت

بسوی خویش از تعظیمشان خواند

بدامن تخته ی تعلیمشان ماند

معلم بر رخ منظور حیران

ز طفلان شور حسنش در دبستان

خوشا آن دلبر غارتگر هوش

کزو خرد و بزرگ افتند مدهوش

می حیرت دهد نظاره ی او

ز دل طاقت برد رخساره ی او

به سد دل غمزه‌اش تیری فروشد

لبش جانها به تکبیری فروشد

دمی ناظر ازو غافل نمی‌شد

بسوی دیگری مایل نمی‌شد

نظر از لوح خود سوی دگر داشت

الف می‌گفت و بر قدش نظر داشت

بر آن صورت گشادی چشم پرنم

نمی‌زد چشم همچون صاد بر هم

چو میل آن رخ گلفام می‌کرد

دو چشم دیگر از وی وام می‌کرد

ز تیغ حسن او گاه نظاره

دلی بودش بسان غنچه پاره

چو آن میم دهان گشتی سخن ساز

چو میم از حیرتش ماندی دهان باز

چو بر حیرانی ناظر نظر کرد

به دل شهزاده را چیزی اثر کرد

بخود می‌گفت کاین حیرانیش چیست

بسویم دیدن پنهانیش چیست

چرا چون می‌کنم نظاره ی او

شود تغییر در رخساره ی او

تغافل گر زنم بیتاب گردد

بر او گر تیز بینم آب گردد

به دل پیوسته بود این خار خارش

که چون آرد سری بیرون ز کارش

براه عشق از آن خوشتر دمی نیست

به آن عشرت فزایی عالمی نیست

که بیند یار زیربار شوقت

شکی پیدا کند در کار شوقت

ترا ساقی کند چشم فسون ساز

که در مستی گشایی پرده از راز

لبش با دیگری در بذله‌گویی

نهانی غمزه‌اش در رازجویی

تبسم را به دلجویی نشاند

نظر سویت به جاسوسی دواند

وگر در پرده پنهان سازی آن راز

کند از ناز قانون دگر ساز

بفرماید به ترک چشم خونریز

که نوک خنجر مژگان کند تیز

دهد هندوی زلفش عرض رنجیر

کشد ابروی خوبش بر کمان تیر

بجانت درزند از ناز پنجه

کشد زلفش دلت را در شکنجه

اگر اظهار آن معنی نمودی

بروی خود در سد غم گشودی

و گر کردی نهان راز جمالش

بسا شادی که دیدی از وصالش

***

بیان خوابی و اظهار اضطرابی که ناظر را از راز پنهان از بی‌صبری خبر داده و داغ ناصبوریش بر جگر نهاده و حکایت مفارقت و شکایت مهاجرت.

چنین گفت آن ادیب نکته پرداز

که درس عاشقی می‌کرد آغاز

که منظور از وفا چون گل شکفتی

حکایتهای مهرآمیز گفتی

به نوشین لعل آن شوخ شکر خند

دل مسکین ناظر ماند در بند

حدیث خوش‌ ادا گلزار یاریست

نهال بوستان دوستاریست

حدیث ناخوش از اهل مودت

بپای دل نشاند خار نفرت

بسا یاران که بودی این گمانشان

که بی هم صبر نبود یک زمانشان

به حرف ناخوشی کز هم شنیدند

چنان پا از ره یاری کشیدند

که مدتها برآمد زان فسانه

نشد پیدا صفایی در میانه

خوش آن صحبت که در آغاز یاریست

در او سد گونه لطف و دوستداریست

کمال لطف جانان آن مجال است

که روز اول بزم وصال است

بسا لطفی که من از یار دیدم

به ذوق بزم اول کم رسیدم

به عیش بزم اول حالتی هست

که حالی آن چنان کم می‌دهد دست

تو گویی عیش عالم وام کردند

نخستین بزم وصلش نام کردند

به عاشق لطف معشوق است بسیار

ولی چندان که شد عاشق گرفتار

بلی صیاد چندان دانه ریزد

که مرغ از صیدگاهی برنخیزد

چو گردد مرغ اندک چاشنی خوار

بود در سلک مرغان گرفتار

چه خوش می‌گفت در کنج خرابات

به دختر شاهدی شیرین حکایات

اگر خواهی که با جور تو سازند

حیات خویش در جور تو بازند

بآغاز محبت در وفا کوش

وفا کن تا بری زاهل وفا هوش

بنای مهر چون شد سخت بنیاد

تو خواهی لطف میکن خواه بیداد

تو شمعی را که میداری به آتش

نگه دارش که گردد شعله سرکش

چراغی را که از آتش شراریست

کجا بر پرتو او اعتباریست

چنین القصه لطف آن وفا کیش

شدی هر روز از روز دگر بیش

دمی بی یکدگر آرامشان نه

بغیر ازدیدن هم کارشان نه

اگر یک لحظه می‌بودند بی هم

برون می‌رفت افغانشان ز عالم

شدی هر روز افزون شوق ناظر

به مکتب بیشتر می‌گشت حاضر

چو بی‌منظور یک دم جا گرفتی

به همدرسان ره غوغا گرفتی

که قرآن کردم از دست شما بس

نمی‌خواهم که همدرسم شود کس

مرا دیوانه کرد این درس خواندن

نمی‌دانم چه می‌خواهید از من

بیکدیگر دریدی دفتر خویش

که این مکتب نمی‌خواهم از این بیش

نظر از راه مکتب برنمی‌داشت

بدین اندوه و این رنج عالمی داشت

دمی سد ره برون رفتی ز مکتب

که شاه من کجا رفتست یا رب

گذشته آفتاب از جای هر روز

کجا رفتست آن مهر جهانسوز

ازین مکتب گرفتندش مگر باز

وگر نه کو که با من نیست دمساز

گهی کردی بجای خویش مسکن

کشیدی سر به جیب و پا به دامن

شدی منظور چون از دور پیدا

ز روی خرمی می‌جست از جا

که ای جای تو چشم خون فشانم

بیا کز داغ دوری سوخت جانم

خوشا عشق و بلای عشقبازی

دل ما و جفای عشقبازی

خوش آن راحت که دارد زحمت عشق

مبادا هیچ دل بی‌زحمت عشق

در او غم را خواص شادمانی

ازو مردن حیات جاودانی

نهان در هر بلایش سد تنعم

بهر اندوه او سد خرمی گم

بجام او مساوی شهد با زهر

در او یکسان خواص زهر و پازهر

فراغت بخشد از سودای غیرت

رهاند خاطر از غوغای غیرت

نشاند در مقام انتظارت

که کی آید برون از خانه یارت

دمی گر دیرتر آید برون یار

ز دل بیرون رود طاقت به یکبار

شود وسواس عشقت رهزن صبر

کنی سد چاک در پیراهن صبر

لباس صبر تا دامت دریدن

گریبان چاک هر جانب دویدن

در آن راهش که روزی دیده باشی

ز مهرش گرد سر گردیده باشی

روی آنجا بتقریبی نشینی

سراغش گیری از هر کس که بینی

که گردد ناگهان از دور پیدا

نگاهش جانب دیگر بعمدا

به شوخی دیده را نادیده کردن

به تندی از بر عاشق گذردن

بهر دیدن هزاران خنده پنهان

تغافل کردنی سد لطف با آن

بدینسان مدتی بودند دمساز

دلی فارغ ز چرخ حیله پرداز

شبی چون طره ی منظور ناظر

بکنجی داشت جا آشفته خاطر

در آن آشفتگی خواب غمش برد

غم عالم بدیگر عالمش برد

میان بوستانی جای خود دید

چه بستان، جنتی مأوای خود دید

چنار و سرو را در دست بازی

لباس سبزه از شبنم نمازی

بزیر سایه ی سرو و صنوبر

بیک پهلو فتاده سبزه ی تر

صنوبر صوف سبز افکنده بر دوش

درخت بید گشته پوستین پوش

در آن گلشن نظر هر سو گشادی

که ناگه ز آن میان برخاست بادی

بسان خس ربود از جای خویشش

بیابانی عجب آورده پیشش

بیابان غمی، دشت بلایی

کشنده وادیی، خونخوار جایی

عیان از گردباد آن بیابان

ز هر سو اژدری بر خویش پیچان

ز موج پشته‌های ریگ آن بر

نمایان گشته نقش پشت اژدر

زبان اژدها برگ گیاهش

خم و پیچ افاعی کوره راهش

عیان از کاسه‌های چشم اژدر

ز هر سو لاله ی سیراب از آن بر

شده زهر مصیبت سبزه زارش

ز خون بیدلان گل کرده خارش

کدوی می شده خر زهره در وی

بزهر او داده از جام فنا می

پی گمگشته ی آن دشت اندوه

شد آتش چشم اژدر بر سر کوه

بغایت کرد هولی در دلش کار

ز روی هول شد از خواب بیدار

بخود می‌گفت این خوابی که دیدم

وزان در جیب محنت سر کشیدم

به بیداری نصیبم گر شود وای

چه خواهم کرد با جان غم افزای

از آن خواب گران کوه غمی داشت

چه کوه غم که بار عالمی داشت

***

بی‌تابی ناظر از شعله ی جدایی و اضطراب نمودن از داغ بینوایی و خویشتن را بر مشق جنون داشتن و شرح درون خویش بر چهره ی معلم نگاشتن.

چو آن زرین قلم از خانه ی زر

کشید از سیم مدبر لوح اخضر

سرای چرخ خالی شد ز کوکب

چو آخرهای روز از طفل مکتب

به مکتبخانه حاضر گشت ناظر

به راه خانه ی منظور ناظر

ز حد بگذشت و منظورش نیامد

دوای جان رنجورش نیامد

زبان از درس و لب از گفتگو بست

ز بیصبری ز جای خویش برجست

ز مکتب هر زمان بیرون دویدی

فغان از درد محرومی کشیدی

ادیب کاردان از وی برآشفت

به او از غایت آشفتگی گفت

که اینها لایق وضع شما نیست

مکن اینها که اینها خوشنما نیست

ز هر بادی مکش از جای خود پا

بود خس کو بهر بادی شد از جا

ندارد چون وقاری باد صرصر

بود پیوسته او را خاک بر سر

نگردد غرق کشتی وقت توفان

چو با لنگر بود بر روی عمان

مکن بی لنگری زنهار ازین پس

چو زر باشد سبک نستاندش کس

نداری انفعال این کارها چیست

نبودی این چنین هرگز ترا چیست

چنین گیرند آیین خرد یار

خردمندی چنین است آفرین باد

چنین یا رب کسی بی درد باشد

ز غیرت اینقدرها فرد باشد

ز غیرت آتشی در ناظر افتاد

ز دامن لوح زد بر فرق استاد

نهاد از دامن ارشاد تخته

زد آخر بر سر استاد تخته

وز آنجا شد پریشان سوی منزل

رخی چون کاه و کوه درد بر دل

در این گلشن که چون غم نیست هرگز

جفایی بیش از آن دم نیست هرگز

که از جانانه باید دور گشتن

ز درد دوریش رنجور گشتن

درین ناخوش مقام سست پیوند

چه ناخوشتر ازین پیش خردمند

که باشد یار عمری با تو دمساز

کند هر لحظه لطفی دیگر آغاز

ببزم وصل مدتها درآیی

ز نو هر دم در عیشی گشایی

بناگه حیله‌ای سازد زمانه

فتد طرح جدایی در میانه

خوش آنکس را که خوبا دلبری نیست

به وصل دلبران او را سری نیست

ز سوز عشق او را نیست داغی

ز عشق و عاشقی دارد فراغی

چنین تا کی پریشان حال گردیم

بیا وحشی که فارغ بال گردیم

به کنج عافیت منزل نماییم

در راحت بروی دل گشاییم

کسی را جای در پهلو نگیریم

به وصل هیچ یاری خو نگیریم

که باری محنت دوری نباشد

جفا و جور مهجوری نباشد

***

رفتن معلم به در خانه ی دستور و بیان کردن عشق ناظر نسبت به منظور و مقدمه ی درد فراق و آغاز حکایت اشتیاق.

چو طفل روز رفت از مکتب خاک

سواد شب نمود از لوح افلاک

معلم بر در دستور جا کرد

حدیث خود به خاصانش ادا کرد

بدستور از معلم حال گفتند

یکایک صورت احوال گفتند

معلم را بسوی خویشتن خواند

بتعظیم تمامش پیش بنشاند

چو از هر در سخنها گفته گردید

ازو احوال مکتب باز پرسید

که چونی با جفای بنده زاده

بدرس تیز فهمی چون فتاده

بمکتب می‌رود کاری ز پیشش

بود سعیی به کار و بار خویشش

چه سر خط می‌نویسد مشق او چیست

چو بحثی می‌کند هم بحث او کیست

دلش میل چه علمی بیش دارد

چه مبحث این زمان در پیش دارد

ادیب افکند سر چون خامه در پیش

بسی پیچید همچون نامه بر خویش

پس آنگه بر زمین زد افسر خویش

به خون آغشته بنمودش سر خویش

که داد از دست فرزند شما، داد

مرا بیداد او خون خورد فریاد

از آن روزی که این مخدوم زاده

به مکتب خانه ی من پا نهاده

دلم را از غم آزادی نبوده

بسی غم بوده و شادی نبوده

به مکتبخانه‌ام بر کودکی بود

که او زیرکتر از هر زیرکی بود

کنون تا او به این مکتب رسیده

به همدرسی ایشان آرمیده

یکی ز آنها بحال خود نمانده

به پهلوی خود ایشان را نشانده

بلی تفسیر این حرف اندکی نیست

که صحبت را اثر باشد شکی نیست

بمکتب صبحدم چون گشت حاضر

بود در راه مکتب خانه ناظر

که چون منظور سوی مکتب آید

باو آهنگ دمسازی نماید

گهی در پهلوی هم جا گزینند

زمانی روبروی هم نشینند

بود دایم بمکتب درسشان حرف

کنند این نوع عمر خویشتن صرف

بدینسان حرف ها می‌کرد اظهار

که تا مجلس تهی گردد ز اغیار

از آن پس گفت تا داند خداوند

که بد می‌بینم او را حال فرزند

به دام عشق منظور است پا بست

زمام اختیارش رفته از دست

اگر یک لحظه حاضر نیست منظور

از او افتد به مکتبخانه سد شور

نشیند گوشه‌ای از غصه دلتنگ

ز دلتنگی بود با خویش در جنگ

گزد انگشت چندانی که در مشت

سیه سازد چو نوک خامه انگشت

دمی بندد ز تکرار سبق لب

که من دیگر نمی‌آیم بمکتب

زمانی در گریبان آورد سر

گهش چون حلقه ماند چشم بر در

چو منظور از در مکتب درآید

نماند رنج و اندوهش سرآید

درآید در مقام همزبانی

کند آهنگ عیش و شادمانی

غرض کز خواندن درس است آزاد

بود درس آنچه هرگز نیستش یاد

شد از گفتار او دستور از دست

پی آزار ناظر از زمین جست

معلم دامنش بگرفت و بنشاند

حدیث چند از هر در بر او خواند

که اینها این زمان سودی ندارد

نمودش گر بود بودی ندارد

بباید چاره‌ای کردن در این کار

که گرداند ازین بارش سبکبار

وگرنه کار او بد می‌شود زود

از این دردش نخواهد بود بهبود

ز هر بحثی حدیثی کرد اظهار

سخنها گفت در تدبیر این کار

پس آنگه خواست دستوری ز دستور

زمین بوسید و از دستور شد دور

بخود می‌گفت دستور جهاندار

چه سازم چون کنم تدبیر این کار

فرستم گر به مکتبخانه بازش

فتد ناگه برون زین پرده رازش

خبر یابد ازین شاه جهانگیر

بجز جان باختن آن دم چه تدبیر

نمی‌دانست تا تدبیر او چیست

پی تدبیر کارش چون کند زیست

نبود آگه که درد دوستداری

ندارد چاره‌ای جز جان‌ سپاری

***

بیان ظلمت شب دوری و اظهار محنت مهجوری وشرح حال ناظر دوراز وصال منظور و صورت احوال او در پایداری آن شب.

اسیر درد شبهای جدایی

چنین نالد ز درد بینوائی

که شد چون مشعل مهر منور

نگون از طاق این فیروزه منظر

برآمد دود از کاشانه ی خاک

سیاه از دود شد ایوان افلاک

در آن شب ناظر از هجران منظور

به کنجی ساخت جا از همدمان دور

ز روی درد افغان کرد بنیاد

که فریاد از دل پر درد فریاد

مرا این درد دل از پا درآورد

مبادا هیچکس را یا رب این درد

چه می‌داند کسی تا درد من چیست

چه دردی دارم و همدرد من کیست

نه همدردی که درد خویش گویم

ازو درمان درد خویش جویم

نه همرازی که گویم راز با او

دمی خود را کنم دمساز با او

نه یاری تا در یاری گشاید

زمانی از در یاری درآید

نمی‌بینم چو کس دمساز با خویش

همان بهتر که گویم راز با خویش

منم در گوشه ی دوری فتاده

سری بر کنج رنجوری نهاده

فلک با من ندانم بر سر چیست

که با جورش چنین می‌بایدم زیست

همینش با منست آزار جویی

کسی از من زبون‌تر نیست گویی

سپهرا کینه جویی با منت چند

باین آیین زبون کش بودنت چند

بگو با جان من چندین جفا چیست

چه می‌خواهی ز جانم مدعا چیست

بآزارم بسی خود را میآزار

اگر خواهی هلاکم تیغ بردار

بکش از خنجر کین بی‌درنگم

که من هم پر ز عمر خود به تنگم

چه ذوق از جان که بی‌دلدار باشد

دل از عمر چنین بیزار باشد

بیا ای سیل از چشم تر من

فکن این کلبه ی غم بر سر من

که آنکو همچو من غمناک باشد

همان بهتر که زیر خاک باشد

که آن کو چون من خاکی نشیند

همان بهتر که کس گردش نبیند

بدینسان تا به کی بر خاک گردم

اجل کو تا دهد بر باد گردم

در این تاریک شب خود را رساند

به یک دم شمع عمرم را نشاند

سرا پایم بسان شمع بگداخت

غم این تیره شب از پایم انداخت

شد آخر عمر و شب آخر نگردید

نشان صبحدم ظاهر نگردید

همای صبح را آیا چه شد حال

مگر بستند از تار خوش بال

بگردون طفل خور ظاهر نگردید

مگر زین دیو زنگی چهره ترسید

خروسا ناله ی شبگیر بردار

مرا بی‌همزبان در ناله مگذار

هم آواز منی بردار فریاد

چو لب بستی ترا آخر چه افتاد

چه در خوابی چنین برکش نوایی

فکن در گنبد گردون صدایی

تویی صوفی سرشت زهد پیشه

ردا افکنده در گردن همیشه

به شب خیزی بلند آوازه گشته

به ذکر از خواب خوش شبها گذشته

ز خرمنگاه گردون غم اندوز

به مشت جو قناعت کرده هر روز

چرا پیراهن آغشته در خون

به سر پیچیدی ای مرغ همایون

بگو کاین جامه ی خونینت از چیست

سحرگاهان فغان چندینت از چیست

مگر رحم آمدت بر حال زارم

باین زاری چو کشت اندوه یارم

بیان آتشین جانسوز می‌کرد

باین افسانه شب را روز می‌کرد

بلایی نیست همچون ماتم هجر

نبیند هیچکس یا رب غم هجر

به بزم وصل اگر عمری درآیی

نمی‌ارزد به یک ساعت جدایی

جفای هجر دشوار است بسیار

بر آنکس خاصه کو خو کرده با یار

***

ناقه ی خیال در وادی سخن راندن و لعبت نظم را در هودج اندیشه نشاندن در رفتن ناظر از اقلیم وصال و خیمه زدن در سرمنزل رنج و ملال.

سفر سازنده ی این طرفه صحرا

بعزم کارسازی زد چنین پا

که چون دستور از آن راز آگهی یافت

رخ از ذوق بساط خرمی تافت

بخود زد رأی در تغییر فرزند

که گر بگذارمش در خانه یک چند

برسوایی شود ناگه فسانه

فتد افسانه ی او در میانه

جنون از خانه اندارد برونش

به گوش شه رسد حرف جنونش

چو خسرو پرسد از من شرح حالش

بگویم چیست باعث بر ملالش

بسی در چاره ی آن کار کوشید

چنین در کارش آخر مصلحت دید

که همره سازدش با کاردانی

رفیق او کند بسیار دانی

تجارت کردنش سازد بهانه

بشهری دیگرش سازد روانه

که شاید درد عشق او شود کم

چو یکچندی برآید گرد عالم

اگر خواهی در این دیر مجازی

دوایی بهر درد عشقبازی

بنه بهر سفر رو در بیابان

که درد عشق را اینست درمان

وزیر دانش اندوز خردمند

چو کرد این فکر در تدبیر فرزند

طلب فرمود و پیش خود نشاندش

به گوش از هر دری حرفی رساندش

پس آنگه گفت کای تابنده خورشید

جهان را از تو روشن صبح امید

مثل باشد درین دیرینه مسکن

جهان گشتن به از آفاق خوردن

گرت باید بفر سروری دست

سفر کن زانکه این فر در سفر هست

چو لعل از خاک کان گردد سفر ساز

دهد زینت به تاج هر سرافراز

ز یکجا آب چون نبود مسافر

شود یکسان بخاک تیره آخر

بنه سر در سفر، منشین به یک جا

گرت باید ز اسفل شد، به اعلا

در نامی شود هر قطره باران

ز ابرش چون سفر باشد به عمان

به کار خویش حیران ماند ناظر

بسی ز آن حرف شد آشفته خاطر

نه روی آنکه گوید «نی» جوابش

نه رای آنکه سازد «با» خطابش

برو درماند پیشش آخر کار

جوابش گفت چون شد حرف بسیار

که مقصود پدر چون رفتن ماست

ز ما بودن بجای خویش بیجاست

ز سر سازم براه مدعا پای

بجان خدمت کنم خدمت بفرمای

پدر زان گفتگو گردید خوشحال

ز فکر کار او شد فارغ‌ البال

طلب فرمود مرد کاردانی

بغایت زیرکی بسیار دانی

ز گرم و سرد عالم بوده آگاه

جفای راه دیده گاه و بیگاه

بتاج خویش دادش سر بلندی

بتشریف شریفش ارجمندی

پس آنگه گفت کای از کار آگاه

ز دامان تو دست فتنه کوتاه

نماند بر تو پنهان این حکایت

که ناظر راست سودای تجارت

چه باشد گر بود در خدمت تو

بکام خود رسد از دولت تو

جوابش گفت مدر کار دیده

که او را در قدم باشم بدیده

وزیر آماده کرد اسباب رهشان

میسر شد وداع پادشهشان

پس آنگه بهر رفتن بار بستند

به مرکبهای تازی برنشستند

ز شهر آورد ناظر روی در راه

ز پس می‌دید و از دل می‌کشید آه

نظر سوی سواد شهر می‌کرد

ز دل پر می‌کشید آه از سر درد

چو آن کش وقت رحلت کردن آید

به عالم دیده ی حسرت گشاید

بیا وحشی کزین دیر غم آباد

به رفتن گام بگشاییم چون باد

چنین تا چند در یکجا نشینیم

ز حد شد تا به کی از پا نشینیم

به یک جا خانه آن مقدار کردیم

که خود را پیش مردم خوار کردیم

ز ما دلگیر گردیدند یاران

بجان گشتند دشمن دوستاران

خوش آنکس را که یکجا نیست مسکن

نه کس را دوست می‌بیند نه دشمن

***

یاد نمودن ناظر از بزم آشنایی و ناله کردن از اندوه جدایی و شکایت بخت نامساعد بر زبان آوردن و حکایت طالع نامناسب بیان کردن.

حدا گوینده ی این طرفه محمل

چنین محمل کشد منزل بمنزل

که ناظر بر سواد شهر می‌دید

ز درد ناامیدی می‌خروشید

بخود می‌گفت هر دم از سر درد

که آخر دور کار خویشتن کرد

به گورم کی توانست این سخن گفت

که در صحرا به گوران بایدم خفت

که پیشم می‌توانست این ادا کرد

کزو نتوان بشمشیرم جدا کرد

کسی را کی رسیدی این بخاطر

که گردد دور از منظور ناظر

ولی آنجا که باشد دور گردون

که می‌داند که آخر چون شود چون

بسا کس را که یاری همنشین بود

همیشه در گمانش اینچنین بود

که بی‌هم یک نفس دم برنیارند

دمی بی‌دیدن هم برنیارند

برنگی چرخ دور از وی نمودش

که انگشت تعجب شد کبودش

بود این رنگ چرخ حیله پرداز

کند هر دم برنگی حیله‌ای ساز

گهی با بخت ساز جنگ می‌کرد

سرود بیخودی آهنگ می‌کرد

نبودی چون جرس بی‌ناله ی دل

شدی افغان کنان منزل بمنزل

جرس را هر زمان گفتی به زاری

بگو دلبستگی پیش که داری

که هستت چون دل من اضطرابی

بخود داری در افغان پیچ و تابی

ز آهن در دهان داری زبانی

لب از افغان نمی‌بندی زمانی

نباشد یک زمان بی‌ناله‌ات زیست

زبان داری بگو کاین ناله از چیست

مرا گر ناله‌ای باشد عجب نیست

چرا کاین ناله ی من بی‌سبب نیست

به دل دردیست از اندوه دوری

که با آن درد نتوانم صبوری

صبوری با غم دوریست مشکل

صبوری چون توان سد درد بر دل

بیا ای سیل اشک ناصبوری

میان ما و او مگذار دوری

بنوعی ساز راه کاروان گل

که نتوان کرد الا شهر منزل

اگر نبود مدد اشک نیازم

به کوی او که خواهد برد بازم

منم چون اشک خود در ره فتاده

بدشت ناامیدی سر نهاده

به نومیدی ز جانان دور گشته

وداعی هم ازو روزی نگشته

ز جانان با وداعی گشته قانع

ز آن هم بخت بد گردیده مانع

ز بخت خود مدام آزرده جانم

چه بخت است اینکه من دارم ندانم

نمی‌دانم چه بخت و طالع است این

چه اوقات و چه عمر ضایع است این

مرا افسوس چون نبود در ایام

که این اوقات را هم عمر شد نام

چنین با خویش بودش گفتگویی

ازو در کوه و صحرا های و هویی

سیاه از گرد شد ناگه جهانی

برون از گرد آمد کاروانی

به یک جا بار بگشودند بودند

بحرف آشنایی لب گشودند

ز رنج راه با هم راز گفتند

بهم احوال هر جا باز گفتند

بآنها بود سوداگر جوانی

اسیر داغ سودایش جهانی

متاع عشق را او گرم بازار

به سوز عشق او خلقی گرفتار

به چین هم مکتبی بودی به ناظر

شدی با او به مکتبخانه حاضر

چنان ناظر شد از دیدار او شاد

که گفتی عالمی را کس به او داد

ز هر جا گفتگویی کرد اظهار

سخن کرد آنگه از منظور تکرار

شد از بادام عنابش روانه

بهش نارنج گشت از ناردانه

بروی کهربا گوهر دوانید

به در یاقوت را در خون نشانید

ز نرگسدان دمیدش لاله ی تر

زرش رنگین شد از گوگرد احمر

پس آنگه گفت کای یار وفا کیش

براه دوستی از جمله در پیش

چه باشد گر ز من خطی ستانی

رسانی پیش او نوعی که دانی

بجان خدمت کنم گفتا روان باش

جوابت هم رسانم شادمان باش

غلامی را اشارت کرد ناظر

که گرداند دوات و خامه حاضر

که شرح قصه ی دوری نویسد

حدیث درد مهجوری نویسد

نبود آگه که شرح درد دوری

بلای روزگار ناصبوری

نه آن حرف است کاندر نامه گنجد

بیانش در زبان خامه گنجد

***

رقم سازنده ی این طرفه نامه

چنین گفت از زبان تیز خامه

که ناظر آتش دل در قلم زد

حدیث شعله ی دوری رقم زد

که ای شمع شبستان نکویی

گل بستان فروز خوبرویی

غم دل شمع سان بگداخت ما را

به سد محنت ز پا انداخت ما را

غم هجر تو ما را سوخت چندان

که با خاک سیه گشتیم یکسان

ز ما خاکستر دور از تو مانده

غمت ما را بخاکستر نشانده

سمند عیش گردد گرد ما کم

بلی توسن ز خاکستر کند رم

شد از نقش سم اسب مصیبت

تن خاکی سراسر داغ محنت

چنان افتاده‌ام زین داغ از پا

که چون فرداست گردم نیست بر جا

خوش آن بادی که گرد خاکساری

رساند تا حریم کوی یاری

منم در گرد باد بینوایی

بخاک افتاده در کوی جدایی

تنی پر خار غم، اندوهگینی

بسان خار بن صحرا نشینی

فرورفته به کام محنت خویش

گیاه آسا سری افکنده در پیش

منم چون لاله در هامون نشسته

بخاک افتاده و در خون نشسته

تپیده آنقدر چون سیل بر خاک

که در دل خاک را افکند سد چاک

ببخت خود چو مجنون مانده در جنگ

نشسته تا کمر چون کوه در سنگ

نمی‌بینم در این صحرای اندوه

هم ‌آوازی که پا برجاست چون کوه

ولی او هم هم‌آوازی چه داند

جمادی رسم دمسازی چه داند

منم مجنون دشت بینوایی

فتاده در پس کوه جدایی

فکنده سایه کوه غم بکارم

سیه کرده‌ست روز و روزگارم

مرا مگذار با این کوه اندوه

درآ خورشید مانند از پس کوه

بیا ای شمع رویت مایه ی نور

ببین بی‌مهری این شام دیجور

مرا جز دود دل در بر کسی نیست

چو شمع صبح تا مردن بسی نیست

شبی دارم سیاه از ناامیدی

بده از صبح وصلت روسفیدی

تو خود می‌دانی ای شمع دل افروز

که از داغ تو بنشستم بدین روز

بیا ای مرهم داغ دل من

ببین داغ دل بیحاصل من

ز غم سد داغ دارم بر دل از تو

جز این چیزی ندارم حاصل از تو

بجز اندوه یار دیگرم نیست

بغیر از دست محنت بر سرم نیست

منم کز غم فراقت کشته زارم

بسر جز دیده خونباری ندارم

بجز مژگان کسی پیش نظر نیست

بگردم غیر خوناب جگر نیست

خیالت در نظر شبها نشانم

ز محرومی سرشک خون فشانم

سر افسانه ی دوری گشایم

زبان در حرف مهجوری گشایم

که آیا چون ز کویش بار بستم

به محنتخانه ی دوری نشستم

بفکرم هیچ بار افتاد یا نه

ز حالم هیچش آمد یاد یا نه

چو گفتندش حدیث رفتن من

بیان کردند در خون خفتن من

ازین یا رب چه در دل گشت او را؟

چه در خاطر گذشت آن تندخو را؟

که آیا این زمان با او نشیند؟

که با خود یاریش دمساز بیند

چو می نوشد که نقلش آورد پیش؟

کرا بخشد ز یاران جرعه ی خویش؟

چو بر مردم کشی دارد شرابش

که باشد تشنه ی تیغ چو آبش

خوش آنروزی که بزمش جای من بود

حریم وصل او مأوای من بود

بغیر از من نبودش همزبانی

نمی‌بودیم دور از هم زمانی

زمانی بی‌سبب در خشم سازی

دمی افکنده طرح دلنوازی

حکایت از میان ما بدر نه

ز خشم و صلح ما کس را خبر نه

در آن ساعت که چشمش کردی انگیز

که تیغ خشم سازد غمزه‌اش تیز

تبسم در میان هر دم افتادی

خبر تا بود ما را صلح دادی

منم ترک زلال عیش جسته

ز آب زندگانی دست شسته

بیا ای با خیالت گفتگویم

که آب رفته بازآید بجویم

در این وادی که بی‌رویت زدم پای

گرم بر سر نیایی وای و سد وای

بمردن شمع عمرم گشته نزدیک

بیا روزم چنین مگذار تاریک

مکن کاری که از جور تو میرم

به روز حشر دامان تو گیرم

بیان کردم غم و درد نهانی

دگر چیزی نمی‌گویم تو دانی

بدستش نامه ی جانان خود داد

نه نامه، پاره‌ای از جان خود داد

خروشان دست هم را بوسه دادند

دل پر درد رو بر ره نهادن

چه خوش باشد که دمسازی کند بخت

سوی ما نیز دمسازی کشد رخت

بیار آنی که عمری بوده باشیم

دمی دوری ز هم ننموده باشیم

بیان سازد غم هجران ما را

رساند نامه ی حرمان ما را

***

در تعریف محیطی که موجش با قوس قزح برابری می‌کرد و کشتیش به زورق آفتاب سر در نمی‌آورد.

گهر پاشی که این گوهر کزین کرد

بسوی بحر معنی رو چنین کرد

که ناظر رخش راندی با رفیقان

به دل سد کوه غم از بار حرمان

به روز و شب بیابان می‌بریدند

که روزی بر لب دریا رسیدند

نه دریا بلکه پیچان اژدهایی

ازو افتاده در عالم صدایی

بروی خاک مستی مانده بیتاب

بلب آورده کف در عالم آب

ز دوران هر زمان شور دگر داشت

از آنروز کآب تلخی در جگر داشت

ز موج دمبدم در وقت توفان

نهادی نردبان بر بام کیوان

بکف گردید موجش صولجانها

ز عالم برد بیرون گوی جان‌ها

ز روی آب او عالی حصاری

کشیده خویشتن را بر کناری

عیان در زیر چادر خوشخرامی

عجب با لنگری عالی مقامی

زمام اختیار از کف نهاده

عنان خود به دست غیر داده

کمان اما ز بند چله آزاد

ز تیرش پرده ی سر رفته بر باد

در آبش سینه چون مرغابیان گم

برون آورده از دریا سر و دم

شده مصقل در آن بحر گهریاب

که تاریکی برد ز آیینه ی آب

بسی مردم ‌ربا عشرت سرایی

در آن نیکویی آب و هوایی

چو الیاسش گذر بر روی عمان

بمنزل برده بادش چون سلیمان

چو خیمه چادر از هر سو عیانش

ستون خیمه از تیر میانش

بروی آب از بادش شتابی

عیان از دور بر شکل حبابی

چه می‌گویم شهابی بود ثاقب

شدی در یک نفس از دیده غایب

اشارت کرد ناظر سوی تجار

که در کشتی کشند از هر طرف بار

بیاران سوی کشتی گشت راهی

چو یونس کرد جا در بطن ماهی

بگردون شد ز ملاحان ترانه

بروی آب کشتی شد روانه

زدش آهنگ ملاحان ره هوش

ز سوز آن زدش خون در جگر جوش

کشید از دل سرود بی‌نوایی

خروشان شد ز ایام جدایی

که یا رب کس بحال من مبادا

باین آشفتگی دشمن مبادا

منم خود را ز غم رنجور کرده

بپای خویش جا در گور کرده

ز بخت واژگون سد درد بر دل

گرفته زنده در تابوت منزل

تنی از مشت محنت رفته از دست

بمهد غصه خود را کرده پا بست

اگر بودی ز طفلان عقل من بیش

نکردی جور این مهدم جگر ریش

میان آب با چشم در افشان

به سرگردانی خود مانده حیران

منم بر باد داده خانه ی خویش

جدا افتاده از کاشانه ی خویش

گرفتاری ز عمر خود به تنگی

گرفته جای در کام نهنگی

مگر یاری نماید باد شرطه

رهم از شور این خونخوار ورطه

***

خبر یافتن منظوراز رفتن ناظر و برون آمدن از شهر آشفته خاطر و به کاروان مقصود رسیدن و از نامه ی ناظر شادمان گردیدن.

فسون سازی که این افسون نماید

بدینسان بر سر افسانه آید

کزین معنی خبر چون یافت منظور

که ناظر شد ز بزم خرمی دور

دمی از فکر این خالی نمی‌بود

دلش را میل خوشحالی نمی‌بود

بشبها سوختی چون شمع تا روز

نبودی یک نفس بی‌آه جانسوز

همیشه پا بدامان الم داشت

ز مهجوری سری بر جیب غم داشت

برین می‌داشت خود را تا زید شاد

ولی هم در زمان می‌رفتش از یاد

ترا از یار اگر باریست بر دل

نپنداری کز آن یار است غافل

به استادی نهان می‌دارد آن بار

وگرنه هست از بارت خبردار

محبت هرگز از یکسر نباشد

نباشد این کشش تا زو نباشد

نباشد تا کششها از زر ناب

دود کی از پیش بیتاب سیماب

غم بسیار روزی داشت بر دل

بخاصی چند بیرون شد ز منزل

برای دفع غم شد جانب دشت

بخاصان هر طرف راندی پی گشت

که گردی ناگهان برخاست از دور

به پیش گرد مرکب راند منظور

برون از گرد آمد کاروانی

فتاده شور از ایشان در جهانی

حدا گو را حدا از حد گذشته

شتر کف کرده و رقاص گشته

شترهای دو کوهان سبک پا

ز کوهان بر فلک جا داده جوزا

درای استران را ناله ی کوس

شترها را دهان زنگ پابوس

ز بانگ اسب در خر پشته ی خاک

صدای گاو دم رفتی بر افلاک

اساس خسروی دیدند تجار

ز خود کردند اسبان را سبکبار

دعا کردند بر شهزاده منظور

که از روی تو بادا چشم بد دور

به دلخواه تو بادا هر چه خواهی

به فرمان تو از مه تا به ماهی

زمانی در مقام لطف کوشید

از ایشان حال هر جا بازپرسید

قضا را بود این آن کاروانی

که می‌دادند از ناظر نشانی

جوانی پیش او گردید حاضر

بدستش داد مکتوبی ز ناظر

چو شهزاده سر مکتوب بگشود

برآمد از دماغش بر فلک دود

ز سوز نامه‌اش در آتش افتاد

ز دست هجر داد بیخودی داد

بایشان داد رخصت تا گذشتند

بخاصان گفت تا از راه گشتند

بدل سد غم در این اندیشه می‌بود

که چون خود را رساند پیش او زود

بخود گفتی کز اینها گر شوم دور

که می‌داند کجا رفته‌ست منظور

نهم رو در بیابان از پی او

روم چندان که این دولت دهد رو

بفکر کار خود بسیار کوشید

چنین با خویش آخر مصلحت دید

که رخش عزم سوی شهر تازد

بسوز هجر روزی چند سازد

پس آنگه افکند طرح شکاری

بود کز پیش بتوان برد کاری

چو دید این مصلحت با خود در این کار

جهاند از جا سمند باد رفتار

بسوی شهر از آنجا بارگی راند

قدم در گوشه ی بیچارگی ماند

بفکر اینکه گیرد چاره‌ای پیش

نهد پا در پی آواره ی خویش

***

رفتن آن شهسوار شهب تازیانه و شاهباز فلک آشیانه به جست و جوی آن آهوی سر در بیابان محنت نهاده و آن طایر دور از مقام عزت فتاده.

سوار رخش تاز دشت دعوی

چنین راند از پی نخجیر معنی

که روزی چند از این حالت چو بگذشت

که سوی شهر منظور آمد از دشت

بنزدیک پدر یک روز جا کرد

به خسرو مدعای خود ادا کرد

غرض چون بود آهنگ شکارش

برفتن داد رخصت شهریارش

سپاه بیشمارش کرد همراه

تمامی از رسوم صید آگاه

اشارت کرد تا صحرانشینان

حشر کردند در کوه و بیابان

یلان بستند صف در دور نخجیر

ز هر سو پر زنان شد طایر تیر

دم شمشیر دادی رنگ را زهر

وز آن زهرش ندادی سود پازهر

پلنگ افتاده سرگردان و مضطر

نهاده رسم دست انداز از سر

به جستن روبهان در حیله سازی

به خرگوشان سگان در دست یازی

پی تیر یلان چون کلک جادو

ز خون می‌زد رقم بر جلد آهو

عیان گردید از کیمخت گوران

به جای دانه ی کیمخت پیکان

فتاد از بیم سگ آهو به زاری

به دست و پای شیران شکاری

چنین تا شام صید انداز بودند

بقصد صید شیری می‌نمودند

ز چرخ این شیر زرین یال شد گم

پلنگ شب نمود از کهکشان دم

به عزم شب چرا شد بره برپا

شبان مانندش از پی خواست جوزا

به قصد صید این گاو پلنگی

اسد می‌کرد ساز تیز چنگی

از این مزرع شد آب مهر نایاب

چو کاهش چهره گشت از دوری آب

ز بحر شرق بیرون رفت خرچنگ

سوی دریای مغرب کرد آهنگ

گشودی قفل زر شب از سر گنج

وز آتش پله ی میزان گهر سنج

کند چندان فغان از جان ناشاد

که آید آه ز افغانش به فریاد

فکنده زنگی شب دلو در چاه

بقعر بحر ماهی را گذرگاه

چو خواب آورد بر لشکر شبیخون

ز لشکرگاه شد منظور بیرون

سمند تندرو میراند و می‌تاخت

بسایه اسبش از تندی نمی‌ساخت

بسان چرخ آن رخش سبک پی

بیابانی بگامی ساختی طی

چنین میراند تا زین دشت اخضر

نمایان شد عیار زرده ی خور

سحرگه لشکران از خواب جستند

میان از بهر خدمت چست بستند

چو از شهزاده جا دیدند خالی

ز جا رفتند از آشفته حالی

چو صرصر پر در آن صحرا دویدند

ولیکن هیچ جا گردش ندیدند

ز حد چون رفت سوی شهر راندند

حدیث او بگوش شه رساندند

ز بخت سست خود آشفته شد سخت

ز روی بیخودی افتاد از تخت

بهوش خود چو آمد ناله برداشت

علم در جستجوی او برافراشت

باطراف جهان مردم روان کرد

ولیکن کس پیام او نیاورد

خروشان شد نظر کای دیده را نور

چه دیدی کز نظر گشتی چنین دور

مرا در دور چون نبود تأسف

که این خیل بتر ز اخوان یوسف

بجانم داع یعقوبی نهادند

به گرگت همچو یوسف باز دادند

الا ای یوسف گمگشته بازآی

چو یعقوبم مکن بیت الحزن جای

تو بودی آنکه منظور نظر بود

فروغ عارضت نور بصر بود

چه خوشحالی که گشتی از نظر دور

نظر دیگر چه خواهد داشت منظور

جهان پیش نظر تاریک از آنست

که شمعی چون تو از بزمش نهانست

خروشان بود از اینسان چند روزی

ز دل می‌کرد آه سینه سوزی

چو روزی چند شد آن شعله بنشست

به عیش و عشرت هر روزه پیوست

چه خوش گفت آن سخن پرداز کامل

که چیزی کز نظر شد رفت از دل

***

رسیدن آن گل نودمیده ی چمن رعنایی و سرو تازه رسیده ی گلشن زیبایی به مرغزاری که پنچه ی چنارش شاخ بیداد شکستی و آفتاب بلند پایه در سایه بیدش نشستی.

سمند ره نورد این بیانان

بزد راه سخن زینسان بپایان

که چون منظور دور از لشکری گشت

خروشان همچو سیل افتاد در دشت

ز دل می‌کرد آه سرد و می‌رفت

دو منزل را یکی می‌کرد و می‌رفت

کسان همزبان را یاد می‌کرد

ز درد بیکسی فریاد می‌کرد

خوش آن بیکس که صحرایی گزیند

که غیر از سایه همپایی نبیند

کند چندان فغان از جان ناشاد

که آید آه از افغانش بفریاد

نماند در مقام خسته حالی

دل پر سازد از فریاد خالی

بیا وحشی که عنقایی گزینیم

وطن در قاف تنهایی گزینیم

چو مه با خور بود نقصان پذیر است

می از تنها نشستن شیر گیر است

ز تنهاییست می را در فرح روی

چو یارش پشه شد گردد ترش روی

چو سرکه همسرای پشه افتاد

نیاید از سرایش غیر فریاد

چو زر با نقره یکچندی نشیند

دگر خود را برنگ خود نبیند

مشو دمساز با کس تا توانی

اگر می‌بایدت روشن روانی

چو آیینه که با هر کس مقابل

ز تأثیر نفس گردد سیه دل

چو روزی چند شد القصه منظور

بچشمش مرغزاری آمد از دور

چو شد نزدیک جای خرمی دید

عجب آب و هوای بی‌غمی دید

در او هر سو چکاوک خانه کرده

چو هدهد کاکل خود شانه کرده

ز جا برجسته طفل سبزه از باد

به آهو نیزه بازی کرده بنیاد

ز زخم خار گلها را تکسر

ز زخم سنگ مشت یاسمین پر

گشودی ماهیش مقراض از دم

بقصد آب می‌بردید قاقم

بیان می‌کرد هر سو غنچه با گل

بسر گوشی حدیث خون بلبل

میان سبزه آب افتاده بیهوش

کشیده سبزه تنگ او را در آغوش

پی راحت فرود آمد ز شبرنگ

بطرف سبزه‌زاری کرد آهنگ

به آسایش بروی سبزه افتاد

سمند خویش را سر در چرا داد

فتادی همچو گل از دست بر دست

که شد در خواب نازش نرگس مست

چو مست خواب شد آن مایه ی ناز

سمندش ناگه آمد در تک و تاز

ز آواز سم اسب رمیده

ز جا جست و گشود از خواب دیده

نظر چون کرد شیری دید از دور

در و دشت از غریوش گشته پر شور

ز چنبر شیر گردون را جهانده

نشان ناخنش بر ثور مانده

خروشش مرده را بردی ز سر خواب

بزهر چشم کردی زهره‌ها آب

پی جستن زدی چون بر زمین پای

نمودی کوهه ی گاو زمین جای

کشید آن شیردل بر شیر شمشیر

چو شیری حمله آور گشت بر شیر

هژبر تیغ زن تیغ آنچنان راند

که زخم تیغ بر گاو زمین ماند

جدا کرد آن بلا را از سر خویش

نمود از سبزه و گل بستر خویش

بروی سبزه می‌غلتید چون آب

که شد بر روی گل آهوش در خواب

***

سفر سازنده ی شهر فسانه

زند بر رخش زینسان تازیانه

که چون منظور گشت از خواب بیدار

برآمد بر سمند باد رفتار

چو بیرون شد از آن دلکش نشیمن

بروی پشته‌ای بر راند توسن

نظر چون کرد شهری در نظر دید

سوادش از نظر پر نورتر دید

حصار او زدی بر چرخ پهلو

کواکب سنگها بر کنگر او

حصارش زلف زهره شانه کرده

ز کنگر شانه را دندانه کرده

کشیده خندقش از غرب تا شرق

در آب خندقش چوب فلک غرق

سواد شهر کردش دیده پرنور

چو گل از خرمی بشکفت منظور

ز روی خرمی میراند توسن

که تا گشتش در دروازه روشن

بر او دروازه‌بان چون دیده بگشاد

بپای توسنش چون سایه افتاد

بگفتا کای جوان نورسیده

که از مهرت بما پرتو رسیده

چسان جان برده‌ای زین بیشه بیرون

که شیرش بسته ره بر گاو گردون

کنون عمریست تا این راه بسته

براه رهروان از کین نشسته

ز نیش خویش شیر این گذرگاه

نهاده رهروان را خار در راه

ازو این حرف چون منظور بشنید

ز کار رفته گوهر بار گردید

بر او پیر از تعجب دیده بگشاد

به منزلگاه خویشش برد و جا داد

چو دید آن گنج در ویرانه ی خویش

به پیش آورد درویشانه خویش

پس آنگه رفت سوی درگه شاه

بگفت این حال با خاصان درگاه

ازو چون شرح این معنی شنفتند

به خسرو صورت احوال گفتند

زد از روی تعجب دست بر دست

که یک تن چون ز دست این بلا رست

بجمعی داد خلعت‌ها و فرمود

که با تشریف تشریف آورد زود

سوی منظور از آنجا رو نهادند

زمین از دور پیشش بوسه دادند

پی تعظیم تشریف از زمین خاست

بدن از خلعت شاهانه آراست

به آنها گشت همره بی‌توقف

سوی بازار مصر آمد چو یوسف

ازو دل داده خلقی از کف خویش

هجوم بی‌دلانش از پس و پیش

فتاده پیش و خلقی گشته پیرو

چنین می‌رفت تا درگاه خسرو

بیاوردند نزدیکان درگاه

بتعظیم تمامش جانب شاه

زمین بوسید آنطوری که شاید

دعایش کرد آن نوعی که باید

بمیدان سخن افکند گویی

ز هر جا کرد با او گفتگویی

چو از هر بحث گوهر بار گردید

بتقریبی حدیث شیر پرسید

زمین بوسید منظور ادب کیش

به خسرو گفت یک یک قصه ی خویش

چنین در بزم شه تا شام جا کرد

سخن از هر دری با شه ادا کرد

شهنشه گفت تا کردند تعیین

مقامی از پی شهزاده ی چین

پی رفتن زمین بوسید منظور

بدستوری ز بزم شاه شد دور

چو جست از مجلس خسرو کرانه

ببردندش به بزم خسروانه

بروی نیم تختی جاش دادند

بمجلس نقل خوشحالی نهادند

چو پاسی از شب دیجور بگذشت

سپاه خواب بر منظور بگذشت

برای پاس آن پاکیزه گوهر

گروهی حلقه سان ماندند بر در

***

رسیدن رسولان قیصر به زمین بوس شاه مصر کشور و حرف ناامیدی شنیدن و پا از سر بزم خسروی کشیدن و مقدمه ی جدال و آغاز قتال.

صف آراینده ی این طرفه لشکر

چنین لشکر کشد کشور به کشور

که هر صبح اینچنین تا شام منظور

نمی‌گشت از حریم خسروی دور

ز چشمش اهل مجلس مست حیرت

گریبان کرده چاک از دست حیرت

ز دانش یافت قدری آن خرد کیش

که شاهش داد جا در پهلوی خویش

بلی هر جا که باشد صاحب هوش

عروس دولتش آید در آغوش

گدا از هوشمندی شاه گردد

فقیر از هوش صاحب جاه گردد

بسا شاهان که دور از کسوت هوش

زمانه خرقه‌شان افکنده بر دوش

بسا درویش را کز هوشمندی

سریر جاه بخشد سربلندی

چو روزی چند شد القصه زین حال

که می‌بودند با هم فارغ البال

درآمد ناگه از در حاجب شاه

ستاد از پیش شادروان درگاه

که ای شاهان براهت سر نهاده

رسول روم بر در ایستاده

درآید یا رود فرمان شه چیست

درین در بنده با او چون کند زیست

اجازت داد خسرو کاو در آید

به رنگ خاک بوسانش برآید

زمین بوسید و خسرو را دعا کرد

پس آنگه رو بعرض مدعا کرد

بسوی تخت شه شد نامه بر کف

به تشریف قبول آمد مشرف

چو خسرو دید سوی نامه ی روم

در آن مکتوم بود این شرح مرقوم

که دارد شاه شمعی در شبستان

عذارش در نقاب غنچه پنهان

کند از وصل او خوشحال ما را

دهد پروانه ی اقبال ما را

کند زودش بسوی ما روانه

نسازد در فرستادن بهانه

اگر برعکس این کاری کشد پیش

بسا کآید چو شمعش گریه بر خویش

چو شاه آگه شد از مضمون نامه

بخود پیچید همچون نال خامه

که قیصر را چه حد این تمناست

ازو این آرزو بسیار بیجاست

سزد گر جغد را نبود تمنا

که چون بازش بود دست شهان جا

کجا با بوم گردد جفت تاووس

نداند اینقدر افسوس افسوس

گرفتم اینکه من بسیار پستم

نه آخر پادشاه مصر هستم

سخن کوته رسول قیصر روم

چو حرف ناامیدی کرد معلوم

زمین بوسید و رفت از منزل شاه

بعزم شهر خویش افتاد در راه

بسوی بارگاه قیصر آمد

بآیینی که می‌باید درآمد

چو قیصر کرد حرف مصریان گوش

چو نیل مصر زد خون در دلش جوش

بکین مصریان زد خیمه بیرون

پر از میخ و ستون شد روی هامون

سپاهی همره او از عدد بیش

شمارش از حساب نیک و بد بیش

سراسر آهنین دل همچو پیکان

به خونریزی چو نیزه تیز دندان

بخون چون تیغ خود را گرم کرده

بسان گرز سرها نرم کرده

چو نیزه خود آهن مانده بر سر

چو ششپر جوشن پولاد در بر

ازین معنی چو شد خسرو خبردار

چو شمعش کرد سوزی در جگر کار

فتادش در رگ جان پیچ و تابی

وز آتش گشت پیدا اضطرابی

که آیا فتح از پیش که باشد

نمک ایام بر ریش که پاشد

چو رایت از دو جانب بر فرازند

سران از هر دو جانب سرفرازند

گروهی چون سنان نیزه ی خویش

ز اهل صف قدمها مانده در پیش

پی پشتش صفی را ناوک آسا

نهاده بر عقب از جای خود پا

کرا گردون زند از تخت بر خاک

کرا دوران رساند سر بر افلاک

چو خسرو را پریشان دید منظور

بگفت ای چشم بد از دولتت دور

اگر رخصت دهی با لشکر مصر

زنم خرگه برون از کشور مصر

چنان جنگی کنم با قیصر روم

که گردد او ز تاج و تخت محروم

چنان تخمی به خاک روم کارم

که گرد از خرمن قیصر برآرم

دم صبحی که خیل روم سر کرد

سپاه زنگ را زیر و زبر کرد

نفیر سرکشان در عالم افتاد

برآمد از نهاد کوس فریاد

سپاه از هر دو سو شد حمله آور

پی خونریز برهم ریخت لشکر

خدنگ از ترکش ترکان خون دوست

برون آمد بسان مار از پوست

ز هر شمشیر جویی آشکاره

بجای سبزه زهرش در کناره

کمان تخش از هر سوی میدان

لب زه می‌گرفت از کین به دندان

ز بیداد تفنگ خصم بد کیش

یلان را مانده در دل سد گره بیش

سپرها بر فراز خود زره کار

بروی گنج گفتی حلقه زد مار

تبرزین ریخت چندان خون لشکر

که پیش انداخت از شرمندگی سر

یلان را نرم گشت از گرز گردن

نهاده سر بسینه همچو کسکن

سپر را بخیه‌ها از هم گشاده

گریبان وار بر گردون فتاده

به نیزه کله ی درنده شیران

به جای گرز بر دوش دلیران

ز پیکان کمان داران لشکر

شده چون خود آهن کاسه ی سر

ز بس پیکان که بر دل کرده منزل

شده چون کوره ی پیکان گران دل

کمند سرکشان از هر کناره

به گردنها چو شهرگ آشکاره

محیطی شد ز خون دشت ستیزه

در او شد مار آبی چوب نیزه

پناه خیل گردان قوی تن

سپر مانند بر سر خود آهن

به روی خون سرگردان سرکش

چو دیگی سرنگون بر روی آتش

ز قسطاس ستوران زال عالم

ز هم گیسو گشاده بهر ماتم

علم در مرگ سرداران عزادار

به گردن شقه‌اش گردیده دستار

به فوت گردن افرازان سرکش

تفنگ از غصه بر خود می‌زد آتش

به ماتم کوس طرح شیون انداخت

سنان شال سیه در گردن انداخت

چنین تا شامگاهی جنگ کردند

ز خون گاو زمین را رنگ کردند

چو عالم پر سپاه زنگ گردید

جهان بر خیل رومی تنگ گردید

نگه می‌کرد از هر گوشه منظور

نظر بر قیصرش افتاد از دور

شدش دست از عنان رخش کوتاه

بر او بست از طریق کین سر راه

چو قیصر دید دشمن در برابر

بر اوشد از سر کین حمله آور

علم چون کرد دست و تیغ خونبار

که سازد از طریق کینه‌اش کار

چنان شهزاده‌اش زد بر کمر تیغ

که بگذشتش ز پهلوی دگر تیغ

ز راه کین بلارک را علم کرد

علم را با علمدارش قلم کرد

چو قیصر کشته گشت و شد علم پست

سپه را شد عنان کینه از دست

به صحرای هزیمت پا نهادند

گریزان روی در صحار نهادند

ز پی می‌رفت و می‌زد تیغ منظور

چنین تا شد جهان بر لشکری دور

چو بر رخش فلک بربست دوران

سر رومی در این فرسوده میدان

ز پی‌ شان با سپاهی باز کردند

ببزم عیش و عشرت ساز کردند

بلی اینست قانون زمانه

نه امروز است در دور این ترانه

یکی ماتم گزیند دیگری سور

یکی را تخت منزل دیگری گور

یکی را بهر ماتم کاه پاشند

یکی را زر به مسندگاه پاشند

یکی را خود زر بر کوهه ی زین

چو طفلان کرده جا بر اسب چوبین

یکی بر اسب جولانی نشسته

به زین زر رکاب سیم بسته

یکی بر فرق تاج زر نهاده

یکی خشت لحد بر سر نهاده

یکی را زیر تخت خاک مسکن

یکی را روی تخت زر نشیمن

ندارد اعتباری کار عالم

منه زنهار بر دل بار عالم

اگر شادی مکن خوشحال خود را

مدار از دور فار غبال خود را

که خیل مرگ در دنبال داری

خطرها در پی اقبال داری

وگر درویش بی‌شامی در این راه

چرا از غم کشی آه سحرگاه

تصور کن که عالم کشور تست

تویی شاه و جهان فرمانبر تست

قبای آب و رنگ تست افلاک

پر از زر مخزن تو خانه ی خاک

کلاه زر به تارک آفتابت

برین لاجوردی در رکابت

ترا در سیر یکرا نیست هر پا

به کوی شادمانی راه پیما

ترا سلطانی از مه تا بماهی‌ست

کهن ویرانه‌ات ایوان شاهی‌ست

ز روز نهاش خورشید جهانتاب

فکنده هر طرف خشت زرناب

بر ایوان داشتی پر تاجداری

بفرمان تو هر یک شد بکاری

سپاهت رفته تا کشور گشایند

بملکت کشور دیگر فزایند

ترا بر تخت شاهی خواب برده

سراسر رخت هوشت آب برده

بعین خواب می‌بینی که دوران

بدینسان ساختت محتاج یک نان

چو شد القصه از بیمهری بخت

جدا سلطان روم از تاج و از تخت

رقم زد شاهزاده نامه ی فتح

که چون شد گرم ازو هنگامه ی فتح

چو قاصد نامه پیش خسرو آورد

به خسرو مژده ی عمر نو آورد

منادی کرد تا آزاد و بنده

ز اهل ثروت و ارباب ژنده

باستقبال پا بیرون نهادند

قدم در عرصه هامون نهادند

ز شهر مصر خسرو هم برون رفت

به استقبال یک منزل فزون رفت

بخسرو چون نظر افکند منظور

قدم کرد از رکاب بارگی دور

بپایش سایه وار افکند خود را

غبار راه اسبش ساخت خود را

ز توسن گشت خسرو هم پیاده

چو او را دید رو بر ره نهاده

کشید از غایت مهرش در آغوش

نهادش خلعت اقبال بر دوش

بسی لعل و گهر بر وی فشانید

میان گوهر و لعلش نشانید

چو از هر گفتگویی باز رستند

به مرکبهای تازی برنشستند

بسوی بارگه راندند توسن

دلی وارسته از اندوه دشمن

دلا اندوه دشمن گر نخواهی

ز درویشی طلب کن پادشاهی

چه خوش گفتند ارباب فصاحت

خوشا درویشی و کنج قناعت

***

نامه ی جنون ناظر در کشتی و به طوق دیوانگی گردن نهادن.

سلاسل ساز این فرخنده تحریر

کشد زینگونه مطلب را بزنجیر

که ناظر داشت در کشتی نشیمن

ز ابر دیده دریا کرد دامن

شدی هر روز افزون شوق یارش

که آخر با جنون افتاد کارش

گریبان می‌درید و آه می‌زد

ز آه آتش به مهر و ماه می‌زد

چو آتش یافتی بیتاب خود را

دویدی کافکند در آب خود را

چو همراهان ازو این حال دیدند

در آن کشتی بزنجیرش کشیدند

بزنجیر جنون چون گشت پا بست

سری بر زانوی اندوه بنشست

چو آیین جنونش برد از کار

بزنجیر از جنون آمد به گفتار

که ای چون زلف خوبان دلا را

اسیر حلقه‌هایت اهل سودا

بسی منت بگردن از تو دارم

که یادم می‌دهی از زلف یارم

منم در راه تو از پا فتاده

به طوق خدمتت گردن نهاده

تویی سررشته ی هر عیش و شادی

عجب نیکو بپای من فتادی

هم آوازی کنی از روی یاری

مرا شبها به کنج بیقراری

ز قید عقل از یمن تو رستم

عجب سررشته ای دادی بدستم

نزد مار غمی بر سینه‌ات نیش

چرا پیچی بسان مار بر خویش

مرا بر سینه روزنها از آنست

که جسم ناوک غم را نشانست

ترا در سینه این سوراخها چیست

وجودت زخمدار ناوک کیست

مرا چشمی‌ست زان هر دم براهی

که دارم انتظار وصل ماهی

نمی‌دانم تو باری در چه کاری

که بر ره حلقه‌های دیده داری

درین زندان نه یی دیوانه چون من

بگو کز چیست این طوقت بگردن

نه طوق است این رکاب رخش خواریست

گریبان لباس بیقراریست

لب چاه مصیبت را نشانیست

برای حرف نومیدی دهانیست

فغان کاین طوق پامال غمم ساخت

عجب کاری مرا در گردن انداخت

منم زین طوق چون قمری فغان ساز

بیاد قدت ای سرو سرافراز

بیا ای کاکلت زنجیر سودا

که زنجیر غمم انداخت از پا

بزنجیر غمم پامال مگذار

بیا وز پایم این زنجیر بردار

ز هجر آن خم زلف گره گیر

ندارم دستگیری غیر زنجیر

به کنج بیکسی اینگونه دربند

به کارم سد گره زنجیر مانند

چو زنجیرم بود گر سد دهن بیش

بیان نتوان نمودن یک غم خویش

بغیر از کنج غم جایی ندارم

بجز زنجیر همپایی ندارم

مرا کاین است همپا چون نیفتم

ز اشک خویش چون در خون نیفتم

ز دل برمی‌کشید آه از سردرد

چنین تا بر کنار نیل جا کرد

***

خواب دیدن منظور را و زنجیر پاره ساختن وصیت جنون در بیان مصر انداختن.

نوا آموز این دلکش ترانه

پی خواب اینچنین گوید فسانه

که چون از رنج دریا رست ناظر

شبی در خواب شد آشفته خاطر

چو خوابش برد در چین دید خود را

بجانان عشرت آیین دید خود را

بجانان حرف دوری در میان داشت

حدیث شکوه ی او بر زبان داشت

که ای باعث به سرگردانی من

ز عشقت بی‌سر و سامانی من

چه میشد گر در این ایام دوری

که بودم در مقام ناصبوری

دل غم دیده‌ام می‌ساختی شاد

به دشنامی ز من میآمدت یاد

ولی عیب تو نتوان کرد این طور

که این صورت تقاضا می‌کند دور

ز شوق وصل جانان جست از خواب

نه بزم خسروی دید و نه اسباب

ز دستش رفته آن زلف گره گیر

بجای آن بدستش مانده زنجیر

همان محنت سرای درد و غم دید

همان زندان و زنجیر و الم دید

ز طغیان جنون آن بند بگسست

ز همراهان خود پیوند بگسست

ز محنت جامه می‌زد چاک و می‌رفت

ز غم می‌ریخت بر سر خاک می‌رفت

چنین تا از فلک بنمود مهتاب

جهان را داد نور شمع مه تاب

به دمسازی سوی مهتاب رو کرد

به نور ماه ساز گفتگو کرد

که ای شمع شبستان الاهی

ز یمنت رسته شب از روسیاهی

چنان از لوح این ظلمت زدایی

که گردد قابل صورت نمایی

الا ای پیک عالم گرد شبرو

به روز تیره‌ام انداز پرتو

برسم شبروی اینجا سفر کن

بسوی آفتاب من گذر کن

بگو کای ماه بیمهر جفاکار

بت نامهربان شوخ دل آزار

دعایت می‌رساند خسته جانی

اسیر درد دوری، ناتوانی

که ای بی‌مهر دلداری نه این بود

طریق و شیوه ی یاری نه این بود

مرا دادی ز غم سر در بیابان

نشستی خود به بزم عیش شادان

نیامد از منت یک بار یادی

که گویی بود اینجا نامرادی

منم شرمنده زین یاری که کردی

همین باشد وفاداری که کردی

بمن از راه و رسم غمگساری

حکایتها که می‌کردی ز یاری

دلم می‌گفت با من کاین دروغست

مکن باور که شمع بی‌فروغست

بحرفش خامه ی رومی نهادم

زبان طعن بر وی می‌گشادم

ولی چون دور بزم دوری آراست

سراسر هر چه دل می‌گفت شد راست

بگویم راست پر نامهربانی

نرنجی شیوه ی یاری ندانی

چه گفتم بود بیجا این حکایت

مرا باید ز خون کردن شکایت

که شهری پر پری رخسار دیدم

چنین بی‌مهر یاری برگزیدم

مرا هم نیست جرمی بیگناهم

ز دست دل باین روز سیاهم

اگر دل پای بست او نمی‌بود

مرا سر بر سر زانو نمی‌بود

چو گم گشت از جهان سودایی شب

برون راند از پیش خورشید مرکب

غلامان پهلو از بستر کشیدند

بجای خویش ناظر را ندیدند

نمودند از پی او ره بسی طی

ولی از هیچ ره پیدا نشد پی

خوش آن کاو در بیابانی نهد رو

که هرگز کس نیابد سر پی او

ز ابر دیده سیل خون گشادند

خروشان روی در صحرا نهادند

خروش درد بر گردون رساندند

ز طرف نیل سوی مصر راندند

***

رسیدن ناظر به کوهی که سنگ و شیشه ی سپهر را شکستی و پلنگش در کمینگاه گردون نشستی.

ز ره پیمای این صحرای دلگیر

به کوه افتد چنین آواز زنجیر

که بود اندر کنار مصر کوهی

نه کوهی سرفراز با شکوهی

به خون‌ریز اسیران پا فشرده

به بالای سر از کین تیغ برده

به کین دردمندانش کمر سخت

ز سنگ او شکسته شیشه ی بخت

ز خاک او ز راه سیل شد چاک

در او شد سینه ‌چاکی هر طرف چاک

در او هر پاره سنگ از هر کناری

شده لوح مزار خاکساری

ز داغ بی‌دلانش لاله محزون

بخاکستر نهاده روی پرخون

پلنگش را تن از سوز اسیران

به داغ کهنه و نوگشته پنهان

ز طرف خشک رودش خنجر خار

چو دندان از لب اژدر نمودار

در آن کوه مصیبت بود غاری

بسان گور جای تنگ و تاری

پر از درد و بلا ماتم سرایی

دهان از هم گشوده اژدهایی

ز تار عنکبوتش در مرتب

زدم زلفین آن در کرده عقرب

درونش چون زشت خویان

غم افزا چون وصال تیره رویان

در او افکنده فرش از جلوه خود مار

ز تار عنکبوتش نقش دیوار

ز طرف نیل آن صحرا نشیمن

در آن کوه مصیبت ساخت مسکن

در آن غار بلا انداخت خود را

به کام اژدها انداخت خود را

ز دلتنگی در آن غمخانه ی تنگ

سرود بینوایی کرد آهنگ

که در چنگ بلا تا چند باشم

به زنجیر الم پابند باشم

مرا گویی خدا از بهر غم ساخت

برای بند و زندان الم ساخت

مگر چون چرخ عرض خیل غم داد

مرا سلطانی ملک الم داد

به ملک غم اگر نه شهریارم

ز مو بر سر چه چتر است اینکه دارم

منم چون موی خود گردیده باریک

چو شام تار روزم گشته تاریک

به بند بیکسی دایم گرفتار

بسان عنکبوتم رو به دیوار

چنین تا چند از غم زار باشم

بدینسان روی بر دیوار باشم

چو پر دلگیر می‌گردید از غار

قدم می‌ماند بر دامان کهسار

فغان کردی ز بار کوه اندوه

فکندی های‌ های گریه در کوه

چو یکچندی شد آن وادی مقامش

چو مجنون دام و دد گردید رامش

چو کردی جا در آن غار غم افزا

گرفتندی بدورش وحشیان جا

کند تا بزمگاهش را منور

چراغ از چشم خود می‌کرد اژدر

زدی دم بر زمین شیر پر آشوب

مقامش را ز دم می‌کرد جاروب

منقش متکایش یوز می‌شد

پلنگش بستر گلدوز می‌شد

ز غم یکدم نمی‌شد آرمیده

به چشم آهوان می‌دوخت دیده

به یاد چشم او فریاد می‌کرد

ز مردم داری او یاد می‌کرد

***

گرمی شعله ی آفتاب در عالم فتادن و مرغ آبی از غایت گرما منقار از هم گشادن و رفتن شاهزاده از مصر به سبزه‌زاری که از لطف نسیم او روح مسیحا تازه گشتی و با فیض چشمه ‌سارش خضر از آب زندگانی گذشتی.

به جست و جوی آن مجنون گمنام

زند اینگونه گویای سخن گام

که چون از گرمی این مشعل زر

جهان گردید چون دریای آذر

تو گفتی مهر کز افلاک بنمود

ز آتشگاه دوزخ روزنی بود

فلک را گرمی خور سوخت چندان

که با خاک سیه گردید یکسان

ز گرمی توده ی گل شد چو دوزخ

در او از زیر می‌شد آب چون یخ

چو گرما شد ز حد یک روز منظور

زمین بوسید پیش خسرو از دور

که تاب شعله ی خور سوخت ما را

به دل بد شعله‌ای افروخت ما را

توان کردن بدینسان تا بکی زیست

بفرماید شهنشه فکر ما چیست

بیان فرمود شاه مصر مسکن

که ای دور از گل روی تو گلشن

برون از شهر ما فرخنده جاییست

در آن نیکویی آب و هواییست

مقامی چون بهشت جاودانی

بهارش ایمن از باد خزانی

خرد خلد برینش نام کرده

دم عیسا نسیمش وام کرده

در آن ساحت اگر منزل نمایی

نخواهد بود دور از دلگشایی

چو گل منظور ازین گفتار بشکفت

زمین بوسید و خسرو را دعا گفت

اشارت کرد خسرو تا سپاهی

سوی آن بزمگه کردند راهی

به رایض گفت تا از بهر منظور

سمندی کرد زین از هر خلل دور

بسان کوه اما باد رفتار

که باد از وی گرفتی یاد رفتار

ز نور آفتاب آن رخش چون برق

رسیدی پیشتر از غرب در شرق

اگر فارس فرس را بر جهاندی

به جاسوس نظر خود را رساندی

بسان جام جم گیتی نمایی

دو چشمش بسکه کردی روشنایی

اگر مهمیز میسودش بر اندام

برون می‌زد از آن سوی ابد گام

اگر مژگان کس برهم رسیدی

به سد فرسنگ از آن جنبش رمیدی

ز شیهه گاه جستن بر سر خاک

زدی گلبانگ‌ها بر رخش افلاک

جهانیدی گرش بر چرخ اخضر

زدی سد چرخ بر خشت زر خور

بعزم آن مقام عشرت آیین

سوار رخش شد شهزاده ی چین

سواران رخش سوی دشت راندند

سرود عیش بر گردون رساندند

شدند از راه شادی دشت پیما

چنین تا آن مقام عشرت افزا

فضای دلگشایی دید منظور

عجب فرخنده جایی دید منظور

میان سبزه آبش در ترنم

گلش از تازه رویی در تبسم

گرفته فاخته بر سروش آرام

زبان در ذکر با قمری در اکرام

عیان گردیده داغ لاله ی تر

به رنگ آینه کافتد در آذر

ز هر جانب فتاده برگ لاله

چو پر خون پرده ی چشم غزاله

در آن دلکش نشیمن مانده برپا

پی دفع حرارت غنچه حنا

ز هر سو غنچه بر آهنگ بلبل

سر انگشت می‌زد بر دف گل

به بلبل در دهن خوانی چکاوک

کله کج کرده چون هدهد به تارک

سرود کبک بر گردون رسیده

به آن آهنگ خود را برکشیده

در آن عشرت‌ سرا مأوا نمودند

به بزم شادمانی جا نمودند

***

رفتن شاهزاده منظور به شکار و باز را بر کبک انداختن و شام فراق ناظر را به صبح وصال مبدل ساختن.

برد ره نکته ساز معنی اندیش

چنین ره بر سر گم کرده ی خویش

که در نزدیک آن دلکش نشیمن

بدان کوهی که ناظر داشت مسکن

بقصد کبک منظور دل افروز

گشود از بند پای باز یک روز

ز ره شد از خرام کبک بازش

ز پی شد کآورد با خویش بازش

نیامد باز و او می‌رفت از پی

بیابان از پی او ساختی طی

چنین تا کرد جا بر طرف کهسار

ز تاب تشنگی افتاد از کار

برای آب می‌گردید در کوه

ره افتادش سوی آن غار اندوه

مقامی دید در وی دام و دد جمع

در او هر جانور از نیک و بد جمع

میان جمعشان ژولیده مویی

وجود لاغرش پیچیده مویی

پریشان کرده بر سر موی سودا

چو شمع مرده‌ای بنشسته از پا

تنش در موی سر گردیده پنهان

ز سوز دل بخاک تیره یکسان

پر از خونش دو چشم ناغنوده

چو اخگرها ز خاکستر نموده

چو بوی غیردام و دد شنیدند

ز جا جستند و از دورش رمیدند

ز دام و دد چو دورش گشت خالی

خروشان شد ز درد خسته حالی

که از اندوه و هجران آه و سد آه

مرا جان کاست، آه از هجر جانکاه

منم با وحشیان گردیده همدم

گرفته گوشه‌ای ز ابنای عالم

مرا با چشم آهو زان خوش افتاد

کز آن آهوی وحشی می‌دهد یاد

بیا ای آهوی وحشی کجایی

ببین حالم به دشت بینوایی

بیا کز هجر روز خسته حالان

سیه گردیده چون چشم غزالان

تو در بتخانه ی چین با بتان یار

به غار مصر من چون نقش دیوار

به دشت چین تو با مشکین غزالان

به کوه مصر من چون شیر نالان

چه کم گردد که از چشم فسونسار

کنی در ساحری افسونی آغاز

که چون برهم زنم چشم جهان بین

ترا با خویش بینم عشرت آیین

خوش آن روزی که در چین منزلم بود

مراد دل ز جانان حاصلم بود

به هر جایی که بودم یار من بود

به هر غم مونس و غمخوار من بود

گهی با هم به مکتبخانه بودیم

دمی با هم به یک کاشانه بودیم

فلک روزی که طرح این غم انداخت

که نومیدم ز روز وصل او ساخت

دگر خود را ندیدم شاد از آن روز

چه روزی بود خرم یاد از آن روز

مرا این داغ از آنها بیشتر سوخت

که چون چرخ آتش محرومی افروخت

گره دیدم به دل این آرزو را

ندیدم بار دیگر روی او را

وداع او مرا روزی نگردید

ازو کارم بفیروزی نگردید

مرا از خویش باید ناله کردن

که خود کردم نه کس این جور با من

اگر بی‌روی آن شمع شب افروز

به مکتب می‌نمودم صبر یک روز

معلم را نمی‌آزردم از خویش

صبوری می‌نمودم پیشه ی خویش

ندیدی کس چنین ناشادم از هجر

به این محنت نمی‌افتادم از هجر

چو منظور این سخنها کرد ازو گوش

خروشی برکشید و گشت بیهوش

از آن فریاد ناظر از زمین جست

زد از روی تعجب دست بر دست

که شوقم برد از جا این صدا چیست

به گوشم این صدای آشنا چیست

ازین آواز دل در اضطراب است

رگ جان زین صدا در پیچ و تاب است

دلم رقاص شد این بیغمی چیست

به راه دیده اشک خرمی چیست

بشادی می‌دود اشکم چه دیده‌ست

نوید وصل پنداری شنیده‌ست

قد من راست شد بارش که برداشت

دلم خوش گشت آزارش که برداشت

لبم با خنده همراز است چونست

دلم با عشق دمساز است چونست

برآمد بخت خواب آلوده از خواب

سرشک شادیم زد خانه را آب

نمی‌دانم که خواهد آمد از راه

که رفت از دل به استقبال او آه

چه بوی امروز همراه صبا بود

که جانم تازه گشت و روحم آسود

همان راحت از آن بو جان من یافت

که یعقوب از نسیم پیرهن یافت

صبا گفتی که بوی یارم آورد

که جانی در تن بیمارم آورد

ز ره ای باد مشک افشان رسیدی

مگر از کشور جانان رسیدی

ز مشک افشانیت این خسته جان یافت

ز دشت چین چنین بویی توان یافت

از این بو گرچه جانم یافت راحت

ولیکن تازه شد جان را جراحت

چو کرد از پیش رو موی جنون دور

ستاده در برابر دید منظور

ز شوق وصل آن خورشید پایه

بخاک افتاد و بیخود شد چو سایه

خوشا صحرای عشق و وادی او

خوشا ایام وصل و شادی او

خوشا تاریکی شام جدایی

که بخشد صبح وصلش روشنایی

کسی کاو را فزونتر درد هجران

فزونتر شادیش در وصل جانان

کنند از آب چون لب تشنگان تر

کند ذوق آنکه باشد تشنه جانتر

چنان هجری که وصل انجام باشد

بود خوش گرچه خون آشام باشد

کجا صاحب خرد آشفته حال است

در آن هجران که امید وصال است

مرا هجری‌ست ناپیدا کرانه

که داغ اوست با من جاودانه

چه غم بودی در این هجران جانکاه

اگر بودی امید وصل را راه

فغان زین تیره شام ناامیدی

که در وی نیست امید سفیدی

قیامت صبح این شام سیاه است

شب ما را قیامت صبحگاه است

خوشا ایام وصل مهرکیشان

کجا رفتند ایشان، یاد از ایشان

همه رفتند و زیر خاک خفتند

بسان گنج یک یک رو نهفتند

بجامی سر بسر رفتند از هوش

همه زین بزمشان بردند بر دوش

چنانشان خواب مستی کرد بیتاب

که تا صبح جزا مانند در خواب

اجل یا رب چه مرد افکن شرابی‌ست

که در هر جانبی او را خرابی‌ست

فغان کز خواری چرخ جفاکار

همه رفتند یاران وفادار

مگر ملک فنا جاییست دلکش

که هر کس رفت کرد آنجا فروکش

نیامد کس کز ایشان حال پرسیم

ز دمسازان خود احوال پرسیم

که در زیر زمین احوالشان چیست

جدا از دوستداران حالشان چیست

مرا حال برادر چیست آنجا

رفیق و مونس او کیست آنجا

برادر نی که نور دیده ی من

مراد جان محنت دیده ی من

مرادی خسرو ملک معانی

سرافراز سریر نکته دانی

سمند عزم تا زین خاکدان راند

هزاران بکر معنی بی‌پدر ماند

هزاران بکر فکرت دوش بر دوش

نشسته در عزای او سیه پوش

ز روشان گرد ماتم آشکاره

در این ماتم دل هر یک دو پاره

بیا وحشی بس است این نوحه ی غم

مگو در بزم شادی حرف ماتم

که باشد هر کلامی را مقامی

مقام خاص دارد هر کلامی

بهوش خود چو آمد شاهزاده

بدید از دور ناظر اوفتاده

سرش را بر سر زانوی خود ماند

بروی او خروشان روی خود ماند

که ای بیمار غم حال دلت چیست

بروز بیدلی در منزلت کیست

ز تنهایی چو خواهی راز گویی

بگو تا با که حالت بازگویی

بشبها شمع بزم تیره‌ات چیست

چو گویی حرف روی حرف در کیست

بغیر از آه گرمت کیست دمساز

بجز کوهت که می‌گردد هم آواز

بگو جز دود آه بیقراری

بروز بیکسی بر سر چه داری

بغیر از قطره ی اشک دمادم

که می‌گردد بگردت در شب غم

چو خود را افکنی از کوه دلتنگ

ترا بر سر که می‌آید بجز سنگ

چو باز آمد بحال خویش ناظر

به پیش دیده جانان دید حاضر

سر خود بر سر زانوی او دید

رخ پر گرد خود بر روی او دید

ز جای خویشتن برخاست خوشحال

ز درد و رنج دوری فارغ البال

خروشان شد که آیا کیستی تو

ملک یا حور آیا چیستی تو

منم این وان تویی اندر برابر

نمی‌آید مرا این حال باور

تویی این یا پری آیا کدام است

بگو با من ترا آخر چه نام است

بشادی دست یکدیگر گرفتند

نوای خرمی از سر گرفتند

روان گشتند شادان چنگ در چنگ

نوای خوشدلی کردند آهنگ

چه خوشتر زانکه بعد از مدتی چند

دو یار همدم بگسسته پیوند

نبوده آگهی از یکدگرشان

نه از جاه و مقام هم خبرشان

فلک ناگه کند افسونگری ساز

رساند بی‌خبرشان پیش هم باز

***

آمدن ناظر و منظور به لشکرگاه اقبال و آگاهی شاه جهان ‌پناه از صورت احوال و استقبال ایشان کردن و شرایط اعزاز بجای آوردن.

دلا برعکس ابنای زمان باش

به روز بینوایی شادمان باش

غم خود خور بروز شادمانی

که دارد مرگ در پی زندگانی

نبیند بی‌خزان کس لاله زاری

خزان تا نگذرد ناید بهاری

به بی‌برگی چو سازد شاخ یکچند

کند سرسبزش این شاخ برومند

کشد چون ژاله در جیب صدف سر

شود آخر شهان را زیب افسر

گهر گر زخم مثقب برنتابد

ببازوی بتان کی دست یابد

نباشد غنچه تا یکچند دلتنگ

ز دل کی خنده‌اش از خود برد زنگ

بلی هر کار وقتی گشته تعیین

چو خرما خام باشد نیست شیرین

ز ناکامی چه مینالی در این کاخ

ثمر چون پخته شد خود افتد از شاخ

بسنگ از شاخ افتد میوه ی خام

ولیکن تلخ سازد خوردنش کام

شود از غوره دندان کند چندان

که از حلوا بباید کند دندان

دهد درد شکم حلوای خامت

ز دارو تلخ باید کرد کامت

چنین می‌گوید آن از کار آگه

چو با ناظر بشد منظور همره

بسوی دشت شد منظور با یار

دلی پرخنده و لب پر ز گفتار

عنان رخش در دستی گرفته

بدستی دست پا بستی گرفته

ز هجر و وصل می‌گفتند با هم

گهی بودند خندان گاه خرم

که سر کردند ناگه خیل منظور

ز غوغاشان جهان گردید پر شور

نظر کردند سوی شاهزاده

ز اسب خویش دیدندش پیاده

بدستش دست مجنون غریبی

عجب ژولیده مو شخصی عجیبی

بهم گفتند کاین شخص عجب کیست

بدستش دست منظور از پی چیست

چو شد نزدیک ایشان شاهزاده

همه گشتند از توسن پیاده

ز روی عجز در پایش فتادند

بعجزش رو بخاک ره نهادند

اشارت کرد تا رخشی گزیدند

بتعظیمش سوی ناظر کشیدند

بناظر همعنان گردید منظور

ز حیرت در میان لشکری دور

بهم منظور و ناظر گرم گفتار

چنین تا طرف آن فرخنده گلزار

بطرف چشمه‌ای بنشست ناظر

به پیشش سر تراشی گشت حاضر

ز سر موی جنون بردش بپا کی

ببردش پاک چرک از جرم خاکی

بدن آراست از تشریف جانان

چو گل آمد سوی منظور خندان

یکی از جمله ی خاصان منظور

بگفت ای دیده را از دیدنت نور

چه باشد گر گشایی پرده زین راز

بما گویی حدیث این جوان باز

از او منظور چون این حرف بشنید

ز درج لعل گوهر بار گردید

حدیث خویش و شرح حال ناظر

بیان فرمود ز اول تا بآخر

نمی‌دانست لشکر تا بآن روز

که در چین شهریار است آن دل افروز

ز حال هر دو چون گشتند آگاه

یکی بهر نوید آمد سوی شاه

شنید آن مژده چون شاه جهانبان

باستقبال آمد با بزرگان

دعای شاه ناظر بر زبان راند

باو شاه جهاندان آفرین خواند

بپوزش رفت خسرو سوی منظور

که گر بیراهیی شد دار معذور

رخ خود ماند بر در شاهزاده

که‌ ای در عرصه‌ات شاهان پیاده

چسان عذر کرمهایت توان خواست

چه می‌گویم نه جای این سخنهاست

در آنجا چند روز القصه بودند

وطن در بزم عشرت می‌نمودند

اشارت کرد شاه مصر کشور

کز آنجا رو نهد بر شهر لشکر

بعزم مصر گردیدند راهی

شه و منظور و ناظر با سپاهی

برای خود در شادی گشودند

ببزم شادمانی جا نمودند

***

عروس خیال از حجله اندیشه برون آوردن و او را در نظر ناظران جلوه دادن در تعریف بزمگاه سرور و صفت دامادی منظور.

عروس نظم را جویای این بکر

چنین شد خواستگار از حجله ی فکر

که چون خسرو از آن دشت فرحبخش

بعزم شهر راند از جای خود رخش

شبی دستور را سوی حرم خواند

بآن جایی که دستور است بنشاند

پس آنگه گفت او را کای خردکیش

به دانایی ز هر صاحب خرد پیش

برآنم تا نهال نوبر خویش

گل نورسته ی جان پرور خویش

سهی سرو ریاض کامکاری

گل بستان فروز نامداری

فروزان شمع بزم آرای عصمت

در یکدانه ی دریای عصمت

ببندم عقد با شهزاده منظور

چه می‌گویی در این اندیشه دستور

وزیر از گنج عصمت شد گهر سنج

زبان را کرد مفتاح در گنج

که‌ ای رایت خرد را درةالتاج

بعقلت رأی دوراندیش محتاج

نکو اندیشه‌ای فرخنده راییست

عجب تدبیر و رای دلگشاییست

از او بهتر نمی‌یابم در این کار

اگر واقع شود خوبست بسیار

اشارت کرد شه تا رفت دستور

بیان فرمود حرف او به منظور

جوابش داد منظور خردمند

که ای بگسسته دانش از تو پیوند

منم شه را کم از خدام درگاه

چه حد بنده و دامادی شاه

قبولم گر کند شه در غلامی

زنم در دهر کوس نیکنامی

بگو باشد که صاحب اختیاری

چه گویم اختیار بنده داری

زند اقبال من بر چرخ خرگاه

شوم گر قابل دامادی شاه

بنزد پادشه جا کرد دستور

بگفت آنها که با او گفت منظور

از آن گفتار خسرو شاد گردید

دلش از بند غم آزاد گردید

قضا را بود فصل نوبهاران

ز ابر نوبهاری ژاله باران

نسیم صبحدم در مشکباری

معطر جان ز باد نوبهاری

هزاران مرغ هر سو نغمه پرداز

جهان پر صیت مرغان خوش آواز

به سوسن از هوا شبنم فتاده

شده هر برگ تیغی آب داده

عروس گل نقاب از رخ گشوده

رخ از زنگار گون برقع نموده

صبا بر غنچه کسوت پاره کرده

برون افتاده راز گل ز پرده

بنفشه هر نفس در مشک ریزی

صبا هر جا شده در مشک بیزی

تو گفتی زال شاخ مشک بید است

که او در کودکی مویش سفید است

عیان چون پای مرغابی ز هر سوی

نهال سرخ بیدی بر لب جوی

ز باران بهاری سبزه خرم

دماغ غنچه و گل‌ تر ز شبنم

بنفشه زان در آب انداخت قلاب

که ماهی‌ بد ز عکس بید در آب

به تارک نارون را زان سپر بود

که از سنگ تگرگش بیم سر بود

بسوی ارغوان چون دیده بگشاد

شکوفه بر زمین از خنده افتاد

بلی بی‌خنده آن کس چون نشیند

که بر هندوی گلگون جامه بیند

ز شاخ سبز گر گل شد گرانبار

عیان قوس قزح را سد نمودار

دهد تا آب تیغ کوهساران

نمد آورد میغ نوبهاران

دمیده سبزه هر سو از دل سنگ

نهان گردیده تیغ کوه در زنگ

درخت گل ز فیض باد نوروز

برنگ سبزه خرگاهیست گلدوز

نهال بید شد در پوستین گم

درخت یاسمین پوشید قاقم

بعزم جشن زد شاه جوانبخت

بروی سبزه چون گل زر نشان تخت

سرافرازان لشکر سرکشیدند

بپای تخت خاصان آرمیدند

به پیش تخت خود منظور را خواند

بپهلوی خودش بر تخت بنشاند

چو جا بر جای خود خلق آرمیدند

بمجلس خادمان خوانها کشیدند

نه خوانی بوستان دلگشایی

بغایت دلنشین بستان سرایی

دراو هر گرد خوانی آسمانی

بر او اطباق سیمین کهکشانی

سماطش گسترانیده سحابی

بر او هر نان گرمی آفتابی

درخت صحن او فردوس کردار

ز الوان میوه‌ها گردیده پربار

چو خوانسالار بیرون برد خوان را

ز می شد سرگران رطل گران را

خضر گردید مینای می ‌ناب

ز جوی زندگانی گشته پر آب

حریفان سرخوش از جام پیاپی

سر ساغر گران گردیده از می

صراحی لب نهاده بر لب جام

گرفته جام از لعل لبش کام

ز میناها فروغ آب انگور

چنان کز نخل موسا آتش طور

کشیده آتش از مینا زبانه

فکنده جام را آتش بخانه

رخ ساقی ز می گردیده گلرنگ

چو بلبل کرده مطرب ناله آهنگ

ز هر سو مطربی در نغمه سازی

بزلف چنگ کردی دست یازی

هوای لعل مطرب در سر نی

شده دمساز فریاد پیاپی

ز دف در بزمگاه افتاده آواز

ز دست مطربان مجلس فغان ساز

نواسازان نوا کردند آهنگ

سخن در پرده قانون گفت با چنگ

فتاد از مطربان خوش ترانه

بعالم نغمه ی چنگ و چغانه

اشارت کرد شاه هفت کشور

که تا بستند عقد آن دو گوهر

عروس خور چو شد زین حجله بیرون

بگوهر داد زیب حجله گردون

بسوی حجله شد منظور خوشحال

بمقصودش عروس جاه و اقبال

در آمد در بهشت بی‌قصوری

در او از هر طرف در جلوه حوری

نظر چون کرد دید از دور تختی

بروی تخت حور نیک بختی

ز باغ دلبری قدش نهالی

رخش از گلشن جنت مثالی

باوج دلبری ماهی نشسته

بدور مه ز گوهر هاله بسته

از او خوبی گرفته غایت اوج

محیط حسن را ابروی او موج

سپاه غمزه ی او تاجداران

صف مژگان او خنجر گذاران

دو چشم او دو هندوی سیه دل

گرفته گوشه ی میخانه منزل

لب لعلش حیات جاودانی

بوصلش تشنه آب زندگانی

بتنگی ز آن دهان ذره مقدار

نفس راه گذر می‌دید دشوار

به خوان حسن بهر قوت جانها

ز دندان و لب او شیر و خرما

چو گستردی بساط عشوه سازی

به رخ از مهر و مه می‌برد بازی

بروی تخت جا در پهلویش ساخت

چو طوقش دستها در گردن انداخت

چو خلوتخانه خالی شد ز اغیار

نیاز و ناز را شد گرم بازار

گهی این دست آنرا بوسه دادی

گهی آن سر به پای این نهادی

دمی این نار او چیدی بدستان

دمی آن سیب این کندی بدندان

بسوی باغ شد منظور مایل

شکفت از شوق باغش غنچه سان دل

خدنگش کرد صید اندازی آهنگ

ز خون صید پیکان گشت گلرنگ

بسوی گنج دزدی راه پیمود

به سوزن قفل را از گنج بگشود

بگردابی درون شد ماهی سیم

الف پیوسته شد با حلقه ی میم

چکید از شاخ مرجان لؤلؤ تر

لبالب گشت درج از لعل و گوهر

هوا داری ز بزمی دور گردید

سرشک از دیده ی نمناک بارید

نخستین گشت گلگون عرق بار

ز میدان چون برون شد رفت از کار

سحر چون گشت منظور نکونام

ز خلوتخانه آمد سوی حمام

طلب فرمود ناظر را سوی خویش

به دمسازی نشاندش پهلوی خویش

ز هر جا کرد با ناظر حکایت

بجا آورد لطف بی‌نهایت

غرض این داشت آن سرو گل اندام

گهی از خانه گر بیرون زدی گام

که با ناظر درآید از در لطف

نظر بروی گشاید از سر لطف

هزاران جان فدای دلربائی

که تا بخشد نوای بی‌نوایی

طریق دوستاری آورد پیش

کند قطع نظر از شادی خویش

***

نشستن شاهزاده بر تخت شهریاری و بلند آوازه گشتن در خطبه ی کامکاری و در اختصار قصه کوشیدن و لباس تمامی بر شاهد فسانه پوشیدن.

چنین از یاری کلک جوانبخت

نشیند شاه بیت فکر بر تخت

که مدتها بهم منظور و ناظر

طریق مهر می‌کردند ظاهر

نه بی‌هم صبر و نی آرامشان بود

همین دمسازی هم کارشان بود

حریف هم به بزم میگساری

رفیق هم به کوی دوستداری

ز رنگ آمیزی باد خزانی

چو شد برگ درختان زعفرانی

بگلشن لشکر بهمن گذر کرد

درخت سبز کار زال زر کرد

برای خنده ی برق درخشان

خزان پر زعفران می‌کرد پستان

عیان گردید یخ بر جای نسرین

فکنده بر لب جو خشت سیمین

ز سرما آب را حال تباهی

ز یخ خود را کشیده در پناهی

سحاب از تاب سرمای زمستان

به یکدیگر زدی از ژاله دندان

ز ابروی نمد بر دوش افلاک

ز سرما خشک گشته پنجه ی تاک

به رفتن آب از آن کم داشت آهنگ

که یخ در راه او زد شیشه بر سنگ

شکست از سنگ ژاله جام لاله

بخاک افتاد نرگس را پیاله

شده غارتگر دی سوی سبزه

بگلشن جسته رنگ از روی سبزه

ز تاب تب خزانی شد رخ شاه

به بستر تکیه زد از پایه ی گاه

بدل کردش بدانسان آتشی کار

که می‌کاهید هر دم شمع کردار

بزرگان را بسوی خویشتن خواند

بصف در صدر گاه خویش بنشاند

ببالینش نشسته شاهزاده

ز غم سر بر سر زانو نهاده

بسوی دیگرش ناظر نشسته

ز دلتنگی لب از گفتار بسته

بروی شه نشان مرگ ظاهر

بزرگان درغمش آشفته خاطر

بسوی اهل مجلس شاه چون دید

سرشک حسرتش در دیده گردید

اشارت کرد تا دستور برخاست

به گوهر تخت عالی را بیاراست

پس آنگه گفت تا شهزاده ی چین

برآید بر فراز تخت زرین

بسوی مصریان رو کرد آنگاه

که تا امروز بودم بر شما شاه

شه اکنون اوست خدمتکار باشید

به خدمتکاریش در کار باشید

چو بر تخت زر خویشش نشانید

بدست خود بر او گوهر فشانید

بزرگانش مبارکباد گفتند

غبار راه او از چهره رفتند

بلی اینست قانون زمانه

بعالم هست اکنون این ترانه

نبندد تا کسی از تختگه رخت

نیاید دیگری بر پایه ی تخت

دو سر هرگز نگنجد در کلاهی

دو شه را جا نباشد تختگاهی

چو روزی چند شد شه رخت بربست

بجای تخت بر تابوت بنشست

بزرگانش الف بر سر کشیدند

سمند سرکشش را دم بریدند

الف قدان بسی با لعل چون نوش

چو شمعی پیش تابوتش سیه پوش

ز یکسو جامه کرده چاک منظور

فتاده از خروشش در جهان شور

ز سوی دیگرش ناظر فغان ساز

به عالم ناله‌اش افکنده آواز

بسوی خاک بردندش به اعزاز

خروشان آمدند از تربتش باز

همه در بر پلاس غم گرفتند

بفوتش هفته‌ای ماتم گرفتند

بزرگان را بهشتم روز دستور

تمامی برد با خود سوی منظور

که تا آورد بیرونشان ز ماتم

ببزم عیش بنشستند با هم

جهان را شیوه آری اینچنین است

نشاط و محنتش با هم قرین است

اگر غم شد، نماند نیز شادی

بود در ره مراد و نامرادی

اگر درویش بد حال است اگر شاه

گذر خواهد نمودن زین گذرگاه

دم مردن بچندان لشکر خویش

به مخزنهای لعل و گوهر خویش

مسیر کی شدش تا زان تمامی

خرد یک لحظه از عمر گرامی

چنین عمری که کس نفروخت یکدم

ز دورانش به گنج هر دو عالم

ببین تا چون فنا کردیمش آخر

خلل در کار آوردیمش آخر

چو آن کودک که او بی‌رنج عالم

بدست آورد کلید گنج عالم

کند هر لحظه دامانی پر از در

وز آن هر گوشه سوراخی کند پر

از این درها که ما در خاک داریم

بسا فریاد کز حسرت برآریم

چو شد القصه شاه مصر منظور

بعالم عدل و دادش گشت مشهور

به ناظر داد آیین وزارت

چواز دورش به شاهی شد بشارت

در گنجینه ی احسان گشادند

به عالم داد عدل و داد داند

یکی بودند تا از جان اثر بود

بهمشان میل هر دم بیشتر بود

ز یاران بی‌وفایی بد جفاییست

خوشا یاران که ایشان را جفا نیست

فغان از بی‌وفایان زمانه

به افسون جفاکاری فسانه

مجو وحشی وفا از مردم دهر

که کار شهد ناید هرگز از زهر

از این عقرب نهادان وای و سد وای

که بر دل جای زخمی ماند سد جای

چنین یاران که اندر روزگارند

بسی آزارها در پرده دارند

بسی عریان تنان را جای بیم است

از آن عقرب که در زیر گلیم است

نه یی نقش گلیم آخر چنین چند

توانی بود در یک جای پیوند

به کس عنقا صفت منمای دیدار

ز مردم رو نهان کن کیمیاوار

***

دایره ی پرگار سخن را از پرگار خانه ی دو زبان ساختن و در میدانگاه خاتمه ی بیان علم فراغت افراختن و خاتمه ی سخن را به مناجات مثنی کردن و نامه ی کن و خامه ی قدرت تمام نمودن رساله ی رسالت به نعمت مهر محمدی ختم نمودن.

بحمداله که گردیدیم رنجی

در آخر یافتیم این طور گنجی

در او ناسفته گوهرها نهاده

طلسمش تا به اکنون ناگشاده

بنام ایزد چه گنج شایگانی

کز او گردید پر جوهر جهانی

نگو آسان طلسمش را گشادم

که پر جانی در این اندیشه دادم

به دشواری چنین گنجی توان یافت

بلی کی گنج بی‌رنجی توان یافت

دماغم تیره شد چون خامه بسیار

که تا کردم رقم این نقش پرگار

ز مو اندیشه را کردم قلم ساز

شدم این لعبتان را چهره پرداز

بسی همچون بخورم سوخت ایام

که تا گشتند این روحانیان رام

سحرخیزی بسی کردم چو خورشید

که زر گردید خاک راه امید

چو بوته پر فرو رفتم به آتش

که آخر این طلا گردید بی‌غش

که مشتی خاک ره گر برگرفتم

روانش در لباس زر گرفتم

مگر شد خاطرم مهر جهان تاب

کزو گردید خاک ره زر ناب

برون آورده‌ام از کان امید

زر لایق به زیب تاج خورشید

چنین بی‌غش زری از کان برآید

چه کان کز مادر امکان بزاید

در این معدن که زر سیماب گردید

بسان کیمیا نایاب گردید

پریشانی بسی دیدم چو سیماب

که تا شد جمع این مشتی زر ناب

زر نابم ز کان دیگری نیست

بدین در هم نشان دیگری نیست

ز هر آلایشی دل پاک کردم

گذر بر حجله ی افلاک کردم

که این بکران معنی رو نمودند

نقاب غیب از طلعت گشودند

سخن کاو بکر خلوتگاه غیب است

نهان گردیده در خرگاه عیب است

به هر آلوده‌ای کی رو نماید

نقاب غیب کی از رو گشاید

کسی کاین نظم دور اندیشه خواند

اگر تاریخ تصنیفش نداند

شمارد پنج نوبت سی به تضعیف

که با شش باشدش تاریخ تصنیف

نداند گر به این قانون که شد فکر

بجوید از همه ابیات پر فکر

گزیدم گر طریق خود ستایی

بیان کردم سخنهای هوایی

بنا بر سنت اهل سخن بود

وگر نه این سخن کی حد من بود

کسی کاین نظم بی‌مقدار خواند

ز سد بیت ار یکی پرکار داند

ز عیب آن دگرها دیده دوزد

چراغ وصف این را برفروزد

نه رسم عیب جویی پیشه سازد

حیات خود در این اندیشه بازد

همان به کاین حکایتها نگویم

که باشم من که باشد عیب جویم

خدایا پرده‌ای بر عیب من کش

زبان حرف گیران در دهن کش

کلامم را بده آن حالت خاص

کزو گردند اهل حال رقاص

بنه مهری بر این قلب زر اندود

که در ملک جهان رایج شود زود

به این زیبا عروس نورسیده

که از نو پرده از طلعت کشیده

بده بختی که عالمگیر گردد

نه از بی‌طالعیها پیر گردد

در ناسفته ی این گنج معنی

که در معنی ندارد رنج دعوی

ز دست خائنانش در امان دار

به ملک حفظ خویشش جاودان دار

قبول خاص و عامش ساز یا رب

به خاطرها مقامش ساز یا رب

***

فرهاد و شیرین

الاهی سینه‌ای ده آتش افروز

در آن سینه دلی وان دل همه سوز

هر آن دل را که سوزی نیست، دل نیست

دل افسرده غیر از آب و گل نیست

دلم پر شعله گردان، سینه پردود

زبانم کن به گفتن آتش آلود

کرامت کن درونی درد پرورد

دلی در وی درون درد و برون درد

به سوزی ده کلامم را روایی

کز آن گرمی کند آتش گدایی

دلم را داغ عشقی بر جبین نه

زبانم را بیانی آتشین ده

سخن کز سوز دل تابی ندارد

چکد گر آب ازو، ابی ندارد

دلی افسرده دارم سخت بی نور

چراغی زو بغایت روشنی دور

بده گرمی دل افسرده‌ام را

فروزان کن چراغ مرده‌ام را

ندارد راه فکرم روشنایی

ز لطفت پرتوی دارم گدایی

اگر لطف تو نبود پرتو انداز

کجا فکر و کجا گنجینه ی راز

ز گنج راز در هر کنج سینه

نهاده خازن تو سد دفینه

ولی لطف تو گر نبود، به سد رنج

پشیزی کس نیابد ز آنهمه گنج

چو در هر کنج، سد گنجینه داری

نمی‌خواهم که نومیدم گذاری

براه این امید پیچ در پیچ

مرا لطف تو می‌باید، دگر هیچ

***

در ستایش پروردگار

بنام چاشنی بخش زبانها

حلاوت سنج معنی در بیانها

شکرپاش زبانهای شکر ریز

به شیرین نکته‌های حالت انگیز

به شهدی داده خوبان را شکر خند

که دل با دل تواند داد پیوند

نهاد از آتشی بر عاشقان داغ

که داغ او زند سد طعنه بر باغ

یکی را ساخت شیرین کار و طناز

که شیرین تو شیرین ناز کن ناز

یکی را تیشه‌ای بر سر فرستاد

که جان می‌کن که فرهادی تو فرهاد

یکی را کرد مجنون مشوش

به لیلی داد زنجیرش که می‌کش

بهر ناچیز چیزی او دهد او

عزیزان را عزیزی او دهد او

مبادا آنکه او کس را کند خوار

که خوار او شدن کاریست دشوار

گرت عزت دهد رو ناز می‌کن

و گرنه چشم حسرت باز می‌کن

چو خواهد کس بسختی شب کند روز

ازو راحت رمد چون آهو از یوز

وگر خواهد که با راحت فتد کار

نهد پا بر سر تخت از سر دار

بلند آن سر که او خواهد بلندش

نژند آن دل که او خواهد نژندش

بسنگی بخشد آنسان اعتباری

که بر تاجش نشاند تاجداری

به خاک تیره‌ای بخشد عطایش

چنان قدری که گردد دیده جایش

ز گل تا سنگ وز گل گیر تا خار

ازو هر چیز با خاصیتی یار

بآن خاری که در صحرا فتاده

دوای درد بیماری نهاده

نروید از زمین شاخ گیایی

که ننوشته‌ست بر برگش دوایی

در نابسته ی احسان گشاده‌ست

به هر کس آنچه می‌بایست داده‌ست

ضروریات هر کس از کم و بیش

مهیا کرده و بنهاده‌اش پیش

بترتیبی نهاده وضع عالم

که نی یک موی باشد بیش و نی کم

تمنا بخش هر سرکش هواییست

جرس جنبان هر دلکش نواییست

چراغ افروز ناز جان گدازان

نیاز آموز طور عشق بازان

کلید قفل و بند آرزوها

نهایت بین راه جستجوها

اگر لطفش قرین حال گردد

همه ادبارها اقبال گردد

وگر توفیق او یک سو نهد پای

نه از تدبیر کار آید نه از رای

در آن موقف که لطفش روی پیچ است

همه تدبیرها هیچ است، هیچ است

خرد را گر نبخشد روشنایی

بماند تا ابد در تیره رایی

کمال عقل آن باشد در این راه

که گوید نیستم از هیچ آگاه

***

در راز و نیاز با خداوندگار

خداوندا نه لوح و نه قلم بود

حروف آفرینش بی رقم بود

ارادت شد بحکمت تیز خامه

بنام عقل نامی کرد نامه

ز حرف عقل کل تا نقطه ی خاک

به یک جنبش نوشت آن کلک چالاک

ورش خواهی همان نابود و ناباب

شود نابودتر از نقش بر آب

اگر نه رحمتت کردی قلم تیز

که دیدی اینهمه نقش دلاویز

نقوش کارگاه کن فکانی

بطی غیب بودی جاودانی

که دانستی که چندین نقش پر پیچ

کسی داند نمود از هیچ بر هیچ

زهی رحمت که کردی تیز دستی

زدی بر نیستی نیرنگ هستی

هر آن صورت که فرمودیش نیرنگ

زدش سد بوسه برپا نقش ارژنگ

ز هر پرده که از ته کردیش باز

نهفتی سد هزاران چهره ی راز

کشیدی پرده‌هایی بر چه و چون

که از پرده نیفتد راز بیرون

ز هر پرده که بستی یا گشادی

دو سد راز درون بیرون نهادی

اگر بیرون پرده ور درون است

بتو از تو خرد را رهنمون است

شناسا گر نمی‌کردی خرد را

که از هم فرق کردی نیک و بد را

یکی بودی بد و نیک زمانه

تفاوت پا کشیدی از میانه

همای و بوم بودندی بهم جفت

به یک بیضه درون همخواب و همخفت

نه با اقبال آن را کار بودی

نه این را طعنه ی ادبار بودی

ز تو اندوخته عقل این محک را

که می‌سنجد عیار یک به یک را

ز چندین زاده ی قدرت که داری

کفی برداشتی از خاک خواری

بدان عزت سرشتی آن کف خاک

که زیب شرفه شد بر بام افلاک

طراز پیکری بستی بر آن گل

که آمد عاشق او جان به سد دل

به ده جا خادمانش داشتی باز

که گفتی خاک و چندین قدر اعزاز

بخاک این قدر دادن رمز کاریست

که عزت پیش ما در خاکساریست

چه شد گو خاک باش از جمله در پس

منش برداشتم، این عزتش بس

بر آن خادمان کش داشتی پیش

دوانیدی بخدمت سد حشر بیش

همه فرمان برانی کارفرمای

همه در راه خدمت پای برجای

از آن ده خادم ده جا ستاده

مهیا هر چه فرماید اراده

چه ده خادم که ده مخدوم عالم

مبادا از سر ما سایه شان کم

نشاندی پنج از آنها بر در بار

ز احوال همه عالم خبردار

گذر داران جسم و عالم جسم

بر ایشان راه صورتها ز هر قسم

ز خاصان پنج با او گاه و بیگاه

ندیده هیچگه بیرون درگاه

شده هر یک بشغل خاص مأمور

به یک جا جمع لیک از یکدیگر دور

همه ثابت قدم در راز داری

همه با یکدیگر در سازگاری

یکی آیینه ایشان را سپردی

که خود دانی که زنگش چون ستردی

ز بیرون هر چه برقع برگشاده

در آن آیینه عکسش اوفتاده

چنین آیینه‌ای آنرا که پیش است

اگر خود بین شود بر جای خویش است

دماغش را بمغز آراستی پوست

دلی دادیش کاین خلوتگه دوست

ز دل راهی گشادی در دماغش

فکندی آتش دل در چراغش

چراغش را خرد پروانه کردی

ز رشکش عالمی دیوانه کردی

اگر عقل است اگر طبع است اگر هوش

لوای خدمتش دارند بر دوش

بخدمت عقل و نفس و چرخ و اختر

همه پیشش ستاده دست در بر

چه لطف است‌ اله اله با کفی خاک

که بربستی سر چرخش بفتراک

اگر جسمانیند ار جان پا کند

همه در خدمت این مشت خاکند

همه از بهر ما هر یک به کاری

دریغا نیست چشم اعتباری

ز ما گر آشکارا ور نهان است

ز لطف و رحمتت شرح و بیان است

بکردیم از تمام هستی خویش

نیامد هیچ جز لطفت فرا پیش

اگر لطف تو دامن برفشاند

ز ما جز نیستی چیزی نماند

بود بی‌رحمتت اجزای مردم

صفتهای بد اندر نیستی گم

ره هستی سراپا گر نپویند

عدم یابند ما را گر بجویند

عدم بلک از عدم هم لختی آنسوی

بدیهای نهفته در عدم روی

ز ما ناید بجز بد نیک دانیم

تو ما را نیک کن تا نیک مانیم

کسی کو گریه بر خود کن شب و روز

که بگذاری بدو آتش بدآموز

ولی آن گریه را سودی نباشد

که از تو در جگر دودی نباشد

شراری باید از تو در میانه

که دوزخ سوخت بتوان زان زبانه

بدیها در خودی خس پوش داریم

بده برقی که دود از خود برآریم

درخشی شمع راه ما کن از خود

تو خود ما را شو و ما را کن از خود

کسی کو راز خود کردی خوشش حال

برو گو بر فلک زن کوی اقبال

خوشا حال دل آن کس در این کوی

که چوگان تو می‌گرداندش گوی

فلک گوی سر میدان آنست

که گویش در خم آن صولجانست

بچوگان هوا داریم گویی

هوس گرداندش هر دم بسویی

بکش از دست چوگان هوا را

شکن بر سر هوا جنبان ما را

ببر از ما هوا را دست بسته

که ما را سخت دارد سر شکسته

هواهایی که آن ما را بتانند

بهشت جسم و دوزخ تاب جانند

دل چون کعبه را بتخانه مپسند

حریم تست با بیگانه مپسند

کنشتی پر صنم شد دل سد افسوس

در و بامش پر از زنار و ناقوس

هوایت شد هوس زنار مار را

ازین زنار و بت باز آر ما را

بت و زنار این کیشی‌ست باطل

بت ما بشکن و زنار بگسل

زبان مزدور ذکر تست، زشت است

که خدمتکار ناقوس کنشت است

فکن سنگی به ناقوسش که تن زن

و گر بد جنبد او را بر دهن زن

به تاراج کنشت ما برون تاز

صلیب هستی ما سرنگون ساز

نه در بگذار و نه دیوار این دیر

بسوزان هر چه پیش آید درو غیر

ز ما درکش لباس بت پرستی

هم این را سوز و هم زنار هستی

اشارت کن که انگشت ارادت

برآریم از پی عرض شهادت

بما تعلیم نفی «ماسوا» کن

شهادت ورد سرتا پای ما کن

شهادت غیر نفی «ماسوا» چیست

ز بعد لای نفی الا خدا چیست

به این خلوت کسی کو محرمی یافت

به تلقین رسول هاشمی یافت

***

در ستایش حضرت پیغمبر «ص»

حکیم عقل کز یونان زمین است

اگر چه بر همه بالانشین است

بهر جا شرع بر مسند نشیند

کسش جز در برون در نبیند

بلی شرع است ایوان الاهی

نبوت اندر او اورنگ شاهی

بساطی کش نبوت مجلس آراست

کجا هر بوالفضولی را در او جاست

خرد هر چند پوید گاه و بیگاه

نیابد جای جز بیرون درگاه

بکوشد تا کند بیرون در جای

چو نزدیک در آید گم کند پای

چه شد گو باش گامی تا در کام

چو پا نبود چه یک فرسخ چه یک گام

بسا کوری که آید تا در بار

چو چشمش نیست سر کوبد بدیوار

مگر هم از درون بانگی برآید

که چشمی لطف کردیمش، درآید

در این ایوان که با طغرای جاوید

برون آرند حکم بیم و امید

نبوت مسند آرایان تقدیر

وز او اقلیم جان کردند تسخیر

به عالی خطبه ی «الملک لله»

ز ماهی صیتشان بر رفت تا ماه

جهان را در صلای کار جمهور

به لطف و قهر تو کردند منشور

نه شاهانی که تخت و تاج خواهند

ازین ده‌های ویران باج خواهند

از آن شاهان که کشور گیر جانند

ولایت بخش ملک جاودانند

عطاهاشان به هر بی‌برگ و بی ساز

هزاران روضه ی پرنعمت و ناز

بود ملک ابد کمتر عطاشان

اگر باور نداری شو گداشان

شهانی فارغ از خیل و خزانه

طفیل پادشاهیشان زمانه

همه از آفرینش برگزیده

همه از نور یک ذات آفریده

چه ذاتی عین نور ذوالجلالی

چه نوری اله اله لایزالی

ز نورش هر کجا آثار روحی‌ست

بخدمت اندرش هر جا فتوحی‌ست

جهان را علت غائی وجودش

وجود جمله موج بحر جودش

محمد تاجدار تخت کونین

دو کون از وی پر از زیب و پر از زین

چراغ چشم چرخ انجم افروز

ز نامش حرز تومار شب و روز

فلک میدان سوار لامکان پوی

مجره صولجان آسمان کوی

شکست آموز کار لات و عزا

نگونسازی از او در طاق کسری

شده ز آب وضوی آو به یک مشت

به گردون دود از آتشگاه زردشت

شکوه او صلیب از پا درافکند

کزان هیزم بسوزد زند و پازند

عرب را زو برآمد آفتابی

که از وی صبح هستی بود تابی

نه خورشیدی که چون پنهان کند روی

گذارد دهر را ظلمت ز هر سوی

فروزان نیری کاندر نقاب است

ازو عالم سراسر آفتاب است

ز شرع او که مهر انور آمد

جهان را مهر بالای سر آمد

چنان شد ظلمت کفر از جهان دور

که ناگه خال بت رویان شود نور

ز عزت مولدش با مکه آن کرد

که اندر هر شبان روزی زن و مرد

سجود از چار حد مرکز گل

برندش پنج نوبت در مقابل

هزاران راه را یک راه کرده

سخن بر رهروان کوتاه کرده

سپرده ره به ره داران مقصود

همه غولان ره را کرده نابود

میان آب و گل آدم نهان بود

که او پیغمبر آخر زمان بود

نداده با نفس یک حرف پیوند

که نقش زر نگشته سکه مانند

ز جنبش گیر از وی تا به آرام

نبود الا رموز وحی و الهام

چو شد قلب آزمای آفرینش

به معیاری که دانند اهل بینش

نخست آورد سوی آسمان دست

فلک را سیم قلب ماه بشکست

ز نقد خود چو دیدش شرمساری

درستی دادش و کامل عیاری

که یعنی آمدم ای قلب کاران

به کامل کردن ناقص عیاران

کرا قلبیست تا بعد از شکستن

درستش کرده بسپارم به دستش

نه در دستش همین شق قمر بود

بهر انگشت از اینش سد هنر بود

به تخت هستی از خاص است اگر عام

همه در حیطه ی فرمان او رام

زمانه خانه زاد مدت اوست

ز خردی باز اندر خدمت اوست

ز رویش روز تا بی وام کرده

زمانه آفتابش نام کرده

چه می‌گویم به جنب رحمت عام

بود بیهوده وام و نسبت وام

بشب از گیسوی خود داده تاری

بر او هر شب کواکب را نثاری

هم از گنجینه ی جودش ستانند

گهرهایی که بر مویش فشانند

دویده آسمان عمری براهش

که کرده ذروه ی خود تختگاهش

چه مایه ابر کرده اشکباری

که گشته خاصه شغل چتر داری

زرشک شغل او خورشید افلاک

زند هر شام چتر خویش بر خاک

سحابش بود بر سر تازیانه

چو دید آن خلق و حسن جاودانه

سپندی سوخت در دفع گزندش

ببالا جمع شد دود سپندش

کسی از چشم بد خود نیستش باک

که خواند «ان یکاد» ش ایزد پاک

در آن عرصه که نور جاودانست

براق جان در او چابک عنانست

جنیبت تا بحدی پیش رانده

که از پی سایه نیزش بازمانده

بهر جا کآفتاب آنجا نهد پای

پس دیوار باشد سایه را جای

فتادی سایه‌اش گر بر سر خاک

زمین سر برزدی از جیب افلاک

چو راه خدمتش نسپرد سایه

در آن پستی که بودش ماند مایه

گرش سایه زمین بوسیدی از دور

دویدی چون غلامان از پیش نور

بذوق بزم قرب وحدت انجام

بدانسان قالبی بودش سبک گام

که گرنه بر شکم می‌بست سنگش

ندیدی کس بدیگر جا درنگش

تعالی الله چه قالب اصل جانها

دوان در سایه ی لطفش روانها

زهی قالب نه قالب جان عالم

نه تنها جان و بس جانان عالم

ز جسمش گو خرد اندازه بردار

حدیث جان همان در پرده بگذار

که ترسم گر شود بی‌پرده آن راز

نباشد کس حریف وهم غماز

در آن قالب کسی کاین جانش باشد

به گردون برشدن آسانش باشد

***

در چگونگی شبی که پیغمبر بر آسمان بر شد

شبی روشنتر از سرچشمه ی نور

رخ شب در نقاب روز مستور

دمیده صبح دولت آسمان را

ز خواب انگیخته بخت جوان را

به شک از روز مرغان شب آهنگ

خزیده شبپره در فرجه ی تنگ

میان روز و شب فرق آنقدر بود

که هر سیاره خورشید دگر بود

شد از تحت‌الثرا تا اوج افلاک

همه ره چون دلی از تیرگی پاک

همه روشندلان آسمانی

دوان گرد سرای ام هانی

از آن دولتسرا تا عرش اعظم

ملایک بافته پر در پر هم

زمانه چار دیوار عناصر

حلی بربسته ز انواع نوادر

ز گوهرها که بوده آسمان را

پر از در کرده راه کهکشان را

رهی آراسته از عرش تا فرش

براقی جسته بر فرش از در عرش

براقی گرمی برق از تکش وام

ز فرشش تا فراز عرش یک گام

ندیده نقش پا چشم گمانش

نسوده دست و هم کس عنانش

به مغرب نعلش ار خوردی به خاره

به مشرق بود تا جستی شراره

ازین روی زمین بی‌زخم مهمیز

بر آن سوی زمین جستی به یک خیز

چو اوصاف تک و پویش کنم ساز

سخن در گوش تازد پیش از آواز

بهر جا آمده در عرصه پویی

زمین و آسمان طی کرده گویی

بزیر پا درش هنگام رفتار

نمی‌گردید مور خفته بیدار

نبودی چون دل عاشق قرارش

که خواهد جان عالم شد سوارش

خدیو عالم جان شاه «لولاک»

مقیمان درش سکان افلاک

بساط آرای خلوتگاه «لا ریب»

سواره ره شناس عرصه ی غیب

محمد شبرو «اسرابعبده»

زمان را نظم عقد روز و شب ده

محمد جمله را سرخیل و سردار

جهان را سنگ کفر از راه بردار

زهی عز براق آن جهانگیر

که پیک ایزدش بودی عنانگیر

سرای ام هانی را زهی قدر

که می‌تابید در وی آن مه بدر

بزد جبریل بر در حلقه ی راز

که بیرون آی و بر کون و مکان تاز

برون آ یا نبی‌اله، برون آی

برون آ با رخ چون مه برون آی

برون فرما که مه را دل شکسته

ز شوقت بر سر آتش نشسته

عطارد تا ز وصلت مژده بشیند

چو طفل مکتب است اندر شب عید

برون تاز و بحال زهره پرداز

که چنگ طاقتش افتاده از ساز

فرورفته‌ست خور در آرزویت

تو باقی مانی و خورشید رویت

کشد گر مدت حرمان از این بیش

زند بهرام بر خود خنجر خویش

ز برجیس و ز کیوان خود چه پرسی

که می‌گرید بر ایشان عرش و کرسی

برون نه گام و لطفی یارشان کن

نگاه رحمتی در کارشان کن

سریر افروز عرش از خوابگاهش

برون آمد دو عالم خاک راهش

به یک عالم زمین داد و زمان داد

به دیگر یک بقای جاودان داد

براقش پیش باز آمد بتعجیل

دویده در رکاب آویخت جبریل

رکاب آراست پای احترامش

عنان پیراست دست احتشامش

بسوی مسجد اقصا عنان داد

تک و پو با درخش آسمان داد

ز آدم تا مسیحا انبیا جمع

همه پروانه آسا گرد آن شمع

در آن مسجد امام انبیا شد

خم ابروش محراب دعا شد

پس آنگه خیر باد انبیا کرد

براقش رو براه کبریا کرد

بزیر پی نخستین عرصه پیمود

قمر رخ بر رکاب روشنش سود

فروغی کآمدی کرد از رکابش

ندادی در دو هفته آفتابش

وز آن منزل همان دم کرد شبگیر

دبستان دوم جا ساخت چون تیر

عطارد لوح خود آورد پیشش

که اینم هست کن نعلین خویشش

چو در بزم سوم آوازه انداخت

بچادر زهره ساز خود نهان ساخت

نبودی گر نهان در چادر او

شکستی ساز او را بر سر او

بکاخ چارمین جا ساخت بر صدر

نهان شد خور ز شرم آن مه بدر

مسیح انجیل زیر آورد از طاق

که جلد مصحف این کهنه اوراق

بیک حمله که آورد آن جهانگیر

دژ مریخ را فرمود تسخیر

شدش بهرام با تیغ و کفن پیش

که کردم توبه از خون کردن خویش

گذر بردار شرع مشتری کرد

به احکام خود او را رهبری کرد

که بشکن آلت ناهید چنگی

ز خون شو مانع مریخ جنگی

وز آنجا بر در دیر زحل تاخت

چو او را پیر راهب دید بشناخت

بگفتنش داده بودندم نشانی

تویی پیغمبر آخر زمانی

شهادت گفت و جان در پای او داد

به شکر خنده ی حلوای او داد

ثوابت از دو جانب در رسیدند

دوشش درج گهر پیشش کشیدند

نظر بر تحفه‌شان نگشود و در تاخت

ز پیش غیب شادروان برانداخت

گذر بر منتهای سد ره فرمود

به سدره جبرئیلش کرد بدرود

عماری دار شد رفرف وز آنجای

به صحن بارگاه قدس زد پای

تویی برقع برافکند از میانه

دویی شد محو وحدت جاودانه

زبان بیزبانی را ز سر کرد

بگوش جان دلش بشنید و بر کرد

در آن خلوت که آنجا گم شود هوش

نکرد از جمع گمنامان فراموش

در آن دیوان نبرد از یاد ما را

خطی آورد و کرد آزاد ما را

زبان بستم که سر این حکایت

خدا می‌داند و شاه ولایت

***

در ستایش حضرت علی «ع»

نه هر دل کاشف اسرار «اسرا» ست

نه هر کس محرم راز « فاوحا» ست

نه هر عقلی کند این راه را طی

نه هر دانش باین مقصد برد پی

نه هر کس در مقام «لی مع الله»

به خلوتخانه ی وحدت برد راه

نه هر کو بر فراز منبر آید

«سلونی» گفتن از وی در خور آید

«سلونی» گفتن از ذاتیست در خور

که شهر علم احمد را بود در

چو گردد شه نهانی خلوت آرای

نه هر کس را در آن خلوت بود جای

چو صحبت با حبیب افتد نهانی

نه هرکس راست راز همزبانی

چو راه گنج خاصان را نمایند

نه بر هر کس که آید در گشایند

چو احمد را تجلی رهنمون شد

نه هر کس را بود روشن که چون شد

کس از یک نور باید با محمد

که روشن گرددش اسرار سرمد

بود نقش نبی نقش نگینش

سراید «لوکشف» نطق یقینش

جهان را طی کند چندی و چونی

کلاهش را طراز آید «سلونی»

بتاج «انما» گردد سرافراز

بدین افسر شود از جمله ممتاز

بر اورنگ خلافت جا دهندش

کنند از «انما» رایت بلندش

ملک بر خوان او باشد مگس ران

بود چرخش بجای سبزی خوان

جهان مهمانسرا، او میهمانش

طفیل آفرینش گرد خوانش

علی عالی‌الشان مقصد کل

به ذیلش جمله را دست توسل

جبین آرای شاهان خاک راهش

حریم قدس روز بارگاهش

ولایش «عروة الوثقی» جهان را

بدو نازش زمین و آسمان را

ز پیشانیش نور وادی طور

جبین و روی او «نور علی نور»

دو انگشتش در خیبر چنان کند

که پشت دست حیرت آسمان کند

سر انگشت ار سوی بالا فشاندی

حصار آسمان را در نشاندی

یقین او ز گرد ظن و شک پاک

گمانش برتر از اوهام و ادراک

رکاب دلدل او طوقی از نور

که گردن را بدان زیور دهد حور

دو نوک تیغ او پرکار داری

ز خطش دور ایمان را حصاری

دو لمعه نوک تیغ او ز یک نور

دوبینان را ازو چشم دوبین کور

شد آن تیغ دو سر کو داشت در مشت

برای چشم شرک و شک دو انگشت

سر تیغش به حفظ گنج اسلام

دهانی اژدهایی لشکر آشام

چو لای نفی نوک ذوالفقارش

بگیتی نفی کفر و شرک کارش

سر شمشیر او در صفدری داد

زلای «لا فتی الاعلی» یاد

کلامش نایب وحی الاهی

گواه این سخن مه تا بماهی

لغت فهم زبان هر سخن سنج

طلسم آرای راز نقد هر گنج

وجودش زاولین دم تا بآخر

مبرا از کبایر وز صغایر

تعالی اله زهی ذات مطهر

که آمد نفس او نفس پیمبر

دو نهر فیض از یک قلزم جود

دو شاخ رحمت از یک اصل موجود

بعینه همچو یک نور و دو دیده

که آن را چشم کوته بین دو دیده

دویی در اسم اما یک مسما

دوبین عاری ز فکر آن معما

پس این شاهد که بودند از دویی دور

که احمد خواند با خویشش ز یک نور

گر این یک نور بر رخ پرده بستی

جهان جاوید در ظلمت نشستی

نخستین نخل باغ ذوالجلالی

بدو خرم ریاض لایزالی

ز اصل و فرع او عالم پدیدار

یکی گل شد یکی برگ و یکی بار

ورای آفرینش مایه ی او

نموده هر چه جز وی سایه ی او

کمال عقل تا اینجا برد پی

سخن کاینجا رسانیدم کنم طی

***

گفتار در آرایش و نکویی سخن

سخن صیقلگر مرآت روح است

سخن مفتاح ابواب فتوح است

سخن گنج است و دل گنجور این گنج

وز او میزان عقل و جان گهرسنج

در این میزان گنج و عقل سنجان

که عقلش کفه‌ای شد کفه ی جان

سخن در کفه ریزد آنقدر در

که چون خالی شود عالم کند پر

نه گوهرهاش کانی لامکانی

ز دیگر بوم و بر نی این جهانی

گهرها نی صدف نی حقه دیده

نه از ترکیب عنصر آفریده

صدف مادر نه و عمان پدر نه

چو این درها یتیم و دربدر نه

در گفتار عمانی صدف نیست

صدف را غیر بادی زو بکف نیست

درین فانی دیار خشک قلزم

مجو این در که خود هم می‌شوی گم

ز شهر و بحر این عالم بدر شو

به شهری دیگر و بحری دگر شو

دیاری هست نامش هستی آباد

در او بحری ز خود موجش نه از باد

در آن دریا مجال غوص کس نی

کنار و قعر راه پیش و پس نی

چو این دریا بجنبد زو بخاری

به امکان از قدم آرد نثاری

ز در لامکانی هر مکانی

ز ایثارش شود گوهر ستانی

بدان سرحد مشرف گر کنی پای

بدانی پایه ی نطق گهر زای

سخن خورده‌ست آب زندگانی

نمرده‌ست و نمیرد جاودانی

سپهر کهنه و خاک کهن زاد

سخن نازاده دارد هر دو را یاد

اگر خاک است در راهش غباریست

وگر چرخ است پیشش پرده داریست

تواریخ حدوثش تا قدم یاد

که چون در بطن قدرت بود و کی زاد

سخن گر طی نکردی شقه ی عیب

کجا هستی برآوردی سر از جیب

سخن طغراست منشور قدم را

معلم شد سخن لوح و قلم را

دبستان ازل را در گشاده

قلم را لوح در دامن نهاده

جهان او را دبستانی پر اطفال

«الف، بی» خوان عقل او کهن سال

سخن را با سخن گفت و شنود است

نمود بود و بود بی‌نمود است

سخن را رشته زان چرخ است رشته

که آمد پره‌اش بال فرشته

سر این رشته گم دارد خردمند

که چون این رشته با جان یافت پیوند

ازین پیوند باید سد گره بیش

خورد هر دم به تار حکمت خویش

نیارد سر برون مضراب فرهنگ

که پیوند از کجا شد تار این چنگ

نوایی کاندر این قانون راز است

ز مضراب زبانها بی‌نیاز است

در این موسیقی روحانی ارشاد

چو موسیقار حرف ما بود باد

از این نخلی که شد بر جان رطب بار

نماید نوش جان گر خود خورد خار

ازین شاخ گل بستان جاوید

خوش آید خار هم در جیب امید

از آن خاری که آید بوی این گل

بعشق او نهد سد داغ بلبل

گل خودروست تا رست از گل که

که داند تا زند سر از دل که

هما پرواز عنقا آشیانی‌ست

زبانش چتر شاهی رایگانی‌ست

گدایی گر برش سرمایه یابد

به پایش هر که افتد پایه یابد

ز ابر بال او در پر فشانی

ببارد ز آسمان تاج کیانی

ز پایش چون سری عیوق سا شد

بتعظیمش سر عیوق تا شد

کسی را کاین هما بر سر نشیند

به بالادست اسکندر نشیند

ز تاجش خسروی معراج یابد

جهان در سایه ی آن تاج یابد

فلک در خطبه‌اش جایی نهد پا

که هست از منبرش سد پایه بالا

به منشوری که طغرا شد به نامش

نویسند از امیران کلامش

سخن را من غلام خانه زادم

ولیکن اندکی کاهل نهادم

بخدمت دیر دیر آیم از آنست

که با من گاهگاهی سرگرانست

کنم این خدمت شایسته زین پس

که نبود پیشخدمت تر ز من کس

بر این آفتابم ایستاده

قرار ذرگی با خویش داده

کمال است او همه، من جمله نقصم

قبولم کرده اما زان به رقصم

بدین خورشید اگر چه ذره مانند

نخواهم یافت تا جاوید پیوند

ولی این نام بس زین جستجویم

که در سلک هواداران اویم

چه شد کاین کور طبعان نظر پست

کزین خورشید کوری دیده‌شان بست

کنندم زین هواداری ملامت

من و این شیوه تا روز قیامت

***

حکایت

به حربا گفت خفاشی که تا چند

سوی خورشید بینی دیده دربند

ازین پیکر که سازد چشم خیره

چرا عالم کنی بر خویش تیره

ز نشترهاش کاو الماس دیده‌ست

بغیر از تیرگی چشمت چه دیده‌ست

چه دیدی کاینچنین بی‌تابی از وی

تپان چون ماهی بی‌آبی از وی

ترا جا در مغاک، او را در افلاک

برو کوتاه کن دستش ز فتراک

چو پروانه طلب یاری که آن یار

گهی پیرامن خویشت دهد بار

چو نیلوفر از این سودای باطل

نمی‌دانم چه خواهی کرد حاصل

بگفتش کوتهی افسوس افسوس

تو پا می‌بینی و من پر تاووس

تو شبهای سیه دیدی چه دانی

فروغ این چراغ آسمانی

گرت روشن شدی یک چشم سوزن

بر او می‌دوختی سد دیده چون من

تو می پیما سواد شام دیجور

نداری کفه ی میزان این نور

ترازویی که باشد بهر انگشت

بود سنجیدن کافور از او زشت

همین بس حاصلم زین شغل سازی

که با خورشید دارم عشقبازی

ازین به دولتی خواهم در ایام

که تا خورشید باشد باشدم نام

بیا وحشی ز حربایی نیی کم

که شد این نسبت و نامش مسلم

به خورشید سخن نه دیده ی دل

مشو خفاش ظلمت خانه ی گل

گر این نسبت بیابی تا به جاوید

بماند سکه‌ است بر نقد خورشید

***

گفتار در نکویی خموشی و عشق

بیا وحشی خموشی تا کی و چند

خموشی گرچه به پیش خردمند

خموشی پرده پوش راز باشد

نه مانند سخن غماز باشد

چو دل را محرم اسرار کردند

خموشی را امانت دار کردند

بر آن کس کز هنر یکسو نشسته

خموشی رخنه ی سد عیب بسته

خموشی بر سخن گر در نبستی

ز آسیب زبان یک سر نرستی

بسا ناگفتنی کز گفتنش مرد

کند هنگامه ی جان بر بدن سرد

خموشی پاسبان اهل راز است

از او کبک ایمن از آشوب باز است

نشد خاموش کبک کوهساری

از آن شد طعمه ی باز شکاری

اگر توتی زبان می‌بست در کام

نه خود را در قفس دیدی نه در دام

نه بلبل در قفس باشد ز صیاد

که از فریاد خود باشد بفریاد

اگر رنج قفس در خواب دیدی

چو بوتیمار سر در پر کشیدی

زبان آدمی با آدمیزاد

کند کاریکه با خس می‌کند باد

زبان بسیار سر بر باد دادست

زبان سر را عدوی خانه زادست

عدوی خانه خنجر تیز کرده

تو از خصم برون پرهیز کرده

ولی آنجا که باشد جای گفتار

خموشی آورد سد نقص در کار

اگر بایست دایم بود خاموش

زبان بودی عبث، بی ماحصل گوش

زبان و گوش دادت کلک نقاش

که گاهی گوش شو گاهی زبان باش

ز گوشت نفع نبود وز زبان سود

که باشی گوش چون باید زبان بود

نواپرداز ای مرغ نواساز

که مرغان دگر را رفت آواز

تو اکنون بلبلی این بوستان را

صلای بوستان زن دوستان را

سرود طایران عشق سر کن

نوا تعلیم مرغان سحر کن

تو دستان زن که باشد عالمی گوش

زبانها را سخن گردد فراموش

کتاب عشق بر طاق بلند است

ورای دست هر کوته پسند است

فروگیر این کتاب از گوشه ی طاق

که نگشودش کس و فرسودش اوراق

ورق نوساز این دیرین رقم را

ولی نازک تراشی ده قلم را

اگر حرفت نزاکت بار باید

قلم را نازکی بسیار باید

چو مطرب نازکی خواهد در آهنگ

زند مضراب نازک بر رگ چنگ

قلم بردار و نوک خامه کن تیز

به شیرین نغمه‌های رغبت آمیز

نوای عشق را کن پرده‌ای ساز

که در طاق سپهرش پیچد آواز

فلک هنگامه کن حرف وفا را

برآر از چنگ ناهید این نوا را

حدیث عشق گو کز جمله آن به

ز هر جا قصه ی آن داستان به

محبت نامه‌ای از خود برون آر

تو خود دانی نمی‌گویم که چون آر

نموداری ز عشق پاک بازان

بیانش از زبان جان گدازان

زبان جان گدازان آتشین است

چو شمعش آتش اندر آستین است

کسی کش آن زبان در آستین نیست

زبانش هست اما آتشین نیست

حدیث عشق آتشبار باید

زبان آتشین در کار باید

***

گفتار در چگونگی عشق

یکی میل است با هر ذره رقاص

کشان هر ذره را تا مقصد خاص

رساند گلشنی را تا به گلشن

دواند گلخنی را تا به گلخن

اگر پویی ز اسفل تا به عالی

نبینی ذره‌ای زین میل خالی

ز آتش تا به باد از آب تا خاک

ز زیر ماه تا بالای افلاک

همین میل است اگر دانی، همین میل

جنیبت در جنیبت، خیل در خیل

سر این رشته‌های پیچ در پیچ

همین میل است و باقی هیچ بر هیچ

از این میل است هر جنبش که بینی

به جسم آسمانی یا زمینی

همین میل است کآهن را درآموخت

که خود را برد و بر آهن ربا دوخت

همین میل آمد و با کاه پیوست

که محکم کار را بر کهربا بست

بهر طبعی نهاده آرزویی

تک و پو داده هر یک را به سویی

برون آورده مجنون را مشوش

به لیلی داده زنجیرش که می‌کش

ز شیرین کوهکن را داده شیون

فکنده بیستون پیشش که می‌کن

ز تاب شمع گشته آتش افروز

زده پروانه را آتش که می‌سوز

ز گل بربسته بلبل را پر و بال

شکسته خار در جانش که می‌نال

غرص کاین میل چون گردد قوی پی

شود عشق و درآید در رگ و پی

وجود عشق کش عالم طفیل است

ز استیلای قبض و بسط میل است

نبینی هیچ جز میلی در آغاز

ز اصل عشق اگر جویی نشان باز

اگر یک شعله در خود سد هزارست

به اصلش بازگردی یک شرار است

شراری باشد اول آتش انگیز

کز استیلاست آخر آتش تیز

تف این شعله ما را در جگر باد

از این آتش دل ما پر شرر باد

ازین آتش دل آن را که داغیست

اگر توفان شود او را فراغیست

کسی کش نیست این آتش فسرده‌ست

سراپا گر همه جانست مرده‌ست

اگر سد آب حیوان خورده باشی

چو عشقی در تو نبود مرده باشی

مدار زندگی بر چیست برعشق

رخ پایندگی در کیست در عشق

ز خود بگسل ولی زنهار زنهار

بعشق آویز و عشق از دست مگذار

به عین عشق آنکو دیده‌ور شد

همه عیب جهان پیشش هنر شد

هنرسنجی کند سنجیده ی عشق

نبیند عیب هرگز دیده ی عشق

***

حکایت

به مجنون گفت روزی عیب جویی

که پیدا کن به از لیلی نکویی

که لیلی گرچه در چشم تو حوریست

بهر جزوی ز حسن او قصوریست

ز حرف عیب‌جو مجنون برآشفت

در آن آشفتگی خندان شد و گفت

اگر در دیده ی مجنون نشینی

بغیر از خوبی لیلی نبینی

تو کی دانی که لیلی چون نکویی است

کزو چشمت همین بر زلف و روی است

تو قد بینی و مجنون جلوه ی ناز

تو چشم و او نگاه ناوک انداز

تو مو بینی و مجنون پیچش مو

تو ابرو، او اشارت‌های ابرو

دل مجنون ز شکر خنده خونست

تو لب می‌بینی و دندان که چونست

کسی کاو را تو لیلی کرده‌ای نام

نه آن لیلی‌ست کز من برده آرام

اگر می‌بود لیلی بد نمی‌بود

ترا رد کردن او حد نمی‌بود

***

مزاج عشق بس مشکل پسند است

قبول عشق بر جایی بلند است

شکار عشق نبود هر هوسناک

نبندد عشق هر صیدی بفتراک

عقاب آنجا که در پرواز باشد

کجا از صعوه صید انداز باشد

گوزنی بس قوی بنیاد باید

که بر وی شیر سیلی آزماید

مکن باور که هرگز تر کند کام

ز آب جو نهنگ لجه آشام

دلی باید که چون عشق آورد زور

شکیبد با وجود یک جهان شور

اگر داری دلی در سینه ی تنگ

مجال غم در او فرسنگ فرسنگ

صلای عشق در ده ورنه زنهار

سر کوی فراغ از دست مگذار

در آن توفان که عشق آتش انگیز

کند باد جنون را آتش آمیز

اساسی گر نداری کوه بنیاد

غم خود خور که کاهی در ره باد

یکی بحر است عشق بی کرانه

در او آتش زبانه در زبانه

اگر مرغابیی اینجا مزن پر

در این آتش سمندر شو سمندر

یکی خیل است عشق عافیت سوز

هجومش در ترقی روز در روز

فراغ بال اگر داری غنیمت

ازین لشکر هزیمت کن هزیمت

ز ما تا عشق بس راه درازیست

بهر گامی نشیبی و فرازیست

نشیبش چیست خاک راه گشتن

فراز او کدام از خود گذشتن

نشان آنکه عشقش کارفرماست

ثبات سعی در قطع تمناست

دلیل آنکه عشقش در نهاد است

وفای عهد بر ترک مراد است

چه باشد رکن عشق و عشقبازی؟

ز لوث آرزو گشتن نمازی

غرضها را همه یک سو نهادن

عنان خود بدست دوست دادن

اگر گوید در آتش رو، روی خوش

گلستان دانی آتشگاه و آتش

وگر گوید که در دریا فکن رخت

روی با رخت و منت دار از بخت

به گردن پاس داری طوق تسلیم

نیابی فرق از امید تا بیم

نه هجرت غم دهد نی وصل شادی

یکی دانی مراد و نامرادی

اگر سد سال پامالت کند درد

نیامیزد بطرف دامنت گرد

بهر فکر و بهر حال و بهر کار

چه در فخر و چه در ننگ و چه در عار

بهر صورت که نبود ناگزیرت

بجز معشوق نبود در ضمیرت

***

حکایت

یکی فرهاد را در بیستون دید

ز وضع بیستونش باز پرسید

ز شیرین گفت در هر سو نشانی‌ست

بهر سنگی ز شیرین داستانی ست

فلان روز این طرف فرمود آهنگ

فرود آمد ز گلگون در فلان سنگ

فلان جا ایستاد و سوی من دید

فلان نقش فلان سنگم پسندید

فلان جا ماند گلگون از تک و پو

به گردن بردم او را تا فلان سوی

غرض کز گفتگو بودش همین کام

که شیرین را بتقریبی برد نام

***

گفتار در ستایش عشق

زبان دان رموز کیمیا کیست

که گویم حل و عقد کیمیا چیست

نه بحث ما در آن امر محال است

که در اثبات و نفیش قیل و قال است

سخن در کیمیای جسم و جانست

که گر خود کیمیایی هست آنست

بیا زین کیمیا زر کن مست را

غنی گردان وجود مفلست را

مراد از کیمیا تأثیر عشق است

که اکسیر وجود اکسیر عشق است

بر این اکسیر اگر خود را زند خاک

طلایی گردد از هر تیرگی پاک

اگر زین کیمیا بویی برد سنگ

عیار سنگ را باشد ز زر ننگ

صفات عشق را اندازه‌ای نیست

کجا کز عشق حرف تازه‌ای نیست

خواص عشق بسیار است، بسیار

جهان را عشق در کار است، در کار

ز جام عشق اگر مدخل خورد می

کند منسوخ جود حاتم طی

نهیب عشق اگر باشد ز دنبال

زند زالی به سد چون رستم زال

گدا را سر فرو ناید به شاهی

اگر عشقش دهد صاحب کلاهی

ز بحر عشق اگر بارد بخاری

شود هر شوره زاری مرغزاری

ز کوی عشق اگر آید نسیمی

شود هر گلخنی باغ نعیمی

همه دشوارها آسان کند عشق

غم و شادی همه یکسان کند عشق

گرت سد قلزم آید در گذرگاه

بهر گامی نهنگی بر سر راه

توجه کن بعشق و پیش نه گام

ببین اعجاز عشق قلزم آشام

ورت سد بند بر هر دست و پایی‌ست

که هر بندی از آن دام بلایی‌ست

مدد از عشق جو وز عشق یاری

ببین وارستگی و رستگاری

منادی می‌کند عشق از چپ و راست

که حد هر کمال اینجاست اینجاست

کمال اینجاست، دیگر جا، چه پویی

زهی ناقص ز دیگر جا چه جویی

اگر اینجا زن آید مرد گردد

رسد بی‌درد صاحب درد گردد

به یاقوتی برآید سنگ را نام

بر او یک جرعه‌گر ریزی ازین جام

مگو نتوان دوباره زندگانی

که گر عشقت مدد بخشد توانی

***

حکایت

زلیخا را چو پیری ناتوان کرد

گلش را دست فرسود خزان کرد

ز چشمش روشنایی برد ایام

نهادش پلکها برهم چو بادام

کمان بشکستش ابروی کماندار

خدنگ انداز غمزه رفتش از کار

لبش را خشک شد سرچشمه ی نوش

بکلی نوشخندش شد فراموش

در آن پیری که سد غم حاصلش بود

همان اندوه یوسف در دلش بود

دلش با عشق یوسف داشت پیوند

به یوسف بود از هر چیز خرسند

سر مویی ز عشق او نمی‌کاست

بجز یوسف نمی جست و نمی‌خواست

کمال عشق در وی کارگر شد

نهال آرزویش بارور شد

بر او نو گشت ایام جوانی

مثنا کرد دور زندگانی

بمزد آن که داد بندگی داد

دوباره عشق او را زندگی داد

اگرمی‌بایدت عمر دوباره

مکن پیوند عمر از عشق پاره

***

ز هر جا حسن بیرون می‌نهد پای

رخی از عشق هست آنجا زمین سای

نیازی هست هر جا هست نازی

نباشد ناز اگر نبود نیازی

نگاهی باید از مجنون در آغاز

که آید چشم لیلی بر سر ناز

ایاز ار جلوه‌ای ندهد به بازار

نیابد همچو محمودی خریدار

میان حسن و عشق افتاد این شور

ز ما غیر نگاهی ناید از دور

نه عذرا آگهی دارد نه وامق

که می‌گردند چون معشوق و عاشق

زلیخا خفته و یوسف نهفته

نه نام و نی نشان هم شنفته

ز بیرون آگهی نه وز درون سوی

بهم ناز و نیاز اندر تک و پوی

نیاز و ناز را رایت به عیوق

نه عاشق زان هنوز آگه نه معشوق

ز راه نسبت هر روح با روح

دری از آشنایی هست مفتوح

از این در کان به روی هر دو باز است

ره آمد شد ناز و نیاز است

میان آن دو دل کاین در بود باز

بود در راه دایم قاصد راز

اگر عالم همه گردند همدست

گمان این مبر کاین در توان بست

بود هر جا دری از خشت و از گل

برآوردن توان الا در دل

تنی سهل است کردن از تنی دور

دل از دل دور کردن نیست مقدور

در آن قربی که باشد قرب جانی

خلل چون افکند بعد مکانی

تن از تن دور باشد هست مقدور

بلا باشد که باشد جان ز جان دور

غرض گر آشناییهای جانست

چه غم گر سد بیابان در میانست

که مجنون خواه در حی، خواه در دشت

به جولانگاه لیلی می‌کند گشت

نهانی صحبت جانها بجانها

عجب مهریست محکم بر دهانها

خوش آن صحبت که آنجا بار تن نیست

نگهبان را مجال دم زدن نیست

تو دایم در میان راز می‌باش

پس دیوار گو غماز می‌باش

در آن صحبت که جان دردسر آرد

که باشد دیگری تا دم برآرد

بشهوت قرب تن با تن ضرور است

میان عشق و شهوت راه دور است

بشهوت قرب جسمانی‌ست ناچار

ندارد عشق با این کارها کار

ز بعد ظاهری خسرو زند جوش

که خواهد دست با شیرین در آغوش

چو پاک است از غرضها طبع فرهاد

ز قرب و بعد کی می‌آیدش یاد

ز شیرین نیست حاصل کام پرویز

از آن پوید ببازار شکر تیز

ندارد کوهکن کامی، که ناکام

به کوی دیگرش باید زدی گام

بشغل سد هوس خسرو گرفتار

بحکم حسن شیرین کی کند کار

بباید جست بیکاری چو فرهاد

که بتوانش پی کاری فرستاد

نهد حسن از پی کار دلی پای

که بتواند شد او را کارفرمای

رود خوبی شیرین عشق گویان

نشان خانه ی فرهاد جویان

بدان کش کار فرمایی بود کار

سراغ کار کن امریست ناچار

نیاید کارها بی کار کن راست

اگر چه عمده سعی کارفرماست

درین خرم اساس دیر بنیاد

بچیزی خاطر هر کس بود شاد

بود هر دل به ذوق خاص در بند

ز مشغولی بشغل خاص خرسند

برون از نسبت هر اشتراکی

سرشته هر گلی از آب و خاکی

از آن گل شاخ امیدی دمیده

به نشو خاص ازان گل سر کشیده

بنوعی گشته هر شاخی برومند

یکی را زهر دربار و یکی قند

مذاق هر کس از شاخی برد بهر

یکی را قند قسمت شد یکی زهر

ولی آنکس که با تلخی کند خوی

نسازد یک جهان زهرش ترش روی

کسی کز قند باشد چاشنی یاب

ز اندک تلخیی گردد عنان تاب

ترش رویش کند یک تلخ بادام

شکر جوید کز آن شیرین کند کام

چو خسرو را بزهر آلوده شد قند

ز زهر چشم شیرین شکرخند

نمودش تلخ آن زهر پر از نوش

که دادش عشوه ی ماه قصب پوش

اگر چه بود شهد زهر مانند

به جانش یک جهان تلخی پراکند

چنان آزرده گشتش طبع نازک

که عاجز گشت نازش در تدارک

بشد با گریه‌های خنده آلود

لبش پر زهر و زهرش شکر اندود

دلش پر شکوه، جانش پرشکایت

ولی خود دیر پروا در حکایت

درون پرجوش و دل با سینه در جنگ

سوی بازار شکر کرد آهنگ

مزاج شاه نازک بود بسیار

ندارد طبع نازک تاب آزار

بود نازک دو طبع اندر زمانه

که جویند از پی رنجش بهانه

یکی طبع شهان و شهریاران

یکی از گلرخان و گلعذاران

ز طبع زود رنج پادشاهان

مپرس از من، بپرس از دادخواهان

ز خوی دیر صلح فتنه سازان

بپرس از من، مپرس از بی نیازان

کسی زین هر دو گر خود بهره‌مند است

که داند خشم و ناز او که چند است

***

گفتار در آغاز داستان و چگونگی عشق

مرا زین گفتگوی عشق بنیاد

که دارد نسبت از شیرین و فرهاد

غرض عشق است و شرح نسبت عشق

بیان رنج عشق و محنت عشق

دروغی میسرایم راست مانند

به نسبت می‌دهم با عشق پیوند

که هر نوگل که عشقم می‌نهد پیش

نوایی می‌زنم بر عادت خویش

به آهنگی که مطرب می‌کند ساز

به آن آهنگ می‌آیم به آواز

منم فرهاد و شیرین آن شکرخند

کز آن چون کوهکن جان بایدم کند

چه فرهاد و چه شیرین این بهانه‌ست

سخن اینست و دیگرها فسانه‌ست

بیا ای کوهکن با تیشه ی تیز

که دارد کار شیرین شکر ریز

چو شیرینی ترا شد کارفرمای

بیا خوش پای کوبان پیش نه پای

برو پرویز گو از کوی شیرین

اگر نبود حریف خوی شیرین

که آمد تیشه بر کف سخت جانی

که بگذارد بعالم داستانی

کنون بشنو در این دیباچه ی راز

که شیرین می‌رود چون بر سر ناز

تقاضای جمال اینست و خوبی

که شوقی باشد اندر پای کوبی

چو خواهد غمزه بر جانی زند نیش

کسی باید که جانی آورد پیش

وگر گاهی برون تازد نگاهی

تواند تاختن بر قلبگاهی

به عشقی گر نباشد حسن مشغول

بماند کاروان ناز معزول

***

چو خسرو جست از شیرین جدایی

معطل ماند شغل دلربایی

بغایت خاطر شیرین غمین ماند

از آن بی رونقی اندوهگین ماند

ز بی یاری دلی بودش چنان تنگ

که بودی با در و دیوار در جنگ

دلش در تنگنای سینه خسته

بلب جان در خبر گیری نشسته

بجاسوسان سپرده راه پرویز

خبردار از شمار گام شبدیز

اگر بر سنگ خوردی نعل شبرنگ

وزان خوردن شراری جستی از سنگ

هنوز آثار گرمی با شرر بود

کز آن در مجلس شیرین خبر بود

خبر دادند شیرین را که خسرو

به شکر کرده پیمان هوس نو

از آن پیمان شکن یار هوس کوش

تف غیرت نهادش در جگر نوش

از آن بد عهد دمساز قدم سست

تراوشهای اشکش رخ بخون شست

از آن زخمی که بر دل کارگر داشت

گذار گریه بر خون جگر داشت

از آن نیشش که در جان کار می‌کرد

درون سنگ را افکار می‌کرد

نه غیرت با دلش می‌کرد کاری

کز آسیبش توان کردن شماری

دو جا غیرت کند زورآزمایی

چنان گیرد کزو نتوان رهایی

یکی آنجا که بیند عاشق از دور

ز شمع خویش بزم غیر پر نور

دگر جایی که معشوق وفا کیش

ببیند نوگلی با بلبل خویش

چو شیرین را ز طبع غیرت اندوز

شکست اندر دل آن تیر جگردوز

بر آن می‌بود کآرد چاره‌ای پیش

که بیرون آردش از سینه ی ریش

ولی هر چند کوشش بیش می‌کرد

دل خود را فزونتر ریش می‌کرد

نه خسرو در دلش جا آنچنان داشت

که آسان مهرش از دل بر توان داشت

چو در طبع کسی ذوقی کند جای

عجب دارم کزان بیرون نهد پای

ز بیخ و بن درختی کی توان کند

کز آن برجا نماند ریشه‌ای چند

نهالی بود خسرو رسته زان گل

ز بیخ و ریشه کندن بود مشکل

نمی‌رفت از دل شیرین خیالش

که با جان داشت پیوند آن نهالش

نه با کس حرف گفتی نه شنفتی

وگر گفتی عتاب آلوده گفتی

به رنجش رفتن پرویز از آن کاخ

بر او اهل حرم را داشت گستاخ

به آن گستاخ گویان سرایی

نبودش هیچ میل آشنایی

جدایی را بهانه ساز می‌کرد

بهر حرفی عتاب آغاز می‌کرد

زبانش زخم خنجر داشت در زیر

چه خنجر، زخم زهرآلوده شمشیر

کسی کالوده ی زخمی‌ست جانش

همیشه زهر بارد از زبانش

***

در جستجوی جایی دلکش و سرزمینی خرم

ز هم پرواز اگر مرغی فتد دور

قفس باشد بچشمش گلشن حور

گرش افتد بشاخ سرو پرواز

نماید شاخ سروش چنگل باز

رمد طبعش ز فکر آب و دانه

ارم باشد بر او صیاد خانه

نهد گل زیر پا آسیب خارش

نماید آشیان سوراخ مارش

نه ذوق آنکه افشاند غباری

کشد مرغوله ای در مرغزاری

نه آن خاطر که بر آزاده سروی

کند بازی به منقار تذوری

ز باغ و راغ در کنجی خزیده

سری در زیر بال خود کشیده

دل شیرین که مرغی بسته پر بود

پرش ساعت بساعت خسته تر بود

ز بس غم شد بر آن مرغ غم آهنگ

سرا بستان خسرو چون قفس تنگ

دگر مرغان پر اندر پر نواساز

غم دل بسته او را راه پرواز

ز ناخوش بانگ آن مرغان گستاخ

بر آن شد تا پرد زان گوشه ی کاخ

نهد بر شاخساری آشیانه

شود ایمن از آن مرغان خانه

ز کار خویش بردارد شماری

کند کاری که ماند یادگاری

به پرگاری کشد طرح اساسی

که از کارش کند هر کس قیاسی

به شغلش خویش را مشغول دارد

ز خسرو طبع را معزول دارد

یکی را از پرستاران خود خواند

کشید آهی و اشک از دیده افشاند

که دیدی آشناییهای مردم

بمردم بیوفاییهای مردم

بنا میزد زهی یاری و پیوند

عفااله ز آنهمه پیمان و سوگند

چه تخمی‌ رست از آب و گل من

دلم کرد این، که لعنت بر دل من

تو او را بین که ما را خواند بر خوان

خودش فرمود دیگر جا به مهمان

به بازار شکر خود کرده آهنگ

مرا اینجا نشانده با دل تنگ

چه اینجا پاس این دیوار دارم

همانا فرض‌تر زین کار دارم

به خسرو ماند این بستان سرایش

موافق نیست طبعم را هوایش

در این آب و هوا بوی وفا نیست

به چشم نرگس باغش حیا نیست

فقیر آن بلبلی، مسکین تذوری

که اینجا با گلی خو کرد و سروی

یک نزهتگهی خواهم شکفته

غزالی هر طرف بر سبزه خفته

نم سرچشمه‌ها پیوسته با نم

بساط سبزه‌ها نگسسته از هم

صفیر مرغکان بر هر سر سنگ

گلش خوشرنگ و مرغانش خوش آهنگ

چنین جایی برای من بجویید

بپویید و رضای من بجویید

کزین مهمان نوازیهای بسیار

بسی شرمنده‌ام از روی آن یار

باین مهمانی و مهمان نوازی

توان سد سال کردن عشقبازی

بزرگی کرد و مهمان را نکو داشت

چنین دارند مهمان را که او داشت

فرونگذاشت هیچ از میزبانی

که برخوردار باد از زندگانی

چه زهرآلود شکرها که خوردیم

چه دندانها که بر دندان فشردیم

زهی مهمان کش آن صاحب سرایی

که آید در سرایش آشنایی

کند از خانه و مهمان کرانه

گذارد خانه با مهمان خانه

***

گفتار در رفتار خادمان شیرین به طلب نزهتگاه دلنشین و پیدا نمودن دشت بیستون و خبر دادن شیرین را.

خوشا خاکی و خوش آب و هوایی

که افتد قابل طرح وفایی

خوشا سرمنزلی خوش سرزمینی

که باشد لایق مسندنشینی

عجب جایی بباید بهجت‌انگیز

که بر شیرین سرآرد هجر پرویز

ملال خاطر شیرین چو دیدند

پرستاران جنیبت‌ها کشیدند

به کوه و دشت میراندند ابرش

مراد خاطر شیرین عنان کش

گر آهویی بدیدندی به راغی

از آن آهو گرفتندی سراغی

به کبکی گر رسیدندی به دشتی

بپرسیدند از وی سرگذشتی

به هر سرچشمه‌ای، هر مرغزاری

همی ‌کردند بودن را شماری

بدین هنجار روزی چند گشتند

که تا آخر به دشتی برگذشتند

صفای نو خطان با سبزه زارش

صفای وقت وقف چشمه سارش

هوایش اعتدال جان گرفته

نم از سرچشمه ی حیوان گرفته

ز کس گر سایه بر خاکش فتادی

ز جا جستی و برپا ایستادی

اگر مرغی بشاخش آرمیدی

گشادی سایه‌اش بال و پریدی

گلش چون گلرخان پرورده ی ناز

نوای بلبلانش عشق پرداز

تو گفتی حسن خیزد از فضایش

فتوح عشق ریزد از هوایش

به شیرین آگهی دادند از آنجای

از آن آب و هوای رغبت افزای

که در دامان کوه و کوهساری

که تا کوه است از آنجا نعره‌داری

یکی صحراست پیش او گشاده

فضای او سد اندر سد زیاده

اگر بر سبزه‌اش پویی به فرسنگ

سر برگی نیابی زعفران رنگ

رسیده سبزه‌هایش تا کمرگاه

درختانش زده بر سبزه خرگاه

گشاده چشمه‌ای از قله ی کوه

گل و سنبل به گرد چشمه انبوه

فروریزد چو بر دامان کهسار

رگ ابریست پنداری گهربار

خورد بر کوه و کوبد سنگ بر سنگ

صدای آن رود فرسنگ فرسنگ

پر اندر پر زده مرغابیانش

بجای موجه بر آب روانش

زمینهایش ز آب ابر شسته

در او گلهای رنگارنگ رسته

بساطش در نقاب گل نهفته

گل و لاله‌ست کاندر هم شکفته

اگر گلگون در آن گردد عنان کش

وگر آنجا بود نعلش در آتش

نسیمش را مذاق باده در پی

همه جایش برای صحبت می

اگر شیرین در او بزمی نهد نو

دگر یادش نیاید بزم خسرو

ز کنج چشم شیرین اشک غلتید

ببخت خود میان گریه خندید

که گویا بخت شیرین را ندانند

که بر وی اینهمه افسانه خوانند

شکر تلخی دهد از بخت شیرین

زهی شیرین و جان سخت شیرین

چه شیرین تلخ بهری، تلخ کامی

ز شیرینی همین قانع به نامی

اگر سوی ارم شیرین نهد روی

لاله رنگ بگریزد ز گل بوی

به باغ خلد اگر شیرین کند جای

نهد عیش از در دیگر برون‌های

اگر چین است اگر بتخانه ی چین

بود زندان چو خوشدل نیست شیرین

دل خوش یاد می‌آرد ز گلزار

چو دل خوش نیست گل خار است و مسمار

اگر دل خوش بود می‌ خوشگوار است

شراب تلخ در غم زهر مار است

دلی دارم که گر بگشایمش راز

به سد درد از درون آید به آواز

غمی‌ دارم که گر گیرم شمارش

بترسم از حساب کار و بارش

کدامین دل کدامین خاطر شاد

که آید از گل و از گلشنم یاد

مرا گفتند خوش جاییست دلکش

هوا خوش، دست خوش، کهسار او خوش

بلی اطراف کوه و دامن دشت

بود خوش گر بذوق خود توان گشت

چو دامان ماند زیر کوه اندوه

چه ذوق از طرف دشت و دامن کوه

چه خرسندی در آن مرغ غم انجام

که باغ و راغ باید دیدش از دام

دگر گفتند جای می‌ گساریست

که دشتی پر ز گلهای بهاریست

بلی می ‌خوش بود در دشت و کهسار

ولی گر یار باشد لیک کو یار

بود بر بلبل گل آتشین داغ

کش افتد در قفس نظاره ی باغ

***

حکایت

یکی صیاد مرغی بسته پر داشت

به بستان برد و بند از پاش برداشت

زدندش طایران بوستانی

صلای رغبت هم آشیانی

چو پر زد دید بال خویش بسته

عدوی خانه در پهلو نشسته

برآورد از شکاف سینه ی خویش

صفیری پرخراش از سینه ی ریش

که مرغی را چه ذوق از سرو شمشاد

که پروازش بود در دست صیاد

قفس باشد ارم بر نغمه سازی

که بیند در کمین تاراج بازی

شما کآزادگان شاخسارید

نشاط سرو و گل فرصت شمارید

که صیاد مرا با من شماریست

مرا هم در شکنج دام کاریست

***

گفتار در بیرون آمدن شیرین از مشکوی خسرو

بت پر شکوه ماه پر شکایت

گل خوش لهجه سرو خوش عبارت

سر و سرکرده ی نازک مزاجان

رواج‌آموز کار بی رواجان

نمک پاش جراحتهای ناسور

ز سر تا پا نمک شیرین پرشور

گره در گوشه ی ابرو فکنده

دهان تنگ بسته راه خنده

مزاجی با تعرض دیر خرسند

عتابی با عبارت سخت پیوند

به رفتن زود خیز و گرم مایه

چو دانا در بنای سست پایه

اشارت کرد تا گلگون کشیدند

ز مشکو رخت در بیرون کشیدند

برون آمد ز مشکو دل پر از جوش

نهانش سد هزاران زهر در نوش

بخاصان گفت مگذارید زنهار

که دیگر باشدم اینجا سر و کار

ز هر جنسی که هست از ما بر آن رنگ

برون آرید ازین غمخانه ی تنگ

ز هر چیزی که هست از ما بر آن کوی

برون آرید از این در کشته مشکوی

که از ما بر عزیزان تنگ شد جای

نمی‌بینیم بودن را در آن رای

کنیزانی کلید گنج در مشت

غلامان قوی دست قوی پشت

درون رفتند و درها برگشادند

متاع خانه‌ها بیرون نهادند

مقیمان حرم کاین حال دیدند

به یکبار از حرم بیرون دویدند

که ای سرخیل ما شیرین بدخوی

متاب از ما چنین یکبارگی روی

که‌ای بدخوی ما شیرین خود رای

مکش از ما چنین یکبارگی پای

نه آخر خود خس این آستانیم

چرا بر خاطرت زینسان گرانیم

نه آخر عزت داغ تو داریم

چرا زینگونه در پیش تو خواریم

شدی خوش زود سیر از دوستداری

مکن کاین نیست جز بی اعتباری

زدی خوش زود پا بر آشنایی

مکن کاین نیست غیر از بی‌وفایی

تو در اول به یاری خوش دلیری

ولی بسیار یار زود سیری

تو در آغاز یاری سخت یاری

ولی آخر عجب بی اعتباری

نمی‌باید بمردم آشنایی

چو کردی چیست بی موجب جدایی

محبت کو مروت کو وفا کو

وگر داری نصیب جان ما کو

شکر لب گفت آری اینچنین است

ولی گویا گناه این زمین است

من اول کآمدم بودم وفا کیش

دگرگون کردم اینجا عادت خویش

من اول کآمدم بودم وفادار

در اینجا سر برآوردم بدین کار

شما گویا ندارید این مثل یاد

که باشد دزد طبع آدمیزاد

بجرم این که در طبعم وفا نیست

به طعنم اینچنین کشتن روا نیست

اگر می‌بود عیبی بیوفایی

نمی‌کرد از شما خسرو جدایی

نه شیرین این بنا از نو نهادست

که این آیین بد خسرو نهاده‌ست

به خسرو طعنه باید زد نه بر من

نمی‌دانستم اینها من در ارمن

پس آنگه خیرباد یک بیک کرد

بپوزش لعل شیرین پر نمک کرد

نمک می‌ریخت از لعل نمک ریز

وزان در دیده‌ها می‌شد نمک بیز

ز دنبال وداع گریه آلود

فروبارید اشک حسرت اندود

که ما رفتیم گو با دلبر تو

بیا بنشین به عیش و ناز خسرو

بگوییدش به عیش و ناز می‌باش

ولیکن گوش بر آواز می‌باش

چو لختی گفت اینها جست از جای

نهاد اندر رکاب پارگی پای

به خسرو جنگ در پیوسته می‌راند

گهی تند و گهی آهسته می‌راند

خود اندر پیش و آن پوشیده رویان

سراسیمه ز پی تازان و پویان

بلی آنرا که اندوهیست در پی

نمی‌داند که چون ره می‌کند طی

همی ‌داند که افتد پیش و راند

چه داند تا که آید یا که ماند

براند القصه تا آن دشت و کهسار

بخرمن دید گل سنبل بخروار

هوایی چون هوای طبع عاشق

مزاجش را هوایی بس موافق

لبش را عهد نوشد با شکرخند

نگه را تازه شد با غمزه پیوند

ز چشم خوابنا کش فتنه برجست

بخدمتکاری قدش کمر بست

دوان شد ناز در پیش خرامش

نیازی بود در هر نیم گامش

غرور آمد که عشقی دیدم از دور

اگر دارد ضرورت حسن مزدور

در اندیشید شیرین با دل خویش

که جانی با هزار اندیشه در پیش

چها می‌گویدم طبع هوسناک

بفکر چیست باز این حسن بی باک

طبیعت مستعد ناز می‌یافت

در ناز و کرشمه باز می‌یافت

نسیمی کآمدی زان دشت و راغش

ز بوی عشق پر کردی دماغش

اگر بر گل اگر بر لاله دیدی

نهانی از خودش در ناله دیدی

ز هر برگی در آن دشت شکفته

نیازی یافتی با خود نهفته

ز لعلش کاروان قند سر کرد

به همزادان خود لب پر شکر کرد

که اینجا خوش فرود آمد دل من

از این خاک است پنداری گل من

عجب دامان کوه دلنشینی‌ست

سقاه اله چه خرم سرزمینی‌ست

همیشه ساحت او جای من باد

بساط او نشاط افزای من باد

***

گفتار اندر طلب نمودن شیرین استادان پرهنر را برای بنا نمودن قصر شیرین و یافتن خادمان فرهاد را.

بنایی را که باشد حسن بانی

نهد اول پیش بر مهربانی

به یک روزش رساند تا بجایی

که گردد چون فلک عالی بنایی

چو وقت آید که بر مسند نهد گام

شراب عیش باید ریخت در جام

کشد یک خشت از بنیاد سستش

کند ویرانتر از روز نخستش

بنای حسن را سست است بنیاد

اساس عشق یا رب بی‌خلل باد

گذشته سال‌ها از عصر شیرین

همان برجاست نام قصر شیرین

اساسی کاینچنین آباد مانده‌ست

ز محکم کاری فرهاد مانده‌ست

چنین گفت آنکه این طرح نو انداخت

که چون شیرین بهامون بارگی تاخت

فضایی دید و خوش آب و هوایی

برای کار او فرمود جایی

نه بادش را غباری بود بر روی

نه آبش را گلی آلوده در جوی

بساطش را هوایی رغبت انگیز

طرب ریز و طرب خیز و طرب بیز

طلب فرمود خاصان هنر سنج

درافشان شد ز یاقوت گهرسنج

که می‌خواهم دو استاد و چه استاد

دو استاد هنرورز و هنرزاد

همه کار بزرگان ساز داده

به دولتخانه‌ها در برگشاده

بدست و کار ایشان میمنت یار

بدیشان میمنت همدست و همکار

نخستین پر هنر صنعت نمایی

که از دست آیدش عالی بنایی

شماری رفته با صنعت شناسش

برون ز انگشت رد طرح اساسش

همه طرحش بوضع هندسی راست

فزونی نیزش اندر هر کم و کاست

ولی باید که شیرین کار باشد

بشیرینیش حسنی یار باشد

دگر آهن تنی فولاد جانی

که بربندد مشقت را میانی

بود از سخت جانی سنگ فرسای

به پرکاری سبک دست و سبک پای

بذوق خود کند این سخت کوشی

بود مستغنی از صنعت فروشی

قیاسی از اساس کارشان کرد

بقدر کار زر دربارشان کرد

بقطع ره درنگ از یاد بردند

گرو ز آتش، سبق از باد بردند

گزیدند از هنرمندان نامی

دو استاد هنرمند گرامی

بکار خویش هر یک سد هنرمند

بهر انگشت هر یک سد هنر بند

یکی از خشت و گل معجز نمایی

خورنق پیش او بی قدر جایی

عجب پاکیزه دست و سخت استاد

خودش چست و بنایش سخت بنیاد

اگربام فلک کردی گل اندود

سر انگشتش نگردیدی گل آلود

بنایی بر سر آب ار نهادی

اساسش تا قیامت ایستادی

باعجاز هنر بر یک کف دست

هزاران سقف بر یک پایه می‌بست

در آن کاری که با فکرش گرو بود

چنان دستش بصنعت تیزرو بود

که تا در ذهن می‌زد فکر پر کار

به خارج خشت آخر بود در کار

دگر پر صنعتی کز تیشه بر سنگ

نمودی طرح سد چون نقش ارژنگ

قوی بازو، قوی گردن، قوی پشت

بفریاد آهن و فولادش از مشت

سر پا گر زدی بر سنگ خاره

چو تیشه کردی آنرا پاره پاره

سبک کردی چو دست تیشه فرسای

تراشیدی مگس را شهد از پای

اگر گشتی گران بر تیشه‌اش دست

به باد دست کوهی ساختی پست

هنرمندی که گاه خورده کاری

چو دادی تیشه را پیکر نگاری

پریدی پشه گر پیشش به تعجیل

نمودی بر پرش سد پیکر پیل

بر آن صنعتگران دانش اندیش

برون دادند زینسان قصه ی خویش

که زیر پرده ما را حکمرانی‌ست

که چون پرویز او را همعنانی‌ست

به ارمن سکه ی شاهی بنامش

ولی از ماه تا ماهی غلامش

همایون پیکری تاووس تمثال

بسی باز سپید او را به دنبال

ز خور در پیش روی نور پاشش

بگردد راه مه از دور باشش

جهان در قبضه ی تسخیر دارد

بسا شاهان که در زنجیر دارد

در آن مجلس که با احسان فتد کار

کسی باید که آنجا زر کند بار

به میلی چند از این آب و هوا دور

بهشتی هست در وی جلوه ی حور

خوش افتاده‌ستش آنجا عیش رانی

فروچیده بساط شادمانی

هوس دارد یکی قصر دل افروز

به بی‌مثلان صنعت صنعت‌آموز

ز خاره پایه‌اش را زیر پایی

ز استادان در او کار آزمایی

ازین صنعت نگارانی که دیدیم

باین صنعت شما را برگزیدیم

ندارد دیگری این خط پرگار

شما را رنجه باید شد در این کار

***

گفتار اندر گفت و شنید غلامان شیرین با فرهاد و بردن او را بنزد شیرین مه جبین.

حریص گنج بنای گهرسنج

بگفت این کار ممکن نیست بی‌گنج

بباید گنجی از گوهر گشادن

گره از سیم و قفل از زر گشادن

بود بر زر مدار کار عالم

بزر آسان شود دشوار عالم

اگر خواهی هنر را سخت بازو

زر بی سنگ باید در ترازو

بخلق و لطف خاطرها شود رام

زر و سیم است دام، آن دانه ی دام

دو چیز آمد کمند هوشمندان

کز آن بندند پای ارجمندان

یکی جودی که بی‌منت دهد کام

یکی خلقی که بی‌نفرت زند گام

برو گر زین دو در ذاتت یکی نیست

که در دستت کمند زیرکی نیست

بگفتندش که ما صنعت شناسیم

هنر را پایه ی قیمت شناسیم

تو صنعت کن که زر خود بی‌شمار است

به پیش ما هنر را اعتبار است

هنر کمیاب باشد زر بسی هست

هنر چیزیست کان با کم کسی هست

هر آن جوهر که نایابست کانش

چو پیدا شد بود نرخ گرانش

بزر نرخ هنر هست از هنر دور

چه نیکو گفت آن استاد مشهور

هر آن صنعت که بر سنجی به مالی

بهای گوهری باشد سفالی

به گنج سیم و زر بنواختندش

به شغل خویش راضی ساختندش

به تعریف و به تحسین و به تعظیم

به انعام و به احسان زر و سیم

بمرد تیشه سنج سخت بازو

چو زر کردند گوهر در ترازو

ز کار کارفرمایان برآشفت

گره بر گوشه ی ابرو زد و گفت

مگر از بهر زر ما کار سنجیم

ز میل طبع خود زینسان به رنجیم

چه مایه زر که ما بر باد دادیم

از آن روزی که بازو برگشادیم

به ذوق کارفرما کار سازیم

ز مزد کارفرما بی‌نیازیم

بلی گفتید در پیشانی مرد

نوشته حالت پنهانی مرد

برای صورت باطن نمایی

چنین آیینه‌ای باشد خدایی

ز گنج آسوده باشد آن هنرسنج

که پنهانش بهر بازوست سد گنج

تهی دستی خروشد از غم قوت

که او را نیست بازوبند یاقوت

به ناخن تنگدستی گو بکن کان

که الماسش نباشد در نگین دان

ترا دانیم محتاجی بزر نیست

که سد گنجت بپای یک هنر نیست

بذوق کارفرما پیش نه پای

که خیزد ذوق کار از کارفرما

اگر تو کارفرما را بدانی

چو نقش سنگ در کارش بمانی

بگفت این کارفرما خود کدام است

که در هر نسبتی کارش تمام است

بگفتندش که آن شیرین مشهور

کرو پرویز را شوریست در شور

ز نام او قیاس کار او کن

حلاوت سنجی گفتار او کن

نه تنها دیده جاسوس جمال است

که راه گوش هم راه خیال است

بکامش در نشست آن نام چون نوش

چنان کش تلخکامی شد فراموش

از آن نامش که جنبش در زبان بود

اثر در حل و عقد استخوان بود

از آن جنبش که در ارکان فتادش

تزلزل در بنای جان فتادش

از آن نامش بجان میلی درآمد

چه میلی کز درش سیلی درآمد

از آن سیلش که در رفت از ره گوش

نگون شد سقف و طاق خانه ی هوش

به استادی ره آن سیل می‌بست

دل خود را گذر بر میل می‌بست

بگفت آنگه بدین شغلم فتد رای

که افتد چشم من بر کارفرمای

بگفتندش چنین باشد بلی خیز

بس است این نازهای صنعت‌آمیز

گرت حسن هنر پرناز دارد

که یارد تا از آنت بازدارد

ز حسن آنجا که باشد نسبتی عام

بود نازی، چنین شد رسم ایام

ولی این ناز هر جا درنگیرد

بود کس کش به کاهی برنگیرد

سخی را پرده زینسان می‌گشادند

غرض از پرده بیرون می‌نهادند

عبارت با کنایت یار می شد

به نکته مدعا اظهار می‌شد

از آن تخمی که می‌کردند در گل

وفا می‌رستش از جان، مهر از دل

چنانش مهر غالب شد در آن کام

که ره می‌خواست طی سازد بیک گام

هوای دل چو گردد رغبت‌انگیز

ز جان فریاد برخیزد که هان خیز

تقاضای دل امید پرورد

تن از جان طاق سازد جان ز تن فرد

هوس را در گریبان اخگر افتاد

صبوری را خسک در بستر افتاد

دلی‌پر آرزو، جانی هوا خواه

سراپای وجود آماده ی راه

بایشان گفت اگر رفتن ضرور است

توقف از صلاح کار دور است

کسی کش عزم را بی‌حزم شد پیش

چو محبوسان بود در خانه ی خویش

بزندان گر رود از باغ و بستان

درنگ بوستان بند است زندان

چو دیدندش برفتن استواری

در آن ناسازگاری سازگاری

ستودندش به تعریف و به تحسین

بظاهر از خود و پنهان ز شیرین

طلب را کفش پیش پا نهادند

غرض را رخت در صحرا نهادند

جهانیدند بر صحرا ز انبوه

عنان دادند بر هنجار آن کوه

بذوق خویش هر یک نکته پیوند

سخن را بر مذاق خود ز سد بند

عمل پیوند عشق تازه آغاز

نهان از یک بیک در پوزش راز

از این پرسیدی آداب بساطش

وزان ترتیب اسباب نشاطش

که در بزمش بساط آرایی از کیست

بساطش را نشاط افزایی از کیست

مذاقش را چه زهر است و چه تریاک

هوس سوز است طبعش یا هوسناک

دلش سخت است یا نرم است چونست

عتابش بیش یا لطفش فزونست

غروری خواهدش بودن بناچار

که اسباب غرورش هست بسیار

بگوییدم که رخش بی نیازی

کجا تازد کجا آرد ببازی

بگفتندش که آری پر غرور است

ولی جایی که استغنا ضرور است

تغافلهای او با تاجداران

تواضعهای او با خاکساران

کس ار مسکین بود مسکین نوازست

وگر نه پای استغنا دراز است

سحاب رحمت است و سخت باران

ولی بر کشتزار عجز کاران

از آن ابری که گردد قطره‌انگیز

کند از رشحه ی خود سبزه نو خیز

چو آید وقت آن کان سبزه ی تر

رسد جایی کز آن دهقان خورد بر

فروبارد چنان محکم تگرگی

که نی شاخش بجا ماند نه برگی

چنان ابری که گر بر خشک خاری

نم خود را دهد گاهی گذاری

چنان نشوی دهد دربار آن خار

که نخلی گردد و آرد رطب بار

وفا تخمی‌ست رسته از گل او

فراموشی نمی‌داند دل او

دلی دارد که گر موری شود ریش

به سد عذرش فرستد مرهم خویش

به یک ایما بیابد یک جهان راز

به یک دیدن بگوید سد چنان باز

ز شوخیها که مخصوص جوانیست

تو گویی عاشق مرکب دوانیست

بخاصان بر نشسته صبح تا شام

ندارد هیچ جا یک ذره آرام

ازین جانب دواند تیر در شست

شود ز آنسوی مرغ کشته در دست

یکی چابک عنانش زیر زین است

که نی بر آسمان، نی بر زمین است

هر آن جنبش که بر خاطر گذشته

بدان میزان عنان انداز گشته

رود بر راه موی پر خم و پیچ

که پیچ و خم نجنبد زان شدن هیچ

گرش افتد به چشم مور رفتار

نگردد مور از آن رفتن خبردار

بتازد آنقدر روزیش کان راه

نپوید ابلق گردون به یک ماه

همان در رقص باشد زیر رانش

اگر تازد جهان اندر جهانش

برقصد چون نرقصد آری آری

که دارد آنچنان چابک سواری

سواری چون سوار لعب دانی

سواری خود سر و چابک عنانی

چو خسرو گر چو خسرو سد هزارند

چو او ره سر کند دنباله دارند

بتازد از کناره در میانه

به بالا برده دست و تازیانه

ز شوخی در پی این یک دواند

به بازی بر سر آن یک جهاند

کنون هر جا که هست اندر سواری‌ست

شکار انداز کبک کوهساری‌ست

بگفتا وه چه خوش باشد که ناگاه

سمندش را گذار افتد بر این راه

بگفتندش که راهی نیست بسیار

از اینجا تا به آن دامان کهسار

عجب نبود که آید از پی گشت

که نزدیک است آن صحرا باین دشت

یکی سد گشت شوق و اضطرابش

ز دل یکباره طاقت رفت و تابش

هجوم آورد رغبتهای جانی

سراپا دیده شد در دیده‌بانی

نه یک دیدن همه دستش نظرگاه

نشانده سد نگه در هر گذرگاه

بلی چون آرزو در دل نهد گام

نظر گردد مجاور در ره کام

به وسواس گمان آرزومند

به راه آرزو سالی شود بند

اساسی دارد این امید دیدار

که نتوان کندنش کاهی ز دیوار

اگر سد تیشه ی حرمان شود تیز

نگردد گرد این بی جنبش‌ آمیز

نفرساید بنای استوارش

نسازد کهنه طول انتظارش

خوش است امید و امید خوش انجام

که در ریزد به یکبار از در و بام

خوشا امید اگر آید فرادست

خوشا بخت کسی کاین دولتش هست

تک و پوی نظر از حد گذشته

در آن صحرا نگاهش پهن گشته

***

گفتار درآوردن خادمان شیرین فرهاد را در نزد آن ماه جبین و دلربایی آن نازنین از فرهاد.

چو شیرین خیمه زد بر طرف کهسار

بدان کز غم شود لختی سبکبار

مدارا با مزاج خویش می‌کرد

حکیمانه علاج خویش می‌کرد

خیالش در دلش هر دم ز جایی

وزانش هر نفس در سر هوایی

می عشرت بگردش صبح تا شام

به صبح و شام مشغول می و جام

صباحی از صبوحی عشرت اندوز

خمار شب شکسته جرعه ی روز

شراب صبح و صبح شادمانی

صلای عیش و عشرت جاودانی

هوای ابر و قطره قطره باران

کدامین ابر؟ ابر نوبهاران

بساط دشت و دشتی چون ارم خوش

گذرهای خوش و می‌های بیغش

جهان آشوب ماه برقع انداز

به گلگون پا درآورد از سر ناز

به صحرا تاخت از دامان کهسار

نه مست مست و نه هشیار هشیار

ز پی تازان بتان سر خوش مست

یکی شیشه یکی پیمانه در دست

گذشتی چون به طرف چشمه ساری

به آب می‌ فروشستی غباری

به خرم لاله زاری چون رسیدی

ستادی لختی و جامی کشیدی

نشاط باده و دشت گل ‌انگیز

بساط خرم و گلگون سبک خیز

بت چابک عنان از باده سرمست

نگاهش مست و چشمش مست و خود مست

از این صحرا به آن صحرا دواندی

از این پشته به آن پشته جهاندی

ز ناگه بر فراز پشته‌ای تاخت

نظر بر دامن آن پشته انداخت

گروهی دید از دور آشنا روی

بزد مهمیز و گلگون تاخت ز آنسوی

چو شد نزدیک دید آن کارداران

که رفتند از پی صنعت نگاران

از آنجانب عنان گیران امید

رخ آورده چو ذره سوی خورشید

دوانیدند بر وسعتگه کام

نیاز اندر ترقی گام در گام

چو شد نزدیک از گرد تکاپوی

غبار دامن افشاندن ز آنسوی

فروجستند و رخ بر خاک سودند

به دأب کهتران خدمت نمودند

نگار نوش لب، ماه شکرخند

عبارت را به شکر داد پیوند

به شیرین نکته‌های شکرآمیز

بقدر وسع هر یک شد شکر ریز

سخن طی می‌شد از نسبت بنسبت

چنین تا صنعت و ارباب صنعت

بگفت از اهل صنعت با که یارید

ز صنعت پیشگان با خود که دارید

بگفتند از فنون دانش آگاه

دو صنعت پیشه آوردیم همراه

دو مرد کاردان در هر هنر طاق

به منشور هنر مشهور آفاق

نسق بند رسوم هر شماری

هزار استاد و ایشان پیشکاری

چه افسون‌ها که بر هر یک دمیدیم

که آخر بوی تأثیری شنیدیم

نخستین کاردان بنای پرکار

نمی‌جنباند از جا پای پرگار

ز هر سحری که می‌بستیم تمثال

دمیدی باطل السحری ز دنبال

بهر افسون که می‌بردیم ناورد

بیک جنباندن لب دفع می‌کرد

لب عذر آوری برهم نمی‌بست

یک آری از لبش بیرون نمی‌جست

چه مایه گنج سیم و زر گشادیم

که تا با او قرار کار دادیم

زهی پر عقده کار بینوایی

که چون زر نیستش مشگل گشایی

عجب چیزیست زر! جایی که زر هست

بآسانی مراد آید فرادست

بلرزد کاردان زان کار پر بیم

که برناید به امداد زر و سیم

بما از سنگ فرسا کار شد تنگ

که یکسان بود پیش او زر و سنگ

غرور همتش را مایه زان بیش

که سنجد مزد کس با صنعت خویش

تعجب کرد ماه مهر پرورد

که چون خود این سخن باور توان کرد

که مردی کش بود این کار پیشه

که سنگ خاره فرساید به تیشه

کند بی‌مزد جان در سخت کوشی

بود مستغنی از صنعت فروشی

مگر دیوانه است این سنگ پرداز

که قانون عمل دارد بدین ساز

بگفتندش که نی دیوانه‌ای نیست

بعالم خود چو او فرزانه‌ای نیست

چرا دیوانه باشد کار سنجی

که پوید راه تو بی پای رنجی

نه آن صنعتگر است این تیشه فرسای

که افتد در پی هر کار فرمای

نهاده سر بدنبال دل خویش

دلش تا با که باشد الفت اندیش

چه گوییمت که از افسون و نیرنگ

چها گفتیم تا آمد فرا چنگ

ولی این گفته‌ها در پرده اولاست

بتو اظهار آن ناکرده اولاست

مه کار آگهان را ناز سر کرد

ز کنج چشم انداز نظر کرد

تبسم گونه‌ای از لب برون داد

سخن را نشأه ی سحر و فسون داد

که خوش ناید سخن در پرده گفتن

چه حرف است این که می‌باید نهفتن

بگفتندش سخن بسیار باشد

که آنرا پرده‌ای در کار باشد

اگر روی سخن در نکته دانی‌ست

زبان رمز و ایما خوش زبانی‌ست

به مستی داد تن شوخ فسون ساز

بساقی گفت لب پر خنده ی ناز

که می‌گفتم مده چندین شرابم

که خواهی ساختن مست و خرابم

تو نشنیدی و چندین می‌فزودی

که عقلم بردی و هوشم ربودی

کنون از بی‌خودیها آنچنانم

که از سد داستان حرفی ندانم

چنان بی‌هوشیی می‌کرد اظهار

که عقل از دست می‌شد هوش از کار

بدیشان گفت هستم بی‌خود و مست

عنان هوشیاری داده از دست

دمی کایم به حال خویشتن باز

ببینم چیست شرح و بسط این راز

جهاند آنگه به روی دشت گلگون

لبی پرخنده و چشمی پر افسون

ببازی کرد گلگون را سبک پای

خرد را برد پای چاره از جای

بسوی مبتلای نو عنان داد

هزارش رخنه سر در ملک جان داد

چه می‌گویم چه جای این بیان است

بیان این سخن یک داستان است

***

گفتار اندر دلربایی شیرین از فرهاد مسکین و گفت و شنید آن دو بطریق راز و نیاز در پرده ی راز.

خوشا عشق خوش آغاز خوش انجام

همه ناکامی اما اصل هر کام

خوشا عشق و خوشا عهد خوش عشق

خوشا آغاز سوز آتش عشق

اگر چه آتش است و آتش افروز

مبادا کم که خوش سوزیست این سوز

چه خوش عهدیست عهد عشقبازی

خصوصا اول این جان گدازی

هر آن شادی که بود اندر زمانه

نهادند از کرانه در میانه

چو یکجا جمع شد آن شادی عام

شدش آغاز عشق و عاشقی نام

بتان کاردان خوبان پرکار

در آغاز وفا یارند و خوش یار

ولیکن از دمی فریاد فریاد

که عشق تازه گردد دیر بنیاد

چو دید از دور شیرین عاشق نو

سبک در تاخت گلگون سبکرو

به آنجانب که می‌شد در تک و تاز

بجای گردش از ره خاستی ناز

براه آن غبار توتیاسای

همه تن چشم مرد حیرت افزای

عنان را سست کرده لعبت مست

که آن مسکن بر آن آسان زند دست

بخنده مصلحت دیدی فریبش

که چون غارت کند صبر و شکیبش

اداها در بیان دلربایی

نگه‌ها گرم حرف آشنایی

بهر گامی که گلگون برگرفتی

اسیر نو نیازی درگرفتی

باستقبال هر جولان نازی

دوانیدی برون خیل نیازی

کشش بود از دو جانب سخت بازو

به میزان محبت هم ترازو

ز سویی حسن در زور آزمایی

ز سویی عشق در زنجیر خایی

از آن جانب اشارتها که پیش آی

وز این سو خاکساری ها که کو پای

از آنسو تیغ ناز اندر کف بیم

وز اینجانب سر اندر دست تسلیم

بهر گامی شدی نو آرزویی

نهان از لب گذشتی گفتگویی

بسرعت شوق چابک گام می‌رفت

صبوری لب پر از دشنام می‌رفت

چو آن چابک عنان آمد فرا پیش

بخاک افتاد پیشش آن وفا کیش

سراپا گشت جان بهر سپردن

همه تن سر برای سجده بردن

دعاها با نیاز عشق پرورد

بزیر لب نثار یار می‌کرد

سری چون بندگان افکنده در پیش

جبینی از سجود بندگی ریش

سراسیمه نگه در چشمخانه

که چون نظاره را یابد بهانه

سراپای وجود از عشق در جوش

همین لب از حدیث عشق خاموش

پریرخ را عنان مستانه در دست

نگاهش مست و چشمش مست و خود مست

فریب از گوشه‌های چشم و ابرو

دوانیده برون سد مرحبا گو

نگه در حال پرسی گرم گفتار

نه گوش آگاه از آن نی لب خبردار

تواضعها برسم عادت و ناز

بشرم آراسته انجام و آغاز

برون آورد مستی از حجابش

ولی بسته همان بند نقابش

جمال ناز را پیرایه نو کرد

عبارت را تبسم پیشرو کرد

سخن را چاشنی داد از شکرخند

بگفتش خیر مقدم ای هنرمند

بگو تا چیست نامت وز کجایی

که گویا سال ها شد کآشنایی

جوابش داد کای ماه قصب پوش

مبادت از خشن پوشان فراموش

سدت مسکین چو من در جان گدازی

همیشه کار تو مسکین نوازی

یکی مسکینم از چین نام فرهاد

غلام تو ولیک از خویش آزاد

فکن یا حلقه‌ام در گوش امید

طریق بندگی بین تا بجاوید

بیا این بنده را در بیع خویش آر

پشیمان گر شوی آزادش انگار

بشیرین بذله شیرین شکر ریز

برون داد این فریب عشوه آمیز

که ما را بنده‌ای باید وفادار

که نگریزد اگر بیند سد آزار

قبول خدمت ما صعب کاریست

در این خدمت دگرگونه شماریست

دلی باید ز آهن، جانی از سنگ

که بتواند زدن در کار ما چنگ

اگر این جان و دل داری بیا پیش

وگرنه باش بر آزادی خویش

بگفتش کاین دل و جان جای عشق است

وجودم عرصه ی غوغای عشق است

همیشه کار جورت امتحان باد

دلم را تاب و جانم را توان باد

اگر بر سر زنی تیغ ستیزم

مبادا قوت پای گریزم

مرا آزار کن تا می‌توانی

وفاداری ببین و سخت جانی

دل و جان کردم از فولاد آن روز

که برق این امیدم شد درون سوز

بتابان کوره‌ای در امتحانم

که تا بینی چه فولادیست جانم

بگفتش ترسم این جان چو فولاد

که از سختیش با من می‌کنی یاد

چو خوی گرمم آتش برفروزد

اگر یاقوت باشد هم بسوزد

جوابی گرم گفتش آتش آلود

که اینک جان برآر از خرمنش دود

در آن وادی که میل دل زند گام

چه باشد جان که او را کس برد نام

من و میل تو با میل تو جان چیست

دگر جان را که خواهد دید جان کیست

شکر لب گفت کاین میل از کجا خاست

بگفت از یک دو حرف آشنا خاست

بگفتش کآن چه حرف آشنا بود

بگفتا مژده‌ای چند از وفا بود

بگفت از گلرخان بیند وفا کس

بگفت این آرزو عشاق را بس

بگفت این عشقبازان خود کیانند

بگفتا سخت قومی مهربانند

بگفتش تا کی است این مهربانی

بگفتا هست تا گردند فانی

بگفتا چون فنا گردند عشاق

بگفتا همچنان باشند مشتاق

بگفتش نخل مشتاقی دهد بار

بگفت آری ولی حرمان بسیار

بگفتا درد حرمان را چه درمان

بگفتا وای وای از درد حرمان

بگفتش لاف عشق و ناله بی جاست

بگفتا درد حرمان ناله فرماست

بگفت از صبر باید چاره سازی

بگفتا صبر کو در عشقبازی

بگفت از عشقبازی چیست مقصود

بگفتا رستگی از بود و نابود

بگفتش می‌توان با دوست پیوست

بگفت آری اگر از خود توان رست

بگفتش وصل به یا هجر از دوست

بگفتا آنچه میل خاطر اوست

ز هر رشته که شیرین عقده بگشاد

یکی گوهر بر آن آویخت فرهاد

نشد خوبی عنان جنبان نازی

کزان کوته شود دست نیازی

چو حسن و عشق در جولانگه ناز

عنان دادند لختی در تک و تاز

نگهبانان ز هر سو در رسیدند

دو مرغ هم نوا دم در کشیدند

حکایت ماند بر لب نیم گفته

شکسته مثقب و در نیم سفته

سخن را پرده‌ای نو باز کردند

ز پرده نغمه‌ای نو ساز کردند

اگر چه ظاهرا صورت دگر بود

ولی پنهان نوایی بیشتر بود

نوای عشقبازان خوش نواییست

که هر آهنگ او را ره به جاییست

اگر چه سد نوا خیزد از این چنگ

چو نیکو بنگری باشد یک آهنگ

***

حکایت ماند بر لب نیم گفته

شکسته مثقب و در نیم سفته

***

غرض عشق است اوصاف کمالش

اگر وحشی سراید یا وصالش

***

در ستایش معرفت و مقام عشق

هزاران پرده بر قانون عشق است

بهر یک نغمه‌ها ز افسون عشق است

بهر دم عشق پر افسون و نیرنگ

ز هر پرده نوایی دارد آهنگ

ز هر یک پرده‌ای عشق فسون ساز

به قانونی برآرد هر دم آواز

ولی داند کسی کاهل خطا نیست

که هر یک نغمه زان قانون جدا نیست

یکی میخانه باشد عشق دلکش

در او می‌ها همه صافی و بی‌غش

چه از خم چه سبو چه شیشه چه جام

دهد مستی به رندان می‌آشام

اگر در ظرف ان می فرق باشد

میان باده‌ها کی فرق باشد

کسی کش دیده بر خم یا سبو نیست

ورا در وحدت می گفتگو نیست

به جام و شیشه کی پابست گردد

ز هر جامی خورد سرمست گردد

اگر گوش تو بر اسرار عشق است

همه گفتارها گفتار عشق است

مرا ز افسانه گفتن نیست کامی

که بر نظم کسان بد هم نظامی

سری دارم سراسر شور و سودا

بمشغولی دهم خود را دل آسا

ندارم ننگ از این گر گفت دشمن

گل از باغ کسان داری به دامن

هجوم عشق دل را تنگ دارد

کجا پروای نام و ننگ دارد

به شیرینم نیازی نیست دانی

که بس شیرین لبان دارم نهانی

هزاران بکرها در پرده دارم

که خاطرها فریبم گر برآرم

پی مشغولی این جان غمگین

به بکر دیگران می‌بندم آیین

چه حاجت گستراندن خوان خود را

خورم بر خوان مردم نان خود را

غرض عشق است و اوصاف کمالش

اگر وحشی سراید یا وصالش

***

در بیان گرفتاری فرهاد بکمند عشق شیرین

چو دید آن نوش لب شوخ پریزاد

که فرهاد است در آن صنعت استاد

صلاح آن دید چشم شیر گیرش

که با تیر نگه سازد اسیرش

بمشکین طره سازد پای بستش

دهد کاری که می‌ شاید بدستش

غرورش مصلحت را آنچنان دید

که باید مایه دید و پایه بخشید

نخستین شرط عشق است آزمودن

نشاید هر کسی را در گشودن

بسا کس کز هوس باشد نظر باز

بسا کز عشق باشد خانه پرداز

بباید آزمودش تا کدام است

هوس یا عاشقی او را چه کام است

باو گر نرد یاری می‌توان باخت

نگه را گرم جولان می‌توان ساخت

وگر دست هوس باشد درازش

توان از سر به آسان کرد بازش

خصوصا چون منی از بخت بدکار

مدامم با هوسناکان فتد کار

مرا نتوان هوس زد بعد از این راه

که خسرو کرده زین نیرنگم آگاه

وزان پس با هزاران دلستانی

شد آن مه بر سر شیرین زبانی

ز شرم پرده داران هوا خواه

سخن در پرده راند آن ماه آگاه

که آیین هنرور آنچنان است

که او را دل موافق با زبان است

مرا چشم از پی آن صنعت آراست

که از زر چشم او بر کار فرماست

چو مزدوران نظر نبود به سیمش

نباشد دیده بر امید و بیمش

نه رنجش از پی پا رنج باشد

کند کاری که صاحب گنج باشد

به لعلی قانع ار کانی نباشد

به نانی فارغ ار خوانی نباشد

نگردد مانعش یک گل ز گلزار

نبندد دیده ی اندک ز بسیار

بنایی کرد باید عشق مانند

که نتوان دور گردونش ز جا کند

بسان همت عشاق عالی

چون عهد عشق بازان لایزالی

ز پابرجایی و پر استواری

چو عاشق گاه رنج و گاه خواری

فضایش چون دل آزادگان پاک

رواقش چون خیال اهل ادراک

نه قصر و کاخ در کار است ما را

که از این نوع بسیار است ما را

غرض مشغولی و خاطر گشاییست

از این بگذشته صنعت آزماییست

اگر داری سر این کارفرما

هر آن صنعت که داری کارفرما

یکایک گفتنی‌ها را چو بشمرد

ز لب جان داد و از گفتار دل برد

ز شیرین نکته‌های دلفریبش

ز جان آرام برد، از دل شکیبش

زمین بوسید فرهاد هنرمند

سخن را با نیاز افکند پیوند

که تا گل زینت گلزار باشد

به پیش عارضت گل خوار باشد

شکر را تا بشیرینی بود نام

کند شیرینی از لعل لبت وام

فلک را تا فروغ از اختران است

زمین را تا طراز از دلبران است

مباد ای اختر خوبی وبالت

طراز دلبری بادا جمالت

نشایم خدمتی را ور توانم

کلاه فخر بر گردون رسانم

نباشد قابلیت چون منی را

قبول خاطر سیمین تنی را

ولی چون التفات مقبلان است

چه غم آنرا که از ناقابلان است

ببینی پرتو خورشید رخشان

کز او سنگی شود لعل بدخشان

چو سعی ما و لطف کارفرماست

بخوبی کارها چون زر شود راست

مرا گفتی که از زر دیده بردار

که کارت همچو زر گردد در این کار

نیازم هست اما نی به گوهر

امیدم هست نی بر سیم و بر زر

بمسکینی سر گوهر ندارم

ولی از گوهری دل برندارم

چو لطف کارفرما هست یارم

اگر کوهی بود از جا برآرم

توان با شوق کوهی را زجا کند

فسرده خار نتواند ز پا کند

گل افسرده را آبی نباشد

دل افسرده را تابی نباشد

بخود این کار را مشکل توانم

وگر بتوان ز شوق دل توانم

در این کار ار دلم گیرد ثباتی

نگیرد جز به اندک التفاتی

کنیزان حرف شیرین چون شنیدند

نیاز مرد صنعت پیشه دیدند

تمامی همزبان گشتند یکبار

به فرهاد آگهی دادند از کار

که این بانوی ما بس ناصبور است

مزاجش نازک و طبعش غیور است

به رنجش چون دل او هیچ دل نیست

سرشتش گویی از این آب و گل نیست

به خونریزی عتابش بس دلیر است

که هم پیمان شکن هم زود سیر است

اساسی را بگردون گر برآرد

به اندک رنجشی از پا درآرد

ز بس نازک که طبع آن یگانه‌ست

مدامش از پی رنجش بهانه‌ست

ز بی‌پرواییش طبعی‌ست مغرور

به عاشق سوزیش خویی‌ست مشهور

چو خویش آتشین کین برفروزد

جهان را خرمن هستی بسوزد

اگر آهن دلی پولاد پنجه

نه از کار و نه از بیداد رنجه

در این سودا قدم نه، ورنه زنهار

سر خود گیر و وقت خود نگه دار

گرت از عاشقی پیرایه‌ای هست

کرا زاین نغزتر سرمایه‌ای هست

مراد خاطرش جوی و میندیش

گرت مرهم فرستد ورزند نیش

و گر مزدوری او را نیز کار است

درم بسیار و گوهر بی‌شمار است

چو میل خاطرت با غم نباشد

ورا چندان که خواهی کم نباشد

بزد آهی ز دل فرهاد مسکین

که ای شکر لبان خیل شیرین

مرا کاری که اول بار فرمود

فریب چشم شیرین عاشقی بود

چه مزدی بهتر از این دارم امید

که شیرین بهر این کارم پسندید

بمن بخشید ای من خاک راهش

هزاران سال مزد اول نگاهش

اگر شکرانه را جان برفشانم

همانا قدر این نعمت ندانم

مگوییدم که از خویش بیندیش

گرت مرهم فرستد ورزند نیش

کجا زان طبع نازک باک دارم

اگر از او زهر من تریاک دارم

در این سودا چرا باشد زیانم

که او نازک دل و من سخت جانم

در این کار او سزد کاندیشه دارد

مرا دربار سنگ، او شیشه دارد

هوسناک است آن کز رنجش یار

بیندیشد که با هجران فتد کار

هوس چون راه ناکامی نپوید

بهر کاری مراد خویش جوید

مرا کام دلی زان دلستان نیست

چه کام دل دلی اندر میان نیست

اگر رنجد و گر یاری نماید

هم از خود کاهد و بر خود فزاید

ولی چون از میان برخاست عاشق

همان خواهد که دلبر خواست عاشق

به دل خواهش بود دل نیست با او

وگر آسان و مشکل نیست با او

ور از هجرش خمار از وصل مستی است

نباشد عشقبازی خود پرستی‌ست

***

در گفتگوی شیرین با فرهاد و تعریف کوه بیستون و مأمور نمودن فرهاد به کندن کوه بیستون.

خوش آن بی‌دل که عشقش کافر ماست

تنش در کار جانان رنج فرساست

گرش از کارها معزول سازد

بکار خود ورا مشغول سازد

چو دست او فرو شوید ز هر کار

برآرد بر سر کارش دگر بار

که چون جان باشدش مشغول تن نیز

شود این عشق سازی در بدن نیز

تنش چون جان چو آن غم در پذیرد

سراپای وجودش عشق گیرد

که چون خورشید جان بر جسم تابد

مزاجش نیز طبع عشق یابد

شود از آفتاب عشق جانان

تن چون سنگ او لعل بدخشان

چو سنگ او نباشد مانع خور

به بیرون برزند عشق از درون سر

همه عالم فروغ عشق گیرد

در و دیوار نورش در پذیرد

چو عکسش بر در و دیوار بیند

بهر جا رو نماید یار بیند

چو فرهاد از پی خدمت کمر بست

کمر در عهده ی اینکار در بست

به گلگون برنشست آن سرو آزاد

چو سایه در پیش افتاد فرهاد

چنین رفتند تا نزدیک کوهی

خجسته پیکری، فرخ شکوهی

یکی کوه از بلندی آسمان رنگ

ازو خورشید و مه را شیشه بر سنگ

هزاران چون مجره جویبارش

هزاران جدی وثور از هر کنارش

به از کهف از شرافت هر شکافش

هزاران قله همچون کوه قافش

نشیب او به گردون رهنما بود

فرازش را خدا داند کجا بود

در او نسرین گردون بس پریده

ولی بر ذره‌اش راهی ندیده

شده با قلعه ی او سدره همدوش

سپهر از سایه ی او نیلگون پوش

مدار آسمان پیرامن او

کواکب سنگهای دامن او

به سختی غیر این نتوان ستودش

که تاب تیشه ی فرهاد بودش

وگر جویی نشان از من کنونش

بود شهرت بکوه بیستونش

اشارت رفت از آن ماه پریزاد

که آن کوه افکند از تیشه فرهاد

مگر کوه وجود کوهکن بود

که او را کوه کندن امر فرمود

که یعنی خویش را از پا درانداز

وزان پس با جمالم عشق می‌باز

اگر خواهی بوصلم آشنایی

مرا جا در درون جان نمایی

ترا کوهی شده‌ست این وهم و پندار

مرا خواهی ز راه این کوه بردار

نیم دد تا به کوهم باشد آرام

که در کوه است مأوای دد و دام

مگر باشد به ندرت کوه قافی

کز او سیمرغ را باشد مطافی

وزان پس گفت کز صنعت نمایی

چنان خواهم که بازو برگشایی

به ضرب تیشه بگشایی ز کهسار

نشیمن گاه را جایی سزاورا

برون آری به تدبیر و به فرهنگ

رواق و منظر و ایوانی از سنگ

به نوک تیشه از صنعت نگاری

تمنای دل شیرین برآری

هر آن صنعت که با خشت و گل آید

ترا از سنگ باید حاصل آید

نمایی در مقرنس هندسی را

فزایی صنعت اقلیدسی را

چنان تمثالها بنمایی از سنگ

که باشد غیرت مانی و ارژنگ

اگر چه دانم این کاریست دشوار

نباشد چون تویی را درخور این کار

ولی در خیل ما حرفی سرایند

که مردان را بسختی آزمایند

***

در جواب گفتگوی شیرین و قبول نمودن فرهاد کندن کوه بیستون را بجهت عمارت.

بدو فرهاد گفت که ای سرو نوخیز

لبت جان پرور و زلفت دلاویز

خیالت برده از دل صبر و تابم

نگاهت کرده سرمست و خرابم

کمند زلف مشکین تو دامم

شراب لعل نوشینت بجامم

بهر خدمت که فرمایی برآنم

بجان کوشم درین ره تا توانم

نه کوه سنگ اگر باشد ز پولاد

کنم با نیروی عشقش ز بنیاد

چه جای کوه اگر همت گمارم

اگر دریاست گرد از وی برآرم

شکفت از گفته ی فرهاد آن ماه

بسان غنچه از باد سحرگاه

پس از این گفتگو و عهد و پیوند

قرار این داد شیرین شکرخند

که تا انجام کار آن شوخ طناز

بهر نزهتگهی جشنی کند ساز

بهر دشتی کند روزی دو منزل

بمشغولی گشاید عقده ی دل

رسد چون کار آن مشکو بانجام

کشد رخت اندر آن آن ماه خودکام

وز آن پس لعل شکر بار بگشود

به سد شیرینی او را کرد بدرود

بمرکب جست و گلگون را عنان داد

ز فرهاد آن خبر دارد که جان داد

برفت از بیستون آن سرو آزاد

نه او ماند اندر آن منزل نه فرهاد

***

در صفت مرغزاری که شیرین در آنجا آسایش نموده و گفتگوی او با دایه در ستایش حسن خویش.

همایون دشتی و خوش مرغزاری

که شیرین را بود آنجا گذاری

مبارک منزلی، دلکش مکانی

که شیرین در وی آساید زمانی

فضایی خوشتر از فردوس باید

که آنجا خاطر شیرین گشاید

مهی کش در دل و جان است منزل

ز آب و گل کجا بگشدیدش دل

گلی کش ناله ی دلها خوش آید

سرود کبک و دراجش نشاید

بتی کش خوبه دلهای فکار است

کجا میلش به گشت لاله زار است

کسی کش خسرو و فرهاد باید

کجا از سرو و بیدش یاد آید

نگار نازنین شیرین مهوش

چو زلف خود پریشان و مشوش

تمنای درونی شاد می‌داشت

امید خاطری آزاد می‌داشت

وزان غافل که تا گیتی بپا بود

مکافات جفاکاری جفا بود

دل آزاد و فرهاد آتشین دل

روان شاد و خسرو پای در گل

ولی چون لازم خوبی غرور است

نکویی علت طبع غیور است

به دل آن درد را همواره می‌کرد

به یاران خوشدلی اظهار می‌کرد

به ساغر چهره را می‌کرد گلگون

لبش خندان چو ساغر دل پر از خون

بسی ترتیب دادی محفل خوش

ولی کو جان شاد و کو دل خوش

بهر جا جشن کردی آن دلارام

ولی یکجا دلش نگرفتی آرام

چو میل دل شدی سوی شرابش

باشک آمیختی صهبای تابش

مگر از ضعف دل پرهیز می‌کرد

که صهبا را گلاب آمیز می‌کرد

بیاد روی خسرو جام خوردی

ولی فرهاد را هم نام بردی

چنین صحرا به صحرا دشت در دشت

فریب خویشتن می‌داد و می‌گشت

ز هر جا می‌گذشت از بیقراری

که با طبعم ندارد سازگاری

همه از ناصبوری های دل بود

بهانه تهمتش بر آب و گل بود

بدشتی ناگهان افتاد راهش

که از هرگونه گل بود و گیاهش

از او در رشک گلزار ارم بود

دو گل در وی به یک مانند کم بود

هوایش معتدل خاکش روان بخش

زلالش همچو خاک خضر جان بخش

غزالان وی از سنبل چریده

گوزنانش به سنبل آرمیده

شقایق سوختی دایم سپندش

که از چشم خسان ناید گزندش

چنان آماده ی نشو و نما بود

کز او هر برگ را چیدی بجا بود

نبستی پرده گر دایم سحابش

فسردی از نزاکت آفتابش

ز بس روییده در وی سبزه با هم

سحاب از برگ دادی ریشه را نم

ز بس عطر اندر آن خاک و هوا بود

گرش صحرای چین گفتی خطا بود

بروی سبزه کبکانش به بازی

خرام آموز خوبان طرازی

غزالانش به خوبان ختایی

نموده راه و رسم دلربایی

ز بس گل کاندرو هر سو شکفته

زمینش سر بسر در گل نهفته

کس ار باری از آن صحرا گذشتی

خزان در خاطرش دیگر نگشتی

سرشته نشأه ی می با هوایش

نهفته باغ جنت در فضایش

چو بگذشت اندر آن دشت آن یگانه

نماندش بهر بگذشتن بهانه

بپای چشمه‌ای آن چشمه ی نوش

فرود آمد که تا جامی کند نوش

به ساقی گفت آبی در قدح ریز

که اندر سینه دارم آتشی تیز

ز بیتابی ببین در پیچ و تابم

فشان بر آتش دل از می ‌آبم

به مطرب گفت قانون طرب ساز

به قانونی که بهتر برکش آواز

رهی سرکن که غم از دل رهاند

سر و کار دل از غم بگسلاند

بفرمان صنم ساقی صلا گفت

خمار آلودگان را مرحبا گفت

می گلرنگ در جام طرب کرد

بمستی هوشیاری را ادب کرد

نی مطرب چنان آهنگ برداشت

که گفتی دور از شیرین شکر داشت

دماغ از آب می چون شست و شو کرد

به دایه از غم دل گفت و گو کرد

که کس چون من نیفتد در پی دل

نبازد عمر در سودای باطل

ز کف دل داده و غمخوار گشته

پی دل هر طرف آواره گشته

ز شهر و بوم خود محروم مانده

بهر ویرانه همچون بوم مانده

دلی دارم که با هر کس به جنگ است

بر او پهنای هفت اقلیم تنگ است

ستیزم گر بجانان رای آن کو

گریزم گر ز دوران پای آن کو

نه جانان را سر ناکامی من

نه دوران در پی بدنامی من

مرا از خویش باشد مشکل خویش

که دارم هر چه دارم از دل خویش

جوانی صرف کرده در غم دل

شمرده زخم دل را مرهم دل

به نیرنگ کسان از ره فتاده

به بوی ره درون چه فتاده

فریبی را طلب کاری شمرده

فسونی را وفاداری شمرده

هوس را در پذیرفته به یاری

طمع را نام کرده دوستداری

وفا پنداشته مکر و حیل را

محبت خوانده افسون و دغل را

عجبتر اینکه با پیمان شکستن

به یار تازه عهد تازه بستن

ز شیرین بر زبانش نام هم نیست

سزای نامه و پیغام هم نیست

کند خسرو گمان کز زغم شکر

دل شیرین بود از غم پر آذر

مرا خود اولا پروای آن نیست

وگر باشد تو دانی جای آن نیست

چو خورشید جمالم پرتو آرد

به حربایی هزاران خسرو آرد

چو گردد لعل شیرینم شکربار

بسر دست شکر بینی مگس وار

به دل رشکی نه از پرویز دارم

نه از پیوند شکر نیز دارم

اگر شکر بحکم من بکار است

وگر خسرو ز عشق من فکار است

ندیدم چونکه مرد این کمندش

به گیسوی شکر کردم به بندش

بلی شایسته ی شیر است زنجیر

کمند و بند شد در خورد نخجیر

چو خسرو عشق را آمد مسخر

چه دامش طره شیرین چه شکر

***

در پند دادن دایه به شیرین و دلداری از نازنین گوید.

ز شاخی عندلیبی کرد پرواز

بدیگر گلبنی شد نغمه پرداز

چو تیغ عشق جانش غرق خون ساخت

هوس را مرهم زخم درون ساخت

ز غم چون خویش را آزاد پنداشت

بروی یار نو این نغمه برداشت

که چند از رنج بی‌حاصل کشیدن

ز جام عشق خون دل چشیدن

بسودای یکی افسوس تا کی

تمنای کنار و بوس تا کی

چمن یکسر پر از گلهای زیباست

به یک گل اینهمه آشوب بیجاست

عنان بدهم به خودکامی هوس را

به کام دل برآرم هر نفس را

نشینم هر دمی بر شاخساری

سرآرم با گلی بی‌زخم خاری

گلش گفت ار درین قولت فروغ است

ترا در عاشقی دعوی دروغ است

وگر در عاشقی قولت بود راست

بهر گلبن روی حسن من آنجاست

مرا هم نیست با خسرو شماری

ندارم بر دل از وی هیچ باری

اگر بنیاد مهرش بر هوس بود

ازو چندان که بردم رنج بس بود

و گر بر عشق کارش را مدار است

بهر جا هست مهرش برقرار است

ز شکر کام شیرینش تمناست

بهر جا می‌رود اینش تمناست

چنین می‌گفت و از عشق فسونگر

زبانش دیگر و دل بود دیگر

گرش دلداده‌ای در پیش بودی

ز حرفش بوی سوز دل شنودی

اگر چه دایه پیری بود هوشیار

نبود از روی معنی پیر این کار

چون اندر تجربت شد زندگانیش

از آن دریافت اندوه نهانیش

بنرمی بهر تسکین درونش

زبان بگشاد و برخواند این فسونش

که ای نازت نیاز آموز شاهان

سر زلفت کمند کج کلاهان

رخت خورشید را در تاب کرده

لبت خون در دل عناب کرده

گل از رشک رخت خونابه نوشی

شکر پیش لبت حنظل فروشی

چه فکر است این که گشتت رهزن هوش

که بادت یا رب این سودا فراموش

بدست غم مده خود را ازین بیش

بس است، این دشمنی تا چند با خویش

ترا بینم ازین خونابه نوشی

که خویش اندر هلاک خویش کوشی

همی ترسم کز این درد نهانی

بباغت ره برد باد خزانی

دو تا سازد قد سرو روان را

بدل سازد به خیری ارغوان را

ز حرمان خویشتن را چند کاهی

تو خورشید جهانتابی نه ماهی

از این غم حاصلت جز دردسر نیست

ز کام تلخ جز کام شکر نیست

اگر بازار خسرو با شکر شد

نمی‌باید تو را خون در جگر شد

گلت را عندلیبان سد هزارند

رخت را ناشکیبان بی شمارند

به کویت ناشکیبی گو نباشد

به باغت عندلیبی گو نباشد

تو دل جستی و خسرو کام دل جست

تو بی آرامی، او آرام دل جست

بر نازت هوس را دردسر بس

تو را فرهاد و خسرو را شکر بس

گلت را گر هوای عندلیب است

دل فرهادت از غم ناشکیب است

وگر داری هوای صید شاهان

به دام آوردن زرین کلاهان

برافشان حلقه ی زلف دلاویز

مسخر کن هزاران همچو پرویز

چو باشد گلبنی خرم به باغی

ازو هر بلبلی جوید سراغی

تو گل را باش تا شاداب داری

چو گل داری ز بلبل کم نیاری

خزان گلبنت جز غم نباشد

نباشی چون تو گم عالم نباشد

خوشا عشقی که جان و تن بسوزد

ازو یک شعله سد خرمن بسوزد

***

در بیان چگونگی عشق و آغاز کندن بیستون به نیروی محبت.

خوشا بی‌صبری عشق درون سوز

همه درد از درون و از برون سوز

چو عشق آتش فروزد در نهادی

بخاصیت بر او آب است بادی

در آن هنگام کاستیلای عشق است

صبوری کمترین یغمای عشق است

ز عاشق چون برد صبر و قرارش

به پیش آرد خیال وصل یارش

چو چندی با خیالش عشق بازد

پس آنگه از وصالش سرفرازد

بسی عشق اینچنین نیرنگ دارد

که گاهی صلح و گاهی جنگ دارد

بقای وصل خامی آورد بار

دوام هجر جان سوزد به یکبار

که هریک زین دو چون یابد دوامی

نگردد پخته از وی هیچ خامی

از آن گه آب ریزد گاه آتش

که گردد پخته خامی زین کشاکش

چه شد فرهاد بر بالای آن کوه

تن و جانی بزیر کوه اندوه

نه دست و دل که اندر کار پیچد

نه آن سر تا ز کار یار پیچد

به روز افغانی و شب یا ربی داشت

زمین عشق خوش روز و شبی داشت

بآخر کرد خوش جایی معین

کمرگاهی سزاوار نشیمن

کسی را کاندر آنجا دیده در بود

سراسر دشت و صحرا در نظر بود

در آنجا با دلی پردرد و اندوه

بر آن شد تا تهی سازد دل کوه

پی صنعت میان بربست چالاک

بضرب تیشه کرد آن کوه را خاک

چنان زد تیشه بر آن کوه خاره

که شد آن کوه خارا پاره پاره

دلی در سینه بودش چون دل تنگ

گهی بر سینه می‌زد گاه بر سنگ

ز زخمش سنگ اثرها از برون داشت

ولیکن سینه خونها از درون داشت

چو دیدی زخم خود در کاوش سنگ

زدی آهی و گفتی از دل تنگ

که اندر طالعم کاش آن هنر بود

که آهم را در آن دل این اثر بود

وگر گفتی هنر زین به کدامم

که آمد قرعه ی عشقش به نامم

شراری کز دل آن کوه زادی

چو دل جایش درون سینه دادی

که این از خوی شیرینم نشانی‌ست

نه آتش بلکه آب زندگانی‌ست

خیال روی شیرینش بر آن داشت

که نقش آن صنم بر سنگ بنگاشت

نهانی عذر گفتی با خیالش

کز آن بر سنگ می‌بندم مثالش

که از بس صدمه جای آن ندارم

که تا بر سینه نقش آن نگارم

چنان تمثال آن گلچره پرداخت

که بر خود نیز آن را مشتبه ساخت

نبودی عشق را گر پیش‌دستی

یقین گشتی سمر در بت پرستی

به نوعی زلف عنبر می‌کشیدش

که آن دل کاندر آن گم کرد دیدش

چنان محراب ابرو وانمودش

که دل می‌خواست آوردن سجودش

چنانش ترک چشم آراست خونریز

که در دل یافت ذوق خنجر تیز

چنان از باده ی لعلش نشان داد

که عقل او به بد مستی عنان داد

ز آتش غنچه ی لب ساخت خاموش

کز او ناکرده بد حرف وفا گوش

گر از لعل لبش حرفی شنودی

چنان تمثال او بستی که بودی

چو نقش گوش او بست آن وفا کیش

نخستین بست راه ناله ی خویش

سرش را خالی از سودای خود ساخت

قدش را آفت کالای خود ساخت

درون سینه کردن کینه ی خویش

نهانی مهر او در سینه ی خویش

الی را ساخت سخت و بی مدارا

بعینه چون دلش یعنی چو خارا

بعمد این سهو از کلکش برون جست

که آنجا راه خسرو بود او بست

به تمثال میانش رفت در پیچ

که گردد چون میان او نشد هیچ

نهفتش از کمر تا پا به دامان

که این نادیده را تمثال نتوان

در او بنمود از صنعتگریها

همه آیین و رسم دلبریها

چنان کان دلربا بود آنچنان کرد

هر آنچ از سنگ نتوان کرد آن کرد

لبی پر خنده یعنی آشناییم

سری افکنده یعنی باوفاییم

نگاهی گرم یعنی دلنوازیم

زبانی نرم یعنی چاره سازیم

سرا پا دلربا ز آنگونه بستش

که گر بودی دلی دادی بدستش

چو شد فارغ از آن صورت نگاری

بپایش سر نهاد از بیقراری

فغان برداشت کای بت کام من ده

ببین بی طاقتی آرام من ده

ترا دانم نداری جان، تنی تو

بت سنگی و مصنوع منی تو

ولی ره زد چنان سودای یارم

که غیر از بت پرستی نیست کارم

منم چینی و چین در بت پرستی

بود مشهور چون با باده مستی

چنان عشق فسونگر بسته دستم

که هم خود بتگرم هم بت پرستم

جهان یکسر درین کارند مادام

همه در بت پرستی خاص تا عام

گر افسرده‌ست یا تقلید پیشه

تواش صورت پرستی دان همیشه

چو بی‌عشق است او جسمی‌ست بیجان

چه وردش اهرمن باشد چه یزدان

بده ساقی شراب لعل رنگم

سراسر بشکن این بتها به سنگم

مگر در عاشقی نامم برآید

ز یمن عاشقی کامم برآید

***

در افزونی محبت فرهاد و شور عشق او در فراق شیرین.

عجب دردیست خوبا کام کردن

بناگه زهر غم در جام کردن

به سر بردن به شادی روزگاران

به ناگه دور افتادن ز یاران

عجب کاریست بعد از شهریاری

در افتادن به مسکینی و خواری

ز اوج کامکاری اوفتادن

به ناکامی و خواری دل نهادن

خوشی چندان که در قربت فزون تر

بمهجوری دل از غم پر ز خون تر

شود هر چند افزون آشنایی

فزون تر گردد اندوه جدایی

اگر چه کوهکن از جام شیرین

ندید از تلخکامی کام شیرین

وصال او دمی یا بیشتر بود

وز آن یک دم نصیبش یک نظر بود

محبت تیر خود را کارگر کرد

به فرهاد آنچه کرد آن یک نظر کرد

چو دید از یک نظر یک عمر شادی

رسیدش نیز عمری نامردای

در آن کوه جفاکش با دل تنگ

بجای تیشه سر می‌کوفت بر سنگ

ز سنگ از تیشه گاهی می‌تراشید

به ناخن سینه گاهی می‌خراشید

ولی چون تیشه بر سنگ او فکندی

بجای سنگ نیز از سینه کندی

که نزهتگاه جانان سینه باید

چو دل جایش درون سینه شاید

گر او در سینه جای دل نهد سنگ

تنش چون دل نهم در سینه ی تنگ

بهر نقشی که بربستی به خارا

به دل سد نقش بستی زان دلارا

از آن دیر آمد آن مشکو بانجام

که کار او فزودی عشق خود کام

اگر مه بودی آن کوه ار چو گردون

بضرب تیشه‌اش کردی چو هامون

بهر جا کردی از آن پشته هموار

به دل گفتی چو اینجا پا نهد یار

ادب نبود به نوک تیشه سودن

چنین در عاشقی نااهل بودن

نمودی آن بلند و پست یکسان

گهی با ناخن و گاهی به مژگان

بهر صورت که بستی زان جفاکار

به دل گفتی کجا این و کجا یار

ستردی در دم آن نقشی که بستی

پس آنگه دست خویش از تیشه خستی

بگفتی کاین سزای آنچنان دست

که نقش اینچنین گستاخ بشکست

بروز و شب نه خوردش بود و نه خفت

بخویش از وصل یار افسانه می‌گفت

به دل گفتی که ای مینای پر خون

مده یکچند خون از دیده بیرون

که آن خونخواره چون آید به پیشت

نیاید شرمی از مهمان خویشت

بگفتی سینه را زین پیش مگداز

تو نیز از تاب دل می‌سوز و می‌ساز

که چون نوشد ز خون دل شرابی

مهیا سازی از بهرش کبابی

بگفتی دیده را کای ابر خون بار

ز سیل خون چه می‌بندی ره یار

بس است این جوی خون پیوسته راندن

که نتوان بر رهش آبی فشاندن

به غم گفتی که ای همخوابه ی دل

برون کش رخت از ویرانه ی دل

که چون آن گنج خوبی در برآید

چو جان جایش به غیر دل نشاید

به افغان گفت عشرت ساز او باش

به سر می‌گفت پا انداز او باش

ز خود پرداختی زان پس به گردون

که ای از دور تو در ساغرم خون

ز تو ای بیستون دل گرچه خون است

فزونتر سختیم از بیستون است

چو مهمانی به نزهتگاه شیرین

مرا پیوسته تلخ تست شیرین

چه باشد کز در یاری درآیی

مرا در عاشقی یاری نمایی

نمایی روی گلگون را بدین سوی

که تا گلگون نمایم از سمش روی

ولیکن دانمت کاین حد نداری

که او را موکشان سوی من آری

که دانم خاطر شیرین غیور است

سرش از چنبر حکم تو دور است

چو شیرین حلقه ی گیسو گشاید

چو من سد چون تواش در چنبر آید

وزان پس با خیال دوست گفتی

بخود گفتی ز خود پاسخ شنفتی

که یارا هم تو از محنت رهانم

که کاری برنیاید زین و آنم

تو یاری کن که گردون برخلاف است

تو با من راست شو کاو بر گزاف است

وگر گردون موافق با من آید

تو چون بندی دری او چون گشاید

نگارا از ره بیداد باز آی

بده داد من و بر من ببخشای

مکن آزاد از دامم خدا را

ولیکن با من بیدل مدارا

ز دوری باشدم زان ناصبوری

که از یاد تو دور افتم ز دوری

گر از دوری فراموشم نسازی

من و با درد دوری جان گدازی

نخست از مرگ می‌جستم کرانه

که تا دوری نیفتد در میانه

چو می‌بینم غمت را جاودانی

کنون مرگم به است از زندگانی

گمان این بود کان زلف درازم

همین جا دام گسترده‌ست بازم

کنون چون بینم آن زلف دلاویز

کشیده در ره دل تا عدم نیز

مران ای دوست از این پس ز پیشم

زمانی راه ده در وصل خویشم

نخواهم عزتی زین قربت از تو

که خواری از من است و عزت از تو

ندانم فرق عزت را ز خواری

که عشقم کرده این آموزگاری

ولی عشقت به لب آورده جانم

همی خواهم که بر پایت فشانم

***

در اظهار نمودن شیرین محبت خویش را به آن غمین مهجور.

اثرها دارد این آه شبانه

ولی گر نیست عاشق در میانه

عجبها دارد این عشق پر افسون

ولی چون عاشق از خود رفت بیرون

چو بیخود از دلی آهی برآید

درون تیرگی ماهی برآید

چو بیخود آید از جانی فغانی

شود نامهربانی مهربانی

چو عاشق را مراد خویش باید

به رویش کی در وصلی گشاید

نداند کز محبت باخبر نیست

همی نالد که با عشقم اثر نیست

دلی باید ز هر امید خالی

درون سوز، آرزوکش، لاابالی

که تا با تلخ کامی‌ها برآید

مگر شیرین لبی را درخور آید

چو فرهاد آرزو را در درون کشت

کلید آرزوها یافت در مشت

بکلی کرد چون از خود کرانه

بیامد تیر آهش بر نشانه

نمود از دولت عشق گرامیش

اثر در کام شیرین تلخ کامیش

چنان بد کآن شه خوبان ارمن

سر شکر لبان شیرین پر فن

شد از آن دشت مینا فام دلگیر

وزان گلگشت دلکش خاطرش سیر

بخود می‌گفت شیرین را چه افتاد

که جان با تلخکامی بایدش داد

نه وحش دشتم و نه دام کهسار

که بی دام اندر این دشتم گرفتار

گل بستانی آوردم به صحرا

ندانستم نخواهد ماند رعنا

گل صحرا تماشایی ندارد

طراوت های رعنایی ندارد

خدنگم را اسیر غرق خون به

به رنجیرم سر و کار جنون به

چه اینجا بود باید با دل تنگ

به سر دست و به پا خار و به دل سنگ

خود این می‌گفت و خود انصاف می‌داد

که جرم این دشت و صحرا را نیفتاد

به باغ آیم چو با جانی پر از داغ

گنه بر خود نهم بهتر که بر باغ

اگر دوزخ نهادی در بهشت است

چه بندد بر بهشت این جرم زشت است

کسی کش کام تلخ از جوش صفر است

بشکر نسبت تلخیش بی‌جاست

تو گویی از دلی آهی اثر کرد

که شیرین را چنین خونین جگر کرد

اگر دانم ز خسرو مشکل خویش

هوس را ره نیابم در دل خویش

همانا آن غریب صنعت آرا

که کار افکندمش با سنگ خارا

به سنگ اشکستنش چون بود دستی

دلم را زو پدید آمد شکستی

بچشم از دل پس آنگه داد مایه

ز نزدیکان محرم خواند دایه

بگفت ای زهر غم در کامم از تو

به لوح زندگانی نامم از تو

چه بودی گر نپروردی به شیرم

که پستان اجل می‌کرد سیرم

به شیر اول ز مرگم وارهاندی

بآخر در دم شیرم نشاندی

چه درد است این که در دل گشته انبوه

دلست این دل نه هامون است و نه کوه

دمی دیگر در این دشت ار بمانم

بکوه از دشت باید شد روانم

بگفتا دایه کای جانم ز مهرت

فروزان چون ز می تابنده چهرت

بدل درد و بجانت غم مبادا

ز غم سرو روانت خم مبادا

چرا چون زلف خود در پیچ و تابی

سیه روز از چه‌ای چون آفتابی

ز پرویز اربدینسان دردمندی

از اینجا تا سپاهان نیست چندی

بگلگون تکاور ده عنان را

سیه گردان به لشکر اسپهان را

عتاب و غمزه را با هم برآمیز

به تاراج بلا ده رخت پرویز

در این ظلمات غم تا چند مانی

روان شو همچو آب زندگانی

ز تاب زلف از خسرو ببر تاب

ز آب لعل بر شکر بزن آب

ز لعل آبدار و روی انور

به شکر آب شو بر خسرو آذر

دل پرویز شیرین را مسخر

تو تلخی کردی و دادی به شکر

نشاید ملک دادن دیگران را

سپردن خود بدرویشی جهان را

شکر را گرچه در آن ملک ره نیست

که دور از روی تو در ذات شه نیست

ولی چون دزد را بینی بخواری

برافزود علم در شهریاری

حدیث دایه را شیرین چو بشنفت

برآشفت و بتلخی پاسخش گفت

که ای فرتوت از این بیهوده گویی

به دل آزار شیرین چند جویی

مگر هر کس دلی دارد پریشان

ز پرویزش غمی بوده‌ست پنهان

مگر هر کس دلی دارد پر آتش

ز شکر خاطری دارد مشوش

مرا این سرزمین ناسازگار است

به پرویز و سفاهانم چکار است

ز پرویزم بدل چیزی نبوده‌ست

چنان دانم که پرویزی نبوده‌ست

من این آب و هوای ناموافق

نمی‌بینم به طبع خویش لایق

کجا با اسفهانم خوش فتاده‌ست

که پندارم در آن آتش فتاده‌ست

غرض اینست کز این آب و خاک است

که جان غمگین و دل اندوهناک است

چو باید رفت از این وادی بناچار

کجا باید نمود آهنگ رفتار

تو کز ما سالخورد این جهانی

صلاح خردسالان را چه دانی

چو دایه دید پر خون دیده ی او

ز خسرو خاطر رنجیده ی او

بخود گفت این گل از بی‌عندلیبی

سر و کارش بود با ناشکیبی

اگر چه طبعش از خسرو نفور است

ولی آشفته ی او را ضرور است

مهی در جلوه با این نازنینی

نخواهد ساخت با تنها نشینی

گلی زینسان چمن افروز و دلکش

که رویش در چمن افروخت آتش

رواج نوبهارش گو نباشد

کم از مرغی هزارش گو نباشد

بگفتا گشت باید رهنمونش

که راه افتد بسوی بیستونش

مگر چون ناز او بیند نیازی

به گنجشکی شود مشغول بازی

مگر چون زلف او بیند اسیری

بنخجیری شود آسوده شیری

بگفت اکنون کزین صحرا بناچار

بباید بار بربستن به یکبار

صلاح اینست ای شوخ سمنبر

که سوی بیستون رانی تکاور

که صحرایش سراسر لاله زار است

همه کوهش بهار است و نگار است

مگر، چون گشت آن صحرا نماید

گره از عقده ی خاطر گشاید

هم اندر بیستون آن فرخ استاد

که دارد در تن آهن جان ز فولاد

یقین زان دم که بازو برگشوده‌ست

ز کلک و تیشه صنعتها نموده‌ست

بصنعت‌های او طبعت خوش افتد

که صنعتهای چینی دلکش افتد

در اینجا نیز چندی بود باید

که تا بینیم از گردون چه زاید

حدیث دایه را شیرین چو بشنید

تبسم کرد و پنهانی پسندید

بگفتا گرچه اکنون خاطر من

به جایی خوش ندارد بار بر من

کز آن روزی که مسکن شد عراقم

همه زهر است و تلخی در مذاقم

ز پرویزم زمانی خاطر شاد

نبوده‌ست ای که روز خوش نبیناد

ولیکن چون هوای بیستون نیز

بود چون دشت ارمن عشرت انگیز

بباید یک دو ماه آن جایگه بود

وزان پس رو به ارمن کرد و آسود

به حکمش رخت از آن منزل کشیدند

بسوی بیستون محمل کشیدند

ز بس هر سو غزالی نازنین بود

سراسر دشت چون صحرای چین بود

بسرعت بسکه پیمودند هامون

به یک فرسنگی از تک ماند گلگون

یکی زان مه جبینان شد سبک تاز

به گوش کوهکن گفت این خبر باز

چنین گویند کآن پولاد پنجه

که بود از پنجه‌اش پولاد رنجه

میان بربست و آمد پیش بازش

نیازی برد اندر خودر نازش

چنان کان ماه پیکر بد سواره

به گردن برکشید آن ماه پاره

عیان از پشت زین آن ماه رخسار

چو ماهی کاو عیان گردد ز کهسار

به چالاکی همی برد آن دل افروز

به گلگون شد بچالاکی تک آموز

تو کز نیروی عشقت آگهی نیست

مشو منکر که این جز ابلهی نیست

اگر گویی نشان عشقبازان

تنی لاغر بود جسمی گدازان

ز عاشق این سخن صادق نباشد

وگر باشد یقین عاشق نباشد

کسی کو بر دلش چون عشق یاریست

برش گلگون کشیدن سهل کاریست

نه هر کو عاشق است از غم نزار است

بسا کس را که این غم سازگار است

***

در حکایت گفتگوی آن بی‌خبر از مقامات عشق با مجنون و جواب دادن مجنون.

شنیدم عاقلی گفتا به مجنون

که بر خود عشق را بستی به افسون

که عاشق لاغر است و زرد و دلتنگ

ترا تن فربه است و چهره گلرنگ

جوابش داد آن دلداده ی عشق

به غرقاب فنا افتاده ی عشق

که بینی هر کجا رنجور عاشق

نباشد عشق با طبعش موافق

مرا این عاشقی دلکش فتاده‌ست

محبت با مزاحم خوش فتاده‌ست

بطبع آتشین ناخوش نماید

که عشق آبست اگر آتش نماید

چو من در عاشقی چون خاک پستم

کجا از آب عشق آید شکستم

اگر چهرم چو گل بینی چه باک است

نبینی کاصل گل از آب و خاک است

تو نیز ای در خمار از باده ی عشق

مزاج خویش کن آماده ی عشق

که چون عشق گرامی سرخوش افتد

بطبعت سرکشیهایش خوش افتد

سخن را تاکنون پیرایه‌ای بود

که با صاحب سخن سرمایه‌ای بود

از آن گفتار شیرین میسرودم

کزان لبهای شیرین می‌شنودم

کنون می‌بایدم خاموش بنشست

که دلدارم لب از گفتار بربست

وگر گویم هم از خود باز گویم

حدیث از طالع ناساز گویم

ز دلبر گویم و ناسازگاریش

هم از دل گویم و افغان و زاریش

ز جانان گویم و پیوند سستش

هم از دل گویم و عهد درستش

که دیده‌ست اینچنین یار جفاکیش

جفای او همه با بیدل خویش

که دیده‌ست اینچنین ماه دل آزار

ستیز او همه با عاشق زار

برید از خلق پیوندم به یکبار

که جای ماست دل با غیر مگذار

چو دل خالی شد از هر خویش و پیوند

بگفتا هم تو رخت خویش بربند

که من خوش دارم از تنها نشینی

که تنها باشم اندر نازنینی

فریب او ز خویش آواره ام ساخت

چنین بی خانمان بیچاره‌ام ساخت

کنون با هر که بینم سازگار است

ز پیوند منش ننگ است و عار است

چو گل با هر خس و خاری قرین است

چو با من می‌رسد خلوت نشین است

بمن سرد است و با دشمن بجوش است

باو در گفتگو، با من خموش است

نمی‌پرسد ز شبهای درازم

نمی‌بیند به اندوه و گدازم

نمی‌گوید اسیری داشتم کو

بحرمان دستگیری داشتم کو

نپرسد تا ز من بیند خبر نیست

نجوید تا ز من یابد اثر نیست

نبیند تا ببیند غرق خونم

نگوید تا بگویم بی تو چونم

نخواند تا بخوانم شرح هجران

نیاید تا زنم دستش بدامان

نه چون مینا درآید در کنارم

نه چون ساغر کند دفع خمارم

نه چون چنگم نوازد تا خروشم

نه چون بربط خروشد تا بجوشم

لبش بر لب نه تا چون نی بنالم

ز اندوه و فراق وی بنالم

نه دستی تا که خار از پا درآرم

نه پایی تا ره کویش سپارم

نه دینی تا باو در بند باشم

دمی از طاعتی خرسند باشم

کنون این بی دل و دینم که بینی

حکایت مختصر اینم که بینی

عجب تر آنکه گر غیرت گذارد

که دل شرحی ز جورش برشمارد

ز بیم رنجش آن طبع سرکش

زنم از دل به کلک و دفتر آتش

همان بهتر که باز افسانه خوانم

ز حال خود سخن در پرده رانم

بیا ساقی از آن صهبای دلکش

بزن آبی بر این جان پرآتش

که طبع آتشین چون خوش فروزد

مبادا در جهان آتش فروزد

شرابی ده چو روی خرم دوست

بدل شادی فزا یعنی غم دوست

***

در رفتن شیرین به کوه بیستون و گفتگوی او با فرهاد و بیان مقامات محبت.

چو آن مه بر فراز بیستون شد

تو گفتی مه به چرخ بی‌ستون شد

تفرج را خرام آهسته می‌کرد

سخن با کوهکن سربسته می‌کرد

نخستین گفتش ای فرزانه استاد

که کار افکندمت با سنگ و پولاد

ندانم چونی از این رنج و تیمار

گمانم این که فرسودی در این کار

به سنگت هست چون پولاد پنجه

و یا چون سنگی از پولاد رنجه

من این پولاد روییها نمودم

که با سنگت چو پولاد آزمودم

چو می‌بینی ز فرهنگی که داری

درین ره مومی از سنگی که داری

جوابش داد آن پولاد بازو

که ای مهر و مهت سنگ ترازو

چو در دل آتشی دارم نهانی

سزد گر سنگ و پولادم بخوانی

اگر سنگ است از فولاد کاهد

وگر پولاد سنگی نیز خواهد

من آن سنگین تن پولاد جانم

که از سنگی بسختی در نمانم

اگر زین سنگ و پولاد آتشی زاد

یقین می‌دان که عالم داد بر باد

شکر لب گفت دشوار است بسیار

که از یک تن برآید اینهمه کار

با نیازی نیازت هست دانم

بهر جا هست برخوان کش بخوانم

که با درد سر کس سر ندارم

زر ار باید دریغ از زر ندارم

بگفت این پیشه انبازی نخواهد

که این طایر هم آوازی نخواهد

اگر سی مرغ اگر سیسد هزار است

به یک سیمرغ در این قاف کار است

درین کشور اگر چه هست دستور

که گیرد کارفرما چند مزدور

ولی در شهر ما این رسم برپاست

که یک مزدور با یک کارفرماست

دگر ره سیمبر افشاند گوهر

که از زر کار مزدور است چون زر

ترا بینم بدین گردن فرازی

که از سیم و زر ما بی نیازی

گرت سیم‌ و زری در کار باشد

از این در خیل ما بسیار باشد

بگفت آن کس گزیر از زر ندارد

که پنهان مخزن گوهر ندارد

مرا گنجی نهان اندر نهاد است

که با وی گنج باد آورد باد است

محبت گنج و اشکم گوهر اوست

سیه ماری چو زلفت بر سر اوست

بدیدی گنج باد آورد پرویز

ببین این گنج آب آورد من نیز

به کف زان گنج باد آورد باد است

مرا این گنج بادآور مراد است

کسی کو گنج دارد باد پیماست

ولی این گنج آب روی داناست

بگفت این گنج را چون کردی انبوه

بگفت از بس که خوردم تیشه چون کوه

چو کوهم تیشه ی غم بر دل آید

که این گنج مرادم حاصل آید

به کان کندن ز سنگ آرند گوهر

به جان کندن مرا این شد میسر

بگفت این گنج را حاصل ندانم

بگفتا بی نیازی زین و آنم

بگفت این بی نیازی را غرض گو

بگفتا تا نیاز آرم به یک سو

بگفتا چون به یک سو شد نیازت

بگفتا گیرم آن زلف درازت

بگفتا جز سیه روزی چه حاصل؟

بگفت این تیره روزی مقصد دل

بگفتا باز مقصد در میان است؟

بگفتا زانکه مقصودم عیان است

بگفتا چیست مقصودت؟ بگو فاش

بگفتا جان فدای روی زیباش

بگفتا چیست جان؟ گفتا نثارت

بگفتا چیست تن گفتا غبارت

به دل گفتا چه داری؟ گفت یادت

مرادت گفت چه؟ گفتا مرادت

بگفتا بیخودی، گفتا ز رویت

بگفت آشفته ای، گفتا ز مویت

بگفت از عاشقی باری غرض چیست

بگفتا عشقبازان را غرض نیست

بگفتا محرمت که؟ گفت حرمان

بگفتا همنشینت؟ گفت هجران

بگفتا جان در این ره بر سر آید

بگفتا باله ار جان در خور آید

ز پرکاری بهر سو می‌کشیدش

به کار عاشقی مردانه دیدش

به دل گفتا که این در عشق فردیست

به کار عاشقی مردانه مردیست

به دامان از هوس ننشسته گردش

گواه عشق پاک اوست دردش

چو می‌بینم هوس را نیست سوزی

سر آرم با محبت چند روزی

هوس چندی دلم را رهزن آمد

همانا عشق پاکم دشمن آمد

به ساقی گفت او را یک قدح ده

به این غمدیده داروی فرح ده

به ساغر کرد ساقی باده ی ناب

فکند الفت میان آتش و آب

گرفت و داد ساغر کوهکن را

که درمان ساز غمهای کهن را

بدو فریاد گفت ای دلنوازم

غمی کز تست چونش چاره سازم

بگفت این می بهر دردی علاج است

یکی خاصیتش با هر مزاج است

ز درد ار خوشدلی می کان درد است

وگر دلخسته‌ای درمان درد است

چو از نوشین لبش کرد این سخن گوش

بروی یار شیرین شد قدح نوش

چو نوشید از کفش جام پیاپی

عنان خامشی برد از کفش می

برآورد از دل پردرد فریاد

بگفت آه از دل پردرد فرهاد

که مسکین را عجب کاری فتاده‌ست

که کارش با چنین باری فتاده‌ست

نیازی خسروی در وی نگیرد

کجا نازش نیاز من پذیرد

کسی کز افسر شاهیش عار است

به دلق بینوایانش چکار است

از این درگه که شاهان ناامیدند

گدایان کی به مقصودی رسیدند

چه باشد مفلسی را زیب بازار

که گردد تاج شاهی را خریدار

به راهی کافکند پی باد پایی

به منزل کی رسد بشکسته پایی

در آن توفان که آسیب نهنگ است

شکسته زورقی را کی درنگ است

در آن آتش کزو یاقوت بگداخت

چگونه پنبه را جا می‌توان ساخت

از آن صرصر که کوه از جا درآورد

چه باشد تا خود احوال کفی کرد

ز سیلابی که نخل اندازد از پای

گیاهی کی تواند ماند برجای

دلم شد صید آن ترک شکاری

که شیران را همی بیند به خواری

شدم در چنبر زلفی گرفتار

که دارد از سر گردن کشان عار

فکندم پنجه با آن سخت بازو

که با او چرخ برناید به بازو

جهاندم لاشه با چالاک رخشی

که خواند رخش گردونش درخشی

شدم با جادوی چشمی فسون ساز

که سحرش بشکند بازار اعجاز

دریغا زین تن فرسوده ی من

دریغا محنت بیهوده ی من

ز پای افتاد و بگرست آن چنان زار

کزان کهسار شد سیلی نگون سار

شراب کهنه و عشق جوانی

در افکندش ز پای آنسان که دانی

شکر لب گشت عطرافشان ز مویش

ز چشم تر گلاب افشان به رویش

بداد از لب میی اندوه سوزش

که گویی جان بلب آمد هنوزش

بلی ز آن می که در کامش فروریخت

نمیرد، کآب خضرش در گلو ریخت

وز آن پس شد به فکر چاره سازیش

درآمد در مقام دلنوازیش

به سد طنازی و شیرین زبانی

ز لعل افشاند آب زندگانی

که ای سودایی زنجیر مویم

گذشته ز آرزوها آرزویم

به ترکی غمزه‌ام تیرافکن تو

شده هندوی مستم رهزن تو

مپندار اینچنین نامهربانم

که رسم مهربانی را ندانم

هنوز آن عقل و آن فرهنگ دارم

که با عشق و هوس فرقی گذارم

اگر زهرم ولی پازهر دارم

به جایی لطف و جایی قهر دارم

همه نیشم ولی با خود پسندان

همه نوشم به کام دردمندان

سمومم لیک خاشاک هوا را

نسیمم لیک گلزار وفا را

به مغروران غرورم راست بازار

نیازم را به مهجوران سر و کار

سرم با تاج شاهان سرکش افتاد

ولی سوز گدایانم خوش افتاد

به خود گر راه می‌دادم هوس را

نبود از من شکایت هیچ کس را

ولی هر جا هوس شد پای برجای

کشد عشق گرامی از میان پای

بر آزادگان تا دلپسندم

گر آن را زه دهم این را ببندم

ترا خسرو مبین کش تاب دادم

برنجور هوس جلاب دادم

گلش را با شکر پیوند کردم

وزان گلشکرش خرسند کردم

چو هم آهو ترا شد صید و هم شیر

بری آن را بباغ این را بزنجیر

وگر بر هر دو نیز آسیب خواهی

از آن جان پروری زین مغز کاهی

مرا خود نیز هست آن هوشیاری

که دانم جای کین و جای یاری

بصیادی چو بازم شهره و فاش

که بشناسم کبوتر را ز خفاش

بگلزار وفا آن باغبانم

که خار اندازم و گل برنشانم

بدلجوییش طرحی تازه افکند

سخن را با نیاز افکند پیوند

بچشمم گفت آن خونخوار جادو

که مست افتاده در محراب ابرو

بوصلم یعنی ایام جوانی

بلعلم یعنی آب زندگانی

بآشوب جهان یعنی به بویم

به تاراج خرد یعنی به مویم

باین هندوی آتشخانه ی رو

بخورشید نهان در شام گیسو

بشاخ طوبی و این سرو نازم

بعمر خضر و گیسوی درازم

بدان نیرنگ کآن را عشوه رانی

به نیرنگ دگر کآن را ندانی

به رنگ‌آمیزی کلک خیالم

به شورانگیزی شوق وصالم

بمهمان نوت یعنی غم من

بشام هجر و زلف درهم من

ببحر چرخ یعنی شبنم عشق

باصل هر خوشی یعنی غم عشق

که تا سروم خرام‌ آموز گشته‌ست

جمالم تا جهان افروز گشته‌ست

ندیدم راست کاری با فروغی

سراسر بوده لافی یا دروغی

نه با خسرو که با هر کس نشستم

چو دیدم یک نظر زو دیده بستم

همه در فکر خویش و کام خویشند

همه در بند ننگ و نام خویشند

اگر چه عشق را دامن بود پاک

ز لوث تهمت مشتی هوسناک

ولی در دفع تهمت ناشکیب است

که گفت اسلام در دنیا غریب است

به رمز این عشق را اسلام گفته‌ست

غریبش گفته کز هر کس نهفته‌ست

سفرها کرده در غربت به خواری

به امید وفا و بوی یاری

بآخر چون طلبکاری ندیده‌ست

بخود جز خود خریداری ندیده‌ست

فکنده خوی خود با بی‌نصیبی

نهاده بر جبین داغ غریبی

غلط گفتم که آن کس بی‌نصیب است

کز این آب حیات او را شکیب است

چو خور پرتو فکن باشد چه پرواش

که او را دشمن آمد چشم خفاش

چو گل را نکهت و خوبی تمام است

چه نقصانش که مغزی را زکام است

شکر شیرین نه اندر کام رنجور

قمر روشن نه اندر دیده ی کور

فرشته دیو را کی در خور آید

که همچون خویشتن دیریش باید

ز عشق ای عاقلان غافل چرایید

چرا زینگونه غفلت می‌فزایید

چرا او را به خود وا می‌گذارید

چرا زینسان غریبش می‌شمارید

بگیریدش که این طرار دهر است

بگیریدش که این آشوب شهر است

همه دل می‌برد دین می‌رباید

جهان را بی دل و دین می‌نماید

نه منصبتان گذارد نه زر و مال

که او خود دشمن مال است و آمال

عزیزیتان بدل سازد به خواری

به خواریتان فزاید سوگواری

چو او خود ساز و سامانی ندارد

چو او خود کاخ و ایوانی ندارد

ز سامانتان بمسکینی نشاند

ز ایوانتان به خاک ره کشاند

چو او خود یار و پیوندی ندارد

چو او خود خویش و فرزندی ندارد

برد پیوندتان از یار و پیوند

کند چون خویشتان بی‌خویش و فرزند

مرا باری دل از وی ناگزیر است

سرم در چنبر عشقش اسیر است

فدای این غریب آشنا خوی

که هست اندر غریبی آشنا جوی

غریب کشور بیگانگان است

ولیکن در دلش منزل چو جان است

به این دل الفتی دارد نهانی

که از «حب الوطن» دارد نشانی

دلم چون مسکن او شد از این است

که گاهی شاد و گاه اندوهگین است

زمانی نوش بخشد گاه نیشش

تصرفها بود در ملک خویشش

اگر آباد سازد ور خرابش

کسی را نیست بحث از هیچ بابش

بیا ساقی به ساغر کن شرابم

بکلی ساز بی‌خویش و خرابم

مگر کاین بیخودی گیرد عنانم

نماید ره به کوی بیخودانم

***

در ستایش پنهان نمودن راز نهانی که آسایش دو جهانی‌ست.

اگر خواهی بماند راز پنهان

به دل آن راز پنهان ساز چون جان

مکن راز آشکارا تا توانی

که اندر محنت و اندوه مانی

حکیم این راز را خود پرده در شد

که رازی کن دو بیرون شد سمر شد

که گل چون راز خویش از پرده بگشاد

به اندک فرصتی در آتش افتاد

در اول نکهت و تابش ببردند

در آخر ز آتشی آبش ببردند

چو کان از کیسه بیرون یک گهر داد

تن خود را به راه سد خطر داد

نخستش پیکر از پولاد سودند

وزان پس گوهرش یغما نمودند

چو راز کوهکن چون کوه شد فاش

به سر افکنده خسرو فکر یغماش

که آن گوهر که در خورد شهان بود

چو دل در سینه ی پاکش نهان بود

چنین گویید کز شیرین و فرهاد

خبر در محفل پرویز افتاد

که از چین چابک استادی قوی دست

که در فرسودن سنگش بود دست

رسیده در بر بانوی ارمن

سر شیرین لبان شیرین پرفن

گشاده دست در کار آزمایی

نموده سحر در صنعت نمایی

ز دست و تیشه آن مرد فسون ساز

شده پولادسای و خاره پرداز

تهی از بیستون کرده‌ست طاقی

چو چرخ بی‌ستون عالی رواقی

ز تیشه نقشها بربسته بر سنگ

که مانی را ز خاطر برده ار تنگ

چنان در کار برده هندسی را

که شسته نامه ی اقلیدسی را

در این صنعت به شوق زر نبوده‌ست

که با شوق دگر بازو گشوده‌ست

نه بر سیم است چشم او نه بر زر

که افشاند ز نوک تیشه گوهر

چو مزدوران نداند زرپرستی

که هست از باده ی دیگر به مستی

چنین گویند با آن کس که گفته

نباشد اعتمادی بر شنفته

که شیرین گوشه ی چشمی نموده‌ست

بکلی خاطر او را ربوده‌ست

بدان هم نیز می‌ماند از آن رو

که کرد او آنچه در یک مه به نیرو

بود چون خسروی گر کارفرما

نیاید او ز چندین خاره فرسا

بحدی خاطر شیرین برآشفت

که نه خوردش بخاطر ماند و نه خفت

چنانش آتش غیرت برافروخت

که یاقوتی که بودش بر کمر سوخت

اگر چه غیرت اندر هر تنی هست

برد بر خسرو آتش بیشتر دست

که درویش ارچه غیرتمند باشد

به عجز خویشتن در بند باشد

ولی غیرت چو با قدرت کند زور

حریف ار چرخ باشد نیست معذور

چو شه غیرت کند با قدرت خویش

جهان سوزد ز سوز غیرت خویش

بخلوت شد شه و شاپور را خواند

فزودش قدر و پیش خویش بنشاند

بخود پیچید و گفت ای دانش اندوز

چه گویی چون کنم با این غم و سوز

چه سازم با چنین ناآشنائی

که بگزیده‌ست بر شاهی گدایی

چه گویم با چنین بی روی و راهی

که خوی افکنده با ظلمت ز ماهی

همانا آن پری را برده دیوی

که پردازد به دیوی از خدیوی

نبودم واقع از طبع زبونش

که آگاهی نبودم از درونش

بر آزادگان نبود ستوده

که بندی دل به کس ناآزموده

کسی با ناسزایی چون دهد دست

سزایش عهد و پیمانی که بشکست

چه خوش گفت آنکه با نااهل شد خویش

که هرکس خویش کاهد قیمت خویش

به دشمن شهد و با ما چون شرنگ است

تو بینی تا کجا شیرین دو رنگ است

زمین با خصم و با ما آسمان است

تو بینی تا کجا نامهربان است

تو آنرا بین که با شاهان نپراخت

به نطع خسروی بازی در انداخت

بگویم تا که خونش را بریزید

که با شاهان گدایان کم ستیزند

زمین را بوسه زد فرزانه شاپور

که رای شاه باد از هر بدی دور

مبادا آسمان از خدمتت سیر

همه کارت به وفق رای و تدبیر

جهان را روشنی از اخترت باد

سر گردن کشان خاک درت باد

یکی گستاخ خواهم گفت شه را

بشرط آنکه شه بخشد گنه را

خطا در خدمت شاهان روا نیست

ولی گویم که شیرین را خطا نیست

مگر شیرین نه بهر خدمت شاه

سفر از منزل خود کرده چون ماه

مگر نه شهره شد در شهر و بازار

به مهر و الفت شاه جهان دار

مگر نه رنجها در راه شه دید

مگر نه طعنه‌ها از خلق بشنید

بهر چیزی که دید از نیک و از بد

قدم کی برخلاف دوستی زد

بجرم آنکه بی پیوند و آیین

نیامد با شه او را سر ببالین

به یک ره خسرو از وی دل بپرداخت

ترشرو شد به شیرین، با شکر ساخت

همین جرم آن نگار سیمبر داشت

که از الطاف شاه اندر نظر داشت

که همچون خاصگان شاهش نبیند

چو خاصانش به بانویی گزیند

چو شاه از لطف خود کردش گرامی

ز شکر داد او را تلخکامی

نشاید پیش شاهان گفت جز راست

گر اینجا نیست شیرین خسرو اینجاست

همین با این روشها باورم نیست

که شیرین لحظه‌ای بی شه کند زیست

گمانم کاین حدیث آوازه ی اوست

هم از نیرنگهای تازه ی اوست

که خسرو را در اندازد به تشویش

تهی سازد دل پر اندوه خویش

کجا همچون جهانداری جهان را

که شیرین از وی آساید روان را

کجا همچون شهنشاهی زمین را

که شیرین خوش کند جان غمین را

گمانم آنکه آن بیچاره مزدور

بود محنت کشی از خانمان دور

ز سختی لختی آسوده‌ست جانش

که خسرو را کند حق مهربانش

دگر در کشتن آن بی گنه مرد

چه کوشی چون ندانی او چه بد کرد

ز مسکینی که آگاهیت نبود

برو آن به که بد خواهیت نبود

مکن در خون مسکینان دلیری

ز مسکینی بترس و دستگیری

صلاح آن بینم ای شاه جهانگیر

که بفرستی یکی با رای و تدبیر

فرستی نامه‌ای همراه او نیز

عباراتی سراسر شکوه‌آمیز

هم از آخر نمایی عذرخواهی

دهی امیدش از الطاف شاهی

توقع دارد او نیز ای شهنشاه

کز او یادآوری در گاه و بیگاه

نگویی عهد شیرین بی ثبات است

ز شه موقوف اندک التفات است

که دلگیر از حریم شه برون رفت

دل او داند و او خود که چون رفت

چو آزردیش باشی عذر خواهش

ور از ره رفت باز آری به رامش

به افسون رای خسرو را بر آن داشت

که می‌باید به شیرین نامه بنگاشت

دبیر آمد به کف بگرفت خامه

پرند چین گشوده بهر نامه

طراز پرنیان نام خدا کرد

که چرخ بی‌ستون را او بپا کرد

فلک از زینت افزا شد ز انجم

خرد در وی چو وهم اندر خرد گم

جهان افروز از خورشید و از ماه

درون آزار عقل و جان آگاه

سر گردن کشان در چنبر او

رخ شاهان عالم بر در او

ادب فرمای عشاق از نکویان

بساط آرای خاک از لاله رویان

بلا پیدا کن از بالا بلندان

خرد شیدا کن از مشکین کمندان

شهت اما نه چون من بنده ی عشق

دهنده ی عشق نی افکنده ی عشق

برون آرا ز عقل عافیت ساز

درون پیرا ز عشق خانه پرداز

یکی را سر نهد در دامن دوست

یکی را خون کند در گردن دوست

به این درد و به آن درمان فرستد

بهر کس هر چه شاید آن فرستد

وزان پس از شه با داد و آیین

سوی بیدادگر بانوی شیرین

نگار زود رنج تلخ پاسخ

بت دیر آشتی، شیرین فرخ

قدح پیمای بزم بی‌وفایی

نواپرداز قانون جدایی

به دل سنگ افکن مینای طاقت

به خوی آتش زن کشت محبت

به صورت نازنین و شوخ و چالاک

به دل دور از همه خوبان هوسناک

خریداری شنیدم کردت آهنگ

که نبود در ترازویش بجز سنگ

تو هم دل در هوای او نهادی

گرفتی سنگی و سنگیش دادی

بجز رسوایی خود زین چه بینی

که بر شاهی گدایی برگزینی

خوش است این رسم با شاهان گرانی

به مسکینان بی‌دل مهربانی

نه با شاهی که از شاهی گذشته‌ست

به پیشت خط به مسکینی نوشته‌ست

خوش است این شیوه با عالم بگویی

به یک جانب نهادن زشت خویی

نه دل پرداختن از شاه عالم

نشستن با گرانی شاد و خرم

مرا از خلق عالم خود یکی گیر

ز افزونی گذشتم اندکی گیر

خوش است این ره به طبع خلق بودن

مدارا با همه عالم نمودن

نه از سر باز کردن سروری را

گزیدن رند بی پا و سری را

چو شه را گوهری ارزنده باشی

گدایی را نیرزد بنده باشی

از این بگذشته از یاران جدایی

بهر بیگانه کردن آشنایی

خلل آرد به ملک خوبرویی

گرفتم من نگفتم خود نکویی

گرفتم کز شکر آزرده بودی

که از رشکش بسی خون خورده بودی

نشاید در هلاک خویش کوشی

چنین از رشک شکر زهر نوشی

چو غیرت دامنت ناچار بگرفت

به رغم گل نشاید خار بگرفت

مرا کام دل و جان از شکر نیست

بغیر از شهوت تن بیشتر نیست

از آن آتش که عشقت در من افروخت

وجودم جمله از سر تا قدم سوخت

تو خود نفشانی و نپسندیم نیز

که خویش آبی زنم بر آتش تیز

چو شیرین همچو فرهادیش باید

چرا پرویز را شکر نشاید

چرا دست و دل از انصاف شویی

مرا فرمایی و خود را نگویی

تو تا در فکر خویش و کام خویشی

نه خصم من که خصم نام خویشی

به رغم من بهر کس آشنایی

به من گر دشمنی با خود چرایی

ز من از بیم بدنامی گذشتی

به نام دیگران بدنام گشتی

نیالودی گرفتم دامن پاک

چه سازی زین که خوانندت هوسناک

دورویی گرچه خوی نیکوان است

ولیکن خوبرویی را زیان است

به کام دوستان بد نام بودن

از آن بهتر که دشمن کام بودن

کنون با شکوه‌های من چه سازی

به طعن و خنده ی دشمن چه سازی

مرا گر چون تو طبعی بیوفا بود

کنونم جای چندین طعنه‌ها بود

ولیکن چون مرا آن طبع و خو نیست

اگر حرف بدی گویم نکو نیست

اگر چه تا مرا این طبع و خو بود

سپهرم برخلاف آرزو بود

کجا در دوستی بر خود پسندم

که همچون دشمنانت بر دوست خندم

به نیکویی بدت را می‌شمارم

بشیرینی بزهرت رغبت آرم

نهم بر خویش جرمی کز تو بینم

گل افشانم به خاری کز تو چینم

فریبم خاطر خود گاه و بیگاه

که باشد در دل سنگ توام راه

بصورت گرچه تلخی می‌فزایی

نهانم کام جان شیرین نمایی

به عین دلبری دل می نوازی

بری در آتش اما پخته سازی

مثل زد دلبری دیوانه‌ای را

که ماند عشق مکتب خانه‌ای را

نخست استاد با طفلی کند خوی

که از طفلی به دانش آورد روی

کند در دامن او قند و بادام

که یکسر تلخ نتوان کردنش کام

چو اندک خو بدانش کرد کودک

کند تلخی فزون شیرینی اندک

بدانش هر چه آنرا میل جان خواست

بسختی این فزود از مرحمت کاست

چو یکسر خو بدانش کرد و فرهنگ

بدل گردد به صلح و دوستی جنگ

بتان را نیز با دل داستانهاست

به فرهنگ محبت ترجمانهاست

دهند اول ز عیاری فریبش

از آن چشم و ذقن بادام و سیبش

ز راه و رسم دلداری در آیند

چو میل افزود بر خواری فزایند

وفا چندان که ورزد عاشق زار

شود بی مهرتر دلدار عیار

چو یکسر خاطرش با خویشتن دید

چو یک جان با خود او را در دو تن دید

بکلی جانب او آورد روی

به کام او ز عالم برکند خوی

مرا نیز از جفایش شکوه‌ها بود

چو نیکو دیدم آن عین وفا بود

اگر چه هر چه را نیکو بر آن خوست

بحکم آنکه از نیکوست نیکوست

ولیکن من نگویم خوش میندیش

که شه را فرقها باشد ز درویش

بر آن سنگین دلت از بس فغان کرد

دلم گفتی که کوبد آهن سرد

گدایی تا چه حیلت کار فرمود

که آهن نرم گشتش همچو داود

نه عارت بود ای ناسفته گوهر

که شاهان برنشانندت بر افسر

چرا ننگت نمی‌آید بدین حال

که مسکینی درآوردت به خلخال

اگر رخش هوس زینگونه دانی

به رسوایی کشد کار تو دانی

قلمزن چون به کار نامه پرداخت

شه از خاصان غلامی را روان ساخت

بدادش نامه و گفتا برانگیز

دل مجروح شیرین را نمک ریز

اگر خواهی که آساید دل شاه

نباید هیچت آسودن در این راه

گرفت از شاه و چون سیلی برانگیخت

بنای طاقت شیرین ز هم ریخت

***

در توصیف دشتی که رشک گلزار بهشت بود و تفرج شیرین در آن دشت و رسیدن نامه ی خسرو به او.

بهار دلکش و باغ معانی

چنین پیدا کند راز نهانی

که شیرین آن بهار گلشن راز

بهاران شد بدشتی غصه پرداز

بهشتی کوثر اندر چشمه سارش

دم عیسی نهان در نوبهارش

فضایش چون سرای می‌ فروشان

هوایش چون دماغ باده نوشان

همه صحرا گرفته لاله و گل

خروش ساری و دستان بلبل

زبان سوسنش از گفت خاموش

که آهنگ تذوراتش کند گوش

بپای چشمه با گلهای شاداب

فروغ آتش افزون گشته از آب

ز سنگش لاله‌های آتشین رنگ

برآورده برون چون آتش از سنگ

در او رضوان به منت گشته مزدور

ز خاکش برده عطر طره ی حور

گلش یکسر به رنگ ارغوان بود

ولیکن با نشاط زعفران بود

ز خاکش سبزه چون خنجر دمیده

بقصد جان غم خنجر کشیده

ز بس در وی درخت سایه گستر

نبودش جز سیاه سایه پرور

نگون بید موله در سمن زار

سمن را سجده می‌بردی شمن زار

از آن ساغر که نرگس داده پیوست

شقایق خورده و افتاده سرمست

از آن لحنی که موزون کرده شمشاد

شنیده سرو و گشته از غم آزاد

نگون از کوه سیل از ابر آزار

تو گفتی کوهکن گرید بکهسار

چمن از باد گشته عنبر آگین

تو گفتی طره بگشاده‌ست شیرین

چمان در آن چمن شیرین مه رو

چو شاخ طوبی اندر باغ مینو

ز قامت سرو بن را جلوه آموز

شقایق را ز عارض چهره افروز

ز درویش ارغوان را آب رفته

ز مویش سنبل اندر تاب رفته

سر زلف آشنا با شانه کرده

ز سنبل باد را بیگانه کرده

دو نرگس را نمود از سرمه مشکین

چمن کرد از دو آهو صفحه ی چین

تبسم را درون غنچه ره داد

به دست غمزه تیری از نگه داد

بهم بر زد کمند صید پرویر

بلای زهر گشت آشوب پرهیز

عدوی کوهکن را کرده سرمست

هزاران دشنه‌اش بنهاد در دست

بلای عقل را آموخت رفتار

عدوی صبر را فرمود گفتار

تفرج را سوی سرو و سمن شد

گلستانی به تاراج چمن شد

به پای سرو گه آرام بگرفت

بزیر یاسمن گه جام بگرفت

نگویی میل سرو و یاسمن داشت

که سرو و یاسمی در پیرهن داشت

خرام آموختی سرو و چمن را

طراوت وام دادی یاسمن را

ز چشم آموخت نرگس را فریبی

ز طرز دلبری دادش نصیبی

به سنبل شد ز گیسو داد گستر

که گر دل می‌بری باری چنین بر

به گلگشت از رخ خویش آتش افکن

که آتش در دل بلبل چنین زن

به جان سرو تالی داد سروش

که داد آگاهی از جان تذروش

چو لختی جان شیرین آرمیدش

بسوی باده میل دل کشیدش

یکی زان ماهرویان گشت ساقی

به جامش کیمیای عمر باقی

بپیمود آتش اندیشه سوزش

فروزان کرد ماه شب فروزش

به لب چون برد راح ارغوانی

به کوثر داد آب زندگانی

چو آتش گشت از می‌ روی شیرین

نمود از روی شیرین خوی شیرین

چو سر خوش گشت از جام پیاپی

بزد آهی و گفت ای بخت تا کی

اسیر محنت ایام بودن

به کام دشمنان ناکام بودن

کجا شیرین کجا آن دشت و وادی

کجا شیرین و کوی نامرادی

کجا شیرین و زهر غم چشیدن

کجا شیرین و بار غم کشیدن

کجا شیرین کجا این درد و این سوز

کجا شیرین کجا این صبح و این روز

نه از کس آتشم در خرمن افتاد

که این آتش هم از من در من افتاد

گرفتم دشمنی را دوست داری

شمردم خود سری را حق گزاری

محبت خواستم از خودپرستی

نهادم نام هشیاری به مستی

وفا کردم طلب از بیوفایی

سزای من که جستم ناسزایی

بتلخی روز شیرین می‌رود سر

لب خسرو شکر خاید ز شکر

گهی انصاف دادی کاین چه راه است

به کس بستن گناه خود گناه است

تو صیدی افکنی بر خاک چالاک

نبندی از غرور او را به فتراک

چو صیاد دگر گیرد ز راهش

گنهکار از چه خوانی بیگناهش

ترا در دست ز آب صاف جامی

ننوشی تا بنوشد تشنه کامی

اگر درهم شوی بس ناصواب است

نه جرم تشنه و نه جرم آب است

ترا پا در شود ناگه به کنجی

ز استغنا به یک دانگش نسنجی

چو از وی مفلسی کامی برآرد

پیشمان گر شوی سودی ندارد

چو در دست تو شمعی شب فروز است

تو گویی چهره‌ام خورشید روز است

از او گر بیکسی محفل فروزد

اگر سوزد دلت آن به که سوزد

وگر بهر فریب خاطر خویش

نمودی معذرت را مرهم ریش

که گرچه سینه از غم ریش کردم

سپاس من که پاس خویش کردم

نهان کردم ز دزد خانه کالا

به گنج خویش بستم راه یغما

به گلچینان در گلزار بستم

هوس‌ را آرزو در دل شکستم

ببستم چنگل شاهین ز دراج

ندادم گنج گوهر را به تاراج

نهفتم غنچه‌ای از باد شبگیر

گرفتم آهویی از پنجه ی شیر

حذر از دشمن خون خواره کردم

رطب را پاس از افیون خواره کردم

چنین با خویشتن می‌گفت و می‌گشت

که آمد برق خرمن سوزی از دشت

سواری چون شرر ز آتش جهیده

ز خسرو در بر شیرین رسیده

به دستش نامه ی سربسته شاه

جگرسوز و درون آشوب و جانکاه

عباراتی به زهر آلوده پیکان

بدل آتش بر آتش گشته دامان

اشاراتی همه چون خنجر تیز

جگر سوراخ کن، خونابه انگیز

چو شیرین حرف حرف نامه را دید

بخویش از تاب دل چون نامه پیچید

به یاران گفت جشن ای سوگواران

که آمد نامه ی یاران به یاران

کرا لب تشنه اینک آب حیوان

کرا شب تیره اینک مهر تابان

کرا برجست چشم این شادمانی

کرا خارید کام این ارمغانی

که گفتی شه ز شیرین کی کند یاد

بگو این نامه ی شه کوریت باد

که فالی زد که این شادی برآمد

که آهی زد که این اندر سر آمد

کدامین طالع این امداد کرده‌ست

که شاه از مستمندان یاد کرده‌ست

پرستاری ز شه بیمار گشته‌ست

که بخت بی کسان بیدار گشته‌ست

شکر را آسمان خاری به پا کرد

که خسرو صدقه بخشید فدا کرد

ازین بی شبهه شه را مدعایی‌ست

ز مسکینان طلبکار دعایی‌ست

همیشه خوش ز دور آسمانی

شکر از طالع و شاه از جوانی

پس آنگه نامه ی شه را بینداخت

ز نرگس یاسمن را ارغوان ساخت

چو لختی ارغوان بر یاسمن کشت

به تلخی پاسخ این نامه بنوشت

***

در نوشتن شیرین جواب خسرو را و عتاب کردن بدو در عشق و محبت با دیگران.

که از ما آفرین بر آن خداوند

که نبود در خداوندیش مانند

خداوندی که هست آورد از نیست

جز او از نیست هست آور، دگر کیست

سپهر از وی بلند و خاک از او پست

بلند و پست را او می‌کند هست

یکی را طبع آتشناک داده‌ست

یکی را مسکنت چون خاک داده‌ست

یکی را بار نه کرد و قوی دست

یکی را بارکش فرمود و پا بست

یکی را گفت رو آتش برافروز

یکی را گفت چون خاشاک می‌سوز

یکی را توتی شهد و شکر کرد

یکی را قوت دل خون جگر کرد

به خسرو داد مغروری که می‌ تاز

به شیرین داد مسکینی که می ‌ساز

به خسرو هر چه خواهی گفت میگوی

به شیرین هر چه جوید گفت میجوی

کرم گستر خدیوا، سرفرازا

عدالت پرورا، مسکین نوازا

زهی هر کام از اختر جسته دیده

شکر را رام و شیرین را رمیده

رسید آن نامه یعنی خنجر تیز

رسید آن نامه یعنی تیغ خون ریز

روان افروخت اما همچو آذر

جگر پرورد لیکن همچو خنجر

نمود آن ناوک زهر آب داده

به دل از آنچه می‌جستی زیاده

اثر چندان که می‌جویی فزون‌تر

جگر چندان که خواهی غرق خون‌تر

ز بی‌انصافی شاهم به فریاد

کزین سان بسته شیرین را به فرهاد

ز بیم آن شهم در تهمت افکند

که بر شکر زند لعلم شکر خند

زدی طعنم که گر مسکین نوازی

چرا با بی دلی چون من نسازی

تو شاهی پادشاهان ارجمندند

نیاز عشق بر خود چون پسندند

تو نازک طبع و شیرین آتشین خوی

بهم کی سر کنند آن طبع و این خوی

به یک تلخی که از شیرین چشیدی

به درد خود ز شکر چاره دیدی

ترا جز کامرانی خو نباشد

چو شکر هست گو شیرین نباشد

چرا تلخی ز شیرین بایدت برد

چو شیرینی ز شکر می‌توان خورد

دگر فرمود شه کز رشک شکر

چو شیرین داشتی جانی بر آذر

چرا بدنام کردی خویشتن را

به یاری برگزیدی کوهکن را

شکر دور از تو چندانی ندارد

که شیرینش به انسانی شمارد

چه جای آن که بی انصافی آرم

چنین هم سنگ مردانش شمارم

تو نیز ای شه به بد کس را مکن یاد

میالا خویش را در طعن فرهاد

مبین نادیده مردم را به خواری

که دور است از طریق شهریاری

چه کارت با گدای گوشه‌گیری

ستمکش خسته‌ای، زاری، فقیری

اسیر محنت درد جهانی

بلای آسمانی را نشانی

ز سختیهای دوران خورده نیرنگ

فتاده کار او با تیشه و سنگ

به دست آورده با سد گونه تشویش

لب نانی به زور بازوی خویش

نه جسته خاطرش دلجویی کس

نه اندر گفته‌اش بدگویی کس

قرار زحمت ما داده بر خویش

اگر بگذاردش طعن بداندیش

ز سختیهای سنگین نیست آزار

مگر از سخت گوییهای اغیار

مگر با هر که فرماید کسی کار

نهانی با ویش گرم است بازار

مگر از کارفرما گر به مزدور

رود لطفی ز تهمت نیست معذور

اگر چه با کسی کاری ندارم

که بر ناکرده سوگندی بیارم

ولیکن ز آنچه در مکنون شاه است

خدا داند که شیرین بی‌گناه است

مرا مشمول تهمت سازی این شاه

که با اغیار پردازی به دلخواه

مگر بی تهمت آزادی نیابی

دلی ناکرده خون شادی نیابی

مگر تا زهر در کامی نریزی

به عشرت باده در جامی نریزی

وگر افسوس شیرین خورده بودی

غم ناموس شیرین خورده بودی

مکن شاها مخور افسوس شیرین

مفرما تلخ بر خود عیش شیرین

مخور چندین غم شیرین نباید

که در عیش تو نقصانی درآید

ترا پروای شیرین اینقدر نیست

از اینها جز تمنای شکر نیست

چه بر من ترسی از بدنامی ای شاه

کزین ره دیگران را داده‌ای راه

ز رسوایی کسی را کی گزند است

چو طبع شه چنین رسواپسند است

چرا رسوایی خود را نجویم

که پیش شه فزاید آبرویم

مگر نه دیگران را این هنر بود

که هر دم آبروشان بیشتر بود

مرا دامان بحمدالله پاک است

ز حرف عیب جویانم چه باک است

ز خسرو بهتری اندر جهان کو

ز من کامی که دیدی باز برگو

چه افسونهای شیرین کار بردی

که از حلوای شیرینم نخوردی

چو راه دل نزد افسون شاهم

که خواهد بردن از افسون ز راهم

اگر شیرین ز افسون نرم گشتی

کجا بازار شکر گرم گشتی

اگر گشتی ز دامان آتشم تیز

ز من کی سرد گشتی مهر پرویز

اگر در من هوس را راه بودی

کمینه شکر گویم شاه بودی

هوس دشمن شدم روزم سیه گشت

وفا جستم چنین کاری تبه گشت

فریب هر هوسناکی بخوردم

که خسرو از هوسناکان شمردم

تو خود را پاس دار از حرف بدگو

چو خود بهتر شدی درمان من جو

چو خوش با یار گفت آن رند سرمست

که از مستی فتاد و شیشه بشکست

که چون من راه رو تا خود نیفتی

بدان ماند نصیحتها که گفتی

ز کار نامه چون پرداخت خامه

سمنبر مهر زد بر پشت نامه

به پیک شاه داد و گفت برخیز

سنان بر تحفه جای ناوک تیز

زبانی‌ گفت با پرویز بر گوی

که این آزرده را آزار کم جوی

مزن تیغ آنکه را تیر است بر دل

منه بار آنکه را بار است در دل

جفا با این دل ناشاد کم کن

چو از چشمم فکندی یاد کم کن

ترا عیشی خوش و روزیست فیروز

چه میخواهی از این جان غم اندوز

تو روز و شب به عیش و کامرانی

ز شبهای سیه روزان چه دانی

به شکر آنکه داری جان خرم

مرنجان خسته جانی را به هر دم

نه آن شیرین بود شیرین که دیدی

که گر کوه بلا دیدی کشیدی

کنون سختی چنان از کارش افکند

که کاهش می‌نماید کوه الوند

وز آن پس کرد گلگون را سبک خیز

به کوه بیستون بر رغم پرویز

همی رفتی و با خود راز گفتی

غم و درد گذشته باز گفتی

به دل گفتی که ای سودا گرفته

من از دستت ره صحرا گرفته

به چندین محنتم کردی گرفتار

نمی‌دانم دلی یا خصم خون خوار

به خاک تیره گر خواهی نشستم

دگر عهد هواخواهان شکستم

گرم با درد همدم خواهی اینک

گرم رسوای عالم خواهی اینک

فزونتر شد جنونم ز آنچه خواهی

به رسوایی فزونم ز آنچه خواهی

برون مشکل برم جان از چنین دل

به اندر سینه پیکان از چنین دل

تنوری باشد و اختر درونش

به از سینه و این دل در درونش

چه اندر خانه سد خصمم به کینه

چه این دل را نگه دارم به سینه

فتادم تا پی دل خوار گشتم

شدم تا یار دل بی یار گشتم

ز شهر و آشنایان دورم از دل

بجان زار و به تن رنجورم از دل

بتی بودم ز سر تا پا دلارا

چنان گشتم که نشناسم سر از پا

ز گیسو داشتم زنجیر شیران

بزنجیر اوفتادم چون اسیران

هر آن خنجر که از مژگان کشیدم

بمن برگشت و زهر او چشیدم

کمند زلف بهر صید بودم

چو دیدم خویشتن در قید بودم

لبم کآب حیات خویشتن داشت

برای خویش مرگ جاودان داشت

به نرگس جادویی تعلیم کردم

به جادو خویش را تسلیم کردم

فروزان بود چهر آتشینم

ندانستم که در آتش نشینم

چو شمشیرم بد ابروی خمیده

کنون شمشیر بر رویم کشیده

دل سنگین که بد در سینه ی من

کنون سنگی بود بر سینه ی من

مرا چاهی که بد زیب زنخدان

در آن چاهم کنون چون ماه کنعان

وز آن آتش که خوی من برافروخت

مرا خود خرمن صبر و سکون سوخت

بلا بودم چو بالا مینمودم

ولی آخر بلای خویش بودم

ز نزدیکان یکی را خواند نزدیک

کز او افروختی شبهای تاریک

بگفت و کرد چهر از اشک خون تر

که از شیرین کسی بینی زبون تر

به خواری بسته دل نادیده خواری

به یاری بسته دل نادیده یاری

بحدی ساخت خواری با مزاجش

که بر مرگ است پنداری علاجش

چنان خصمی بود با جان خویشش

که گویی نیست جان خصمی‌ست پیشش

چو سوزد بیش راحت بیش دارد

مگر کآتش‌ پرستی کیش دارد

مرا بینی که چون سخت است جانم

عدوی خویش و ننگ خاندانم

بخود خصمی ز دشمن بیش کردم

که کرده‌ست آنکه من با خویش کردم

کس از ظلمات جوید مهر تابان

کس از شمشیر نوشد آب حیوان

غزالی کاو وصال شیر جوید

نخست از جان شیرین دست شوید

طمع بستن به کس وانگه به پرویز

بود پهلو زدن بر خنجر تیز

وفا جستن ز کس وانگه به خسرو

بود عمر گذشته جستن از نو

به یادش سینه بر خنجر نهادم

که پا ننهاد بر خاری به یادم

به نامش زهرها نوشید کامم

که در کامش نشد جامی به نامم

وفاداری بر پرویز ننگ است

بود یک رنگ با هر کس دورنگ است

هوس را در برش قدری تمام است

از آن خصمیش با هر نیکنام است

طمع داند بخون خود وفا را

طفیلی نام بنهد آشنا را

بمسکینی کسی کاید به کویش

چو مسکینان نظر دارد به رویش

گذشتم در رهش از شهریاری

چرا او بنگرد بر من به خواری

چو آیم من بپای خود ز ارمن

از این افزون سزاوار است بر من

ببست از دیگرانم چشم امید

بچشم دیگرانم کاش می‌دید

مرا داند پرستاری به درگاه

که با من عشق می‌ورزد به دلخواه

گر از چشم بزرگی دیده بر خویش

از او کم نیستم گر نیستم بیش

از آن بگذر که در ارمن امیرم

بملک دلبری صاحب سریرم

اگر فر جهانداری‌ست دارم

وگر فرهنگ دلداری‌ست دارم

چه شد کز سر تکبر دور دارم

ترحم با دلی رنجور دارم

بخود گفتم که گر خسرو امیر است

چو داغ عاشقی دارد فقیر است

همه عجز است و مسکینی‌ست خویش

نشاید از تکبر دید سویش

بر او از مهر همدردی نمودم

زنی بودم جوانمردی نمودم

وفاداری خوش است اما نه چندان

که بار آرد چنین خواری و حرمان

تهی از ده دلان پهلو کنی به

بیاران دورو یک رو کنی به

به پهلو یکدلی بنشان نکو خو

که جز یک دل نمی‌گنجد به پهلو

به شکر بست خود را وین نه بس بود

مرا بندد به فرهاد این چه کس بود

بر مردان نهد پتیاره‌ای را

کز او رسوا کند بیچاره‌ای را

شه آفاق داند خویشتن را

فقیری بی سر و پا کوهکن را

همانا در دل این اندیشه دارد

که او خنجر بدست این تیشه دارد

نداند کز فریب چشم جادو

گذارم تیشه ی این در کف او

چنین می‌گفت و از دل ناله می‌کرد

دل از مژگان خود پر کاله می‌کرد

زمین از اشک چشمش سیل خون شد

روان با سیل سوی بیستون شد

بلب زین رشک جان خسرو آمد

ولی فرهاد را جانی نو آمد

***

در بیان وصل و هجران نکویان و رفتن شیرین به تماشای بیستون.

بهر جا وصل از دوری نکوتر

بجز یک جا که مهجوری نکوتر

رهد عطشان ز مردن آب خوردن

بجز یک جا که بهتر تشنه مردن

چه جا آنجا که یار آید ز در باز

برای آنکه بر دشمن کند ناز

ز یاران رنج به کاو بر تن آید

که بهر گوشمال دشمن آید

غذا به گر خورم از پهلوی خویش

کز آن گسترده خوان بهر بداندیش

به ار خون جگر باشد به جامم

که ریزد ساغر غیری به کامم

ز شبهای سیه چندان نسوزم

که شمع از آتش غیری فروزم

ولی غیرت هم از راهی نه نیکوست

کدام است آنکه بربندیم بر دوست

چو آمد یار خوش بر روی اوباش

به رغم هر که خواهد باش گو باش

به کام تشنه وانگه آب حیوان

هلاک آن دل کز او برگیری آسان

به ساغر کوثر و دلدار ساقی

حرام آن قطره‌ای کاو مانده باقی

چو عمر رفته را بخت آورد باز

از آن بدبخت‌تر کو کآورد باز

ز شیرین کوهکن را جام لبریز

بهانه گو شکر گو باش پرویز

به کوه این نامراد سنگ فرسای

به نقش پای شیرین چشم ترسای

ز درد جان گداز و آه دل سوز

ز شب روزش بتر بودی شب از روز

همه شب او غم جانان نخفتی

خیالش پیش چشم آورده گفتی

که او از یاد ناشادم نرفته

ز چشم ار رفته از یادم نرفته

ز جان از تاب زلفم تاب برده

ز چشم ار چشم مستم خواب برده

نگفتی چون برفتم کآیم از ناز

نگفتم عمر رفته نایدم باز

نگفتی با وفا طبعم قرین است

نگفتم عادت بختم نه این است

نگفتی گشت خواهم آشنا من

نگفتم راست است اما نه با من

نگفتی دل ستانم جانت بخشم

نگفتی این نبخشی و آنت بخشم

نگفتی راز تو با کس نگویم

نگفتم گویی اما پیش رویم

نگفتی خسروان از من به تابند

نگفتم ره نشینان تا چه یابند

نگفتی یکدلم با ره نشینان

نگفتم پیش آنان وای اینان

نکردی آنچه نیرنگت بیاراست

بیا تا آنچه گفتم بنگری راست

به وصل خود نگشتی رهنمونم

بیا بنگر که از هجر تو چونم

چو بنشستی به دلخواهی به پیشم

بیا بنگر به دلخواهی خویشم

ببین از درد هجرم در تب و تاب

ز چشم و دل درون آتش و آب

مرا گفتی چو دل در عشق بندی

دهد عشقت به آخر سربلندی

بلندی داده عشق ارجمندم

ولی تنها به این کوه بلندم

مرا از بهر سختی آفریدند

نخست این جامه را بر تن بریدند

شدم چون از بر مادر به استاد

سر و کارم به سنگ افتاد و پولاد

همی بر سختیم سختی فزودند

به بدبختیم بدبختی فزودند

بدان سختی چو لختی چاره کردم

ز آهن رخنه‌ها در خاره کردم

فتادم با دلی سنگین سر و کارم

که آسان کرد پیشم هر چه دشوار

کجا آهن که با این سخت جانم

اگر کوشم در او راهی ندانم

بسی خارا به آهن سوده کردم

از این خارا روان فرسوده کردم

نگارا وقت دمسازیست بازآ

مرا هنگام جانبازیست بازآ

که از جان طاقت از تن تاب رفته

در این جو مانده ماهی آب رفته

بر این کهسار تاب ای ماهتابم

فرو نارفته از کوه آفتابم

همی ترسم که ای جان جهانم

نیایی ور رود بر باد جانم

گر از جان دادنم بیمی‌ست زان است

که جان بهر نثار دلستان است

به سختی با اجل زان می‌ستیزم

که بازآیی و جان برپات ریزم

بهجران سخت باشد زندگانی

بامید تو کردم سخت جانی

اجل را می‌دهم هر دم فریبی

مگر یابم ز دیدارت نصیبی

به حیلت روزگاری می‌گذارم

که جان در پای دلداری سپارم

چه بودی طالعم دمساز گشتی

که جان رفته از تن بازگشتی

زمانی روی گلگون کن بدین سوی

ز گردش بخت را گلگونه کن روی

براین کوه ار شدی آن برق رفتار

چو برقی کاو فرود آید ز کهسار

وگر از نعل او فرسودی این کوه

ز من برخاستی این کوه اندوه

نمی گویم کزین کارم نفور است

به کار سخت همدستی ضرور است

گرم همدست سازی پای گلگون

کنم این کوه را یک لحظه هامون

خیالت گرچه ‌ای بیگانه کیشم

نخست آمد به همدستی خویشم

ولی چندان فریب و ناز دارد

که از شوخی ز کارم بازدارد

چنین می‌گفت و خون دیده باران

از آن کهسار چون سیل بهاران

زمانی دیده بست و بیخود افتاد

چو دید آن دم که از هم دیده بگشاد

بنام ایزد یکی دشت از غزالان

همه بالا بلندان خردسالان

همه در زیر چتر از تابش خور

چو تاووسان چتر آورده بر سر

در فردوس را گفتی گشادند

که آن حورا وشان بیرون فتادند

همه صیدافکنان در راه و بیراه

کمند زلفشان بر گردن ماه

همه گلچهرگان با زلف پرچین

از ایشان دشت چون دامان گلچین

سگ افکن در پی آهو بهر سو

همه در پویه چون سگ دیده آهو

ز مژگان چنگل شاهین گشاده

چو شاهین در پی کبکان فتاده

شراب لاله گونشان در پیاله

همه صحرا تو گفتی رسته لاله

زمین از رویشان همچون گلستان

هوا از مویشان چون سنبلستان

بت گلگون سوار اندر میانه

روان را آرزو دل را بهانه

ز مژگان رخنه کن در خانه ی دل

ز صورت شعله زن در خانه ی زین

خرد زنجیری زلف بلندش

سر زنجیر مویان در کمندش

قمر از پیشکاران جمالش

جنون از دستیاران خیالش

بلا را دیده بر فرمان بالاش

اجل را گوش بر حکم تقاضاش

نگاه فتنه بر چشمان مستش

فلک را دست بیرحمی به دستش

دل آشوبی ز همکاران مویش

جهانسوزی ز همدستان خویش

شه از گنج گهر او را خریدار

فقیر از آه شبگیرش طلبکار

به آن از زلف طوق بندگی نه

باین از لب شراب زندگی ده

چو چشم افتاد بروی کوهکن را

همی مالید چشم خویشتن را

بخود می‌گفت کاین آن سرو نازست

که شاهان را به وصل او نیاز است؟

که شد سوی گدایان رهنمونش

که ره بنمود سوی بیستونش؟

کدام استاد این افسونگری کرد؟

که این افسون بکار آن پری کرد؟

که راهش زد که اندر راهش آورد؟

به من چون دولت ناگاهش آورد؟

کرا تاب کمند آمد بر افلاک؟

که ماه آسمان افکند بر خاک؟

مگر راه سپهر خویش دارد

که ره بر این بلندی پیش دارد

در این بد کآمد از آن دلفریبان

بتی چون سوی رنجوران طبیبان

پی آگاهی فرهاد مسکین

فرستادش مگر بانوی شیرین

سخنهایی که بود از بیش و کم گفت

برهمن را ز آهنگ صنم گفت

حدیث نامه ی شاه جهان را

جواب نامه ی سرو روان را

گر از خود یا از آن شیرین دهن گفت

تمامی را به گوش کوهکن گفت

از آن گفت و شنو بیچاره فرهاد

به جایی شد که چشم کس مبیناد

تنش گفتی ز بس تاب و تب آورد

نثار پای گلگون بر لب آورد

چو سیلاب از سر کوه آن یگانه

به استقبال شیرین شد روانه

شکر لب یافت اندر نیمه راهش

به سد شیرینی آمد عذر خواهش

به کوه آمد نگار لاله رخسار

چو خورشیدی که او تابد به کهسار

رسید آنجا که مرد آهنین دست

به کوه آن نقشهای طرفه بر بست

رسید آنجا که عشق سخت بازو

به کوه افکنده بد غارت به نیرو

شده سد پاره کوه از عشق پر زور

بدانسان کز تجلی سینه ی طور

چو پیش آمد رواقی دید عالی

که کردش دست عشق از سنگ خالی

شکسته طاق چرخ دیر بنیاد

بزیرش طاق دیگر بسته فرهاد

همی شد تا بسنگی شد مقابل

که بر تمثال آن شیرین شمایل

بگفت این سینه ی فرهاد زار است

که در وی نقش شیرین آشکار است

بزلف خویش دستی زد پریوش

نگشت از حال خود آن نقش دلکش

از آنجا یافت کان تمثال خویش است

که احوالش نه چون احوال خویش است

و یا استاد چینی کرده نیرنگ

یکی آیینه بنموده‌ست از سنگ

تبسم را درون سینه ره داد

به صنعت پیشه مزد از یک نگه داد

به شوخی گفت کای مرد هنرور

تو گویی بوده شیرینت برابر

مرا خود یک نظر افزون ندیدی

چسان این صورت دلکش کشیدی

اگر گویم هنر بود این هنر نیست

چنین تمثال کار یک نظر نیست

بگفت آن یک نظر از چشم دل بود

از آنش دست هجران محو ننمود

چو دیدم بر رخت از دیده ی دل

از آن دارم شب و روزت مقابل

بگفت این نقش بدگو را بهانه‌ست

به بی پروایی شیرین بهانه‌ست

همی گوید که آن کاین نقش بسته‌ست

چو دل شیرین به پهلویش نشسته‌ست

که کس نادیده نقش کس نپرداخت

وگر پرداخت چون اصلش کجا ساخت

بگفتا داند این کاندیشد این راز

که این صورت که بر مه زیبدش ناز

بر هر کس که جای از ناز دارد

ز بس شوخی زکارش باز دارد

دلی از سنگ باید جانی از روی

که پردازد به سنگ و تیشه زین روی

چو شیرینش چنین بی خویشتن دید

به بیهوشی صلاح کوهکن دید

بگفتا بایدش جامی که پیمود

بمستی چند حرفی گفت و بشنود

اگر حرفی زند مستی بهانه‌ست

توان گفت او به بدمستی نشانه‌ست

وزین غافل که عاشق چون شود مست

لب از اسرار عشقش چون توان بست

مگر می‌خواست وصف نوگل خویش

عیان تر بشنود از بلبل خویش

به دور آمد شرابی چون دل پاک

روان افروز دور از هر هوسناک

میی سرمایه ی عشق جوانی

کمین تعریفش آب زندگانی

به صافی چون عذار دلنوازان

به تلخی روزگار عشقبازان

سراپا حکمت و آداب گشته

فلاتونی‌ست در خم آب گشته

ادبها دیده از خردی زدهقان

شده در خورد بزم پادشاهان

نخست آن مه به لعل آلود یاقوت

نمود از لعل تر یاقوت را قوت

از آن رو جام می جان پرور آمد

که روزی بر لب آن دلبر آمد

چو جام از لعل او شد شکر آلود

به آن تلخی کش ایام پیمود

چو جوش باده هوش از دل ربودش

که چندان گشت آشوبی که بودش

جنون کش با خرد گرگ آشتی بود

چو فرصت یافت بر وی دست بگشود

که بیرون شو ز سر کاین خانه ی ماست

نیاید صحبت عقل و جنون راست

خرد عشق و جنون را دید همدست

از آن هنگامه رخت خویش بربست

ادب را رفت گستاخی بسر نیز

که گستاخی‌ست جا ننگ است برخیز

حجاب این کشمکش چون دید شد راست

باو کس تا نگوید خیز برخاست

خرد با پیشکاران تا برون راند

جنون با دستیاران در درون ماند

حجاب عقل رفت و جای آن بود

حجاب عشق بر جا همچنان بود

حجاب عشق اگر از پیش خیزد

بمردی کاب مردان را بریزد

چه غم گر عشق داور پرده رو نیست

که خورشید است و چشم بد بر او نیست

ولی عشقی که نبود پرده‌اش پیش

زیان بیند هم از چشم بد خویش

که عاشق چون نظر پرورده نبود

همان بهتر که او بی‌پرده نبود

چو آتش عاشق آنگه رخ برافروخت

که اول خویش و آنگه پرده را سوخت

از آتش سوختن از پرده پیش است

که او خود پرده ی سیمای خویش است

چو شیرین کوهکن را پرده در دید

به شیرینی از او در پرده پرسید

که ای چینی نسب مرد هنرمند

به چین با کیستت خویشی و پیوند

در آن شهری ز تخم سربلندان

و یا از خاندان مستمندان

تو با فرهنگ و رای مهترانی

نپندارم که تخم کهترانی

نخستین روز کت پرسیدم از بوم

نگردید از نژادت هیچ معلوم

همی خواهم که دست از شرم شویی

نژاد خویشتن با من بگویی

دگر گفتش تو گویی بت پرستی

کت اندر بت تراشی هست دستی

بسی نقش است در این کوه خارا

نباشد همچو این صورت دل آرا

بدو فرهاد گفت آری چنین است

ز چینم بت پرستی کار چین است

تو ای بت‌گر به چین منزل گزینی

بغیر از بت پرستی می نبینی

چنین می رفت در اندیشه ی من

کز اول روز دانی پیشه ی من

ولی معذوری ای سرو سمن سا

که یک سرداری و سد گونه سودا

صنم از ناز دستی برد بر روی

به سد ناز و کرشمه گفت با اوی

که ای از تیشه رکش کلک مانی

ترا بینم به مزدوران نمانی

غریبی پیشه ور از کارفرما

ز سودای زر و نه فکر کالا

اگر روی زمین گردد پر از در

ترا بینم که چشم دل بود پر

همه گوهر ز نوک تیشه داری

نخواهی زر چه در اندیشه داری

چنین بی‌مزد این زحمت کشیدن

مرا بار آورد خجلت کشیدن

کشی رنج و هوای زر نداری

اگر رنج دو روزه بود باری

کرا داری بگو در کشور خویش

که نه داری سر او نه سر خویش

بحق آشنایی ها که پیشم

سراسر شرح ده احوال خویشم

از این گفتار فرهاد هنرمند

بخود پیچید و خامش ماند یکچند

وزان پس شرح غم با نازنین گفت

چنین شیرین نگفت اما چنین گفت

که ای لعلت زبانم برده از کار

زبانت بازم آورده به گفتار

چه می‌پرسی که تاب گفتنم نیست

وگر چه هم دل بنهفتنم نیست

شنیدم ای نگار لاله رخسار

دلی داری غمین جانی پرآزار

گلت پژمرده و طبعت فسرده‌ست

که سودا در مزاجت راه برده‌ست

به حیلت کوه و صحرا می‌سپاری

که یک دم خاطری مشغول داری

چه باید بر سر غم غم نهادن

بفکر غم کشی چون من فتادن

به چنگ و باده ده خود را شکیبی

نه از درد دل چون من غریبی

ولی گویم به پیشت مشکل خویش

بامیدی که بگشایی دل خویش

مگو از غم، ره غم چون توان بست

که می گویند خون با خون توان بست

نگویم کز غمم آزاد سازی

که از غم خاطر خود شاد سازی

بدان ای گل عذار مه چبینم

که من شهزاده ی اقلیم چینم

من از چینم همه چین بت پرستند

چو من یک تن ز دام بت نرستند

مرا مادر پدر بودند خرسند

ز هر کام از جهان الا ز فرزند

پدر گفته‌ست روزی با برهمن

که گر بت سازدم این دیده روشن

به فرزندی نماید سرفرازم

مر او را خادم بت خانه سازم

چنان گفت و چنان گشت و چنان کرد

مرا شش ساله در بتخانه آورد

یکی بتگر در آنجا رشک آذر

مرا افتاد خو با مرد بتگر

چو بت می کردم از جان خدمت او

که بد میل دلم با صنعت او

از آن خدمت روان او برافروخت

هر آن صنعت که بودش با من آموخت

برهمن بت تراشی داد یادم

بماند آن خوی طفلی در نهادم

چو از چشم محبت سوی من دید

چنان گشتم که استادم پسندید

بتی باری بسنگی نقش بستم

ربود آن بت عنان دل ز دستم

شب و روزم سر اندر پای او بود

سرم پیوسته پر سودای او بود

بسی گشتم که او را زنده بینم

بجان آن گوهر ارزنده بینم

ندیدم در همه چین همچو اویی

شدم شیدایی و آشفته خویی

از آن آشوب بی اندازه ی من

همه چین گشت پرآوازه ی من

همه گفتند شادان نیک بختی

زباغ خسروی خرم درختی

کش اول بت می صورت چشاند

بمعنی بازش از صورت کشاند

همه با من نیاز آغاز کردند

مرا از همگنان ممتاز کردند

برهمن چون مرا بی خویشتن دید

مرا همچون صنم خود را شمن دید

من از سودای بت ز آنگونه گشته

که فرش بت پرستی در نوشته

هجوم خلق و عشق بت چنان کرد

که دورم عاقبت از خانمان کرد

سفر کردم ز صورت سوی معنی

ترا دیدم بدیدم روی معنی

چه بودی باز چشمش بازگشتی

هم از صورت بمعنی بازگشتی

وصال از دیده ی جانت گشاده‌ست

ترا نیز اینچنین کاری فتاده‌ست

هوس‌های دل دیوانه ی تو

همه بت بوده در بتخانه ی تو

خیال منصب و ملک و زن و مال

هوای عزت و سلمان و اقبال

هنرهایی که بود آخر وبالت

سراسر نقص می‌دیدی کمالت

همه چون بت پرستی‌های خامه

سیاه از وی چو بختت روی نامه

چو با عشق بتان افتاد کارت

شرابی شد پی دفع خمارت

ز صورت های بی معنی رمیدی

چنان دیدی که در معنی رسیدی

بسی از سخت گوییهای اغیار

به سنگ و آهن افتادت سر و کار

بسی آه نفس را گرم کردی

که تا سنگین دلی را نرم کردی

بر دلها بسی رفتی به زاری

که نقش مهر بر سنگی نگاری

جفاها دیدی از بیگانه و خویش

ز جور دلبر و کین بداندیش

که گردیدی و سنجیدی کنونش

فزودن دیدی زکوه بیستونش

لبی دیدی که از شیرین کلامی

شکر را داده فتوا بر حرامی

رخی دیدی که خورشید سحر تاب

چو نیلوفر ز عشقش رفته در تاب

بدیدی مویی آتش پرور عشق

هزاران خسرو اندر چنبر عشق

قدی دیدی خرام آهو زشمشاد

به رعنایی غلامش سرو آزاد

تذروی دیدی از وی باغ رنگین

خضاب چنگلش از خون شاهین

غزالی دیدی از وی دشت را زیب

وزو بر پهلوی شیران سد آسیب

بهشتی دیدی از وی کلبه معمور

سراپا رشک غلمان، غیرت حور

اگر چه آن هم از صورت اثر داشت

ولیکن ره بمعنی بیشتر داشت

اگر چه نقش آن صورت زدت راه

ولی جانت ز معنی بود آگاه

ترا گر نی دل و گردیده بودی

چو فرهادش به معنی دیده بودی

برو شکری کن ار دردی رسیدت

که آخر چاره از مردی رسیدت

که معنی‌های مردم صورت اوست

جنون سرمست جام حیرت اوست

هر آن معنی که صورت را مقابل

کجا بند صور بگشاید از دل

چو بحر معنی آید در تلاطم

شود این صورت معنی در او گم

در این معنی کسی کاو را نه دعوی‌ست

یقین داند که صورت عین معنی‌ست

***

ولی زان قصه چیزی بود باقی

که پر شد ساغر هر دو زساقی

زدور جام مرد افکن فتادند

سخی از لب، زکف خامه نهادند

***

حدیثی را که وحشی کرده عنوان

وصالش نیز ناورده به پایان

به توفیق خداوند یگانه

به پایان آرم این شیرین فسانه

***

به نام خالق پیدا و پنهان

که پیدا و نهان داند به یکسان

در گنج سخن را می‌کنم باز

جهان پر سازم از درهای ممتاز

حدیثی را که وحشی کرده عنوان

وصالش نیز ناورده به پایان

به توفیق خداوند یگانه

به پایان آرم آن شیرین فسانه

که کس انجام آن نشنید از کس

که در ضمن سخن گفتندشان بس

حکایتها میان آن دو رفته‌ست

که نه آن دیده کس، نی آن شنفته‌ست

شبی در خواب فرهاد آن بمن گفت

که چشمم زیر کوه بیستون خفت

که آن افسانه کس نشنیده از کس

که من خواهم که بنیوشند از این پس

ز وحشی دید یاری روی یاری

وصالش داشت از یاری به کاری

بسی در معانی هر دو سفتند

به مقداری که بد مقدور، گفتند

به نام خسرو و فرهاد و شیرین

بیان عشق را بستند آیین

ولی ز آن قصه چیزی بود باقی

که پرشد ساغر هر دو ز ساقی

ز دور جام مردافکن فتادند

سخن از لب، ز کف خامه نهادند

شدند اندر هوای وصل جانان

به گیتی یادگاری ماند از آنان

کنون آن خامه در دست من افتاد

که آرد قصه‌ای شیرین ز فرهاد

چو شرح حال خود را کوهکن گفت

ندانی پاسخش چون زان دهن گفت

وصال اینجا سخن را بس نموده‌ست

نقاب از چهره ی جان پس نموده‌ست

ز صابر بشنو آن پاسخ که او داد

که بس کام از لبش زان گفتگو داد

***

پاسخ دادن شیرین فرهاد را

چو از فرهاد، شیرین قصه بشنید

ز زیر لب بسان غنچه خندید

که حالی یافتم، داری چه اندوه

که از دست تو می‌نالد دل کوه

ز دستت بیستون آمد به فرهاد

که ای شیرین فغان از دست فرهاد

چو نامم از ندایت کوه بنشیند

به آواز صدا همچون تو نالید

مرا آگاهی از درد دلت داد

مخور غم کاخر از من دل کنی شاد

به هجرم خون اگر خوردی، زبان نیست

ز وصلم حاصلت جز قوت جان نیست

ز هجرم داد عشق از گوشمالت

دهد می اینک از جام وصالت

شب تاریک هجرانت سرآید

مهت با مهر تر از اختر آید

ز تمثالی که در این کوه بستی

دل ناشاد شیرین را شکستی

تو اندر بت تراشی بودی استاد

ندانستی در اینجا باید استاد

بیا انصاف ده بر سنگ خاره

چنین بندند نقش ماهپاره

کجا کی روی من دیدی که بر سنگ

زدی نقشم چنین ای مرد فرهنگ

به چشم مستم آر آری نگاهی

بنشناسی سفیدی از سیاهی

همی بینی از این برگشته مژگان

به سینه خنجر و در دیده پیکان

وگر بر ابرویم پیوسته بینی

ز تیرش پیکر جان خسته بینی

چو رویم ز آتش می برفروزد

ز برقی خرمن سد جان بسوزد

ز لعلم گر بیارد با تو گفتار

چه دریایی کزو آری پدیدار

به رویت در نه زانسان تنگ بسته

که بینی خنده‌ای زان همچو پسته

جمالی را که یزدان آفریده‌ست

بدین خوبی که چشم کس ندیده‌ست

تو نتوانی به کلک و تیشه سازی

بدین صنعتگری گردن فرازی

به رویم گر توانی نیک دیدن

ببین تا نیک بتوانی کشیدن

به یک دیدن چه دریابی ز رویم

بجز ماندن به قید تار مویم

برای آن که در صنعت شوی فرد

به رویم بایدت چندین نظر کرد

حواست را بدین خدمت سپردن

ز لوح دل غبار غیر بردن

نمودن آینه ی دل از هوس پاک

که نقشم را تواند کردن ادراک

چو زنگ از آینه ی خود پاک سازی

در آن نقش مرا ادراک سازی

چو در آیینه ات نقش جمالم

درآمد کش چنان نقش مثالم

چو فرهاد این سخن ز آن ماه بشنید

برآورد از درون آهی و نالید

که من ز اول نظر کآن روی دیدم

به آخر پایه ی حیرت رسیدم

به موی تو که در روی تو حیران

شدم از غمزه ی آن چشم فتان

ز بالایت به پا دیدم قیامت

نمودم زان قیامت جای قامت

ز ابرویت شدم از عالمی طاق

ز رویت بر جمالت سخت مشتاق

ز مژگانت که زخمش بر جگر بود

به وصف از بخت من برگشته تر بود

به دل سد زخم کاری بیش دارم

ولی سد چشم یاری پیش دارم

از آن خالی که چشمت را به دنبال

بود، گشته‌ست دیگرگون مرا حال

ز خندان پسته‌ات از هوش رفتم

سخنگو آمدم، خاموش رفتم

ز زلف بسته ی زنجیر ماندم

به زنجیر تو چون نخجیر ماندم

ز شوق گردنت از سر گذشتم

به سر سیل از دو چشم تر گذشتم

گرفته گردنت در عشوه کردن

به شوخی خون سد بی دل به گردن

از این دستان سرانگشتان نجویم

فروبردی ز دستت بین که چونم

تنت سیم است یا مرمر ندانم

ندیده وصفی از وی چون توانم

اگر پستان و گر نافی ترا هست

ندیده نقشی از وی کی توان بست

به زیر ناف اگر داری میانی

ندانم تا ز او آرم نشانی

اگر چیز دگر در آن میان هست

نه من دانم نه خسرو تا جهان هست

به گلگونت دوبار این روی دیدم

که تمثالت به آن آیین کشیدم

چو نپسندیدی آن تمثال از من

مپوشان از من این روی چو گلشن

مگر این خدمت از من خوش برآید

به کامم آبی از آتش برآید

چو شیرین این سخنها کرد از او گوش

برون رفتش قرار از دل، ز سر هوش

زمانی در شگفت از آن بیان ماند

جوابی بودش اما در دهان ماند

پس از اندیشه ی بسیار خندان

ز ناز آورد گلگون را به جولان

به ابرویش اشارت کرد کای یار

بیا همراه من تا طرف گلزار

بیا تا با تو بنشینم زمانی

بگویم با تو شیرین داستانی

بیا آیینه‌ای نه پیش رویم

ببر تمثال رخسار نکویم

بیا تا از لبت بخشم شرابی

که از دورش چنین مست و خرابی

بیا تا بر رخت آرم نگاهی

که در کیش وفا نبود گناهی

بیا تا ساغری نوشیم با هم

به مستی یک نفس جوشیم با هم

بیا تا مزد خدمتهات بخشم

یکی پیمانه زین لبهات بخشم

که تا باشی ز مستی برنیایی

به فکر ساغر دیگر نیایی

پس آنکه گفت ساقی را که با ما

بیا و همره آور جام صهبا

که از غم نو گلم افسرده گشته‌ست

دلم از دست خسرو مرده گشته‌ست

پس از این گفت گلگون را عنان داد

به دنبالش دوان فرهاد چون باد

به هر جایی که گلگون پا نهادی

رخ از یاریش او برجا نهادی

چنین می‌رفت تا خوش مرغزاری

که با سد گل نبودش رسته خاری

گل و سبزه ز بس انبوه گشته

نهان در زیر سبزه کوه گشته

روان از چشمه‌هایش آب روشن

عیان در آب روشن عکس گلشن

غزلخوان بلبلان بر شاخسارش

به سر خیمه ز ابر نوبهارش

به خاک دشت بس بنشسته ژاله

دمیده لاله چون پر می پیاله

ز خوشه همچو پروین تارم تاک

خیال همسری داده به افلاک

دل شیرین در آنجا گشت نازل

فرود آمد ز گلگون از پی‌ دل

به فرش سبزه چون گلزار بنشست

به فکر کار آن افکار بنشست

***

نازل شدن شیرین به دلجویی فرهاد مسکین در دامنه ی کوه بیستون.

چو نازل شد به فرش سبزه چون گل

به گل افشاند زلف همچو سنبل

بر خود خواند آن آواره دل را

برایش نرم کرد آن خاره دل را

نشاندش رو به روی و پرده برداشت

که دیدش کام خشک و چشم تر داشت

به ساقی گفت آن مینای می کو

نشاط محفل جمشید و کی کو

بیار و در قدح ریز و به من ده

گلم افسرده بین آب چمن ده

بت ساقی قدح از باده پر کرد

هلال جام را از می چو خور کرد

بزد زانو به خدمت پیش شیرین

به دستش داد بدری پر ز پروین

گرفت از دست او شیرین خود کام

به شوخی بوسه‌ای زد بر لب جام

پس آنگه گفت با فرهاد مسکین

که بستان این قدح از دست شیرین

بخور از دستم این جان داروی هوش

که غمهای کهن سازد فراموش

اگرخسرو به شکر کرده پیوند

تو هم از لعل شیرین نوش کن قند

به کوری شکر قند مکرر

مکرر بخشمت از لب نه شکر

شکر در کام خسرو خوش گواراست

کز این قند مکرر روزه داراست

گرفت از دست شیرین جام و نوشید

چو خم از آتش آن آب جوشید

روان شد گرمی می در دماغش

فروزان شد ز برق می چراغش

خرد یکباره بیرون شد ز دستش

حجاب افکند یک سو چشم مستش

پی نظاره پرده شرم شق کرد

ز تاب دیدنش شیرین عرق کرد

به برگ گل نشستن خوی چو شبنم

گلش را تازگی افزود در دم

ز لب چون غنچه خندان گشت و بشکفت

به دلداری یار مهربان گفت

بیا چون دل برم بنشین زمانی

که بر خوان وصالم میهمانی

نظر بگشا به رخساری که خسرو

بود محروم از آن ز آن دلبر نو

ز کام قندم از شکر گذشته

ز بدر تامم از اختر گذشته

ز ارمن کان قندم را طلبکار

شد و با شکرش شد گرم بازار

مگس طبعی یار بلهوس بین

به هر جا شکر او را چون مگس بین

چو فرهاد این سخن‌ها کرد از او گوش

برفت از کار او یکباره سرپوش

ز جا برجست و در پهلوش بنشست

سخن بشنید از او خاموش بنشست

سراپا دیده شد تا بیندش روی

شود همدم به آن لعل سخنگوی

ولی از شرم سر بالا نمی‌کرد

نظر بر آن رخ زیبا نمی کرد

مراد خویشتن با او نمی‌گفت

سخن در آن رخ نیکو نمی‌گفت

چو شیرین اینچنینش دید، در دم

به ساقی گفت می در ده دمادم

دمی از باده ما را آزمون آر

ز وسواس خردمندی برون آر

حکیمان را بر این گفت اتفاق است

که اندر بزم هشیاران نفاق است

ز عقل دوربین دوریم از عیش

ز دانش سخت مهجوریم از عیش

خوشا مستی و صدق می پرستان

که نی سالوس دانند و نه دستان

شنید از وی چو ساقی جام پر کرد

قدح را پخته باز از خام پر کرد

گرفت و خورد و دردیهای آن جام

نصیب کوهکن آمد سرانجام

چو سور یار شیرین خورد فرهاد

ز قید خو بکلی گشت آزاد

نه یاد خویش، نی بیگانه ماندش

نه صبر اندر دل دیوانه ماندش

به روی یار شیرین شد غزلخوان

کتاب عشق را بگشود عنوان

***

غزل خواندن فرهاد.

که بر رویم نگاهی کن خدا را

به صحبت آشنا کن آشنا را

به بوسی زان لبم بنواز از مهر

مکن پنهان ز رنجوران دوا را

گدای کوی تو گشتم به شاهی

به خوان وصل خود بنشان گدا را

میان عاشقانم کن سرافراز

بنه تا سر نهم بر پات یارا

اگر خسرو نیم فرهاد عشقم

که از یاری به سر بردم وفا را

نیم صابر که صبر آرم به هجران

بده کام دلم یا دل خدا را

غزل را چون به پایان برد فرهاد

به شیرین گفت از هجر تو فریاد

نه تلخ است آنچنان کامم ز هجران

که چون خسرو شکرخایم به دندان

بده بوسی از آن لعل چو قندم

که تو عیسی دمی من دردمندم

خمار هجر دارم ده شرابم

که از بهر شراب تو کبابم

دل شیرین به حالش سوخت دردم

به ساقی گفت کو آن ساغر جم

بیا یک دم ز خود آزاد سازم

خراب از عشق چون فرهاد سازم

شنید و جام پر کرد و به او داد

کشید و داد جامی هم به فرهاد

سوم ساغر چو نوشیدند با هم

به صحبت سخت جوشیدند با هم

چنین بودند تا شب گشت آن روز

نهان شد چهر مهر عالم افروز

به مغرب شد نهان مهر دل آرا

ز مشرق ماه بدر آمد به بالا

چو رخ بنهفت خور بنمود کیوان

چراغان شد ز کوکبهای رخشان

پرستاران شیرین راز گفتند

سخنهایی که باید باز گفتند

که امشب را کجا؟ چون بر سر آری؟

که را با خود به بزم و بستر آری؟

رود زینجا که و ماند که اینجا؟

نظر کن تا چه می‌باید به فردا

***

پاسخ دادن شیرین پرستاران را.

بگفت از راز من پوشیده دارید

شبی با کوهکن بازم گذارید

که در عشقم بجز خواری ندیده‌ست

ره و رسم وفاداری ندیده‌ست

به سنگ و آهن از من یار گشته‌ست

ز سختی محنتش بسیار گشته‌ست

به یادم می‌تراشد کوه را روی

به رویش می‌رود از خون دل جوی

تنش زار و دلش بیمار عشق است

زیان و سودش از بازار عشق است

ز هجرم جز دل پر غم ندارد

به زخم از وصل من مرهم ندارد

که تا نخل قدم بر بار دیده‌ست

رطب ناخورده نیش خار چیده‌ست

بیارایید امشب محفلم را

دهید از کوهکن کام دلم را

گلم بی‌بلبلی خندان نگردد

سرم بی‌شور با سامان نگردد

لوای شادکامی برفرازید

می و نقل و کباب آماده سازید

اگر سیب سفاهان نیست، غم نیست

زنخدانم به لطف از سیب کم نیست

هم از نارنج و اترج بی‌نیازم

که لیمو بار دارد سرو نازم

ز حلوا گر ندارید آب دندان

بود حلوای لعلم باب دندان

از این مهمان که امشب هست ما را

نخواهد بست غم در شست ما را

شب قدر است و روز عید امشب

نوازد چنگ خود ناهید امشب

همی می در قدح ریزید تا مست

شود هر کس که در این کوه سر هست

که کس را آگهی از ما نباشد

میان ما کسی را جا نباشد

پس از آراستن بزم طرب را

به ما تا روز بگذارید شب را

نه دایه نه کنیزی هست در کار

که بخت کوهکن گشته‌ست بیدار

پرستاران ز او چون این شنیدند

ز حیرت جمله انگشتان گزیدند

ولی غیر از رضای او نجستند

به پیش او ورای او نجستند

یکی بزم طرب آماده کردند

صراحی هر چه بد پر باده کردند

به محفل هر چه می‌بایست بردند

به جان پا در ره خدمت فشردند

نهالیها نهادند و برفتند

در آن بیدار شب تا روز خفتند

یکی آگه نشد زیشان که شیرین

چسان آسود با فرهاد مسکین

مگر پر کار گلبانوی هشیار

که چون کوکب دو چشمش‌ بود بیدار

فراز پشته‌ای از دور تا روز

ز حسرت بد دهانش باز چون یوز

به جاسوسی ز خسرو بود مأمور

که بی‌اجری نباشد هیچ مزدور

***

در بیان مصاحبت شیرین با فرهاد در آن شب.

چو شیرین کوهکن را دید با خویش

به تنها دور از چشم بداندیش

به نرمی گفت او را خیرمقدم

که جانت از وصالم باد خرم

غم دیرین مگو در سینه دارم

که در ساغر می دیرینه دارم

بگو، بشنو، چو اکنون هست فرصت

که عاقل گاه فرصت ندهد از دست

کم افتد کز دری یاری درآید

پس از سالی گل از خاری برآید

به هر سودا اگر می‌بود سودی

فقیری در جهان هرگز نبودی

به ملک و مال اگر کس کام دیدی

ز لعلم کام خسرو جام دیدی

ز قسمت بیش نتوان خورد هرگز

ز مدت پیش نتوان برد هرگز

چو فرهاد این سخنها کرد از او گوش

به سر همچون خم می آمدش جوش

بگفتا عقل کو تا کار بندم

بگو تا پیش تو زنار بندم

بگفتا از لبم شکر نخواهی

بگفتا خواهم ار کیفر نخواهی

بگفتا شکرم را نرخ جان است

بگفتا گر به سد جان رایگان است

بگفتا یک دو ساغر خورد باید

بگفتا هر چه فرمایی تو شاید

بگفتا نه صراحی پیش دستم

بگفتا ده قدح زان چشم مستم

نگاهی کرد از آن چشم مستش

بکلی برد دین و دل ز دستش

قدح پر کرد و گفتا گیر و درکش

گرفت و خورد و گفتا پرده برکش

شنید و برقع و معجر برانداخت

به رویش دیده برکرد و سر انداخت

چو شیرین آن نیاز از کوهکن دید

به رویش چون گل سیراب خندید

ز درج لعل مروارید بنمود

نیاز کوهکن زان خنده افزود

تقاضا کرد بوسیدن لبش را

به سر ننهاد دندان مطلبش را

چو شیرین گشت آگه از تقاضاش

بسان غنچه خندان گشت لبهاش

میان خنده و مستی به کامش

نهاد آن لب که از وی بود کامش

لبش چون با لب شیرین قرین شد

به کام از کوثرش ماء معین شد

نبودش باور از بخت این که شیرین

نشسته در برش چون باغ نسرین

به دندان خواست خاییدن لبش را

نه تنها لب که سیب غبغبش را

ولی ترسید کز لعلش چکد خون

فتد از پرده راز عشق بیرون

به بوسیدن نیفزود او گزیدن

که چون خسرو شکر باید مزیدن

دل شیرین هم از آن کار خوش بود

که با او یار و او با یار خوش بود

زمانی دیر در این کار ماندند

دویی را در برون در نشاندند

یکی گشتند همچون شیر و شکر

نه از پا باخبر بودند و نی سر

چو جان و تن به هم پیوسته گشتند

ز هر اندیشه‌ای وارسته گشتند

چو از شب رفت پاسی دست فرهاد

شد اندر سینه ی آن سرو آزاد

دو لیمو دید شیرین و رسیده

که به ز آن باغبان هرگز ندیده

برای دفع صفراهای هجران

بر آن شد تا گزد او را به دندان

ولیکن از گزیدن پاس خود داشت

مکیده و بوسه‌ای در پاش بگذاشت

براند از ساحت سینه به نافش

چو شیرین داشت زین جرأت معافش

ز ناف او دل فرهاد خون شد

چو مشک از نافه ی نافش برون شد

مگر پنداشت ناف او فتاده‌ست

به حقه لعل رخت خود نهاده‌ست

همی رفت از پی افتاده نافش

که جا بدهد چو مشک اندر غلافش

ره از شلوار بندش دید بسته

چو بندی شد دلش زین عقده خسته

ولی از معنی خیر الامورش

نه در نزدیک دل ماند و نه دورش

کز اینجا بر گذشتن حد کس نیست

بجز خسرو کسی را این هوس نیست

چو نقدش از محک بی‌غش برآمد

چو آب افتاده، چون آتش برآمد

***

امتحان کردن شیرین فرهاد را در عشق.

به گرمی گفتش ار کار دگر هست

بجو تا وقت و فرصت این قدر هست

که این شب چون به روز آید ز شیرین

به هجران وصل بگراید ز شیرین

پس از این شب بود روز جدایی

که این بوده‌ست تقدیر خدایی

چو فرهاد این شنید، از دل به سد درد

برآورد آهی و از جان فغان کرد

که ای وصلت دوای درد هجران

چه سازم در فراقت با دل و جان

تو گر رخ پوشی از من جان نخواهم

اگر دردم کشد درمان نخواهم

به هجران گر بر این سر کوه مانم

به زیر کوه سد اندوه مانم

نخواهم زندگانی در فراقت

که شادم ز اجتماع و احتراقت

بگفت از اجتماع و احتراقم

اگر شادی میندیش از فراقم

که در قربت مه ار مهرش بسوزد

ز مهرش بار دیگر برفروزد

هلالش را چو خواند در مقابل

کند بدر و برد اندوهش از دل

اگر خسرو نبندد پایم از راه

به هر مه بردمم زین کوه چون ماه

شبان تیره‌ات را نور بخشم

گه از نزدیک و گه از دور بخشم

و گر چون شکرم در کام گیرد

ز لعل شکرینم جام گیرد

دگر نگذاردم از کف زمانی

که آساید ز وصلم خسته جانی

اگر با خسروم افتد چنین کار

به هجرانم بباید ساخت ناچار

ز وصلم گر به ظاهر دور مانی

به سد محنت ز من مهجور مانی

به تمثال و به یادم آشنا شو

ز اندوه جداییها جدا شو

میسر بی منت گر هست خوابی

به خواب آیم ترا چون آفتابی

غرض هر کامت از من هست مقصود

بخواه اکنون که آمد گاه بدرود

بگفتا کام خسرو کام من نیست

به شهد شهوت آلوده دهن نیست

رضای تو مرا مقصود جان است

نه کام دل نه دل اندر میان است

ترا گر راندن شهوت مراد است

مرانی در کمر آب و نه باد است

وگر این نیست قصد و امتحان است

مرا آن تیر جسته از کمان است

به چین افکندم آنرا همچو نافه

چو آهوی ختایی بی گزافه

وگر زان صورتی برجای مانده‌ست

به راه عاشقی بی پای مانده‌ست

بنتواند ز جا برخاست کامی

ندارد جز قعود بی‌قیامی

چو خسرو گر کسی آلفته گردد

بود کین در به سعیش سفته گردد

ز حرف کوهکن شیرین برآشفت

بخندید و در آن آشفتگی گفت

چو خسرو بایدت آلفته گشتن

که می‌باید درم را سفته گشتن

تو کوه بیستون از پا درآری

چرا افزار در سفتن نداری

وگر داری و از کار اوفتاده‌ست

چو خوانیمش به خدمت ایستاده‌ست

رضای من اگر جویی زجا خیز

به خدمت کوش و از شنعت مپرهیز

که بی مردی زنی را خرمی نیست

که بی روح القدس این مریمی نیست

بسنب این گوهر ناسفته ام را

بکن بیدار عیش خفته ام را

که از آمیزش خسرو به شکر

نهادم پیشت این ناسفته گوهر

فکندم گنج باد آورد از دست

که جانم با غم عشق تو پیوست

ز عشقت بی نیاز از ملک و مالم

در این برج شرف نبود وبالم

نخوانده خطبه‌ام خسرو به محضر

نکرده بیع این ناسفته گوهر

متاع خویش را دیگر به خسرو

بنفروشم که دارد دلبری نو

بیا آسان کن از خود مشکلم را

به برگیر و بده کام دلم را

که مه را مشتری در کار باشد

نه هر انجم که در رفتار باشد

چو فرهاد این سخنها کرد از او گوش

به کامش شد شرنگ از غیرت آن نوش

بگفت ای عشق تو منظور جانم

کرم فرما به این خدمت مخوانم

از این خدمت مرا معذور می‌دار

که در سفتن بسی کاریست دشوار

به هجران تا رضای تست سازم

به وصلم گر نوازی سرفرازم

مرا در عشق تو از خود خبر نیست

بغیر از عاشقی کار دگر نیست

بر این سر کوهم ار گویی بمانم

وگر خواهی به پایت جان فشانم

چو شیرین این سخنها کرد از او گوش

به کامش باز کرد آن چشمه ی نوش

دهانش را ز نقل بوسه پر کرد

ز مژگان هم کنارش پر ز در کرد

در آغوشش دمی بگرفت چون جان

به کامش لب نهاد و گفت خندان

که الحق چون تو اندر عشق فردی

ندیده تا جهان دیده‌ست مردی

نشاندم بر سر خوان وصالت

نپوشیدم ز چشم جان جمالت

ترا چندان که باید آزمودم

به رویت باب احسانها گشودم

زرت آمد برون پاک از خلاصم

چه غم دیگر ز طعن عام و خاصم

بمان چندی بر این سر کوه چون برف

گدازان کن به یادم عمر را صرف

که آخر زین گدازش جام لاله

دمد زین خاک چون پر می پیاله

به پایان نخل عشق آرد از آن بار

کند آسان هزاران کار دشوار

میان گفتگو شد صبح را چاک

گریبان و عیان شد عرصه ی خاک

ز زیر زاغ شب چون بیضه خورشید

عیان شد چون به محفل جام جمشید

پرستاران شیرین هم ز بستر

برآوردند سر چون خفت اختر

پی پوشیدن آن راز شیرین

ز جا برخاست همچون باغ نسرین

چو خور بر کوهه ی گلگون برآمد

چو سیل از کوه در هامون برآمد

وداع کوهکن کرد و عنان داد

به گلگون و روانش ساخت چون باد

پرستارانش هم از پی براندند

به هجرش کوهکن را برنشاندند

از آن هامون چو بیرون رفت شیرین

نماند آنجا بجز فرهاد مسکین

به سنگ و تیشه باز افتاد کارش

به تکمیل مثال روی یارش

ندانم در فراق یار چون کرد

ز تیشه ی بیستون را بی‌ستون کرد

پس از چندی که شیرین را به خسرو

گذار افتاد و جست آن شادی نو

حدیث کوهکن گفتند با هم

در این مدعا سفتند با هم

میان گفتگو خسرو ز شیرین

شنید از محنت فرهاد مسکین

به عشق کوهکن دیدش گرفتار

پی آزادیش دل ساخت بیدار

به دفع کوهکن اندیشه ها کرد

بسی تیر خطا از کف رها کرد

در آخر از حدیث مرگ شیرین

به جان کوهکن افکند زوبین

نبودش چون ز عشق او فروغی

به جانش زد خدنگی از دروغی

به تیشه دست خود سر کوفت فرهاد

شد از کوه دو سد اندوه آزاد

درخت عشق را جزغم ثمر نیست

بر و برگش جز از خون جگر نیست

نه تنها کوهکن جان داد ناشاد

که خسرو هم نشد زین غصه آزاد

یکی از تیشه تاج غم به سر داشت

یکی پهلو دریده از پسر داشت

خمش کن صابر ازین گفت پرپیچ

که دنیا نیست غیر از هیچ در هیچ

زبان زین گفتگو بربند یکچند

که توتی از زبان مانده‌ست در بند

وصال و وحشی این افسانه خواندند

به پایان نامده دامان فشاندند

تو هم رمزی از این افسانه گفتی

که اندر خواب دیدی یا شنفتی

جهان گویی همه خواب و خیال است

خیال و خواب اگر نبود چه حال است

دلم از معنی این قال خون است

که در آخر ندانم حال چون است

بود خواب و خیال این خواری ما

پس از مردن بود بیداری ما

وحشی بافقی

دیدگاه‌ خود را بنویسید لغو پاسخ